Саразм

Саразм яке аз нодиртарин ёдгориҳои бостоншиносист, ки харобаҳои он дар 15-километрии ғарби Панҷакент ва 45-километрии шарқи Самарқанд кашф шудааст. Ин мавзеъро тирамоҳи соли 1976 бостоншинос Абдуллоҷон Исҳоқов кашф карда буд ва солҳои зиёд таҳти роҳбарии ӯ мавриди омӯзиш қарор гирифтааст.

Майдони аслии ёдгорӣ тақрибан 100 гектар буд. Дар таърихи инкишофи шаҳр чаҳор давраи пай дар пайи хронологӣ мавҷуд аст, ки бо таҳлилҳои радиокарбон муайян шудаанд: давраи I - 3500-3300 пеш аз милод; давраи II - 3300-3000 пеш аз милод; давраи III - 3000-2700 пеш аз милод; давраи IV - 2700-1900 пеш аз милод. Шаҳр ба шукуфоии бузургтарини худ дар давраи охири энеолит ва асри биринҷӣ расида, тақрибан ҳазор сол сукунат дар ин шаҳр идома ёфта буд.

Дар тӯли солҳои таҳқиқ осори зиёде кашф шудааст, ки аз равобити тиҷорӣ ва фарҳангии Саразмиёни бостон бо марказҳои дури ҷаҳони қадим, аз қабили Ҳинд, Байнаннаҳрайн, Эрон ва Афғонистон шаҳодат медиҳанд. Бояд гуфт, ки Саразм аз лиҳози мавқеи ҷуғрофӣ дар байни ду намуди маданият – маданияти  аввалин  заминдорон ва маданияти кабилаҳои чорводор ҷойгир буд. Ба ибораи дигар, Саразм дар байни аҳолии заминдорони муқимӣ, созандагони аввалин шаҳрҳо ва қабилаҳои бодиянишини дашти Осиё, ки асосан ба чорводорӣ машғул буданд, ҷойгир шуда буд. Дар Саразм барандагони ин ду фарҳанги мухталиф на танҳо тиҷорат ва табодули мол, балки ҳамфикрӣ ҳам доштанд. Тахмин кардан мумкин аст, ки дар ин замина ду ҷаҳонбинӣ ба ҳам бархурданд, ки ба комёбиҳои нави тамаддун ибтидо гузоштанд.

Натиҷаҳои таҳқиқоти илмии Саразм дар бисёр симпозиумҳои байналмилалӣ дар Тоҷикистон (1979, 1994), ИМА (1981, 1986), Фаронса (1985), Олмон (1992), Эрон (2003), Италия (2007), Ҷумҳурии Мали мавриди баррасӣ қарор гирифтанд. (2008) ва Чин (2010).

Аҳамияти дастовардҳои таърихию фарҳангии аҷдодони тоҷик дар тӯли таърих хеле бузург буда, бо тамаддунҳои пуршарафи бостонии Байнаннаҳрайн, Миср, Ҳиндустон ва Чин дар як саф қарор дорад. Бо дарназардошти далелҳои дар боло зикршуда соли 2010 ба феҳристи мероси фарҳангии ҷаҳонии ЮНЕСКО шомил карда шуда, моҳи сентябри соли 2020 бошад таҷлили 5500-солагии Саразм ҳамчун маркази ташаккули фарҳанги кишоварзӣ, ҳунармандӣ ва шаҳрдорӣ инкишофи тоҷикон барпо гардид.