Дар таърихи ҳар давлати соҳибихтиёр Конститутсия ҳамчун пойдевори ҳуқуқӣ ва сиёсӣ арзиши беназир дорад. Онро "шаҳқонун”-и қонунҳо меноманд, зеро ҳамаи қонунҳо ва санадҳои зерқонунӣ бояд ба меъёрҳои он мутобиқ бошанд. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки пас аз ба даст овардани истиқлоли давлат дар шароити мураккаби ҷаҳонишавӣ ва низоҳои дохилӣ қарор дошт, қабули Конститутсия рӯйдади таърихӣ буд. Ин санад на танҳо низоми давлатро муайян кард, балки роҳи сулҳу ваҳдатро кушод.
Конститутсия аз калимаи лотинӣ –constitutio, яъне "муқарарот" – қонуни асосии давлат аст, ки сохтори ҳокимият, ҳуқуқҳои шаҳрвандон ва асосҳои иҷтимоиро муайян мекунад. Дар назарияи ҳуқуқ конститутсияро "пирамидаи ҳуқуқӣ" меноманд, ки он болои ҳама қонунҳо қарор дорад. Дар шароити глобализатсия конститутсияҳо бояд ба стандартҳои байналмилалӣ, аз ҷумла Эъломияи умумии ҳуқуқи башар соли 1948 мутобиқ бошанд. Дар Тоҷикистон ин меъёрҳо дар моддаҳои 14 то 47-и Конститутсия инъикос ёфтаанд, ки ҳуқуқҳои инсонро муқаддас мехонанд (моддаи 5). Шаҳқонун будани он аз моддаи 10 бармеояд: "Конститутсияи Тоҷикистон эътибори олии ҳуқуқӣ дорад ва меъёрҳои он мустақиман амал мекунанд".
Пас аз истиқлолият соли 1991 Тоҷикистон ба ҷанги шаҳрвандӣ аз соли 1992 то 1997 дучор омад. Дар ин давра лоиҳаи аввалин Конститутсия моҳи апрели соли 1992 пешниҳод гардид, аммо қабул нашуд. Танҳо 6 ноябри соли 1994 тавассути раъйпурсии умумихалқӣ бо иштироки 95,7% овоздиҳандагон Конститутсия қабул шуд. Дар солҳои 1999, 2003 ва 2016 ба он тағйиру иловаҳо ворид карда шуданд. Ин тағйиротҳо ба устувории давлат мусоидат карданд.
Таҷзияи ҳокимият дар моддаи 9 муайян шудааст: қонунгузорӣ ба Маҷлиси Олӣ, иҷроия ба Президент ва Ҳукумат, судӣ мустақил аст. Ин система аз ихтилофҳо пешгирӣ мекунад.
Конститутсияи Тоҷикистон дорои қувваи олии ҳуқуқӣ буда, меъёрҳои он бевосита татбиқ мегарданд – ин ҳукм дар моддаи 10-уми Конститутсия чунин ифода ёфтааст. Афзалияти принсипҳои Конститутсия нисбат ба дигар ҳуҷҷатҳои меъёрии ҳуқуқӣ дар қисмати ибтидоии ҳамин модда муқаррар шудааст. Ҳамаи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ аз Конститутсия сарчашма мегиранд ва набояд бо он муноқиша дошта бошанд. Агар ҳуҷҷатҳои меъёрӣ ба Конститутсия зид бошанд, онҳо беэътибор ҳисобида мешаванд. Ин ҳуҷҷати муҳим нишондиҳандаи принсипҳои ҳуқуқӣ аст ва тасвири ҳозира ва гузаштаи Тоҷикистонро дар бар мегирад. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон истиқлолияти кишварро расман сабт намуда, роҳҳои пешрафти ҷомеаи муосирро муайян кард ва пояҳои ҳуқуқиеро бунёд гузошт, ки метавонад якпорчагии сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии мамлакатро ҳифз кунад. Ҳамин тавр, принсипҳои Конститутсия дорои қувваи ҳуқуқии олӣ мебошанд.
Маҳз Конститутсияи кишвар риоя ва муҳофизати ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро тавассути кори мақомоти судӣ ҳимоя мекунад. Конститутсияи давраи истиқлолият аз нуқтаи назари назариявӣ комилан ба стандартҳои қонунгузории байналмилалӣ мувофиқ аст. Ҳар моддаи он бо тайёрии касбӣ ва бо дарназардошти хости мардуми Тоҷикистон таҳия гардидааст. Амалӣ шудани ин принсипҳо ва донистани ҳуқуқҳои худ аз сатҳи маърифати ҳуқуқии аҳолӣ вобаста аст. Дар таърихи давлатсозии тоҷикон бори нахуст дар сатҳи Конститутсия ҳокимияти судӣ ба сифати бахши мустақили қудрати давлатӣ пазируфта шуд.
То ҳол зиёда аз 20 кодекс ва беш аз 400 қонуни умумӣ, соҳавӣ ва миллӣ пазируфта шудаанд, ки дар танзими равобити ҷамъиятӣ нақши калидӣ доранд. Конститутсия низоми нави давлатсозии миллии тоҷиконро ҳамчун давлати мустақил, демократӣ, ҳуқуқманд, ғайридинӣ ва якпорча муайян намудааст. Ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро ҳамчун арзиши олӣ эътироф кард. Барои гузаронидани ислоҳоти ҳуқуқӣ-конститутсионӣ ва қабули қонунҳои миллӣ дар Тоҷикистон асос гузошт.
Имрӯз Тоҷикистон бо зиёда аз 180 давлати дунё равобити дипломатӣ барқарор карда, узви беш аз 57 созмони бонуфузи байналмилалӣ мебошад. Ҳамин аст, ки Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун ҳомии мардум ва Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, инчунин дар ҳалли мушкилоти умумиҷаҳонӣ, аз ҷумла масъалаҳои об, ҳифзи пиряхҳо, тағйирёбии иқлим ва таъмини сулҳу амнияти сайёра аз минбарҳои баланди созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ ҷомеаи ҷаҳониро ба ҳалли мушкилоти глобалии олам даъват менамоянд. Ин иқдоми шарафманди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҷониби Ассамблеяи генералии Созмони Милали Муттаҳид ва ҷомеаи ҷаҳонӣ пазируфта шуда, қатъномаҳо қабул гардиданд. Ин мояи ифтихор ва афзоиши нуфузу эътибори Тоҷикистон дар сатҳи ҷаҳон аст. Дар дебочаи Конститутсия мардуми Тоҷикистон ҳамчун ҷузъи ҷудонопазири ҷомеаи ҷаҳонӣ эълон шудааст. Тоҷикистон дар доираи фаъолияти байналмилалии худ риояи принсипҳо ва меъёрҳои пазируфтаи ҷаҳониро ӯҳдадор шудааст ва онҳоро амалӣ мекунад. Бо такя ба муқаррароти Конститутсия Тоҷикистон иштирокчии садҳо ҳуҷҷатҳои байналмилалӣ, хусусан муҳимтарин санадҳои байналмилалӣ дар бахши ҳуқуқи инсон аст. Ӯҳдадориҳои байналмилалии худро дар ин самт иҷро менамояд ва ба созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ мунтазам гузоришҳо пешниҳод мекунад. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз конститутсияҳои беҳтарини олам шуморида мешавад.
Конститутсия таъмини ҳаёти осоишта кафолат додааст. Аз ин рӯ, дар асри ХХI масъулияти муқаддаси ҳар як тоҷики бонангу номус ва дар маҷмӯъ ҳамаи тоҷикон аз он иборат аст, ки ба арзишҳо ва принсипҳои Конститутсия, ки Тоҷикистонро ба ҷомеаи мутамаддини ҷаҳонӣ пайваст кард, эҳтиром гузорем. Дар доираи Конститутсия ва қонунҳо зиндагӣ кунем. Муқаррароти онро дар амал татбиқ намоем. Бо такя ба Конститутсия дар роҳи расидан ба ҳадафҳои миллӣ, хусусан раванди созандагӣ, ки ояндаи дурахшони кишвар ба он сахт вобаста аст, ҳиссаи арзанда гузорем. Принсипҳои Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун роҳнамо моро ба сӯи ояндаи дурахшон ҳидоят карда, моро водор месозанд. Бо риояи арзишҳои демократӣ ва ҳуқуқӣ ҷомеаи ҳозиразамонамонро дар шароити пурчунбиши ҷаҳонишавӣ ҳамчун гавҳараки чашм нигоҳ дорем. Мо набояд иҷозат диҳем, ки кӯтоҳбинии касе ба истиқлоли миллӣ ва суботу амнияти давлатамон зарар расонад.
Дар арсаи ҷаҳонӣ моро бувад шаҳқонун,
Андар сарои ҷонӣ моро бувад шаҳқонун.
Бошад барои дунё қонуни мо таманно,
Эй кош насли одам бинад роҳи маъно.
Сохтори давлатдорӣ дар боби як навишта,
Озодиҳои инсон дар боби ду саришта.
Чун парлумони миллат дар боби сеюми он,
Як рӯзгори зебо бошад насиби инсон.
Дар боби чоруми он файзе зи Сарвари мо,
Морост пайки некӣ бо амри Раҳбари мо.
Фарҳангу иҷтимову ҳам иқтисоди миллат,
Бошад ҳукумати мо дар боби панҷи ҳикмат.
Боби шаш аст, оре, мақомоти маҳаллӣ,
Барои аҷри миллат камолоти маҳаллӣ.
Боби ҳафти Бадахшон боби саодати мо,
Дар партави иноят баҳои одати мо.
Дар боби ҳашти судӣ моро қарори ҳастӣ,
Боби нӯҳи прокурор маъвои сарпарастӣ.
Дар боби даҳ чу донӣ бо халқи Тоҷикистон,
Ҳаққи иловаҳоро бахшида амри виҷдон.
Шукрона, Дониёро, қонуни зиндагиро,
Бояд, ки роҳ гирӣ афзуни зиндагиро.
АЗИЗХОНОВА Рухшона, - ходими хурди илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ
Конститутсияи амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон вазифаҳои муҳиме дорад, ки асоситарини онҳо вазифаи муассисӣ, ташкилӣ, сиёсӣ, идеологӣ ва ҳуқуқӣ мебошанд. Вазифаҳои муассисии Конститутсия дар он зоҳир мегардад, ки он дар натиҷаи тағйирёбии куллии ҳаёти ҷомеаи шаҳрвандӣ қабул гардида, асоси ҳуқуқию сиёсии инкишофи марҳилаи нави ҷомеаю давлатро муайян менамояд.
Конститутсия ба сифати сарчашмаи ҳуқуқӣ ва қонуни асосии давлат барои ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон хизмат менамояд. Конститутсия ба фаҳмиши имрӯзаи мо таърихи зиёда аз 200-сола дорад ва маҳсули замони ҳукмронии синфи буржуазия ҳаст. Ин ҳуҷҷати муҳим қоидаҳо, меъёр ва принсипҳои хоссаи ташаккул ва инкишоф дорад.
Дар Конститутсия масъалаҳои ниҳоят муҳими ҳокимияти давлатӣ, асосҳои сохтори иқтисодӣ – иҷтимоии ҷомеа, вазъи ҳуқуқии инсон ва шаҳрванд, сохтори давлатӣ ва масъалаҳои ҳаётан муҳими ҷомеа таҷассуми ҳуқуқӣ меёбанд.
Мазмуни Конститутсияро омилҳои иҷтимоию иқтисодӣ ва сиёсии ҷомеа муайян менамоянд. Дар он асосҳои сохти давлатӣ, ҳуқуқ, озодӣ ва уҳдадориҳои шаҳрвандон, салоҳияти Маҷлиси Олӣ, Президент ва амсоли инҳо мустаҳкам карда мешаванд.
Конститутсия дорои қувваи олии ҳуқуқӣ мебошад. Ҳамаи қонунҳо ва меъёрҳои ҳуқуқӣ дар асос ва мувофиқи Конститутсия қабул шуда, дар сурати мухолифат бо он эътибори ҳуқуқӣ надоранд. Конститутсия калимаи лотинӣ буда, маънояш сохт, муқаррар намудан мебошад. Вай ҳамчун қонуни асосии давлат на дар давлати ғуломдорӣ ва на дар давлати феодалӣ маълум набуд.
Конститутсия ҳамчун қонуни асосии давлат аз вақти ба сари ҳокимият омадани синфи буржуазия, аниқтараш аз замони инқилобҳои буржуазӣ ба вуҷуд омад.
Аввалин Конститутсия дар Фаронса соли 1791 ва дар ИМА соли 1878 қабул шуд. Барои қабули конститутсия қоидаи махсус муайян шудааст. Конститутсияро асосан мақомоти олии ҳокимияти давлатӣ (парламент) ё мақомоти махсуси бо ин мақсад таъсисшуда (маҷлиси муассисон, маҷлиси миллӣ, конвент ва ғайра) қабул менамоянд.
Баъзан конститутсия ва ҳатто тағйиру иловаҳо ба он дар раъйпурсии умумӣ қабул мешаванд, масалан Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон. Барои таъини райъпурсӣ оид ба қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ворид намудани тағйиру иловаҳо ба он ризоияти Президент ва ё овозҳои на кам аз се ду ҳиссаи вакилони Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон талаб мешавад, ки ин амал барои қабул ё тағйир додани дигар қонунҳои ҷорӣ хос намебошад.
Дар Тоҷикистон ҳамагӣ 5 маротиба (солҳои 1929, 1931, 1937, 1978, 1994) Конститутсия қабул шудааст.
Баъди ба истиқлолият соҳиб шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон Конститутсияи нави он 6 ноябри соли 1994 ба тариқи овоздиҳии умумихалқӣ (райъпурсӣ) қабул шуд. Ба он 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 ба тариқи раъйпурсии умумихалқӣ тағйиру иловаҳо ворид шуданд. Рӯзи овоздиҳии умумихалқӣ (райъпурсӣ), яъне 6 ноябр ҳамчун иди умумимиллӣ эълон шуд, ки ҳар сол ҷашн гирифта мешавад.
Вазифаи ташкилии Конститутсия аз он иборат аст, ки дастовардҳоро дар ҳаёти ҷомеа мустаҳкам менамояд, балки вазифаҳои наверо пешорӯи ҷомеа ва давлат мегузорад.
Дар соҳаи сиёсати дохилию хориҷӣ Конститутсия дар асоси меъёрҳои ҳуқуқии эътирофшуда самти фаъолияти давлатро муқаррар менамояд. Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол ҳеҷ мафкураи сиёсиро ҳамчун идеологияи ҳукмрон эътироф надорад.
Баъди қабули Конститутсияи соли 1994 низоми ҳуқуқӣ ва тартиботи ҳуқуқӣ нав гардид ва меъёрҳои нави ҳуқуқу озодиҳо ба миён омаданд. Ин дигаргуниҳо аз вазифаи ҳуқуқии Конститутсия бармеоянд.
Мехоҳам ин ҷо хусусияти Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлолро махсус иброз намоям:
-Бори аввал дар таърихи давлатдории миллати тоҷик матни Конститутсия ба забони давлатӣ омода шуда буд.
-Бори аввал буд, ки ғояи ҷамъияти ҳуқуқбунёди демократӣ асоси Конститутсияро ташкил медод.
-Бори аввал дар Конститутсия халқ ҳамчун василаи истиқлолият ва сарчашмаи ҳокимияти давлатӣ буда, онро инчунин ба воситаи намояндагони худ амалӣ мегардонад.
-Бори нахуст Тоҷикистон дар сатҳи Конститутсия ба ҷомеаи ҷаҳон эълон дошт, ки халқи Тоҷикистон озодӣ ва ҳуқуқи шахсро арзиши олӣ шуморида, баробарҳуқуқӣ ва дӯстии тамоми миллату халқиятҳоро эътироф менамояд ва ҷонибдори бунёди ҷомеаи адолатпарвар мебошад.
-Маҳз дар Конститутсияи соли 1994 халқи Тоҷикистон бори нахуст баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ эълон гардида, ҳуқуқи шахс ба гуногунандешӣ, озодии сухан ва виҷдон кафолат дода шуд. Дар он ҳуқуқи инсон арзиши олӣ эътироф шудааст.
-Бори аввал ғояи ҷомеаи ҳуқуқбунёди демократӣ асоси Конститутсияро ташкил медод.
-Дар асоси он тағйиру иловаҳо аввалин маротиба дар мамлакат парлумони касбии иборат аз ду палата — Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагон таъсис ёфт.
-Дар Қонуни асосӣ аввалин маротиба ҳуқуқҳои фитрӣ ва табиии инсон, аз ҷумла ҳуқуқ ба ҳаёт, саломатӣ, қадр, номус, амният, озодӣ ва дигар ҳуқуқҳои он ба таври возеҳ муқаррар гардидаанд, ки ин хусусият Конститутсияи моро дар радифи қонунҳои асосии кишварҳои пешрафта қарор медиҳад.
Конститутсия ҳамчун ҳуҷҷати дорои қувваи олии ҳуқуқӣ хусусияти худро дорад:
1) Он муқарраркунандаи меъёрҳои ҳуқуқи конститутсионӣ буда, барои меъёрҳои конститутсионӣ-ҳуқуқӣ хусусияти умумӣ муқаррар мешавад. Сарчашмаҳои ҳуқуқӣ ва меъёрҳои ҳамаи дигар сарчашмаҳо аз меъёрҳои Конститутсия бармеоянд ва дар асоси он ба танзим дароварда мешаванд. Ҷузъиёти онҳо муайян ва танзим мешавад.
2) Бартарият, вижагиҳо ва хусусияти Конститутсия дар мазмуну мундариҷаи васеи меъёрҳои он ифода мегарданд. Ин меъёрҳои ҳуқуқи конститутсионӣ ба ҳама соҳаҳои ҳаёти ҷомеа, аз ҷумла сиёсат, иқтисодиёт, иҷтимоиёт, фарҳангу маънавиёт таъсир расонида, мундариҷаи онҳоро муқаррар менамояд. Конститутсия аз сабаби санади олии ҳуқуқӣ буданаш фарогири фазои ҳуқуқии давлатӣ буда, муайянкунандаи самти рушди низоми ҳуқуқии давлатӣ аст.
3) Амали мустақими меъёрҳои ҳуқуқи конститутсионӣ аз эътибори олии ҳуқуқӣ доштани меъёрҳои он бармеояд. Қонунҳо ва дигар санадҳои ҳуқуқӣ, ки хилофи Конститутсия мебошанд, эътибори ҳуқуқӣ надоранд
4) Конститутсия худ сарчашмаи дорои қувваи олии юридикӣ буда, меъёрҳои он низ муайянкунандаи сарчашмаҳои ҳуқуқӣ ба шумор мераванд. Ҳуқуқи конститутсионӣ дар самти идоракунии давлатӣ танзимкунанда ва муайянкунандаи низоми ҳуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон буда эътибори ҳуқуқӣ ва тартиби қабул, бекор кардан ва нашри онҳоро муқаррар менамояд.
5) Меъёрҳои конститутсионӣ иродаи давлату миллат буда, барои амалӣ намудани ҳадафҳои давлату ҷомеа шароит фароҳам меоранд. Ҳамин ҷиҳат аҳамияти Конститутсияро ба сифати сарчашмаи ҳуқуқ боло мебардорад.
6) Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон санади олии меъёрию ҳуқуқӣ ва сиёсӣ буда, дар доираи ҳадафҳо ва маромҳои стратегии давлат ва ҷомеаи шаҳрвандӣ таҳия ва қабул гардида, бо арзишмандии ҷамъиятии худ санади дорои эътибори олӣ мебошад.
7) Хусусияти аз ҳама муҳим ва ҷолиби диққати Конститутсия дар он зоҳир гардидааст, ки он ба мафкураи ягон ҳизб ё ташкилоти диниву сиёсӣ асос наёфтааст.
Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол барои таҳкими аркони давлатдорӣ, тақвияти принсипи дунявият, устувории суботу амният, пойдории ваҳдати ҷомеаи шаҳрвандӣ шароити мусоид фароҳам овард. Бо назардошти аҳамияти Конститутсияи соли 1994 Президенти муҳтарами Тоҷикистон чунин таъкид намуда буданд:
«Демократия дар ҳолате вуҷуд дошта метавонад, ки ҳокимият ба дасти қонун аст».
ДАВЛАТОВ Зубайдулло, - ходими калони илмии шуъбаи ИДМ – и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ
Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон санади муҳимму сарнавиштсози давлат мебошад, ки заминаҳои иҷтимоӣ-иқтисодӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ ва ҳуқуқии ҷомеаро муайян мекунад. Қабули Конститутсия дар ибтидои истиқлоли давлатии Тоҷикистон як рӯйдоди таърихӣ буд ва на танҳо пояи давлатдории навини миллиро гузошт, балки ифодагари иродаи мардум, таҷассумгари арзишҳои миллӣ ва сутуни устувори истиқлоли давлатӣ баромад намуд.
Пас аз барҳам хӯрдани Иттиҳоди Шуравӣ ва соҳибистиқлолӣ Тоҷикистон ниёз ба Конститутсияи наве дошт, ки бо воқеияти иҷтимоиву фарҳангӣ ва арзишҳои миллии мардуми кишвар мутобиқ бошад, манфиату талаботҳои шаҳрвандонро дар шароити тағйирёбандаи ҷомеа инъикос карда тавонад. Бо ташаббуси Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дар Иҷлосияи XVI-уми Шурои Олӣ комиссияи махсуси таҳияи лоиҳаи Конститутсия таъсис ёфт. Комиссия таҷрибаи ҳуқуқии даврони шуравӣ, ҳувияти ҳуқуқии миллати тоҷик ва меъёрҳои ҳуқуқии байналмилалиро омӯхта, онро бо иродаи мардум ва талаботҳои ҷомеаи навин пайваст гардонид.
Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон симои нави давлатдорӣ ва ҷомеаи шаҳрвандии Тоҷикистонро ба дунё муаррифӣ кард. хатари аз байн рафтани давлату миллатро пешгирӣ намуд ва заминаи ҳуқуқии сулҳу ваҳдати миллӣ гардид. Он на танҳо муҳити ҳуқуқиро танзим кард, балки ба ташаккули низоми иҷтимоиву сиёсӣ, мустаҳкамсозии пояҳои иқтисод ва тарбияи шаҳрвандии ҷомеа мусоидат намуд. Имрӯз, мо бо ифтихор гуфта метавонем, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз як санади олии ҳуқуқӣ ба рамзи ваҳдати миллӣ, адолати иҷтимоӣ ва кафили зиндагии шоистаю арзандаи шаҳрвандон табдил ёфтааст.
Дар ин маврид Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳангоми суханронии хеш дар маҷлиси тантанавӣ ба ифтихори 30-солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон иброз намуданд, ки «бунёди ҷомеаи муосири озоду демократӣ, дастовардҳои имрӯзаи Тоҷикистон, рушди бонизому устувори иқтисодиву иҷтимоии кишвар ва баланд гардидани сатҳу сифати зиндагии мардум ба мо маҳз дар натиҷаи татбиқи бомароми меъёру муқаррароти Конститутсия муяссар гардид».
Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар моддаи аввал давлатро «иҷтимоӣ» эълон мекунад, яъне давлат на танҳо вазифаи ҳифзи тартиботи ҳуқуқӣ, балки барои зиндагии арзанда, рушди озодона, ҳифзи гурӯҳҳои осебпазир ва дастгирии иҷтимоӣ шароити ҳуқуқӣ муҳайё месозад. Ҳуқуқ ба меҳнат ва ҳифзи иҷтимоӣ (моддаи 35), ҳуқуқ ба манзил (моддаи 36), ҳуқуқ ба ҳифзи саломатӣ (моддаи 38), ҳуқуқ ба таъминоти иҷтимоӣ (моддаи 39) ва ҳуқуқ ба таҳсил (моддаи 41) аз ҷумлаи муҳимтарин кафолатҳои Конститутсия мебошанд, ки сатҳи зиндагии шоистаю сазовори шаҳрвандонро таъмин менамоянд.
Меъёрҳои номбаршудаи конститутсионӣ на танҳо муқаррароти ҳуқуқӣ, балки арзиши иҷтимоии давлат ба ҳисоб мераванд, ки бо зиндагии ҳар шаҳрванди кишвар сахт ҳамбастагӣ дорад. Тибқи Конститутсия, давлат барои ба ҳамаи шаҳрвандон фароҳам овардани шароити зиндагии арзанда дар соҳаҳои шуғлмандии аҳолӣ, ҳифзи иҷтимоӣ, коҳиши камбизоатӣ, рушди маориф ва тандурустӣ татбиқи барномаҳои давлатиро роҳандозӣ намудааст. Ҳамчунин, давлат тавассути меъёрҳои Конститутсия кафолат медиҳад, ки ҳамаи шаҳрвандон, новобаста аз ҷинс, миллат, эътиқод ё вазъи иҷтимоӣ-иқтисодӣ дар назди қонун баробаранд (моддаи 17).
Мақсади ниҳоии Конститутсия ташкили фазои мусоиди иҷтимоӣ барои зиндагии инсон аст, ки аз ҳуқуқи инсон, озодиҳои шахсӣ, масъулиятҳои шаҳрвандӣ ва эҳтиром ба арзишҳои умумибашарӣ сарчашма мегирад. Дар моддаи 5 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст, ки «Инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ арзиши олӣ мебошанд. Ҳаёт, қадр, номус ва дигар ҳуқуқҳои фитрии инсон дахлнопазиранд. Ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро давлат эътироф, риоя ва ҳифз менамояд». Маҳз ҳамин ҷанбаи инсонмеҳвар Конститутсияро ба роҳнамое табдил додааст, ки инсонро ба худшиносӣ, масъулиятшиносӣ ва ҳамзистии осоишта ҳидоят мекунад.
Ҳамзамон, Конститутсия аз дидгоҳи сотсиологӣ ҳамчун механизми иҷтимоишавии ҳуқуқӣ, худмуайянкунии шахсию касбӣ ва ҷойивазкунии иҷтимоии шаҳрвандон арзёбӣ мешавад, омӯзиши он шуур ва маданияти ҳуқуқии шаҳрвандонро ташаккул дода, тавозуни талаботҳо ва манфиатҳои рӯзафзуни шаҳрвандонро таъмин месозад. Меъёрҳои конститутсионӣ барои рушди неру ва сармояи инсонӣ, амалӣ шудани қобилиятҳои шахсӣ ва иҷрои нақшҳои иҷтимоӣ мусоидат мекунанд.
Пас аз қабули Конститутсия Ҷумҳурии Тоҷикистон аз давраи буҳронӣ ба марҳилаи ваҳдат ва эҳёи миллӣ гузашта, боиси мустаҳкам шудани пояҳои истиқлоли давлатӣ, бозгашти эътимоди мардум ба давлат ва ташаккули ҳувияти миллӣ гардид. Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо таъкид намудаанд, маҳз амалӣ гардидани меъёрҳои Конститутсия моро ба сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ бурда расонид, иқтисодиёти кишвар рушд намуд ва барои ҳар як шаҳрванди мамлакат шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодона фароҳам омад. Бо назардошти нақши калидӣ доштани ҳуқуқ дар танзими муносибатҳои иҷтимоӣ ва рушди ҷомеа аз ҷониби Роҳбари давлатамон соли 2024 «Соли маърифати ҳуқуқӣ» эълон гардид. Соли равон Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронӣ дар мубоҳисаҳои иҷлосияи 80-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид имконияти эълон намудани Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқиро пешниҳод намуданд.
Конститутсия танҳо дар он сурат арзиши воқеӣ дорад, ки агар шаҳрвандон онро омӯзанд, дарк кунанд ва муқаррароти онро дар амал татбиқ намоянд, зеро ҷомеаи пешрафта бе маърифати ҳуқуқӣ рушд намекунад. Паст будани донишҳои ҳуқуқӣ сабаб мешавад, ки баъзе ҷавонони аз ҳуқуқу озодиҳо ва уҳдадориҳои хеш бехабар ба гурӯҳҳои ифротӣ гаравида, ба амнияти миллӣ хатар эҷод намоянд. Зарурати баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандонро Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон чунин баён намуданд: «Баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон яке аз роҳҳои муҳимму самараноки таъмини волоияти қонун, риояву иҷрои бечунучарои он ва ҳамзамон бо ин, пешгирӣ кардани содиршавии ҷиноятҳо ва дигар ҳуқуқвайронкуниҳо мебошад... Дар шароити ҷаҳони имрӯза шаҳрвандон бояд дорои сатҳи баланди донишҳои сиёсӣ ва ҳуқуқӣ бошанд, то ки вазъияти кунунии ҷаҳон ва минтақаро ҳамаҷониба дарк карда, мавқеи худро дуруст муайян карда тавонанд».
Ҳамин тариқ, тамоми санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз Конститутсия сарчашма гирифта, ба он ҳамоҳанг ва ҳамбаста мебошанд. Аз ин рӯ, волоияти Конститутсия нишонаи волоияти давлат ва эҳтироми шаҳрванд аст. Мо донишҳои аввалини ҳуқуқии худро аз Конститутсия меомӯзем, дар бораи ҳуқуқ, озодӣ, уҳдадорӣ, масъулият, адолат ва баробарҳуқуқӣ маълумот мегирем. Дар ҷомеаи демократӣ Конститутсия рамзи иттиҳоди миллат, асоси давлатдории ҳуқуқбунёд ва кафили адолати иҷтимоӣ мебошад. Он мардумро ба ҳам меорад, дар қалби шаҳрвандон эҳсоси ватандӯстӣ, садоқат ба қонун ва ватанро бедор мекунад. Ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон бояд бидонад, ки эҳтиром ба Конститутсия, пеш аз ҳама, эҳтиром ба миллат, давлат ва Ватан буда, риояи меъёрҳои он кафили сулҳ ва суботи кишвар мебошад.
Имрӯз, мо шоҳиди он гаштаем, ки Конститутсия ба қувваи муттаҳидсозанда, роҳнамои зиндагӣ, дастури давлатдорӣ ва сармояи маънавии ҷомеа табдил ёфтааст, ки имрӯзу фардои ҷомеаро муайян карда, моро ба сӯйи ваҳдат, озодӣ, эҳтиром ба инсон, баробарӣ, адолат ва рушди устувор сафарбар менамояд. Конститутсия рамзи давлатдории миллӣ ва рӯҳи миллат аст, он моро аз гузашта ба оянда мепайвандад, аз нооромӣ ба субот мебарад, аз нодонӣ ба маърифат раҳнамоӣ мекунад, дар саҳифаҳои он тақдири Тоҷикистон навишта шудааст. Аз ин рӯ, бояд ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон аз мазмуну муҳтавои Конститутсия хабардор бошад, муқаррароти онро дар зиндагии ҳаррӯзаи худ риоя ва татбиқ намояд.
Мирзода Фирӯз Сафаралӣ – ходими калони илмии шуъбаи сотсиологияи
Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ
Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ин на танҳо санади ҳуқуқии олӣ, балки китоби сарнавишти миллат, рамзи ваҳдат, озодӣ ва поягузори давлатдории миллии мо маҳсуб меёбад. Қабули Конститутсия санаи 6 ноябри соли 1994 дар таърихи навини кишвари мо ҳамчун рӯйдоди бузурги сиёсӣ ва иҷтимоӣ ба ҳисоб меравад, зеро маҳз ин санади муқаддас ба халқи мо пас аз солҳои вазнини ҷанги шаҳрвандӣ роҳи сулҳ, субот ва рушди устуворро нишон дод.
Қабули Конститутсия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо заҳматҳои беандоза, хиради бузург ва роҳбарии оқилонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон амалӣ гардид. Дар он айём кишвар ба вартаи нобудӣ ва парокандагӣ рӯ ба рӯ буд, аммо маҳз шахсияти ҷасур, ватанпараст ва огоҳ аз дарди мардум муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавонистанд бо иродаи қавӣ ва сиёсати сулҳҷӯёна, миллатро аз парокандагӣ наҷот диҳанд ва пояҳои давлатдории миллиро дар заминаи Конститутсия бунёд намоянд.
Пешвои муаззами миллат бо дарки амиқи сиёсӣ хуб медонистанд, ки бунёди давлати муосир ва рушди ҷомеаи навбунёд танҳо дар асоси қонунҳои устувор, баробарӣ ва адолати иҷтимоӣ имконпазир аст. Аз ҳамин ҷиҳат, Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тамоми талоши худро барои таҳия ва қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон равона намуданд, ки он имрӯз ҳамчун санади тақдирсоз ва заминаи устувори сиёсати давлатӣ эътироф шудааст.
Дар Конститутсия бори аввал дар таърихи навини тоҷикон принсипҳои асосии давлатдорӣ, аз ҷумла давлати ҳуқуқбунёд, демократӣ, дунявӣ ва иҷтимоӣ, муайян гардиданд. Он ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро арзиши олӣ эътироф намуда, барои ҳифз ва кафолати онҳо тамоми заминаҳои ҳуқуқӣ ва сиёсиро фароҳам овард. Маҳз ба шарофати сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат, меъёрҳои Конститутсия ба ҳаёти воқеии мардум татбиқ гардида, ҷомеа ба роҳи устувори рушд қадам гузошт.
Бо роҳбарии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар давраи истиқлолият, Конститутсия на танҳо ҳамчун як санади ҳуқуқӣ, балки ҳамчун рамзи ваҳдат ва худшиносии миллӣ маъруф гашт. Дар давоми солҳои истиқлолият ба Конститутсия тағйиру иловаҳои зарурӣ ворид карда шуданд, ки ҳамаи онҳо ба таҳкими пояҳои давлатдорӣ, таъмини суботи сиёсӣ, рушди иқтисод, густариши ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон ва баланд бардоштани нақши инсон дар ҷомеа равона гардидаанд.
Имрӯз Тоҷикистон таҳти роҳбарии Пешвои муаззами миллат ба яке аз давлатҳои сулҳпарвар, устувор ва босуботи минтақа табдил ёфтааст. Пешвои миллат борҳо таъкид кардаанд, ки «Конститутсия ин санади муқаддасест, ки ҳаёти ҳар як шаҳрвандро роҳнамоӣ мекунад ва кафолати ваҳдати миллӣ ва суботи сиёсӣ мебошад».
Маҳз бо татбиқи принсипҳои Конститутсия, дар кишвар барномаҳои бузурги стратегии миллӣ — мисли таъмини истиқлолияти энергетикӣ, амнияти озуқаворӣ, истиқлолияти нақлиётӣ ва саноатикунонии босуръати кишвар амалӣ гардида истодаанд. Ҳамаи ин дастовардҳо самараи сиёсати дурбинонаи Пешвои миллат ва такя ба асосҳои Конститутсия мебошад.
Имрӯз, вақте ки мо Рӯзи Конститутсияро таҷлил мекунем, ин ҷашн на танҳо рӯзи як санади ҳуқуқӣ, балки рӯзи арҷгузорӣ ба ваҳдат, сулҳ ва давлатдории миллӣ аст. Конститутсия дар зери роҳбарии Пешвои миллат ҳамчун чароғи роҳнамо барои наслҳои имрӯзу фардо хизмат мекунад. Ҳар як шаҳрванди кишвар бояд ба он бо эҳтиром назар андозад, онро омӯзад, риоя намояд ва арзишҳои он — сулҳ, адолат, озодӣ ва ваҳдатро дар амал татбиқ созад.
Дар ҳақиқат, Конститутсия барои миллати тоҷик рамзи ифтихор, худшиносӣ ва пояи бақои давлат аст. Он моро водор месозад, ки бо пайравӣ аз сиёсати Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, барои таҳкими сулҳу субот, ваҳдат ва пешрафти Тоҷикистони соҳибистиқлол талош намоем, то ин ватани биҳиштосо зери парчами ягонагӣ ва адолат ҳамеша шукуфон бимонад.
Султонов Ҷасурбек Давлатбоевич- магистранти курси 2 - юми ихтисоси идоракунии давлатии
Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон
Вазифаи ҷониву имонии ҳар яки мост, ки дастовардҳои бузурги милливу давлатиро таҳкиму тақвият бахшем ва ояндаи дурахшони Ватанамонро бо кору фаъолияти содиқонаву софдилона, яъне бо дастони худамон созем, ба арзишу меъёрҳои Конститутсия арҷ гузорем ва дар асоси он барои расидан ба ҳадафҳои созандаамон кӯшиш намоем.
Эмомали Раҳмон
Дар таърихи давлатдории тоҷикон қабули Конститутсияи даврони соҳибистиқлолӣ, саҳифаи навини заминагузории ҳуқуқӣ ва давлатсозӣ ба шумор меравад. Дар ин санади муҳим арзишҳои миллӣ ва умумибашарӣ, аз қабили ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, забони давлатӣ, рамзҳои давлатӣ, соҳибихтиёрии давлатӣ, ҳуқуқбунёдӣ ва иҷтимоӣ будани давлати Тоҷикистон ва дигар арзишҳои муҳимми миллӣ аз нав эҳё ва муқаррар карда шудаанд.
Конститутсия рамзи соҳибистиқлолии давлат ва арзишҳои миллӣ мебошад, зеро асоси ҳуқуқии давлатро ташкил медиҳад ва принсипҳои асосии ҳаёти ҷамъиятиро муайян мекунад.
Ҳамасола дар Ҷумҳурии Тоҷикистон 6-ноябр ҳамҷун рӯзи қабули Конститутсия ҷашн гирифта мешавад. Ин сана на танҳо барои мардум, балки барои таърихи кишвар хеле муҳим мебошад. Конститутсия, ки 6-ноябри соли 1994 қабул шуд, асоси ҳуқуқии давлат ва ҷамъиятро таъин мекунад. Ин қонуни олии кишвар буда, принсипҳои аслии давлатдорӣ, ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд, низомҳои сиёсӣ ва иқтисодиро таҷассум мекунад.
Конститутсия рамзи мустақилият ва идомаи давлати миллӣ мебошад. Барои мардум имконият медиҳад, ки ҳуқуқ ва озодиҳои хешро бишиносанд ва муҳофизат кунанд. Рӯзи ин ҷашн, мардум на танҳо муаррифии ин санади муҳимро ҷашн мегиранд, балки аз он бозгашти таърихии Тоҷикистон ба зиндагии навини демократиро эҳсос мекунанд.
Конститутсия на танҳо як дастурамал, балки як ифодаи изҳори орзуву хостаҳои халқ мебошад. Ба ҳамин хотир, маҳз имрӯз мо бояд талош намоем, ки принсипҳои онро дар ҳаёти ҳаррӯзаи худ риоя ва иҷро намоем. Сулҳу оромӣ рушди устувор ва фардои неки Тоҷикистон, дар асоси Конститутсия ба даст меояд.
Омӯхтан, донистан, эҳтиром гузоштан ва риоя намудани ин санади сарнавиштсоз вазифаи ҳар як шаҳрванди кишвар – аз хурд то бузург мебошад, зеро ки Конститутсия пояҳои давлати моро устувор нигоҳ медорад ва роҳи моро ба сӯи ҷомеаи пешрафта, давлати тараққикарда ва зиндагии ободу озод ҳамвор месозад.
Хусусан, дар шароити пуртазоди ҷаҳонишавӣ ва вусъат гирифтани таҳдиду хатарҳои муосир, ки метавонанд истиқлоли миллӣ ва амнияти давлату ҷомеаи моро халалдор созанд, мо бояд ба эҳтироми Конститутсия ва риояи ҳатмии меъёрҳои он ҳамчун таъминкунандаи асосҳои низоми сиёсиву ҳуқуқии кишвар аҳаммияти аввалиндараҷа диҳем.
Хулоса, дар сатҳи конститутсионӣ муқаррар кардани муқаддасоти миллӣ имкониятҳои бузургро барои эҳё шудани арзишҳои миллӣ, фароҳам овардааст. Ва аз ҳамин ҷиҳат нақши Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон барои аз нав эҳё шудани арзишҳои миллӣ дар айёми соҳибистиқлолии мамлакат ва пешрафти тамоми соҳаҳои муҳимми давлатӣ ва ҷамъиятӣ хеле бузург мебошад.
Бо итминон метавон иброз дошт, ки қабули ин санади олии ҳуқуқӣ тавонист дар рушди соҳибистиқлолӣ ва давлатдории миллӣ дар ҷомеаи Тоҷикистон саҳми созгор ва назаррас гузорад.
Содиқова Зарангез Абдувалиевна Ходими илмии шуъбаи ҳуқуқи байналмилалӣ
Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ
Ин таҳлил ба боби "Қабули Конститутсия - маҳсули тафаккури созандаи Пешвои миллат" аз китоби академик Фарҳод Раҳимӣ "Абармарди таърихсоз" (Душанбе, 2025) бахшида шуда, ба се қисмати 6-саҳифаии алоҳида тақсим гардидааст. Таҳлил аз нигоҳи илмӣ ба сохтор, мазмун, далелҳо ва аҳамияти боб пардохта, нақши Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро дар қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ташаккули давлатдории муосир баррасӣ мекунад. Таҳлил бо далелҳои таърихӣ, ҳуқуқӣ ва сиёсӣ таҳким ёфта, ба методологияи таҳлили илмӣ такя мекунад.
Боби "Қабули Конститутсия - маҳсули тафаккури созандаи Пешвои миллат" (саҳ. 227-235) аз китоби академик Фарҳод Раҳимӣ "Абармарди таърихсоз" (Душанбе, 2025) ба нақши Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон (6 ноябри 1994) ва ташаккули давлатдории муосири тоҷикон бахшида шудааст. Ин боб дар контексти таърихи муосири Тоҷикистон аҳамияти бузург дорад, зеро Конститутсия ҳамчун санади олии ҳуқуқӣ заминаи давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявиро гузошта, роҳи пешрафти ҷомеаро муайян кардааст.
Мавзӯи боб дар шароити пасошӯравӣ, ки Тоҷикистон бо бӯҳрони сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ рӯбарӯ буд, хеле муҳим аст. Қабули Конститутсия тавассути раъйпурсии умумихалқӣ на танҳо як дастоварди таърихӣ, балки нишонаи пирӯзии демократия ва ифодаи иродаи мардум буд. Академик Фарҳод Раҳимӣ Пешвои миллатро миллат дар мураттабсозии ин санад ва таҳкими давлатдории миллӣ муҳим арзёбӣ кардааст.
Боби мазкур аз як муқаддима ва чанд қисмати асосӣ иборат аст, ки ба таври мантиқӣ ташкил шудааст:
- Муқаддима. Бо иқтибос аз суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи аҳамияти қабули Конститутсия оғоз шуда, онро ҳамчун воқеаи таърихӣ ва нишонаи пирӯзии демократия тавсиф мекунад.
- Қисмати асосӣ: баррасии зарурати қабули Конститутсия дар шароити пасошӯравӣ; нақши Пешвои миллат дар мураттабсозии лоиҳаи Конститутсия ва омӯзиши таҷрибаи байналмилалӣ; таъсиси низоми ҳуқуқии давлат, таҷзияи ҳокимият ва кафолати ҳуқуқу озодиҳои инсон; дастовардҳои Конститутсия дар таҳкими сулҳ, ваҳдати миллӣ ва пешрафти ҷомеа.
- Хулоса. Таъкид бар аҳамияти Конститутсия ҳамчун "бахтномаи миллат" ва зарурати риояи он барои расидан ба ҳадафҳои созанда.
Сохтори боб бо далелҳои таърихӣ, ҳуқуқӣ (масалан, омор аз раъйпурсӣ) ва нақлҳо аз суханрониҳои Пешвои миллат таҳким ёфта, ба хонанда тасаввуроти комил дар бораи аҳамияти Конститутсия медиҳад.
Боб бо тавсифи шароити мураккаби пасошӯравӣ оғоз мешавад, ки Тоҷикистон бо бӯҳрони сиёсӣ, иқтисодӣ ва ҷанги шаҳрвандӣ рӯбарӯ буд. Барҳам хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ зарурати таҳияи санади нави асосиро ба миён овард, зеро низоми пешина бо талаботи давлати мустақил мувофиқ набуд. Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олӣ (1992) бо интихоби Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси Раиси Шӯрои Олӣ заминаро барои ташаккули давлатдории нав фароҳам овард. Муаллиф таъкид мекунад, ки Пешвои миллат бо дарки тақдирсоз будани Конститутсия, мураттабсозии онро шахсан роҳбарӣ карда, комиссияи конститутсиониро таъсис дод.
Дар боб нақши муҳими Пешвои миллат дар таҳияи Конститутсия таваҷҷуҳи махсус зоҳир мешавад. Пас аз интихоб ба мақоми Раиси Шӯрои Олӣ (1992), муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси Раиси комиссияи конститутсионӣ фаъолиятро оғоз кард. Комиссия дар тӯли ду сол таҷрибаи пешрафтаи давлатҳои мутараққиро омӯхта, фикру пешниҳодҳои мардумро ба инобат гирифт. Лоиҳаи Конститутсия ба муҳокимаи умумихалқӣ пешниҳод шуда, 6 ноябри 1994 бо 87,59% овозҳо дар раъйпурсии умумихалқӣ қабул гардид. Ин раъйпурсӣ нишонаи иштироки фаъолонаи мардум ва пирӯзии демократия буд.
Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун санади олии ҳуқуқӣ дорои хусусиятҳои фарқкунанда аст:
- Давлат ҳамчун соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона муайян шудааст.
- Моддаи 5-уми Конститутсия инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯро арзиши олӣ эътироф карда, давлатро ба ҳифзи онҳо муваззаф мекунад.
- Низоми давлатдорӣ ба ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судӣ тақсим шуда, мустақилияти онҳоро таъмин мекунад.
- Конститутсия озодии сиёсӣ ва иқтисодиро кафолат дода, заминаи ҷомеаи шаҳрвандиро фароҳам овард.
Дар ин боб Академик Фарҳод Раҳимӣ таъкид мекунад, ки ин хусусиятҳо Конститутсияро бо меъёрҳои байналмилалӣ мутобиқ сохта, Тоҷикистонро дар арсаи ҷаҳонӣ муаррифӣ кардаанд.
Қисмати аввали таҳлил ба муқаддима, сохтори боб, заминаи таърихии қабули Конститутсия, нақши Пешвои миллат дар мураттабсозии он ва хусусиятҳои асосии Конститутсия бахшида шуд. Боб бо далелҳои таърихӣ ва ҳуқуқӣ нишон медиҳад, ки Пешвои миллат тавассути роҳбарии таҳияи Конститутсия ва таъмини иштироки мардум дар раъйпурсӣ заминаи давлатдории муосирро гузошт.
Конститутсия ҳамчун санади сарнавиштсоз заминаи устувори ҳуқуқиро барои пешрафти Тоҷикистон фароҳам овард. Баъзе дастовардҳои муҳим:
- Конститутсия ба барқарорсозии субот ва оромӣ дар шароити ҷанги шаҳрвандӣ мусоидат кард.
- Кафолати ҳуқуқу озодиҳои инсон, гуногунандешӣ ва бисёрҳизбӣ заминаи ҷомеаи демократӣ гардид.
- Конститутсия ба гузариш ба иқтисоди бозоргонӣ ва таъмини моликияти хусусӣ кумак кард.
- Тоҷикистон аз ҷониби зиёда аз 150 давлат ва 50 ташкилоти байналмилалӣ эътироф шуда, муносибатҳои дипломатӣ бо беш аз 180 кишвар барқарор гардид.
Дар боб таъкид меравад, ки ин дастовард маҳсули сиёсати дурандешонаи Пешвои миллат ва мутобиқати Конститутсия бо меъёрҳои байналмилалӣ аст.
Конститутсия заминаи низоми ҳуқуқии мамлакатро гузошта, беш аз 22 кодекс ва 400 қонуни умумию соҳавиро ба вуҷуд овард. Аз ҷумла:
- Кодексҳои асосӣ. Кодексҳои ҷиноятӣ, гражданӣ, оилавӣ, гумрук ва андоз барои танзими муносибатҳои ҷамъиятӣ замина фароҳам оварданд.
- Қонунҳои соҳавӣ. Қонунҳо дар бораи маориф, тандурустӣ, танзими анъанаҳо ва масъулияти падару модар ба таъмини амният ва суботи ҷомеа мусоидат карданд.
- Ислоҳоти судӣ. Қабули қонунҳои конститутсионӣ дар бораи Суди конститутсионӣ, судҳои иқтисодӣ ва ҳарбӣ мустақилияти ҳокимияти судиро таъмин кард.
Дар боб сухан дар бораи ислоҳот дар таҳкими адолати судӣ, баробарии ҳама дар назди қонун ва риояи ҳуқуқи инсон меравад.
Дар боб ба зарурати такмили Конститутсия дар асоси тағйири шароити ҷомеа таваҷҷуҳ зоҳир мекунад. Се маротиба тағйиру иловаҳо (1999, 2003, 2016) ба Конститутсия ворид шуданд, ки ба талаботи замон ва рушди давлатдории миллӣ мутобиқ буданд. Аз ҷумла:
- Тағйироти 1999. Мутобиқи Созишномаи сулҳ, ин тағйирот ба таҳкими ваҳдати миллӣ ва суботи ҷомеа мусоидат кард.
- Тағйироти 2003 ва 2016. Ин иловаҳо ба ташаккули парлумони касбӣ, мустаҳкамсозии низоми қонунгузорӣ ва рушди иқтисодию иҷтимоӣ кумак карданд.
Ин тағйирот нишон дод, ки Конститутсия санади зинда аст, ки бо талаботи замон такмил ёфта, дастовардҳои истиқлолро мустаҳкам мекунад.
Дар нақши Пешвои миллат ҳамчун ҳомии Конститутсия ва сулҳи миллӣ нишон дода шудааст. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавассути сиёсати сулҳҷӯёна ва ташаббусҳои байналмилалӣ (масалан, дар масъалаҳои об ва пиряхҳо) Тоҷикистонро дар арсаи ҷаҳонӣ муаррифӣ кард. Суханрониҳои ӯ, аз ҷумла таъкиди соли 1993 дар бораи бунёди давлати ҳуқуқбунёд ва демократӣ, ба меъёрҳои асосии Конститутсия ворид шуда, дар муддати кӯтоҳ натиҷа доданд.
Конститутсияи Тоҷикистон бо мутобиқат ба меъёрҳои байналмилалӣ ба эътирофи Тоҷикистон аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ мусоидат кард. Боб таъкид мекунад, ки сиёсати пешгирифтаи Тоҷикистон дар пешгирии низоъ ва таҳкими ваҳдат аз ҷониби сиёсатмадорони Шарқу Ғарб мавриди омӯзиш қарор гирифтааст. Инчунин, аъзоияти Тоҷикистон дар зиёда аз 50 ташкилоти байналмилалӣ нишонаи мавқеи устувори он дар арсаи ҷаҳонӣ аст.
Дар боб нишон дода мешавад, ки Конститутсия заминаи ҳуқуқии пешрафти Тоҷикистонро фароҳам оварда, сулҳ, ваҳдат ва рушди ҷомеаро таъмин кардааст. Ин қисмат заминаро барои баррасии аҳамияти фарҳангӣ ва иҷтимоии Конститутсия дар қисмати сеюм фароҳам меорад.
Конститутсия на танҳо санади ҳуқуқӣ, балки "бахтномаи миллат" ва "шоҳсутуни давлатдорӣ" арзёбӣ мешавад. Он ормонҳои ҳазорсолаи мардуми тоҷикро ҷомаи амал пӯшонида, эҳтиром ба қонун, ватандӯстӣ ва хештаншиносиро дар ҷомеа тарғиб кардааст. Боб таъкид мекунад, ки Конститутсия мардуми Тоҷикистонро ҳамчун қисми ҷудонашавандаи ҷомеаи ҷаҳонӣ муаррифӣ карда, садоқат ба арзишҳои умумибашариро таъмин намудааст.
Конститутсия заминаи ҷомеаи демократӣ ва ҳуқуқбунёдро гузошта, принсипҳои баробарии ҳама дар назди қонун, баробарии зану мард, дахлнопазирии моликияти хусусӣ ва гуногунфикрии сиёсиро муқаррар кардааст. Боб нишон медиҳад, ки ин меъёрҳо ба ташаккули низоми парлумони касбӣ, фаъолияти озоди иқтисодӣ ва риояи ҳуқуқи инсон мусоидат кардаанд. Инчунин, Конститутсия ба таълиму тарбияи насли наврас дар рӯҳияи ватандӯстӣ ва ахлоқи нек кумак карда, заминаи маънавии пешрафти ҷомеаро таъмин намудааст.
Дар боб ба нақши Конститутсия дар таҳкими сулҳ ва ваҳдати миллӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир мешавад. Дар шароити ҷанги шаҳрвандӣ (1992-1997), Конститутсия ҳамчун воситаи барқарорсозии субот ва оштӣ хизмат кард. Тағйиру иловаҳои соли 1999, ки мутобиқи Созишномаи сулҳ ворид шуданд, ба таҳкими ваҳдати миллӣ мусоидат карданд. Дар боб таъкид меравад, ки сиёсати сулҳҷӯёнаи Пешвои миллат, ки дар Конститутсия инъикос ёфтааст, Тоҷикистонро ҳамчун намунаи муваффақи пешгирии низоъ дар арсаи ҷаҳонӣ муаррифӣ кард.
Аз нигоҳи методологияи таҳлили илмӣ, боб ба таври муфассал ва бо далелҳои мушаххас нақши Пешвои миллатро дар қабули Конститутсия тавсиф мекунад. Истифодаи далелҳои таърихӣ (масалан, омор аз раъйпурсии 1994), ҳуқуқӣ (кодексҳо ва қонунҳо) ва нақлҳо аз суханрониҳои Президент ба боб эътимоднокии баланд мебахшад.
Боб аз нигоҳи таърихӣ, ҳуқуқӣ ва сиёсӣ аҳамияти бузург дорад. Он нақши Конститутсияро ҳамчун "шоҳсутуни давлатдорӣ" ва тафаккури созандаи Пешвои миллатро дар ташаккули давлати муосир равшан нишон медиҳад. Конститутсия на танҳо заминаи ҳуқуқии пешрафти Тоҷикистонро фароҳам овард, балки миллати тоҷикро ҳамчун мардуми сулҳпарвар ва фарҳангӣ дар арсаи ҷаҳон муаррифӣ кард. Боб барои муҳаққиқон, донишҷӯён ва сиёсатмадорон, ки ба мавзӯи давлатдорӣ ва сиёсати ҳуқуқӣ таваҷҷуҳ доранд, арзиши баланди илмӣ дорад.
Боби "Қабули Конститутсия - маҳсули тафаккури созандаи Пешвои миллат" як таҳлили муназзами саҳми Пешвои миллат дар ташаккули Конститутсия ва давлатдории муосир мебошад. Бо далелҳои таърихӣ, ҳуқуқӣ ва сиёсӣ академик Фарҳод Раҳимӣ аҳамияти Конститутсияро ҳамчун заминаи сулҳ, ваҳдат ва пешрафти ҷомеа нишон додааст. Ин боб барои фаҳмиши нақши Конститутсия дар ташаккули давлатдории муосир ва саҳми Пешвои миллат дар ин раванд арзиши баланди илмӣ дорад.
ШИРИН ҚУРБОНОВА, сарходими илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои
Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих.
Пас аз ба даст омадани Истиқлоли давлатӣ ва бунёди як сохтори нави давлатдорӣ, ки онҳам бошад дар заминаи Истиқлоли давлатӣ ба миён омад, аз солҳои 1992 ҷомеаи моро дар пайроҳаи ислоҳот ва гардишҳои куллӣ қарор дод. Дар ин миён, пеш аз ҳама барои бунёд ва муаррифии миллат дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун як миллати соҳибистиқлол ва дорои таъриху фарҳанги бой ва чандин ҳазорсола, зарурати таълиф ва қабули санадҳои танзимкунандаи муносибатҳои ҷомеа бо аҳолӣ ва дигар муносибатҳои давлатдорӣ, бахусус Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, дар меҳвари асосӣ қарор гирифт, ки он аз самараи давлати тозабунёд шаҳодат медод.
Дар атрофи зарурат ва муҳиммияти кабули Конститутсия ҳамчун санади муҳим барои ҳифзи давлату сарзамини тозабунёди тоҷикон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чунин иброз доштанд: “Таҷрибаи қабули конститусия дар давлатҳои ҷаҳон, аз ҷумла дар Тоҷикистони мо, бармало нишон медиҳад, ки он ҳамчун ҳуҷҷати бисёр муҳимми сиёсӣ ва санади олии ҳуқуқӣ бо истиқлоли давлатӣ робитаи ногусастанӣ дорад”. Яъне ин нуқтаҳои иброз доштаи Пешвои муаззами миллат таҷассумгари он мебошад, ки маҳз самараи истиқлоли комили сиёсӣ аст, ки таҷрибаи ҷаҳониро омӯхта, санади асосии худ – Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба таври раъйпурсии умумихалқӣ объективона қабул намудем.
Дар ҳақиқат 6-уми ноябри соли 1994 барои мардуми тоҷик, санаи тақдирсози миллат мебошад, зеро маҳз дар ҳамин рӯз бо роҳи райпурсии умумихалқӣ Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистони соҳибистиқлол қабул гардид. Имсол аз қабули Конститутсия ҳамчун ҳуҷҷати сарнавиштсоз ва бахтномаи миллат расо 31 сол сипарӣ гардид. Боиси фараҳмандӣ ва хушбахтӣ аст, ки ҳамасола дар ин шабу рӯз дар сартосари Тоҷикистони азизамон ин санаи бузургро бо як ҷаҳон фараҳу шодмонӣ таҷлил менамоянд. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 6 ноябри соли 1994 дар раъйпурсии умумихалқӣ қабул карда шудааст. Дар ин муддат бо назардошти рушду ташакулёбии самтҳои мухталифи ҷомеа, баробаркунонии ҳуқуқу манфиатҳои мардум ба низоми ягонаи демократия ва эҳтиёҷ ба такмилёбии заминаҳои меъёрӣ ҳуқуқӣ 3 маротиба бо тариқи раъйпурсии умумихалқӣ ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон тағйиру иловаҳо ворид карда шудаанд. Тағйиру иловаҳо ба рушди минбаъдаи ҳаёти ҷомеа ҳуқуқу озодиҳои инсон ва кафолати онҳо мусоидат мекунад. Конститутсия барои ҳар як хурду бузурги миллат дастоварди бузурги миллӣ ба ҳисоб меравад, зеро он дар душвортарин марҳилаи таърихӣ ва аз ҷониби тамоми мардуми Тоҷикистон бо тариқи овоздиҳии якдилона қабул гардидааст.
Аз инҷост, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қабули ин ҳуҷҷати муҳимму сарнавиштсозро яке аз дастовардҳои бузурги Истиқлоли миллӣ арзёбӣ карда, ба он ҳамчун танзимкунандаи тамоми паҳлуҳои ҳаётан муҳиммӣ давлатдорӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоиву фарҳангӣ баҳои баланд додаанд: «Қабули Конститутсия дар таърихи навини кишвари мо аз ҷумлаи рӯйдодҳои муҳимтарини сиёсие мебошад, ки арзиш ва аҳамияти он бо гузашти замон бештар мегардад». Ҳарчанд аз қабули ин санади муҳимми давлатдорӣ, Конститутсия 31 сол сипари гашта бошад ҳам мардум дар саҳифаҳои таърих ҳамчун тарроҳи ин номаи бахту саодати миллат Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро мешиносанд. Зеро маҳз заҳмату талошҳои Пешвои муаззами миллат буд, ки Тоҷикон пас аз бадастовардани Истиқлолӣ давлатӣ дар кӯтоҳтарин мудддат ва онҳам дар замоне, ки душманони қасамхурдаи миллати тоҷик нақшаҳои бузурги барҳамдодани давлати тоза ба истиқлол расидаи моро доштанд Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро барои қабул ба мардум пешниҳод намуд.
Имрӯз Конститусияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳачун дурнамои пешрафти халқу давлати Тоҷикистон хизмат намуда яке аз вазифаи асосии он таъмин пойдории сулҳ дар Тоҷикистон ва ҷомеаи адолатпарвар мебошад. Конститутсия тартиботи асосии ҳуқуқии ҳаёти ҷомеа буда, аз ҷиҳати мазмуни худ қонуни асосии мамлакат мебошад. Санади мазкур поягузори давлати соҳибистиқлол, ҳуқуқбунёд, демократӣ, дунявӣ, ягона ва иҷтимоии кишвар буда, системаи принсипҳои асосии бунёди давлат дар боби аввал «Асосҳои сохтори Конститусионӣ» муқаррар шудааст. Имрӯз, ки мо дар арафаи ҷашни Рӯз Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор дорем ба ифтихор иброз намудан лозим аст, ки эътимодамон ба сиёсатҳои пешгирифтаи Пешвои муаззами миллат ҳамчун роҳбари дурандешу оқил, кафолатбахши амнияту осоиши мардум қавӣ пойбарҷост.
Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сарчашмаи шоҳроҳи эътимоду боварӣ, раҳнамунсози миллати соҳибтамаддуни тоҷик ҷониби қуллаҳои баланди Истиқлоли давлатӣ, пешрафту созандагӣ, ваҳдату ҳамбастагӣ ва худшиносию ҳуввияти миллӣ мебошад.
Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун эҳёгари мардуми куҳанбунёду соҳибтамаддуни мо, шаҳодатномаи давлату давлатдории тоҷикон, ки дар тӯли таърихи чандинҳазорсолаи халқамон идома ёфтааст, муайян намуда, кӯшишу талошҳои фарзандони хирадманду фарзонаи ин халқро дар роҳи расидан ба соҳибистиқлол ва давлатдории миллӣ ҷомаи амал пӯшонид.
Хулоса ,Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон сарчашмаи асосии хуқуқии дорои эътибори олӣ аст, ки дар низоми ҳуқуқии Тоҷикистон ҷои баландтаринро ишғол менамояд. Конститутсия омилҳои иҷтимоию иқтисодӣ ва сиёсии ҷамъиятро муайян намудааст, яъне шаклҳои моликият ва ташкили фаъолияти иқтисодӣ, муносибати шахс бо давлат ва муҳимтарин ҳуқуқу вазифаҳои шаҳрвандонро инъикос намудааст.
Бо боварӣ гуфта метавонем, ки тамоми дастовардҳо ва пешравиҳое, ки дар тӯли 31 соли қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон насиби халқу давлати мо гардидаанд, натиҷаи заҳмату талошҳои шабонарӯзии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст, чунки маҳз бо талошҳои пайвастаи Пешвои муаззами милллат имрӯз кишвари моро дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун давлати сулҳофар ба тамоми сокинони сайёра эътироф мекунанд ва мавқеи Тоҷикистонро ҳангоми ҳаллу фасли масоили байналмилалӣ ҳамаҷониба дастгирӣ менамоянд.
Раҳимзода Алишер – директори Инистути математикаи ба номи А. Ҷӯраеви АМИТ
Конститутсия ҳамчун бахтномаи миллат ва санади бунёдии сиёсӣ роҳи минбаъдаи пешрафту тараққиёти давлати озоду демократии моро муайян менамояд.
Эмомалӣ Раҳмон
Бо ташаббуси Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, 6 ноябри соли 1994 дар якҷоягӣ бо мардуми тоҷик дар таърихи давлатдории навини тоҷикон Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул гардид. Имрузҳо ин бахтномаи миллат тӯли 31сол мешавад, ки ҳамчун санади асосӣ, ҷиҳати бунёди ояндаи дурахшони миллати тоҷик амал карда истодааст. Конститутсия аз 10 боб ва 100 модда ифода ёфта, миллати тоҷикро ба ҷаҳон ва ҷаҳонро ба Тоҷикистон ба тариқи демократия, соҳибихтиёр, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ машҳур кардааст. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон самтҳои асосии фаъолияти давлатдориро муайян намудааст, аз ҷумла: шакли идоракунии Ҷумҳурии Тоҷикистон, забони давлатӣ, рамзҳои давлатӣ, ҳуқуқҳои инсон, озодӣ, сиёсати сулҳҷуёна, баробарии ҳама дар назди қонун , аз ҷумла мардону занон баробар ҳуқуқанд ва дигар самтҳои дохиливу хориҷиро фароҳам овардааст.
Бояд гуфт, ки 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 бо тариқи раъйпурсии умумихалқӣ ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон он тағйиру иловаҳо ворид карда шудаанд. Ҳамзамон донишмандони илми ҳуқуқшиносии кишвар, оид ба тағйиру иловаҳо дар сарқонун мақола ва китобҳо нашр намуда, ҳамчунин ба тариқи воситаи ахбори умум суханронӣ намуда, фикру андешаҳои худро баён намудаанд. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон пеш аз ҳама дастоварди бузурги истиқлолияти кишвари мо ба шумор рафта ҳуҷҷати сарнавиштсоз ба ҳисоб меравад.
Бо қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон истиқрори сулҳу субот, таҳкими ваҳдати миллӣ, таъмини бехатарии ҷомеа, баланд бардоштани ҳисси ватандӯстиву ватандорӣ, эҳтиром ба гузаштан ба мардуми соҳибмаърифату фарҳангдӯсти миллати тоҷик муяссар гардид. Нақши Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар омодасозии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон хеле бузург аст ва бо ҳидоятҳои Пешвои миллат Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон раҳнамои ҳамешагии мо хоҳад буд.
Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 1994, ки барои мардуми тоҷик ҳассоснок ба шумор мерафт, ҳамчун санади тақдирсоз қабул гардид. Имрӯз он яке аз беҳтарин Конститутсияҳои дунё ба шумор меравад. Мо ин китоби муқаддасро яъне Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар баробари дигар китобҳои арзишманд аз ҷумла , “Шоҳнома”, “Маснавии маънавӣ”, “Тоҷикон”, “ Чеҳраҳои мондагор” дар хонаҳои хеш маҳфуз медорем, зеро дар ин Бахтномаи миллат омадааст: «Мо халқи Тоҷикистон, қисми ҷудонашавандаи ҷомеаи ҷаҳон буда, худро дар назди наслҳои гузашта, ҳозира ва оянда масъул ва вазифадор дониста, таъмини соҳибихтиёрии давлати худ ва рушду камоли онро дарк намуда, озодӣ ва ҳуқуқи шахсро муқаддас шумурда, баробарҳуқуқӣ ва дӯстии тамоми миллату халқиятҳоро эътироф карда, бунёди ҷомеаи адолатпарварро вазифаи худ қарор дода, ҳамин Конститутсияро қабул ва эълон менамоем».
Сад нома аз ин пеш агар буд маро,
Аз номаи бахт кай хабар буд маро?
Сад ояту даҳ сура аз ин сарқонун
Раднома ба чашми каҷназар буд маро.
бедор ба субҳи меҳр аз хоб шудем,
Дар шоми висол нури маҳтоб шудем.
Дар ҳар варақи кушодаи “Сарқонун”,
Сад ранҷ ба сар кашида, даҳ боб шудем.
Ҳамин тариқ, кулли мардуми фарҳангпарвари тоҷикро месазад, ки аз роҳнамоӣ ва дастуру супоришҳои бо Пешвои миллати худ- абармади сатҳи ҷаҳонӣ пайгирӣ намуда, зиракии сиёсиро аз даст надода ба ватани хеш содиқона хизмат намоем.
Махмедов Муҳаммадҷон, - ходими хурди илмии шуъбаи Аврупои
Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ
“Конститутсияи даврони истиқлоли мо ҷавобгӯ ба талаботи замони нав ва ҷомеаи муосири кишвар буда, то имрӯз барои рушду тараққиёти давлатдории миллӣ, таҳкими пояҳои он ва зиндагии осудаву озоди мардуми тоҷик нақши калидӣ мебозад”
Эмомалӣ Раҳмон
Дар таърихи давлатдории навини тоҷикон бори нахуст дар Иҷлосияи таърихии 16-уми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки моҳи ноябри соли 1992 дар шаҳри Хуҷанд баргузор шуд, зарурати қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон масъалагузорӣ гардид ва дар муддати кутоҳтарин бо ташаббуси Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар якҷоягӣ бо олимон ва ҳуқуқшиносон, гурӯҳи корӣ таъсис дода шуд ва вазифаи гурӯҳ таҳияи лоиҳаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон буд.
Ниҳоят 13-уми апрели соли 1993 дар муддати шаш моҳ, ду лоиҳаи пурраи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омода шуд, ки яке дар шакли идораи президентӣ ва дигаре дар шакли идораи парламентиро дарбар мегирифт, ки баъдан бо қарори Раёсати Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон он ба муҳокимаи умумихалқӣ пешниҳод карда шуд ва аз ҷониби шаҳрвандон санаи 6-уми ноябри соли 1994 тариқи раъйпурсии умумихалқӣ қабул гардид. Маврид ба зикр аст, ки дар ин маъракаи муҳими сиёӣ 87 фоизи шаҳрвандон лоиҳаро ҷонибдорӣ намуда, сарнавишти худро мутобиқи он муайян карданд.Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар давраи барои миллати тоҷик ҳассос ва сарнавиштсоз қабул гардид, ҳатмӣ ва дар айни муддао буд.
Маҳз бо қабули ин санади тақдирсоз бо таҳкими сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳаёти ҷомеа таҳаввулот ва пешрафтҳои зиёде ба вуҷуд омаданд. Пайваст шудани Тоҷикистони тозаистиқлол ба равандҳои ҷаҳони муосир, ҳамкорӣ ва робитаи мутақобилан судманд бо кишварҳо, созмонҳо ва ғайраҳоро Конститутсия кафолати ҳуқуқӣ бахшид.
Қобил ба зикр аст, ки дар ҳудуди ИДМ, Тоҷикистон дуввумин шуда, баъди Русия соҳиби Конститутсияи амалкунанда гардид ва ин Конститутсия бинобар таҳлили коршиносони САҲА ҷиҳати эҳтироф ва эҳтироми ҳуқуқи инсон дар радифи 5 конститутсияи беҳтарини давлатҳои узви Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо эътироф шуд.
Омили муҳими ин масъала дар он аст, ки дар Конститутсияи амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон бештар ба муносибати шахс бо давлат диққати махсус дода шудааст. Он ба ҳимояи ҳуқуқҳои инсон афзалият дода, масъулияти давлатро дар назди ҷомеа ва шаҳрванд баланд бардошта, ҳаёт, шараф ва номусу дигар ҳуқуқҳои табиии инсонро дар доираи меъёрҳои ҳуқуқӣ мустаҳкам сохта, онҳоро ҳифз менамояд.
Бо шарофати қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон чун субъекти комилҳуқуқи муносибатҳои байналмиллалӣ, халқи Тоҷикистонро чун мардуми бунёдкор, сулҳпарвар ва фарҳангӣ шинохтанд. Ин санади муқаддас ва тақдирсоз чун чароғи фурӯзон роҳи рушди давлати соҳибистиқлоли тоҷикон ва мардуми онро барои садсолаҳо мунаввар мекунад.
Тамоми комёбиҳои даврони соҳибистиқлолӣ, ки таҳти роҳбарии Пешвои муаззами миллат ба даст омадаанд, натиҷаи татбиқи самарабахши Конститутсияи Тоҷикистони маҳбубамон мебошанд. Аз ҷумла, таъмини сулҳу оромӣ, амнияти комил, рушди иқтисодию иҷтимоӣ, амалӣ намудани ҳадафҳои стратегии давлату ҳукумат: таъмини амнияти озуқаворӣ, расидан ба истиқлоли энергетикӣ, раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, саноатикунонии босуръати мамлакат, бунёди иншоотҳои азими гидроэнергетикӣ дар мисоли неругоҳҳои “Сангтӯда 1”, “Сангтӯда 2”, “Роғун”, “Себзор”, нақбу пулҳо, рушди шукуфоии пойтахти мамлакат – шаҳри Душанбе ва дигар шаҳру навоҳии мамлакат, шароиту имкониятҳои мусоид барои татбиқи озодии виҷдон, танзими анъана ва ҷашну маросим, сиёсати дуруст ва самаровари хориҷӣ, ки манфиатҳои миллату давлатро ҳимоя намуда, ба таҳкими нуфузу эътибори баланди байналмилалии Тоҷикистон мусоидат менамояд. Ин ҳама муқаддимаи нусрату пирӯзиҳое мебошанд, ки таҷассуми татбиқи Конститутсия дар Тоҷикистони азизамон маҳсуб меёбанд.
Бо гузашти қариб се даҳсола аз қабули Конститутсия ва дастовардҳои шоистаи давлатдории навини тоҷикон собит мегардад, ки ин шаҳкитоби бахту саодат раҳнамои пешрафту шукуфоӣ барои миллату давлати Тоҷикистон мебошад.
ДОСТИЕВА Дилафруз, - ходими хурди илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ
Тамоми механизми қонунгузории мамлакат аз Конститутсия сарчашма мегирад ва ин ҳуҷҷати тақдирсоз заминаи эъмори давлати мустақили миллӣ ва пешравии тамоми ҷанбаҳои ҳаёти мардуми мамлакатро фароҳам овард. Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд: «Амалӣ намудани меъёрҳои Конститутсия ба мо имкон дод, ки пояҳои устувори ҷомеа ва давлатро созмон диҳем, сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллиро таҳким бахшем, рушди устувори иқтисодии давлатамонро таъмин намоем, барои ҳар шаҳрванди мамлакат шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро муҳайё созем».
Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун сарчашмаи марказии сиёсати ҳуқуқии мамлакат дар рушди қонунгузории кишвар ва таҳкими сиёсати ҳуқуқии мамлакат нақши асосӣ бозида, маҳз дар заминаи муқаррароти меъёрҳои заминавӣ дурнамои инкишофи танзими ҳуқуқии муносибатҳои ҷамъиятиро муайян ва муқаррар гардонидааст. Вобаста ба сохти иҷтимоӣ ва низоми давлатдорӣ санадҳои қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон мутобиқ ба меъёрҳои конститутсионӣ дар таҳрири нав қабул гардида, мураттабсозӣ, мутобиқсозӣ ва ҳамоҳангсозии онҳо таъмин карда шаванд.
Дар раванди рушди кишвар ва қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо дарназардошти тағйиру иловаҳои минбаъдаи он, сиёсати ҳуқуқии Тоҷикистон дар самти танзими муносибатҳои ҷамъиятӣ марҳила ба марҳила инкишоф ёфта, дурнамо, равиши асосӣ ва стратегияи инкишофи қонунгузорӣ ва дар шакли умум, принсипҳои асосии сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистонро муқаррар намудааст.
Конститутсия ҳидоятгари стратегия ва дурнамои масъалаҳои танзими муфассали ҳуқуқии муносибатҳои ҷамъиятӣба ҳисоб рафта, дар доираи қонунгузорӣ тамоми соҳаҳои ҳаёти давлативу ҷамъиятӣ мавриди танзим ва муқаррарнамоӣ қарор дода шудаанд. То ба имрӯз аз ҷониби мақоми олии қонунгузории кишвар санадҳои зиёди қонунгузорӣ ҷиҳати танзим, муайяннамоӣ ва пешбинӣ намудани қоидаҳои рафтори ҳуқуқӣ таҳия ва қабул карда шудаанд.
Сокинони кишвар хуб дар ёд дорад, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1994 дар шароити ниҳоят мураккабу ҳассос бо талошҳои Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва иродаи якдилонаи ҷомеаи навини Тоҷикистон тавассути раъйпурсӣ қабул гардид. Ин орзуву омоли чандинасраи халқ барои бунёди ҷомеаи адолатпарвар буд.
Қабули ин ҳуҷҷати сарнавиштсоз истиқлоли давлатии тоҷиконро аз лиҳози ҳуқуқӣ расмӣ гардонид ва чун шиносномаи миллату давлати мустақили Тоҷикистон онро бо номи давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона расман ба ҷаҳониён муаррифӣ кард.
Бо қабул гардидани ин ҳуҷҷати сарнавиштсоз дар мамлакат давра ба давра ислоҳоти ҳуқуқӣ ва иқтисодию иҷтимоӣ амалӣ гардида, ҳадафҳои созандаи давлату Ҳукумат дар як муддати кӯтоҳ татбиқ шуд. Инчунин рушди соҳаҳои мухталифи хоҷагии халқ таъмин гардида, сатҳу сифати зиндагии мардум боло бардошта шуд.
Он рӯйдодҳои бузургу созанда ва комёбиҳои ба дастомада аз он шаҳодат медиҳанд, ки дар зарфи 31 соли эҳё ва рушди ин санади миллӣ дар ҳаёти сиёсию иҷтимоӣ ва иқтисодии мамлакат дигаргуниҳои куллӣ ба амал омаданд. Дар зарфи амали ин ҳуҷҷати бунёдӣ таъмини волоияти қонуну адолати иҷтимоӣ ва эҳтирому риояи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд меҳвари асосии фаъолияти тамоми ниҳодҳои давлатӣ қарор гирифтанд.
Конститутсия ҳуҷҷате мебошад, ки:
-дар натиҷаи тағйирёбии куллии ҳаёти ҷамъиятӣ қабул шуда, заминаи ҳуқуқию сиёсии инкишофи ояндаи ҷомеаи моро муайян намуд.
–на танҳо натиҷаи бадастомадаро дар ҳаёти ҷамъиятӣ инъикос кард, балки дар назди давлат вазифаҳои нав гузошта, фаъолияти мақомоти давлатӣ, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва шаҳрвандонро ба танзим даровард.
–заминаи ҳуқуқӣ барои роҳандозии сиёсати хориҷии давлат ба шумор меравад.
–мақоми мафкураи сиёсиро дар ҷомеа муқаррар намуд.
–асоси низоми ҳуқуқӣ ва тартиботи ҳуқуқии нав гардид.
–хусусияти ояндасозӣ ва таъмини дурнамои рушди халқу давлати моро дорад.
- дар роҳи ваҳдату ягонагӣ ва побарҷоии давлати соҳибихтиёри тоҷикон заминаи устувор хоҳад гузошт.
Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба нақши Конститутсия дар рушди давлатдории миллӣ баҳои баланд дода, изҳор намуданд, ки «Мардуми Тоҷикистони соҳибистиқлол баробари қабули аввалин Конститутсияи худ озодӣ ва ҳуқуқи инсонро муқаддас ва бунёди ҷомеаи адолатпарварро вазифаи худ эълон карда, унсурҳои асосии ҷомеаи шаҳрвандиро муайян намуд. Нақши таърихии Конститутсия, пеш аз ҳама, дар он аст, ки аз солҳои аввали истиқлол халқи Тоҷикистон ҳамчун баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ сарнавишти худро маҳз тибқи муқаррароти ҳамин ҳуҷҷати тақдирсоз муайян намуда, самтҳои тараққиёти ҳамаи соҳаҳои зиндагиашро мушаххас гардонид».
Дар ҳақиқат эътироф гардидааст, ки ягон давлат наметавонад бе рушди бомароми конститутсионӣ ба дастовардҳои назаррас дар соҳаҳои мухталифи ҳаёти ҷомеа ноил гардида, ҳадафҳои гузоштаи давлати демократиро амалӣ созад. Яъне дар ҷомеа танҳо бо такя ба арзишҳои пазируфтаи демократӣ дигаргуниҳои куллӣ рӯи кор меоянд.
Вобаста ба пойдории низоми мустаҳками давлатдорӣ ва пешравӣ дар тамоми соҳаҳо илми тоҷики низ ба дастовардҳои бузурге ноил гардидааст, ки олимони тоҷик дар рушди илм нақши бузург бозида, барои пешрафти он ва ворид намудани технологияи инноватсионӣ кору пайкор доранд. Илму олим дар ҳама давру замон қувваи пешбарандаи давлату ҷомеа буд. Рушду пешрафти кишвар бар пояи илму дониш, ихтироъкориву истеҳсол ва истифодаи техникаву технологияҳои муосир асос ёфтааст. Олимони соҳаи тиб дар муассисаҳои илмии соҳаи тиб аз рӯи мавзуъҳои аз буҷети давлатӣ маблағгузоришаванда дар самтҳои гуногуни соҳа корҳои илмӣ мебаранд.
Ин ифодагари он аст, ки дар кишвари ободу озоди Тоҷикистон пешравии илм аз равандҳои ҳуқуқбунёди кишвар сахт вобастагӣ дошта, конститутсия саломатии ҳар инсонро кафолат медиҳад. илми тиб бошад, воситаест, ки ҳадафро амалӣ месозад.
Набояд фаромӯш кард, ки ҷаҳони имрӯза басо пуртаззод аст. Равандҳои номатлубе ки имрӯзҳо дар мамлакатҳои ҷаҳон ҷараён доранд, пеш аз ҳама, ба мушкилии сарфи назар кардани меъёрҳои Конститутсия ва қонунгузорӣ алоқамандӣ доранд. Риоя накардани қонунҳо аз ҷониби ин давлату ҷомеаҳо хатарҳои парокандагиву тақсимшавии ин кишварҳоро ба миён овардааст. Мо бояд ба равандҳои ҷаҳони муосир ҷиддӣ назар кунен ва зиракии сиёсиро аз даст надиҳем.
Ба ҳама гуна зуҳуроти номатлубу манфӣ аз назари волоияти қонун назар афканем. Волоияти қонун – кафили зиндагии осоишта мегӯянд. Ин маънои онро дорад, ки риояи қонун барои ҳама ҳатмӣ аст. Танҳо дар ҳамин сурат мо метавонем пеши роҳи ҳама гуна қонуншиканӣ, ифротгароӣ, тундгароӣ, зуҳуроти нави экстремизми диннию мазҳабиро гирем.
Дар замони ҷаҳонишавӣ ҳар яки моро зарур аст, ки танҳо дар чорчӯбаи Конститутсия ва қонун зиндагию фаъолият карда, барои амалишавии ҳадафҳои стратегии давлат пайваста кӯшиш намоем.
Наврасону ҷавононро, ки ояндаи дурахшони давлату милатанд дар рӯҳияи ватандӯстиву хештаншиносӣ, донишгароиву соҳибмаърифатӣ ва эҳтирому риояи қонун тарбия намуда, ворисони арзандаи ин хоку бумро ба мерос гузорем.
Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун ҳуҷҷати муътабару муътамади бахтовару сарнавиштсоз тавонист ифодагари манфиатҳои мардум бошад, миллати тоҷикро дар тамоми дунё маррифӣ намояд. Ҳадафи асосӣ ва аввалиндараҷаи Конститутсия суботи конститусионӣ мебошад.
Ибодзода С. Т. , ноиби президенти АМИТ, раиси шуъбаи илмҳои тиббӣ ва фарматсевтии АМИТ, д.и.т., профессор
Каримов Ш.Қ., сармутахассиси шуъба
Бояд қайд намуд, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Сарқонун - 6 ноябри соли 1994 дар ҶумҳурииТоҷикистон қабул карда шудааст ва дар моддаи 1-уми Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон чунин омадааст:
«Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона мебошад. Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад. Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Тоҷикистон ҳаммаъноянд».
Дар муддати беш аз 34 соли Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар чунин мӯҳлатҳо таѓйиру иловагиҳо ворид карда шудаанд: 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016, ки тариқи раъйпурсии умумихалқӣ қабул гардидаанд.
Чи тавре, ки маълум аст, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз чунин бобҳо иборат мебошад:
Боби 1. Асосҳои сохтори конститутсионӣ (моддаҳои 1-13)
Боби 2. Ҳуқуқ, озодӣ,вазифаҳои асосии инсон ва шаҳрванд (моддаҳои 14-47)
Боби 3. Маҷлиси олӣ (моддаҳои 48-63)
Боби 4. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон (моддаҳои 64-72)
Боби 5. Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон (моддаҳои 73-75)
Боби 6. Ҳокимияти маҳаллӣ (моддаҳои 76-80)
Боби 7. Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон (моддаҳои 81-83)
Боби 8. Суд (моддаҳои 84-92)
Боби 9. Прокуратура (моддаҳои 93-97)
Боби 10. Тартиби тағйири конститутсия (моддаҳои 98-100).
Дар ин ҷо бояд қайд намуд, ки мувофиқи нишондодҳои Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо назардошти зарурияти пешомада чунин чорабиниҳои зарурӣ метавонанд ба ҷо оварда шаванд:
1. Тағйиру иловаҳо ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон пас аз эълони натиҷаи раъйпурсии умумихалқӣ ва таѓйиротҳо аз рӯзи интишори расмиаш эътибори ҳуқуқӣ пайдо мекунанд.
2. Қонунҳо ва дигар санадҳои меъёрию ҳуқуқие, ки то ворид намудани «Тағйиру иловаҳо ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон» амал мекарданд, дар он қисме, ки ба тағйиру иловаҳо мухолиф нестанд, амал мекунанд.
3. Интихоби пай дар пайи Президент барои ду муҳлат, ки дар қисми чоруми моддаи 65 пешбинӣ шудааст, баъд аз ба охир расидани ваколати Президенти амалкунанда оғоз меёбад.
4. Судяҳои ҳамаи судҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки то эътибор пайдо кардани «Тағйиру иловаҳо ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон» интихоб ва ё таъйин шудаанд, ваколати худро то анҷоми муҳлаташон нигоҳ медоранд. Баъд аз эътибори ҳуқуқӣ пайдо кардани тағйиру иловаҳо судяҳо ба муҳлати 10 сол интихоб ва ё таъйин мешаванд.
22 майи соли 2016 дар Ҷумҳурии Тоҷикистон раъйпурсии умумихалқӣ оид ба ворид кардани тағйиру иловаҳо ба Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардид ва мутобиқи моддаи 31-уми Қонуни Конститутсионии ҶТ „Дар бораи раъйпурсии ҶТ“ бо қарори Комиссияи марказии интихобот ва раъйпурсӣ аз 23 майи соли 2016 раъйпурсии умумихалқӣ оид ба ворид кардани тағйиру иловаҳо ба Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузоргардида ҳисобида шуд». Ба ҷонибдорӣ аз ворид кардани тағйиру иловаҳо ба Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон 3 миллион 814 ҳазору 477 нафар раъй додаанд, ки 94,5%-и овоздодагонро ташкил намуд.
Зарур ба ёдоварист, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон барои самаранок пеш бурдани корҳои таҳқиқотӣ ба олимон тоҷик имкониятҳои васеъро фароҳам овардааст. Дар ин ҷо месазад чанде аз фаъолиятҳои илмии Шӯъбаи илмҳои биологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистонро баён намоем.
Самтҳои асосии фаъолияти Шуъбаи илмҳои биологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон:
Ø гузаронидан ва ҳамоҳанг сохтани тадқиқотҳои илмӣ оид ба самтҳои афзалиятноки бунёдӣ ва амалии илм ҳамчун заминаи рушди фаъолиятҳои инноватсионӣ дар илми биология;
Ø таҳия ва амалисозии лоиҳаҳои инноватсионӣ, ки барои рушди илми биология дар мамлакат равона карда мешаванд;
Ø ҳавасмандгардонии фаъолиятҳои илмию техникӣ ва инноватсионӣ дар бахши илмҳои биология;
Ø дастгирӣ ва танзими пешниҳодҳо дар соҳаи истифодаи оқилонаи захираҳои генеткӣ дар кишвар, таҳияи лоиҳаҳои инноватсионӣ дар соҳаи биология;
Ø ташкил намудани намоиши дастовардҳои олимони Шӯъбаи илмҳои биология;
Ø густариш додани донишҳо оид ба дастовардҳои илмию техникӣ, коркарди маҳсулот ва ҳалли масъалаҳои истифодаи оқилонаи гуногунии набототу ҳайвонот дар кишвар;
Ø таъсиси базаи лоиҳаҳо, дастгирии машваратӣ, тайёр намудан ва амалисозии лоиҳаҳои афзалиятноки инноватсионӣ дар бахши истифодабарии самараноки захираҳои табийии кишвар;
Ø амалисозии лоиҳаҳо доир ба ҳифзи гуногунии биологӣ, тайёр намудани олимони ҷавон;
Ø мустаҳкам намудани алоқаи илм бо истеҳсолот баҳри таъмин намудаи амнияти озӯқавории мамлакат ва тиҷоратикунонии натиҷаҳои илми биология дар Тоҷикистон.
Ҳамин тавр бояд қайд намуд, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон имрӯзҳо дар амалӣ намудани барномаҳои илмӣ ва рушди минбаъдаи илми ватанӣ, тақвиятёбии иқтисодиёти кишварамон нақш ва манзалити махсусро иҷро намуда, баҳри пешбурди корҳои илмӣ ва гулгулшукуфии мамлакати биҳиштосоямон мусоидат менамояд.
Шукур, ки Тоҷикистон кишвари биҳиштосои мост,
Сарқонуни он бахту иқболу ҳам дурнамои мост.
Ваҳдати миллӣ мақсаду талошу ҳам мароми мост,
Пешвои муазами миллат роҳбару роҳнамои мост!
Қурбоналии ВАТАН
МИРЗОРАҲИМЗОДА А.К. - ноиби праезиденти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои биологӣ, профессор,
ПАРТОЕВ Қ. - мудири озмоишгоҳи генетика ва селексияи растаниҳои Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании АМИТ, доктори илмҳои кишоварзӣ, профессор.
"Конститутсия дар моддаҳои худ таъкид мекунад, ки давлат бояд ба рушди илм ва маориф сармоягузорӣ кунад. Илм – ин нерӯи муҳаррик барои тараққиёти иқтисодӣ ва иҷтимоӣ мебошад, ва бе риояи қонунҳои асосӣ, мо наметавонем ба дастовардҳои бузург ноил шавем."
Эмомалӣ Раҳмон!
Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дар суханрониҳои худ, хусусан дар ҷашни Рӯзи Конститутсия, аҳамияти ин ҳуҷҷати муқаддасро таъкид мекунад. Конститутсия ҳамчун пойгоҳи давлатдорӣ, сулҳ, ваҳдат ва пешрафти кишвар тавсиф мекунад. Конститутсия ҳуҷҷати асосии давлатӣ мебошад, ки ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон, сохтори ҳукумат ва принсипҳои идоракунии давлатро муайян мекунад. Конститутсия пойгоҳи қонунӣ барои рушди устувор ва барқарории сулҳ дар Тоҷикистон мебошад. Он ҳуқуқҳои шаҳрвандонро ҳимоя намуда, кӯмак мерасонад, то ки мо ҷомеаи боадолат бисозем.
Рӯзи Конститутсия дар Тоҷикистон яке аз ҷашнҳои муҳими миллист, ки ҳар сол 6-уми ноябр таҷлил карда мешавад. Ин рӯз ба хотири қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 1994 вобастагӣ дорад. Дар солҳои охир, тағйироту иловаҳои муайян ба Конститутсия ворид шудаанд, ки он бо талаботҳои муосир мутобиқ гардидааст. Риояи Конститутсия дар ҳаёти ҳаррӯзаи мо муҳим буда, ҳар сол онро ҷашн гирифта мешавад.
Конститутсияи Тоҷикистон дар замони муқовимати шаҳрвандӣ (1992-1997) қабул шуд, вақте ки кишвар ба ҷустуҷӯи сулҳу субот буд. Қабули он дар соли 1994 як қадами муҳим барои барқарор кардани тартиботи ҳуқуқӣ ва демократия дар Тоҷикистон буд. Ин рӯз бо баргузории чорабиниҳои идона, семинарҳо ва маъракаҳои таълимӣ дар мактабҳо ва муассисаҳо ҷашн гирифта мешавад.
Конститутсия ҳамчун пойгоҳи ҳуқуқӣ барои ҳаёти ҷомеа хидмат мекунад. Он ҳуқуқҳои инсон, озодии баён, адолат ва баробариро ҳимоя мекунад. Дар Тоҷикистон, Конститутсия беш аз 100 модда иборат буда, он аз тарафи Президенти кишвар ба имзо расидааст.
Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар моддаи 41-ум ҳуқуқи шаҳрвандонро ба таҳсил ва гирифтани маълумоти миёна ва олии касбӣ эътироф мекунад. Ин ҳуҷҷат илмро ҳамчун асоси рушди ҷомеа ва иқтисодиёт тавсиф мекунад, зеро илм ба халли масъалаҳои муосир, аз қабили технология, тандурустӣ ва муҳити зист кӯмак мекунад.
Дар солҳои баъди Истиқлолият (пас аз 1991), Тоҷикистон ба рушди соҳаҳои илмӣ, аз ҷумла академияи илмҳо, таваҷҷуҳ зоҳир кард. Конститутсия таъкид мекунад, ки давлат бояд ба таҳқиқоти илмӣ ва инноватсияро дастгирӣ намояд, то ки кишвар дар ҷаҳони муосир рақобатпазир бимонад.
Президенти Тоҷикистон, Эмомалӣ Раҳмон, дар суханрониҳои худ борҳо гуфтааст: "Илм – калиди пешрафт аст, ва Конститутсия ба мо имкон медиҳад, ки ба ин соҳа сармоягузор бошем.
Дар Тоҷикистон, ҷашнҳои Рӯзи Конститутсия бо мавзӯҳои маориф ва илм ҳамроҳ мешаванд, ва барномаҳои давлатӣ ба таҳсили ҷавонон дар соҳаҳои фаннӣ равона шуда, Академияи милли илмҳо дар рушди технологияҳои инноватсионии нав нақши муҳим мебозад. Конститутсия ба мо роҳ барои ояндаи равшан, ба ҷавонон имкониятҳои таҳсил ва инноватсия фароҳам меорад, то ки Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ мавқеи баланд дошта бошад.
Ин рӯз барои аҳолии кишвар муҳим аст, зеро он на танҳо гузашти таърихии давлатро нишон медиҳад, балки барои илму маърифат дар соҳаи ҳуқуқи шаҳрвандон низ аҳамияти калон дорад.
Тиллозода Ҳаким – мудири сектори Филиали Агентии АХБРЯ АМИТ
дар вилояти Суғд, номзади илмҳои химия, дотсент Эрматов Комилҷон
