Аз ҷанбаи этимологӣ мафҳуми ҳувият (идентичность) аз калимаи лотинии identicus гирифта шуда, маънои яксон донистан, шабоҳат ё мувофиқати чизе бо чизи дигареро дорад. Дар соҳаи илмҳои иҷтимоӣ-инсоншиносӣ идроки шахс аз худ тавассути маҷмуи хислатҳои устувор, посух ба суоли "Ман кистам?" мебошад.

Ҳувияти ego - истилоҳест, ки аз ҷониби Э.Эриксон таҳия шудааст, ки ба томияти шахс ишора мекунад; ҳуввият ва идомаи худи мо, сарфи назар аз тағйироте, ки дар раванди афзоиш ва рушд ба мо меоянд (ман ҳамонам). Бӯҳрони ҳувият ин аз даст додани шахсияти эго мебошад. Дар ин ҳолат томияти шахс ва эътиқод ба нақши иҷтимоии худ аз байн меравад ё кам мешавад.

Ҳувияти шахс, ҳувияти иҷтимоӣ, худшиносӣ ва динамизм ҷанбаҳои асосии ҳувиятро ташкил медиҳанд. Ин ҷанбаҳо чӣ мазмунро дар худ таҷассум медоранд. Ҳувияти шахс: сифатҳои беназир, хислатҳои инфиродӣ, эътиқод ва таҷрибаи ҳаётӣ, ки шахсро аз дигар афрод фарқ мекунонад, ифода менамояд. Ҳувияти иҷтимоӣ - ин ҳисси мансубият ба гурӯҳҳо, ба монанди миллат, дин, касб ё фарҳанг мебошад. Худшиносӣ- идроки худ ҳамчун як шахсияти том дар замон ва фазо, эҳсоси идомаи шахсияти худ. Динамизм - шахсият дар зери таъсири вазъиятҳои зиндагӣ ва таҷрибаҳои нав доимо инкишоф ва тағйир меёбад.

Аз ҷанбаи психологӣ ҳувият як ҷанбаи марказии худшиносӣ, асос барои қабули қарор ва худбаҳодиҳӣ мебошад. Дар доираи фаҳмиши ҷомеашиносӣ ҳувият як хислати фард ва гурӯҳест, ки онҳоро аз дигарон фарқ мекунад ва тавассути ҳамкории иҷтимоӣ ташаккул меёбад. Умуман, ҳувият як сохтори бисёрҷанба ва таҳаввулшавандаи худ аст, ки ба шахс барои ҳис кардани худ ва пайдо кардани мавқеи худ дар ҷомеа мусоидат мекунад.

Дар ибтидо мафҳуми ҳувият дар муҳокимаҳои файласуфон дар боби фаҳмидани табиати чизҳо ва моҳияти онҳо истифода бурда мешуд. Аз Замони нав шурӯъ шуда, мафҳуми мазкур барои тавсифи шахсият корбарӣ мегардад. Ҳувият маҷмуи параметрҳои инфиродӣ, иҷтимоӣ-фарҳангӣ, миллӣ ва тамаддунӣ аст, ки имкони ҷавоб додан ба саволҳои “Ман кӣ ҳастам?”, “Мо кӣ ҳастем?” посух медиҳад.

Ҳувияти миллӣ маҷмуи хусусиятҳо, арзишҳо ва анъанаҳоест, ки як миллат ё гурӯҳи этникиро муайян мекунад ва онро аз дигарон фарқ мекунонад. Дар замони ҷаҳонишавӣ ҳувияти миллӣ ҳамчун омили муҳими нигоҳдории фарҳанг ва худшиносии як миллат боқӣ мемонад. Ҳарчанд бо таъсири равандҳои ҷаҳонӣ ба тағйир рӯ ба рӯ мешавад. Ҳамфарҳангӣ аз ҳамнажодӣ ва ваҳдати бештаре миёни афроди инсонҳо эҷод мекунад. Миллият, ки пуштибонии фарҳангӣ дошта бошад, аз “ман”-ҳо як “мо” месозад, аҳёнан барои ин “мо” фидокорӣ мекунад, аз пирӯзии “мо” эҳсоси ғурур ва аз шикасти он эҳсоси сарафкандагӣ мекунад.

Ба маънои дигар, ҳувияти миллӣ ба ҳисси мансубияти шахс ба миллати мушаххас дахл дорад, ки бо таҷрибаи муштарак, фарҳанг, забон, анъанаҳо ва ривоятҳои таърихӣ шакл мегирад. Он робитаи эмотсионалии одамонро бо кишвари худ дар бар мегирад, ки ба арзишҳо, рамзҳо ва таърихи умумии он таъсир мерасонад.

Пас, ба саволи мо кистем: “тоҷик” ё “мусулмон”? – чӣ гуна посух метавон дод, то ҳувияти миллии моро муайян намояд. Посух ин аст, ки тоҷик – халқи ориёиасл, фарҳангофар ва тамаддунсоз мебошад, ки таърихи қадима дошта, барои рушд ва таҳаввули фарҳанги ҷаҳонӣ нақши мондагор бозидааст. Забони тоҷикӣ як шохаи забонҳои эронӣ ба ҳисоб меравад, ки онро дар замони муосир ба номҳои гуногун (форсӣ, дарӣ, тоҷикӣ) мешиносанд. Ин забон дар тӯли таърих ҳамчун забони адабӣ, илмӣ ва давлатдорӣ хидмат кардааст ва имрӯз низ ин рисолатро иҷро менамояд. Бахусус, тӯли мавҷудияти худ ҳамчун воситаи интиқоли арзишҳои фарҳангӣ, анъанаҳо ва таърих дар ҷомеа ҳисси ифтихор ва хосияти миллӣ фароҳам меорад.

Ҳамин тавр, байни мафҳумҳои "тоҷик" ва "мусулмон" фарқиятҳои ҷиддӣ вуҷуд дорад. Чӣ тавре қаблан ишора шуд тоҷик ба миллат ва этноси одамон дар Тоҷикистон ва қисме аз кишварҳои мухталиф, ки онҷо маскуният доранд, анъанаҳо ва арзишҳои фарҳангии худро ҳифз ва таҳаввул медиҳанд, бо забони тоҷики ҳарф мезананд, дахл дорад.

Мафҳуми “мусулмон” бошад, ба одамоне, ки дини онҳо ислом, яке аз динҳои паҳншудаи ҷаҳонист, иртибот дорад. Аз ин рӯ, мусулмонон метавонанд аз миллатҳои гуногун бошанд. Метавонанд тоҷик бошанд, вале на ҳама тоҷикон мусулмон мебошанд, зеро тоҷиконе ҳам ҳастанд, ки ба динҳои дигар аз қадим (аз ҷумла, Будоизм, Зартуштия, Монавӣ, Маздак ва амсоли инҳо) эътиқоду боварӣ доранд. Хулоса, "тоҷик" ба ҳар паҳлуи этникӣ ва фарҳангӣ ишора мекунад, дар ҳоле, ки "мусулмон" ба дини одамон мансуб аст. Муҳаққиқи тоҷик А.Раҳмонзода дар ин маврид низ барҳақ қайд мекунад, ки “миллат аз нигоҳи сиёсӣ дар худ асоси қавмӣ, нажодӣ, забонӣ, таърихӣ ва ҳудудӣ дошта, асоси онро унсурҳое, чун шаҳрвандӣ, хун, қавмият, сарзамин ё ҳудуди муайян ташкил медиҳад. Аммо, миллият аз нигоҳи ислом имон ба Худо, Паёмбар ва «Қуръон»-ро дар назар дошта, ченаки асосии он умумият ва муттаҳидии мардумро дар эътиқод ва амал ба корҳои хайр медонад”. [7]

Бояд қайд кард, ки баҳсҳо атрофи мавзуи “Ман кистам? Тоҷик ва ё мусулмон” дар давраҳои гуногуни таърихӣ хусусияти ба худ хос дошт. Пас аз барҳам хӯрдани давлати Сомониён, ҳувияти миллии тоҷикон рӯ ба завол овард ва аз сабаби қудрасти сиёсӣ надоштан аксарияти донишварони тоҷик ҳувияти худро аз маҳаллу динашон ифода мекарданд ва ҳамин раванди беҳувиятӣ то асри бист идома ёфта, ҳатто вақте намояндаҳои русияи подшоҳӣ ба сарзаминҳои тоҷикнишин меоянд ва бо эшон суҳбат мекунанд, аксарияти тоҷикон ҳувияти худро тариқи “миллати мо мусалмон” ё аз аҳли “Бухорову Фарғона ва Туркистон” ҳастем, зикр мекунанд. Бахусус, дар ибтидои асри XX бештари равшанфикрони тоҷик ба ҷуз устод С.Айнӣ ҳувияти худро туркнажодиву мусалмонӣ муаррифӣ карда, вуҷуди миллати тоҷикро зери суол мебурданд.

Барои тақвияти фикр ин ҷо чанд мисол меорем: масалан, Фитрат, Беҳбудӣ, Мирзо Сироҷ, ки аз равшанфикрони онвақти тоҷик буданд баъд аз он, ки ба пантуркизим гаравиданд, барномаи амали худро тағйир дода, чун ҷадидони Туркия, Озарбойҷон ва Қрим бо мақсади бунёди давлати Туркистони Бузург дар Осиёи Миёна рӯҳияи мардумро ба муқобили барқарор кардани муносибатҳои тарафайн бо Россия парвариш медоданд. Намехостанд, ки Осиёи Миёна ҳамчун як кишвари пурсарват тобеъи русҳо гардад. Баръакс, ҳамчун хиёнат ба миллат, асилзодагии худ барои амалӣ кардани ҳадафи худ ҳатто бо ифтихор мегуфтанд, ки «Мо аз миллати бузурги турк ҳастем». Хусусан, Хоҷӣ Муин, ки яке аз саромадони ҷадидони Самрқанд буд ба халқи худ бо хитоб чунин мегӯяд: «Он рӯзҳои хушбахтонаи ҳаёти ман, он замони таърихӣ, ки мамлакатро фарзандони ҳакиқии ҷасоратноки ман Чингиз ва Темур идора мекарданд, акнун барнамегарданд».[1, с.10]

Ба маълумоти фарзанди ҷонфидои тоҷик А.Мунзим Фитрати хиёнатпеша таҳти таъсир ва фишори пантуркистон баъд аз он ки аз Туркия ба Бухоро меомад такрор ба такрор мегуфт, ки мо бухороиён, аслан туркнажодем ва забони аслии мо туркист. Иллати тоҷикзабон шудани мо, аввалан таъсири идораҳои ҳукумати мо, ҳукуматдорони калон шудани порсимиллатон, дуюм, ғалаба ва таъсири адабиёти порсӣ мебошад. Ба ҳамин ду иллат мо забони туркии худро гум кардем. Аммо лозим аст, ки забони туркии худро зинда ва нажоди аслии худро поянда гардонем... Ҳамин тариқ, аз ҳамин давра сар карда, ман ҳарчанд калимае бо туркӣ надонам, бо туркӣ гап мезанам ва бо ҳар касе вохӯрам бо ӯ бо туркӣ суҳбат мекунам. Ҳарчанд агар онҳо бо ман бо тоҷикӣ ҳарф зананд, ман тарғиб мекунам, ки бо ман бо туркӣ сухан кунанд.

Аз тоҷик будани худ ор кардан, аз фарҳанги миллии худ дастгирӣ накардан, арзишҳои фарҳанги миллии худро моли қабилаҳои саҳроии турк шуморидани маорифпарвар Мирзо Сироҷро дар навиштаи зер, баръало мушоҳида менамоем: «Куҷои эй амир Темури Курагонӣ, ки омада як назар ба олами ҳолияи Деҳлӣ бикунӣ, ки фарзандони ту асири қайди фаранг гашта, мутеъи иҷонат шудаанд. Як салтанати чандин солаи туро аз дасти авлоди ту, ки ба хоби ғафлат фурӯ рафта, машғули айшу нишот буданд дар Ҳиндустон давлати инглис мунхадам кард. Пойтахти чандинсолаи Деҳлӣ, ки мадфани авлоди ту он ҷост дар дасти дигарон афтод, вале онҳо қобил буданд ва фарзандони ту ноқобил волло салтанат аз дасташон намерафт».[2, с.324]

Аммо дар ин миён баръакси туркпарастон бо иродаи қавӣ, ҷассорату ҳувияти тоҷикӣ устод С.Айнӣ бо далелҳои боэътимоди илмиву таърихӣ аз миллату арзишҳои фарҳангии худ ҳимоят карда, исбот карданд, ки миллати тоҷик куҳантарин миллат аст ва дар сарзамини Осиёи Миёна аз мардуми бумӣ ба ҳисоб мервад, ки маҳз ин миллат кучманчиёнро фарҳанги зистану одоби муоширатро омӯзониданд.

Дар робита бо ин, устод С. Айнӣ аз аввалин нобиғаҳои илми тоҷик мебошад, ки аз рӯи мадракҳои таърихӣ вожаи “тоҷик”-ро шарҳу тафсир карданд ва бар замми ин асари бузурги ифтихорзои миллӣ “Намунаи адабиёти тоҷик”-ро навишта, дар баробари инкоркунандагони миллат ва фарҳанги волои тоҷик ҷасурона миллати худрову ҳувияти милли худро ҳимоя карданд. Минбаъд ин рисолати инсонию мондагори устод С.Айниро дар мариди худшиносии миллӣ ва тақвияти ҳувият чеҳраҳои модагори дигар: Ш.Шоҳтемур, А.Лоҳутӣ, С.Улуғзода, Б.Гаффуров, М.Осимӣ, М.Турсунзода ва бахусус дар давраи истиқол Пешвои муҳтарами миллат бо ташаббусу ибтикороти созандаи худ иҷро карданд, ки корнамоию ҷоннисориҳои якоякашон таҳқиқоти мукаммали илмиро тақозо доранд.

Дар таърихи мавҷудияти миллати тоҷик дар давраи давлатдории Ҳукумати Шӯравӣ солҳои 1929-1991 кишвар ба муваффақиятҳо ва дастовардҳои зиёди назаррасе нойил шуд, ки инъикоси воқеии худро дар сарчашмаҳо, мадракҳои таърихӣ ва дигар маводи илмӣ ёфтаанд. Махсусан, шомил шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳайати Ҳукумати Шӯравӣ ва татбиқ кардани сиёсати давлатдории он дар низоми идораи давлатии кишвар ба як қатор дастовардҳои назаррас нойил шуд. Аз ҷумла:

- низоми идораи монархии асримиёнагии давлатдориро, ки то давраи ҳукмронии сулолаи манғития идома дошт, бо тамоми тору пудаш аз байн бурд;

- шуури тақлидӣ, тафаккури таассубии то солҳои 20-уми асри XX, ки саросари қаламрави Осиёи Миёна, махсусан Аморати Бухороро фаро гирифта, дар зери таъсири идеологияи динӣ таълими илмҳои дунявӣ иҷозат дода намешуд, тағйир дод;

- дар низоми мактабу маориф, тағйиру такмили барнома ва нақшаҳои таълимӣ, таҳия ва нашри китобҳои дарсӣ, рушди илму фарҳанг, иқтисоду идора, дар маҷмуъ, соҳаи илму маориф ислоҳоти ҷиддиеро ворид намуд;

- дар тарбияи кадрҳои соҳибтахассуси маҳаллӣ вобаста ба равия ва соҳаҳои барои ҷомеа эҳтиёҷдошта тариқи ба таҳсил ҷалб кардан, ташкили курсҳои бозомӯзӣ, такмили ихтисос дар муассисаҳои бонуфузи таҳсилоти олии касбӣ ва илмии ҷумҳуриҳои ҳудуди Иттиҳод нақши муассир гузошт;

- тавассути ташкили рӯзҳои фарҳангии кишвар дар ҷумҳуриҳои собиқ Иттифоқ, намоишномаҳои театрию барномаҳои консертӣ ва ғайра барои муаррифӣ қардани дастовардҳои фарҳанги миллӣ дар байни дигар халқиятҳо фазоро мусоид гардонид ва ғайра.

Дар баробари муваффақ гаштани кишвар ба ин иқдомҳои шоиста аз солҳои аввали таъсисёбии ҶШСТ амалӣ кардани сиёсати яккаҳукмрон - идеологияи коммунистӣ, инчунин ба рушд ва таҳаввул наёфтани арзишҳои гузаштаи фарҳанги миллӣ, ташаккули ғояи миллӣ монеаҳои зиёди сунъиро ба таври иҷборӣ бор кард, ки ҷанбаи манфӣ доштани ин режими идоракунии шӯравиро бозтобӣ медорад.

Фарҳангшиноси тоҷик, доктори илмҳои фалсафа С.Х.Раҳимов зимни пажӯҳиши масоили марбут ба фарҳанги миллӣ бевосита ба ин паҳлуи баҳсталаби мавзуъ таваҷҷуҳи хосса дода, ду камбудии ҷиддии роҳдодаи Ҳукумати Шӯравиро нисбат ба ташаккул ва таҳаввул наёфтани фарҳангҳои миллии ҷумҳуриҳои тобеи он, бавижа Ҷумҳурии Тоҷикистон ошкор менамояд. Ба андешаи фарҳангшинос камбудии аввалин он буд, ки мувофиқ ба сиёсати далватдории Ҳукумати Шӯравӣ иделогияи комммунистӣ “фарҳанги миллатҳоро ба ду бахш ҷудо карда, якеро пролетарӣ ва дигариро ҳамчун фарҳанги синфи истисморкунанда муаррифӣ мекард. Дар натиҷа ягонагии як фарҳанг халалдор мегашт ва дар дохили он зиддиятҳоро ба вуҷуд меовард. Бахусус, чун давлати Шӯравӣ давлати атеистӣ буд, аз мероси динӣ, ки дар зарфияти он арзишҳои волои инсондустӣ низ ҳифзу тараннум мегардид (ба мисли назми беҳамто ва оламгири сӯфиёнаи Аттори Нишопурӣ, Ҷалолиддини Балхӣ ва амсоли онҳо), атеизми давлатӣ аз ин гуна мерос ҳазар мекард, ба таблиғу шинохти он мамоният эҷод мекард”. [6, с.15]

Камбудии дуюм он буд, ки “Ҳукумати Шӯравӣ баъзан барои таҷлил ва баргузории расму анъана, аз ҷумла ҷашнҳои миллии тоисломии халқи тоҷик, ба мисли ҷашни Наврӯз шубҳа мегузошт. Ҷашни солгарди ба истилоҳ «салладорон» (истилоҳи идеологҳои шӯравӣ) ба мисли устод Рӯдакӣ, ибни Сино, Ҳофиз, Ҷомӣ ва дигаронро мебояд зимомдорони Ҷумҳурии Тоҷикистон бо роҳбарони ҲМ ҲКИШ (Ҳукумати марказии ҳизби коммунистии Иттиҳоди Шӯравӣ) ё ба истилоҳ бо Москав мувофиқа мекрданд. Истиқлол ҳамин муамморо аз байн бардошт ва моли фарҳанги миллиро дар раванди ягонаи таърихӣ дида, ба арзишҳои он аз дидгоҳи таърих ва меъёру арзишҳои умумибашарии гуманистӣ баҳо дод”.[6, с.15]

Хушбахтона, монеаҳои сунъии эҷодкардаи иделогияи яккатози Шӯравӣ дар тӯли ҳукмронии худ натавонист арзишҳои волои фарҳанги миллиамонро ба пуррагӣ аз бойгонии таърих маҳв созад. Зеро, новобаста аз фишорҳои сахту беадолатонаи сиёсӣ ва идеологӣ, мардуми тоҷик дар фазои маҳал ва хусусан муҳити хонаводагӣ, яъне бештар дар фазои ғайрирасмӣ, суннатҳои арзишноки фарҳанги ниёкони худро ҳифз карда, дар хотираҳо нигоҳ доштанд. Маҳз, ҳамин амали ақлонӣ ва қудрати ҳифзгароии арзишҳою иҷрои расму анъанаҳо аз ҷониби мардуми тоҷик ба он мусоидат кард, ки дар давраи Истиқлоли давлатӣ фарҳанги тоҷик бо тамоми низоммандӣ ва тавъамиаш дубора эҳё гашта, рушд кунад.

Дар қиёс бо низоми давлатдории Ҳукумати Шӯравӣ замони Истиқлол барои миллати тоҷик нигоҳи нав, тафаккури нави созанда ва рисолати ояндабинона доштанро нисбат ба дарки мафҳуми Ватан, марзу бум, обу хок, ташаккули андешаи миллӣ, арҷ гузоштан ба арзишҳои фарҳангӣ, муқаддасоти миллӣ, назму тартиби давлатдорӣ ва ғайра пешорӯ гузошт. Соҳиб гардидан ба истиқлоли давлатӣ ва ба ихтиёри худ гирифтани зимоми давлатдории миллиро арзонӣ дошт. Он ба сифати неъмати бебаҳо, падидаи муттаҳидкунанда ва наҷотбахши миллат, ҳидоятгари эҳёи мероси ниёкон, бахусус, расму анъанаҳои аҷдодӣ, маншаи ташаккулёбии ҳувияти миллӣ ва дастёб шудан ба мустақилияти иҷтимоӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ ва иқтисодии кишвар, нақши бориз бозид.

Ташаккули тафаккур иҷтимоӣ аз рукнҳои асосии падидаи Истиқлол ба ҳисоб меравад ва таҳаввули он ҳамаҷиҳата барои ҳимояи ҳуқуқҳои конститутсионии шаҳрвандон мусоидат намуд. Аз ин рӯ, ҷавҳари асосии Истиқлолро озодии шахс ташкил медиҳад. Чунки танҳо озодӣ метавонад инсонро ба олами эҷодкорӣ, офаридани арзишҳои асили сиёсӣ, фарҳангӣ ва ғайра водор намояд.

Истиқлоли давлатӣ пеш аз ҳама андеша, тафаккури даврони шӯравии аҳли ҷомеаро нисбати анъанаву суннатҳои аҷдодӣ, бавижа тарзи гӯишу савтиёти забонӣ тағйир дод. Мардумро барои ба таври интиқодӣ муносибат кардан ба арзишҳои бадеии фарҳанги гузашта, ки вобаста ба талаботи замон такмилро талаб мекарданд, ҳидоят кард. Хусусан, дар даврони шӯравӣ забони ноби тоҷикӣ ба ҳукми забони хонагӣ, муносибатҳои байнихонаводагӣ даромада, барои бештари шаҳрвандон, аз ҷумла, аҳли зиё, олимону муҳаққиқони соҳаҳои илмҳои табиатшиносиву дақиқ ва тиб ҷиҳати таълиф намудани китобҳои дарсиву асарҳои илмӣ-тадқиқотӣ ва муошират қобили қабул дониста намешуд. Ҳатто дар маҷлису ҷамъомадҳо аз сухан гуфтан ба забони модарӣ худдорӣ мекарданд. Идеологияи шӯравӣ мағзи онҳоро дар ин самт то он ҳад мойили худ карда буд, ки ҳарф задан бо забони тоҷикиро дар маҷлису баҳсҳои илмӣ ё аз тарс бошад, ё аз сабаби аз мақом барканор шудан ё иллатҳои зиёди дигар бар худ ор медонистанд. Танҳо посдорандагон, ҳимоятгарони ин забони ноб дар он арсаи вақт донишмандони риштаи илмҳои ҷомеашиносӣ, филологӣ, омӯзгорони фанни забони модарӣ, мардуми оддии меҳанткаш, ки дар муҳити хонаводагӣ, ҳангоми кор дар саҳро ва маъракаву таҷлили ҷашнҳо бо забони ноби модарӣ ба ҳам суҳбат меоростанд, ба ҳисоб мерафтанд.

Ниҳоят, Истиқлол андешаи миллиро ба сифати рукни асосии давлатдории миллӣ ва забони ноби тоҷикиро ба сифати забони давлатӣ, расмӣ-ҳуҷҷатгузорӣ, забони таълиму тадрис табдил дод, ки ин дастоварди бегазанд дар марҳилаҳои баъдинаи рушди давлатдории миллӣ такмилу таҳаввул ёфта, ҳамчун унсури асосии фарҳанги миллӣ мақоми худро устувор кард.

Ҳамин тавр, аз эълони Эъломияи Истиқлол то имрӯз дар кишвар таҳаввулоти ҷиддӣ дар соҳаҳои сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии ҷомеа рух дода, Тоҷикистонро ҳамчун кишвари рушдкунанда муаррифӣ намуданд. Баргузории ҷашнҳои 1100-солагии давлати Сомониён, 2700-солагии Авесто, 2700-солагии ш.Кӯлоб, 3000-солагии Ҳисори Шодмон, 1000-солагии Носири Хусрав, 680-солагии Мир Сайид Алии Ҳамадонӣ, 800-солагии Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ, 1150-солагии Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ, 645-солагии Камоли Хуҷандӣ, 960-солагии Умари Хайём, 545 - солагии Беҳзод, 1310-солагии Имом Абуҳанифа, 5500 солагии Саразм, ба рӯйхати мероси фарҳангии ЮНЕСКО ворид кардани ҷашнҳои миллӣ, мавзеъҳои фарҳангӣ ва ғайра намунаи волое дар самти рушди соҳаи фарҳанг дар арсаи худсолорӣ ба ҳисоб мераванд, ки ҳар кадом барои худшиносӣ ва бедории мардум нақши мондагор гузоштанд.

Самиев Бобо Ҷураевич – доктори илмҳои фалсафа, профессор, мудири шуъбаи фалсафаи фарҳанги

Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Адабиёт

1. Журнали «Шӯро», 1913, №1. – С.10.

2. Мирзо Сироҷ бинни Хоҷӣ Мирзо Абдурауф. Туҳафи аҳли Бухоро [Матн] /Ҳаким М.С. – Душанбе: Адиб, 1992. - 272 с.

3. Эмомалӣ Раҳмон. Тоҷикон дар оинаи таърих. Аз Ориён то Сомониён. Иборат аз чаҳор китоб. - Душанбе: «Ирфон», 2009.

4. Эмомалӣ Раҳмон. Уфуқҳои Истиқлол. - Душанбе: "Ганҷ-нашриёт", 2018. - 436 саҳ.

5.Эмомалӣ Раҳмон. Тоҷикон дар оинаи таърих. Аз Ориён то Сомониён (китоби сеюм) – Душанбе, 2006.

6. Раҳимов С.Х. Имрӯзи фарҳанги тоҷик. – Душанбе, 2024. – 341с.

7. Раҳмонзода, А. Мақоми миллати тоҷик: «ман аввал тоҷикам, баъд мусалмон!»/ https://sadoimardum.tj/931-man-avval-toikam-bad-musalmon.html

Куруши Кабир, асосгузори Империяи Ҳахоманишӣ (550 то м. – 530 то м.), бо он маъруф аст, ки салтанати Бобули Навро забт карда, мардуми яҳудиро аз асирии Бобул, ки пас аз суқути Салтанати Яҳудо дар соли 587 то м. оғоз шуда буд, озод намуд. Дар соли аввали ҳукмронии худ, Куруш «Фармони Куруш»-ро – эдикт, указ, дастури шоҳонаеро имзо кард, ки пас аз суқути Бобул яҳудиёни бадарғашударо даъват мекард, ки ба Замини Исроил баргарданд ва Маъбади Ерусалимро барқарор кунанд. Ба ин васила Куруши Кабир ба бозгашти яҳудиён ба Сион асос гузошт. Зиёда аз ин, ӯ зарфҳои муқаддасеро, ки аз Маъбади Сулаймон вақти асирии Ерусалим аз ҷониби Бобул рабуда шуда буданд, инчунин маблағи назаррасро барои харидани масолеҳи сохтмонӣ бо яҳудиён ба он ҷо фиристод. Авҷи саъю кӯшиши Куруши Кабирро сохтмони Маъбади Дуюм дар Яҳуд Мадина ташкил медиҳад, ки оғози Давраи Маъбади Дуюм ва интишори дини яҳудияи Маъбади Дуюм буда, то муҳосираи Ерусалим аз ҷониби Рим дар соли 70 мелодӣ давом кард. Барои ин хизматҳояш Куруши Кабир ҳамчун масеҳ, мессия, расул ягона ғайрияҳудие мебошад, ки дар дини яҳудия эҳтиром ва парастиш карда мешавад.

Хизматҳои Куруши Кабирро дар Библия – Тавроту Инҷил, инчунин дар ду сарчашмаи дигар - «Номаи Куруш ба мардуми яҳудӣ» (аз ҷониби Иосиф Флавий тавсиф шудааст)» ва «Дар бораи он, ки чӣ тавр Куруш, шоҳи Форс, яҳудиёнро аз Бобул озод кард ва ба онҳо иҷозат дод, ки ба кишвари худ баргашта маъбади худро созанд ва барои ин ба онҳо маблағ дод» (аз «Таърихҳои қадимии яҳудӣ»-и Иосиф Флавий, тарҷумаи Вилям Уистон) васф кардаанд.

Тавре маълум аст, соли 2026 бо иқдоми Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузории конференсияи байналмилалӣ оид ба «Устувонаи Куруш» ба нақша гирифта шудааст. Бо мақсади кӯмак ба мутахассисон тарҷумаи тоҷикии се сарчашмаи мазкур дар васфи Куруши Кабир пешниҳод карда мешавад.

1. Васфи Куруш дар Аҳди Қадими Таврот ва Инҷил (Библия)

Вақоеънома 2, боби 36.

36-22 - Ва дар соли якуми Куруш, подшоҳи Форс, барои он ки сухани Парвардигор аз забони Ирмиё иҷро шавад, Парвардигор руҳи Куруш, подшоҳи Форсро барангехт ва ӯ дар тамоми мамлакати худ овоз андохт ва ба таври хаттӣ низ эълон намуда, гуфт:

36-23 - «Куруш, подшоҳи Форс, чунин мегӯяд: Ҳамаи мамлакатҳои заминро Парвардигор, Худои осмон, ба ман додааст ва Ӯ ба ман фармудааст, ки дар Иеруссалим, ки дар Яҳудо аст, хонае барои Ӯ бино намоям. Кист аз шумо, аз тамоми қавми Ӯ, ки Парвардигор Худояш бо вай бошад, бархоста биравад» (Тарҷумаи матн дар асоси тарҷумаҳои мавҷудаи Тавроту Инҷил ба забони тоҷикӣ дода шудааст).

Эзро 1, боби якум.

1.1 - Дар соли аввали Куруш – шоҳи Форс бо мақсади иҷрои суханони Худованд аз забони Иеремий, Худованд руҳи Куруш – шоҳи Форсро бедор сохт ва ў фармон дод, ки дар тамоми шоҳигарӣ шифоҳӣ ва хаттӣ эълон намоянд:

1.2 - «Чунин мегўяд Куруш – шоҳи Форс: тамоми салтанати заминро ба ман Худованд ато намуд, Худованди осмон ва ў ба ман амр намуд, ки ба Ў дар Иерусалим, ки дар Иудея ҳаст, маъбад бисозам.

1.3 - Ҳар кӣ аз шумо аз ҳама халқи Ўст, бигзор Худованд бо ў бошад ва бигзор, ки ба Иерусалим, ки дар Иудея аст, биравад ва хонаи Худовандро бунёд намояд, Худованди Исроилро, он Худовандро, ки дар Иеруссалим аст.

1.4 - Ва ба ҳамаи дигарон дар тамоми ҷойҳо, дар куҷое, ки зиндагӣ накунанд, бигузор сокинони онҷо бо нуқра ва тилло ва моликияти дигар ва бо чорво, бо атоҳои дигари некў барои хонаи Худованд, ки дар Иеруссалим аст, кумак кунанд».

1.5 - Ва сарварони наслҳои Иудеиён ва Вениаминҳо ва руҳониёну левитҳо, ҳар кӣ дар ў Худованд руҳашро бедор намуд, бархостанд, то хонаи Худовандро, ки дар Иерусалим аст, бунёд созанд.

1.6 - Ва ҳамаи ҳамсоягон онҳоро бо зарфҳои нуқрагӣ, тилло, моликияти дигар ва чорво ва чизҳои қимматбаҳо, болотар аз атоҳои некў барои маъбад кўмак намуданд.

1.7 - Ва шоҳ Куруш зарфҳои хонаи Худовандро, ки Навуходоносор аз Иерусалим гирифта буд ва дар хонаи худ гузошта буд, баровард

1.8 - ва шоҳи Форс Куруш онҳоро бо дасти Мифредати нигоҳбони ганҷинаҳо баровард ва ў онҳоро ба Шешбатсар, амири Иудеиҳо бо ҳисоб супурд.

1.9 - Ва ин аст миқдори онҳо: зарфҳои тиллогӣ - сӣ адад, зарфҳои нуқрагин - ҳазорто, кордҳо - бисту нўҳ адад,

1.10 - ҷоми тиллогӣ – сито, ҷоми нуқрагинидуқабатӣ – чорсаду даҳ адад, зарфҳои дигар ҳазорто,

1.11 - тамоми зарфҳои тиллогӣ ва нуқрагин панҷ ҳазору чорсад адад. Ҳамаи инро Шешбатсар ҳангоми рафтани муҳоҷирон аз Бобул ба Иерусалим бо худ бурд (Тарҷумаи сатрҳои 1.1 то 1.11 дар асоси матни русӣ аз ҷониби таҳиякунанда сурат гирифтааст. Тарҷумаи матнҳои минбаъда дар асоси тарҷумаҳои мавҷудаи Тавроту Инҷил ба забони тоҷикӣ дода шудааст – Х.З.).

Эзро, боби 3.

3-6 - Аз рӯзи якуми моҳи ҳафтум ба баровардани қурбониҳои сӯхтанӣ барои Парвардигор сар карданд, валекин бунёди парастишгоҳи Парвардигор ҳанӯз ниҳода нашуда буд.

3.7 - Ва нуқра ба сангтарошону дуредгарон, ва хӯроку нӯшокиву равған ба сидӯниён ва суриён доданд, то аз Лубнон, мувофиқи иҷозате ки Куруш, подшоҳи Форс, ба онҳо додааст, дарахтони арзро бо роҳи баҳр ба Ёфу биёранд.

Эзро, боби 4.

4-1 - Вa душманони Яҳудо ва Бинёмин шуниданд, ки аз асирӣ гашта омадагон барои Парвардигор Худои Исроил парастишгоҳ бино мекунанд;

4-2 - Ва назди Зарубобил ва сардорони хонаводаҳо омада, ба онҳо гуфтанд: «Мо ҳамроҳи шумо бино хоҳем кард, чунки мо, мисли шумо, аз айёми Эсар-Ҳадун, подшоҳи Ашшур, ки моро ба ин ҷо оварда буд, ба Худои шумо муроҷиат менамоем ва барои Ӯ қурбонӣ меоварем».

4-3 - Вале Зарубобил ва Ешуа ва дигар сардорони хонаводаҳои Исроил ба онҳо гуфтанд: «Шумо бо мо хонаи Худои моро бино нахоҳед кард, балки танҳо мо барои Парвардигор Худои Исроил, чунон ки подшоҳ Куруш, подшоҳи Форс, ба мо фармудааст, бино хоҳем кард».

4-4 - Ва мардуми он кишвар дастҳои қавми Яҳудоро суст мекарданд ва онҳоро аз бино кардан метарсониданд;

4-5 - Ва бар зидди онҳо мушовиронро киро мекарданд, то ки нақшаи онҳоро вайрон кунанд, – ин ҳол дар тамоми айёми Куруш, подшоҳи Форс, то вақти подшоҳии Дорёвеш, подшоҳи Форс, давом ёфт.

Эзро, боби 6.

6-13 - Он гоҳ Татной, волии он сӯи дарё, Шатар-Бузной ва рафиқони онҳо мувофиқи он чи подшоҳ Дорёвеш фиристода буд, фавран амал карданд.

6-14 - Ва пирони яҳудӣ, мувофиқи пайғамбарии Ҳаҷҷайи пайғамбар ва Закариё писари Иддӯ, бино мекарданд ва муваффақият меёфтанд; ва аз рӯи ҳукми Худои Исроил ва аз рӯи фармони Куруш ва Дорёвеш ва Артаҳшасто, подшоҳони Форс, онро бино карданд ва барпо намуданд.

Ишаъё, боби 44.

14-27 - Ӯ ба варта мегӯяд: Хушк шав, ва наҳрҳои туро хушк хоҳам кард!

14-28 - Ӯ дар бораи Куруш мегӯяд: Вай чӯпони Ман аст ва ҳар он чиро хостаам, ба иҷро хоҳад расонид. Ва дар бораи Ерусалим мегӯяд: Бино хоҳад шуд! Ва дар бораи маъбад: Бунёди ту ниҳода хоҳад шуд!

Ишаъё, боби 45.

45-1 - парвардигор ба масеҳи Худ, ба Куруш, чунин мегӯяд: «Ман дасти рости туро гирифтаам, то халқҳоро пеши ту мағлуб намоям ва Ман камарҳои подшоҳонро хоҳам кушод, то ки дарҳо пеши ту кушода шавад, ва дарвозаҳо баста нашавад.

Дониёл, боби 1.

1-19 - Ва подшоҳ бо онҳо гуфтугӯ кард ва аз миёни ҳамаи онҳо касе мисли Дониёл, Ҳананё, Мишоил ва Азарё ёфт нашуд ва онҳо ба ҳузури подшоҳ истоданд.

1-20 - Ва дар ҳар масъалаи ҳикмат ва маърифат, ки подшоҳ аз онҳо пурсон мекард, онҳоро аз ҳамаи ғайбдонон ва афсунгароне ки дар тамоми мамлакати ӯ буданд, даҳчандон болотар ёфт.

1-21 - Ва Дониёл то соли якуми подшоҳ Куруш буд.

Дониёл, боби 10.

10-1 - дар соли сеюми Куруш, подшоҳи Форс, ба Дониёл, ки Балтшасар ном дошт, ваҳй омад, – ваҳйе ки ҳақиқӣ буд ва ҷанги калоне дошт ва ӯ ваҳйро фаҳмид ва ба рӯъё сарфаҳм рафт.

2. Номаи Куруш ба мардуми яҳудӣ

(аз ҷониби Иосиф Флавий тавсиф шудааст)

Ман ба ҳамаи яҳудиёне, ки дар кишвари ман зиндагӣ мекунанд, иҷозат додам, ки ба ватани худ баргарданд, шаҳри худро барқарор кунанд ва Маъбади Худоро дар Ерусалим, дар ҳамон ҷое ки қаблан буд, созанд. Ман инчунин хазинадори худ Митридат ва ҳокими яҳудиён Зурубобилро фиристодам, то онҳо таҳкурсии Маъбадро гузошта, онро бо баландии шаст зироъ ва бараш ҳамин қадар, бо се бино аз сангҳои сайқалёфта ва як бино аз чӯби маҳаллӣ созанд ва ҳамин тартиби сохтмон нисбати қурбонгоҳ, ки дар он мардум ба Худо қурбонӣ мекунанд, риоя карда шавад. Ман ҳамчунин талаб мекунам, ки хароҷоти ин эҳтиёҷот аз даромади ман пӯшонида шавад. Илова бар ин, ман зарфҳоеро, ки подшоҳ Навуходоносор аз Маъбад рабуда буд, фиристодам ва ба Митридат, хазинадор, ва Зурубобил, ҳокими яҳудиён, супурдам, то онҳоро ба Ерусалим бурда, ба Маъбади Худо баргардонанд. Ҳоло шумораи онҳо чунин аст: панҷоҳ табақи тиллоӣ ва панҷсад табақи нуқрагӣ; чиҳил косаи софи тиллоӣ ва панҷсад косаи нуқрагӣ; панҷоҳ ҷом аз тилло ва панҷсад ҷоми нуқрагӣ; сӣ зарф барои моеъ ва сесад зарфи нуқрагӣ; сӣ коса аз тилло ва ду ҳазору чорсад косаи нуқрагӣ; бо ҳазор зарфи дигари калон. Ман ба онҳо иҷозат медиҳам, ки аз ҳамон имтиёзҳое, ки дар замони аҷдодонашон доштанд, истифода баранд, инчунин шароб ва равғанро ба миқдори дусаду панҷ ҳазору панҷсад дирам ва орди гандумро ба миқдори бист ҳазору панҷсад артабе дастрас намоянд ва ман фармон медиҳам, ки ин хароҷот аз ҳисоби хироҷе, ки аз Сомария ситонида мешавад, пӯшонида шавад. Коҳинон низ бояд қурбониҳоро мувофиқи қонунҳои Мусо дар Ерусалим ба ҷо оваранд ва ҳангоме ки онҳо қурбониҳоромеоранд, бояд ба Худо барои ҳифзи подшоҳ ва хонадони ӯ дуо гӯянд, то Салтанати Форс вуҷуди худро идома диҳад. Аммо ман мехоҳам, ки онҳое, ки ба ин фармонҳо итоат намекунанд ва ё онҳоро вайрон мекунанд, ба дор овехта шаванд ва молу мулкашон ба хазинаи шоҳӣ дода шавад.

3. «Дар бораи он, ки чӣ тавр Куруш, шоҳи Форс, яҳудиёнро аз Бобул озод кард ва ба онҳо иҷозат дод, ки ба кишвари худ баргашта маъбади худро созанд ва барои ин ба онҳо маблағ дод» (аз китоби «Таърихҳои қадимии яҳудӣ»-и Иосиф Флавий, тарҷумаи Вилям Уистон)

1. Дар соли аввали ҳукмронии Куруш, ки ҳафтодум сол аз рӯзе буд, ки мардуми мо аз замини худ ба Бобул кӯчонида шуданд, Худо ба асирӣ ва бадбахтии ин одамони бечора ҳамдардӣ кард ва мувофиқи он чизе, ки Ӯ ба онҳо тавассути пайғамбар Иеремия пеш аз харобшавии шаҳр пешгӯӣ карда буд, расонид, ки пас аз он ки онҳо ба Навуходоносор ва насли ӯ ҳафтод сол ғуломӣ кунанд, Ӯ онҳоро дубора ба замини падаронашон бармегардонад ва онҳо маъбади худро месозанд ва аз шукуфоии қадимии худ баҳравар мешаванд. Ва Худо ҳамаи инро ба онҳо дод, зеро Ӯ руҳи Курушро ба ҳаяҷон овард ва ӯро водор сохт, ки барои саросари Осиё чунин нависад: «Куруш, подшоҳ, чунин мегӯяд: Азбаски Худои Тавоно маро подшоҳи замини маскуншуда таъйин кардааст, ман бовар дорам, ки Ӯ ҳамон Худоест, ки мардуми Исроил Ӯро ибодат мекунанд, зеро Ӯ воқеан номи маро тавассути пайғамбарон пешгӯӣ карда буд ва инчунин онро пешгӯӣ карда буд, ки ман барои Ӯ дар Ерусалим, дар замини Яҳудо хонае месозам».

2. Куруш инро аз китоби пешгӯиҳое, ки Ишаъё аз худ боқӣ гузошта буд, фаҳмид. Пайғамбар гуфта буд, ки Худо дар як руъёи махфӣ ба ӯ инҳоро ошкор кардааст: «Ин аст он чизе ки Ман фармон медиҳам: Ту, Куруш, ки Ман туро бар халқҳои зиёд подшоҳ гузоштам, халқи Маро ба замини худаш баргардон ва Маъбади Маро бисоз». Ишаъё инро яксаду чил сол пеш аз харобшавии Маъбад пешгӯӣ карда буд. Бинобар ин, вақте Куруш инро хонд ва аз қудрати илоҳӣ ба ваҷд омад, ӯро хоҳиши самимӣ ва шуҳратпарастӣ барои иҷро кардани он чизе, ки ин тавр навишта шуда буд, фаро гирифт; аз ин рӯ, ӯ барҷастатарин яҳудиёнеро, ки дар Бобул буданд, даъват намуд ва ба онҳо гуфт, ки ӯ ба онҳо иҷозат медиҳад, ки ба кишвари худашон баргарданд ва шаҳри Ерусалим ва Маъбади Худоро аз нав бисозанд, зеро ӯ ёвари онҳо хоҳад буд ва ӯ ба ҳокимон ва волиҳое, ки дар ҳамсоягии кишвари Яҳудои онҳо буданд, менависад, то онҳо барои сохтмони Маъбад ба онҳо тилло ва нуқра хайр кунанд ва ӯ ёвари онҳо хоҳад буд, илова бар ин, барои қурбониҳои онҳо ҳайвонот тақдим мекунад.

3. Вақте ки Куруш инро ба исроилиён гуфт, ҳокимони ду қабила - Яҳудо ва Бинямин, ҳамроҳ бо левиён ва коҳинон шитобон ба Ерусалим рафтанд. Аммо бисёре аз онҳо дар Бобул монданд, зеро намехостанд заминҳои худро тарк кунанд. Вақте онҳо ба ҷои таъиншуда расиданд, ҳамаи дӯстони подшоҳ ба онҳо кӯмак карданд ва барои сохтмони Маъбад миқдоре тилло, миқдоре нуқра, инчунин чорпоёни зиёд ва аспҳо оварданд. Пас, онҳо аҳдҳои худро дар назди Худо иҷро карданд ва қурбониҳо оварданд, чунон ки дар замонҳои қадим расм буд; ман ин ҷо барқарор кардани шаҳри худ ва эҳёи расму оинҳои қадимаи марбут ба ибодати худро дар назар дорам. Куруш инчунин зарфҳои Худоро, ки подшоҳ Навуходоносор аз Маъбад рабуда, ба Бобул кӯчонида буд, ба онҳо баргардонд. Пас, ӯ ба Митридат, хазинадор, супориш дод, ки ин чизҳоро ба Санавасар бифиристад, то даме ки Маъбад сохта нашавад, онҳоро нигоҳ дорад. Ва вақте ки сохтмон ба итмом мерасад, ӯ бояд онҳоро ба коҳинон ва ҳокимони қавм супорад, то онҳо ба Маъбад баргардонида шаванд. Куруш инчунин ба ҳокимони Сурия паёме фиристод, ки мундариҷаи он дар зер оварда шудааст: «Подшоҳ Куруш ба Сисинна ва Сатрабузан салом мефиристад…» [Баъд аз ин матни «Номаи Куруш ба мардуми яҳудӣ», ки аз ҷониби Иосиф Флавий тавсиф шудааст, оварда мешавад]. Чунин буд мазмуни ин нома. Ба ҳамин тариқ, шумораи касоне, ки аз асирӣ ба Ерусалим баргаштанд, чилу ду ҳазору чорсаду шасту ду нафарро ташкил дод.

Таҳияи доктори илмҳои фалсафа, профессор Хуршед Зиёӣ

Дар ин мақолаи фишурда мехоҳам, чанд андешаро оиди сухани Асосгузори ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон “Ман аввал тоҷикам баъд мусалмон”, ки дар вохӯрӣ бо намояндагони дин ва фаъолони кишвар баён намуданд, манзур намоям. Барои шарҳи васеътари масъала зарур аст, ки қабл аз ҳама ба мафҳумҳои миллат ва дин ва дар алоҳидагӣ таваҷҷуҳ намоем. Масъалаи аввал ин муҳимияти ҳар яке аз ин мафҳумҳо барои ҳар шахс мебошад.

1. Миллат дар луғатҳо ба маънои уммат, қабила, халқ омадааст, ки шакли олии умумияти таърихию этникии одамон аст, ки дар асоси ин умумияти нажодӣ, иқтисодӣ, умумияти забон, масоҳат ташаккул меёбад. Қайд кардан зарур аст, пеш аз ҳама дар ин радиф умумияти қавмӣ дар бавуҷудоии миллат мавқеи калидӣ дорад. Яъне ба таври содда гуем, барои ҳастии миллат ягонагии хешу пайвандии гуруҳи одамон зарур аст. Пайвандии кавмӣ дар ҳаммиллатӣ нақши асосӣ дорад. Аз ин хотир, миллатро чун падару модар интихоб намекунанд. Ҳар инсон аз дақиқаи ба дунёи омадан мансуб ба ин ё он миллат аст. Ӯ имкон дорад, ки шаҳрвандӣ, ҷойи зистро дигар кунад, тарки ватан кунад, лекин намояндаи миллати хеш мемонад. Ба фикри ин ҷониб, дар баъзе нуқтаҳои шарҳи мафҳуми миллат, ки дар луғатҳо омадааст,ба монанди умумияти иқтисодӣ, забон, масоҳат ва ҳаёти маданӣ барои мафҳуми миллат на он қадар ҷойгоҳи марказӣ доранд. Аз ҳама муҳим пайвандии хешу таборӣ аст. Чунки ҳам иқтисод, ҳам забон, ҳам макони зист ва ҳам шакли зиндагиро интихоб кардан, дигар намудан имкон дорад, лекин барои робитаи авлодӣ ва қавмиро решакан кардан дар ягон ҳолат имкон нест. Ҳатто инкор кардан, як намуди безорӣ ё ругардонӣ аз қавму миллати хеш низ наметавонад, моро аз пайванду насли хеш ҷудо бисозад. Ин аст, ки миллатро дигар кардан ғайримкон аст.

2. Пас дин чист ва он то чи андоза дар ҷаҳони муосир муҳимият дорад? Дар аксари адабиётҳо дин чунин шарҳ дода шудааст. Дин аз омезиши омилҳои равонӣ (ниёз ба маъно ва тасаллӣ), иҷтимоӣ (ҷустуҷӯи ягонагӣ, танзими рафтор) ва гносеологӣ (кӯшиши шарҳ додани ҷаҳон) ташаккул меёбад, ки аз эътиқодҳои ибтидоӣ оғоз ёфта, ба системаҳои мураккаби эътиқод, мазҳабҳо ва созмонҳо табдил меёбад, ки аксар вақт тавассути ваҳй ё мутобиқшавӣ ба сатҳи фаҳмиши одамон ба амал меояд. Он шуури динӣ (ғояҳо, догмаҳо), фаъолият (мазҳаб, маросимҳо) ва созмонҳоро дар бар мегирад.

Яъне дин як омили равонӣ-маънавӣ буда, бар пояи боварҳо устувор мешавад. Боварҳои одамон гуногунанд ва дар ин масъала ҳар фард комилан озод аст. Инсон ҳамчун узв ё намояндаи дини муайян ба ҷаҳон намеояд. Дар ҷараёни зиндагӣ миллионҳо нафар дини худро иваз мекунанд, миллионҳои дигар бошад, бедин мешаванд ё баръакс, ба ягон дин рӯ меоранд.

Тақрибан 16% аҳолии ҷаҳон (зиёда аз 1,1 миллиард нафар) худро ғайридинӣ ё беэътиқод муаррифӣ мекунанд; ба ин гурӯҳ атеистҳо ва онҳое низ дохил мешаванд, ки ба дини мушаххас пайравӣ намекунанд. Ин нишондиҳандаҳо дар таҳқиқотҳои гуногун фарқ мекунанд, аммо дар маҷмӯъ ҳиссаи «бединҳо» дар ҷаҳон тақрибан аз 11% то 16% арзёбӣ мешавад.

Тақрибан аз ҳар панҷ як ҳиссаи калонсолон дар саросари ҷаҳон дар тӯли умри худ дини худро иваз мекунанд ё онро тарк менамоянд. Ин маънои онро дорад, ки аз ҳар панҷ нафар як нафар метавонад дини аҷдодии худро, ки дар кӯдакӣ ба ӯ талқин шуда буд, канор гузорад. Ба ибораи дигар, тахминан 20% калонсолони сайёра дини аслии худро тарк мекунанд ё тағйир медиҳанд.Ин тамоюл дар кишварҳои гуногун мушоҳида мешавад ва, тибқи баъзе арзёбиҳо, бештар динҳои масеҳият ва буддоӣ дар ҷаҳон қисми зиёди пайравони худро аз даст медиҳанд.

Сабабҳои иваз кардани динро ҳар фард мувофиқи ҷаҳонбинӣ, фаҳмиш ва эътиқоди шахсии худ тавзеҳ медиҳад. Ба ибораи дигар, ҳар кас ҳақиқатро дар доираи таҷрибаи маънавии худ дар ин ё он дин ҷустуҷӯ ва дармеёбад. Барои намуна, андешаҳои як нафарро меорем, ки дар остонаи тағйири дини худ қарор гирифта, чунин менависад:

«Я знаю много людей, которые перешли в ислам, и не знаю ни одного человека, принявшего христианство. Я говорю это не для сравнения и не в смысле “ислам хороший, а христианство - нет”. Мне кажется, одна из причин в том, что ислам сегодня во многом такой же, каким был в VII веке — он сохранился в “оригинале”. Все мы знаем, что Библию неоднократно переписывали. Тот же Константин II, говорят, переписал её “под себя”. В итоге от “оригинального” христианства, как считают некоторые, мало что осталось. Для многих это и становится важным аргументом в пользу ислама. Впрочем, кто-то находит свою истину и в других религиях: например, принимают конфуцианство, разделяя его ключевую идею – гуманность. Поэтому на этот вопрос нельзя ответить однозначно: каждый случай индивидуален, а каждого индивида свои причины».

Дар маҷмуъ чанд сабаби иваз кардани дин вуҷуд дорад ва онҳоро метавон ба шакли зерин нишон дод:

Сабаби сиёсӣ:

Манфиатҳои миллӣ: Поймол кардани манфиатҳои миллӣ низ метавонад омили тағйироти динӣ бошад. Дар сиёсати давлат манфиатҳои миллӣ аз ҳама арзишҳо болотар меистад. Замоне, ки барои ин манфиатҳои ягон хатар ё маҳдудият эҳсос мегардад, дар ин ҳолат дигар арзишҳо, аз ҷумла дин сарфи назар карда мешавад.

Таъсири сиёсӣ: Паҳншавии ғояҳои гуманистӣ ва хоҳиши таъсири бештари роҳбарон дар тағйироти динӣ

Сабабҳои шахсӣ ва маънавӣ

Ҷустуҷӯҳои маънавӣ: Одамон метавонанд динҳоро дар ҷустуҷӯи фаҳмиши амиқтари маънавӣ, фалсафа ё тарзи зиндагии беҳтаре, ки бо эътиқоди ботинии онҳо мувофиқат мекунад, иваз кунанд.

Таъсири ҳаракатҳои нави динӣ: Ҳаракатҳои нави динӣ аксар вақт пайравони дорои эътиқоди баланди шахсӣ, тамаркузи миссионерӣ ва таъсири қавии пешвоёни худро ҷалб мекунанд.

Аз нав шарҳ додани таълимот: Дар баъзе мавридҳо, тағйироти динӣ бо аз нав шарҳ додани ғояҳои динии "бумӣ" ё бо омезиши унсурҳои таълимоти гуногун алоқаманд аст.

Сабабҳои равонӣ

Ҷустуҷӯи маъно ва ҳадаф: Дин ба одамон кӯмак мекунад, ки маънои зиндагиро бештар дарк намоянд ва бо тарсҳои вуҷудӣ ва мушкилоти зиндагӣ мубориза баранд, ки метавонад ангезаи пурқуввати тағйироти динӣ бошад.

Агар таърихи миллати тоҷик ва қабул гардидани дини Ислом аз ҷониби мо - тоҷиконро гирем, мисоли гуфтаҳои боло шуда метавонад.

Маълум аст, ки тоҷикон ҳамчун халқ аз гурӯҳҳои қадимаи эронизабони Осиёи Марказӣ (аз ҷумла суғдиён ва бохтариён), ки аз оғози ҳазораи якуми пеш аз милод дар ин сарзамин зиндагӣ мекарданд, тадриҷан ташаккул ёфтаанд.Тоҷикон, ҳамрадифи дигар мардумони эронии минтақа, дар асрҳои VII–VIII дар пайи истилои арабҳо ва ворид шудани дини нав ба ин сарзамин, ки то он замон дар он зардуштӣ ва дигар эътиқодҳо роиҷ буданд, Исломро қабул карданд. Раванди исломигардӣ якбора анҷом наёфт: он дар тӯли чанд аср идома карда, дар давраи хилофат, нахуст дар қисматҳои ҷанубӣ устувор шуд ва баъдан ба минтақаҳои шимолӣ низ паҳн гардид. Яъне дар таърихи худ тоҷикон тағйири динро аз сар гузаронидаанд: то паҳн шудани Ислом, зардуштиро парастиш мекарданд. Ислом бошад дар заминаи забти минтақа ва таъсири сиёсию иҷтимоии нерӯи ғолиб ҷорӣ гардид.

Аз ин бармеояд, ки дар баъзе давраҳои таърихӣ дин на танҳо тавассути таблиғу қабулҳои ихтиёрӣ, балки дар шароити фишор ва маҷбуркунӣ низ паҳн мешуд ва гоҳ миллатҳо водор мегардиданд, ки ин ё он динро қабул кунанд. Дар маҷмуъ, мафҳуми «мусулмон» ҳамчун номи умумии пайравони Ислом дертар шакл гирифта, ба гурӯҳҳои гуногуни этникӣ ва иҷтимоӣ татбиқ шудааст. Аз ҳамин лиҳоз, метавон гуфт, ки мафҳуми «мусулмон» аз ҷиҳати таърихӣ баъдтар аз мафҳуми «миллат» ба истифодаи фарогир даромадааст.

Ҳамин тариқ, хулосаи аввал ин аст, ки Пешвои миллат дар ин сухан ба ҳувияти миллӣ нисбат ба ҳувияти динӣ бартарият додааст. Ин мавқеъ пеш аз ҳама дорои заминаи таърихист: яъне аввал миллат аст ва баъд дин; инсон нахуст мансубияти миллии худро дорад, сипас метавонад динеро интихоб кунад ё умуман бедин бимонад.

Хулосаи дувум: миллатро инсон интихоб намекунад, аммо динро метавонад интихоб кунад ва дар ҷараёни зиндагӣ онро тағйир диҳад.

Хулосаи сеюм: ба андешаи ин ҷониб, суханони мазкур ба вазъи имрӯзаи Тоҷикистон дар масъалаи сатҳи диндорӣ ва муҳтавои амалии он дар миёни қисми зиёди шаҳрвандон иртиботи мустақим дорад ва аз ин лиҳоз саривақтӣ ва таъсиргузор аст. Зеро, бо вуҷуди фароҳам будани имкониятҳои зиёд, афзоиши шумораи масҷидҳо, нашри китобҳои динӣ, дастгирӣ ва ҳадяи адабиёти динӣ аз ҷониби давлат ва дигар тадбирҳо, бояд эътироф кард, ки диндорӣ на ҳамеша моҳияти миллӣ касб намудааст ва дар ҳифзи манфиатҳои миллӣ ва давлатии кишвар ба таври бояду шояд саҳмгузор нест. Дар айни замон, диндорӣ дар байни қисми муайяни мардум бештар шакли зоҳирӣ дошта, гоҳе бо унсурҳои хурофотӣ омехта мешавад. Дар ин замина, сухани Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ — «Ҳазорсола раҳ аст аз ту то мусулмонӣ» — баёнгари он аст, ки мусулмонӣ пеш аз ҳама маърифату ахлоқ ва амалро тақозо мекунад, на танҳо зоҳирпарастиро.

Тавре ки Пешвои миллат таъкид кардаанд: «Бар ивази ҳамаи тадбирҳои то имрӯз амалигардида ва дастгириву пуштибонии давлату Ҳукумат ҷиҳати муътадил нигоҳ доштани вазъи динӣ дар мамлакат таассубу хурофот, тафриқаандозӣ, бегонапарастиву зиёдаравӣ, ифротгароӣ ва амалҳои террористии хусусияти динидошта ба омили ташвишовар ва нигаронии ҷиддӣ табдил ёфта истодааст».

Нигаронии шаҳрвандон низ дар ҳамин замина мушоҳида мешавад: паҳн гардидани Нигаронии шаҳрвандон низ дар ҳамин замина мушоҳида мешавад: паҳн гардидани таассубгароӣ дар баъзе ҳолатҳо сунъӣ буда, бештар аз хурофот маншаъ мегирад. Аз ҷумла, даст задани бархе шаҳрвандони Тоҷикистон ба амалҳои террористӣ дар хориҷи кишвар, афзоиши теъдоди «ба ном ҳоҷиҳо», маъмул шудани навъҳои либосе, ки ба фарҳанги миллии мо созгор нестанд ва дигар падидаҳо боиси ташвиши аҳли ҷомеа мегарданд.

Бо назардошти гуфтаҳои боло, дар анҷом таъкид мекунем, ки ин сухани Пешвои миллат хеле саривақтӣ буда, ҳар шаҳрванд бояд аз он дар ду самт — миллатшиносӣ ва муносибати дуруст ба диндорӣ — хулосаи зарурии худро барорад.

Абдулназарзода Абдулназар Абдулқодир – доктори илмҳои филологӣ, ходими пешбари шуъбаи фолклор ва адабиёти ИИГ АМИТ

Қабули қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид оид ба эълон гардидани соли 2027 ҳамчун «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ» 12 декабри соли 2025 марҳалаи муҳиме дар талошҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ ҷиҳати таҳкими волоияти қонун, густариши маърифати ҳуқуқӣ ва таъмини дастрасии одилона ба адолат маҳсуб меёбад. Ин ташаббус бо пешниҳоди Ҷумҳурии Тоҷикистон сурат гирифта, идомаи мантиқии «Соли маърифати ҳуқуқӣ, 2024» дар Тоҷикистон буда, уҳдадории пайвастаи кишварро дар самти рушди ҳуқуқи инсон, давлатдории ҳуқуқбунёд ва ҳамкории байналмилалӣ инъикос менамояд.

Бо пайвастани таҷрибаи миллии Тоҷикистон ба тамоюлҳои ҷаҳонӣ дар соҳаи таълими ҳуқуқӣ исбот мешавад, ки ин қатънома идомаи як равандест, ки дар он Тоҷикистон бо роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавассути минбари СММ ба ҳалли масъалаҳои умумибашарӣ, аз ҷумла маърифати ҳуқуқӣ, дастрасӣ ба адолат ва тавонмандсозии шаҳрвандон саҳм мегузоранд. Таҳлил нишон медиҳад, ки маърифати ҳуқуқӣ ҳамчун омили бунёдӣ барои сулҳ, субот ва ҳифзи ҳуқуқи инсон дар ҷаҳони бисёрқутба нақши ҳалкунанда дорад.

Таърихи Ҷумҳурии Тоҷикистон пас аз ба даст овардани истиқлолият дар соли 1991 намунаи равшани устуворӣ, бозсозӣ ва иштироки фаъол дар равандҳои байналмилалӣ мебошад. Пас аз фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ, кишвар бо ҷанги шадиди шаҳрвандӣ (1992–1997) рӯ ба рӯ шуд, ки бо талафоти зиёди ҷонӣ ва иҷтимоӣ ҳамроҳ буд. Дар ин марҳала Созмони Милали Муттаҳид дар барқарорсозии сулҳ нақши калидӣ бозид. Миссияи нозирони СММ дар Тоҷикистон, ки соли 1994 таъсис ёфта, то соли 2000 фаъолият намуд на танҳо назорати оташбасро таъмин кард, балки дар ташаккули ниҳодҳои демократӣ ва заминаҳои ҳуқуқии оштии миллӣ саҳми муҳим гузошт.

Дар замони роҳбарии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки соли 1992 дар шароити ҷанги шаҳрвандӣ ба вазифа таъин гардид, Тоҷикистон тадриҷан аз давлати ҷангзада ба як иштирокчии фаъол ва ташаббускори рӯзномаи байналмилалӣ табдил ёфт. Сиёсати давлатӣ ба таҳкими волоияти қонун ҳамчун пояи суботи сиёсӣ ва иҷтимоӣ равона шуда, ин раванд ҳам дар ислоҳоти дохилӣ ва ҳам дар ташаббусҳои байналмилалӣ инъикос ёфт. Узвияти Тоҷикистон дар СММ аз 2 марти соли 1992 оғози иштироки фаъолонаи кишвар дар низоми байналмилалӣ гардид ва саркарда аз соли 1999 бо пешниҳоди ташаббусҳо оид ба масъалаҳои об, иқлим ва рушди устувор таҳким ёфт.

Қабули қатъномаи Маҷмаи Умумии СММ дар бораи «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027», ки 12 декабри соли 2025 дар ҷаласаи 80-уми Маҷма якдилона қабул гардид, идомаи мантиқии ҳамин сиёсат ба шумор меравад. Ин ташаббус бори аввал аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии ӯ дар иҷлосияи Маҷмаи Умумии СММ 23 сентябри соли 2025 пешниҳод шуда, таҷрибаи муваффақи миллии Тоҷикистон дар доираи “Соли маърифати ҳуқуқӣ, 2024”-ро ба сатҳи ҷаҳонӣ интиқол дод. Ин раванд робитаи мутақобилаи ислоҳоти ҳуқуқии миллӣ ва рушди меъёрҳои байналмилалии ҳуқуқи инсонро нишон медиҳад.

Эълон гардидани соли 2024 ҳамчун «Соли маърифати ҳуқуқӣ» дар Ҷумҳурии Тоҷикистон иқдоми дорои аҳамияти баланди таърихӣ ва рамзӣ буд, ки ба 30-солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон (6 ноябри соли 1994) рост омад. Конститутсия, ки дар шароити душвори пас аз ҷанги шаҳрвандӣ қабул гардид, заминаи ҳуқуқии ташаккули давлати дунявӣ, демократӣ ва ҳуқуқбунёдро фароҳам овард.

Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 декабри соли 2023, №668 ин ташаббусро расман оғоз бахшида, ҳадафи асосии он баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии аҳолӣ, бахусус сокинони минтақаҳои дурдаст, ҷавонон ва гурӯҳҳои осебпазир муайян гардид. Аз нигоҳи таърихӣ, ин иқдом натиҷаи ислоҳоти пас аз истиқлолият мебошад, ки бо дастгирии созмонҳои байналмилалӣ ва дигар ниҳодҳо амалӣ гардид.

Дар доираи барномаи соли 2024 омӯзиши асосҳои ҳуқуқ ба низоми таҳсилоти миёна ва олӣ ворид карда шуда, маъракаҳои иттилоотию тарғиботӣ баргузор гардиданд ва сатҳи касбии хизматчиёни давлатӣ баланд бардошта шуд. Муассисаҳои илмӣ ва таълимӣ, аз ҷумла Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар баргузории ҳамоишҳои илмӣ, семинарҳо ва нашри маводи илмию оммавӣ нақши фаъол доштанд. Тибқи ҳисоботҳои расмӣ то охири соли 2024 иштироки шаҳрвандон дар равандҳои ҳуқуқӣ афзуда, истифодаи механизмҳои расмии ҳалли баҳсҳо васеъ гардид.

Ин таҷрибаи муваффақ реша дар мушкилоти таърихии кишвар дорад. Ҷанги шаҳрвандӣ норасоии маърифати ҳуқуқиро ҳамчун яке аз омилҳои бесуботӣ ошкор сохт. Созишномаи умуми истиқрори сулҳ ва ризоияти миллии соли 1997, ки бо миёнаравии СММ ба даст омаданд, зарурати тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандонро ҳамчун омили асосии оштии миллӣ таъкид менамуданд. Аз ин рӯ, «Соли маърифати ҳуқуқӣ» на танҳо як иқдоми таълимӣ, балки як ислоҳи таърихӣ ва иҷтимоӣ маҳсуб меёбад.

Гузариши ташаббуси маърифати ҳуқуқии Тоҷикистон ба сатҳи байналмилалӣ дар доираи иҷлосияи 80-уми Маҷмаи Умумии СММ сурат гирифт. Дар суханронии худ 23 сентябри соли 2025 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба мушкилоти коҳиши эътимод ба меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ ишора намуда, пешниҳод кард, ки бо мақсади таҳкими волоияти қонун ва тарбияи ҳуқуқии ҷомеа соли 2027 ҳамчун «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ» эълон карда шавад.

Қатъномаи мазкур бо роҳбарии Тоҷикистон таҳия гардида, аз ҷониби давлатҳои узви СММ ҳаммуаллифӣ ва пуштибонӣ ёфт. Қабули якдилонаи он 12 декабри соли 2025 аҳамияти муҳими маърифати ҳуқуқиро барои таҳкими ҳуқуқи инсон, иштироки шаҳрвандон дар идоракунии давлатӣ ва таъмини дастрасӣ ба адолат таъкид намуд. Дар матни қатънома таҷрибаи Тоҷикистон дар соли 2024 ҳамчун намунаи муваффақи миллӣ зикр гардида, давлатҳо ба ворид намудани омӯзиши ҳуқуқ ба низомҳои маориф ва таҳкими нақши ҷомеаи шаҳрвандӣ даъват шудаанд.

Ин раванд ба таҷрибаи қаблии Тоҷикистон дар СММ мувофиқ аст. Пешниҳодҳои Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қаблан боиси қабули ташаббусҳои байналмилалӣ оид ба «Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор” (2018–2028)» ва «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо (2025)» гардида буданд. Ин анъана нишон медиҳад, ки Тоҷикистон тавонистааст масъалаҳои дорои аҳамияти минтақавиро ба рӯзномаи ҷаҳонӣ табдил диҳад.

Анъанаи эълон намудани «Солҳои байналмилалӣ» дар низоми Созмони Милали Муттаҳид аз соли 1959 оғоз ёфта, ба баланд бардоштани сатҳи огоҳӣ ва сафарбарсозии ҷомеаи ҷаҳонӣ равона шудааст. Дар байни онҳо «Соли байналмилалии маориф» (1970), «Соли байналмилалии саводнокӣ» (1990) ва «Соли байналмилалии омӯзиши ҳуқуқи инсон» (2009) аҳамияти хос доранд.

Ташаббуси Тоҷикистон оид ба соли 2027 ин анъанаро идома дода, таваҷҷуҳро ба самти нисбатан мушаххас — маърифати ҳуқуқӣ — равона месозад. Аз нигоҳи таърихӣ, чунин иқдомҳо реша дар заминаи ташаккули низоми ҳуқуқи байналмилалӣ пас аз Ҷанги дуюми ҷаҳон, аз ҷумла Эъломияи умумии ҳуқуқи башар (1948) доранд, ки татбиқи самараноки ҳуқуқу озодиҳоро бе маърифати ҳуқуқӣ ғайриимкон мегардонанд.

Дар заминаи таърихии Тоҷикистон ин қатънома таҷрибаи давлатҳои пасоҷангӣ ва навистиқлолро инъикос менамояд, ки дар онҳо тарбияи ҳуқуқӣ воситаи муҳимми давлатсозӣ, таҳкими институтҳо ва ҳамгироӣ ба ҷомеаи ҷаҳонӣ буда, ба ташаккули меъёрҳо ва арзишҳои ҳуқуқии ҷаҳонӣ саҳми назаррас мегузорад. Маърифати ҳуқуқӣ ҳамеша яке аз омилҳои калидии рушди устувор, суботи иҷтимоӣ ва пешрафти иқтисодӣ маҳсуб меёбад. Эълон гардидани «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027» метавонад талошҳои давлатҳоро, бахусус дар кишварҳои рӯ ба рушд барои коҳиш додани нобаробарӣ, баланд бардоштани сатҳи дастрасӣ ба адолат ва таҳкими институтҳои ҳуқуқӣ суръат бахшад.

Ин ташаббус бо Ҳадафи рушди устувори 16 — «Сулҳ, адолат ва институтҳои устувор» — мутобиқ буда, ба тавонмандсозии гурӯҳҳои осебпазир, аз ҷумла занон, кӯдакон ва муҳоҷирон мусоидат менамояд. Таҷрибаи таърихӣ нишон медиҳад, ки «Солҳои байналмилалӣ» аксаран ба қабули қонунҳои миллӣ, таҳияи барномаҳои таълимӣ ва таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ оварда мерасонанд.

Барои Тоҷикистон ин ташаббус на танҳо идомаи сиёсати хориҷии фаъолу намунавӣ, балки таҳкими нақши кишвар ҳамчун пули ҳамкорӣ байни Осиёи Марказӣ ва ҷомеаи ҷаҳонӣ мебошад. Устувор намудани маърифати ҳуқуқӣ метавонад ба коҳиши низоъҳои иҷтимоӣ ва таҳкими сулҳи пойдор мусоидат намояд, ки ин таҷрибаро таърихи худи Тоҷикистон равшан собит кардааст.

Қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар бораи «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027» натиҷаи мантиқии роҳи таърихии Тоҷикистон аз кишвари гирифтори низоъ ба ташаббускори фаъол дар сатҳи байналмилалӣ мебошад. Ин иқдом, ки бар таҷрибаи муваффақи миллӣ такя мекунад, ба ҳалли масъалаҳои умумибашарӣ дар соҳаи адолат, ҳуқуқ ва маърифат равона шудааст. Таърих нишон медиҳад, ки чунин ташаббусҳо метавонанд ба тағйироти устувор дар сиёсати миллӣ ва байналмилалӣ оварда расонанд. Аз ин рӯ, саҳми Тоҷикистон бо роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар пешбурди маърифати ҳуқуқӣ метавонад дар таҳқиқоти ояндаи илмӣ ҳамчун намунаи таъсири мусбат ба равандҳои глобалӣ арзёбӣ гардад.

ШИРИН ҚУРБОНОВА, сарходими илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих

Дар шароити муосир, ки ҷомеаи ҷаҳонӣ бо паёмадҳои рӯзафзуни тағйирёбии иқлим рӯ ба рӯ мебошад, масъалаи ҳифзи захираҳои табиӣ, бахусус пиряхҳо ва криосфера, ба яке аз самтҳои калидии рӯзномаи байналмилалӣ табдил ёфтааст. Гармшавии глобалӣ, обшавии босуръати пиряхҳо, тағйирёбии низоми обӣ ва афзоиши хатари офатҳои табиӣ на танҳо муҳити зист, балки амнияти иҷтимоию иқтисодӣ ва рушди устувори давлатҳоро зери хатар қарор медиҳад. Дар чунин шароит ташаббусҳои байналмилалӣ, ки ба коҳиши паёмадҳои тағйирёбии иқлим ва ҳифзи экосистемаҳо равона шудаанд, аҳамияти хос касб менамоянд.

Қабули қатъномаи Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба ҳифзи пиряхҳо ва криосфера дар Ассамблеяи Созмони Милали Муттаҳид оид ба муҳити зист гувоҳи равшани эътирофи нақши фаъоли кишвар дар пешбурди рӯзномаи ҷаҳонии иқлим ва об мебошад. Ин санад на танҳо дастоварди муҳими дипломатии Тоҷикистон, балки саҳми арзишманд дар таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ ҷиҳати ҳифзи муҳити зист ва таъмини ояндаи устувори инсоният ба шумор меравад.

Қобили таъкид аст, ки қатъномаи мазкур бо ташаббуси бевоситаи Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод гардида, натиҷаи сиёсати пайгирона, дурандешона ва дарозмуддати роҳбарияти олии кишвар дар самти ҳифзи муҳити зист, об ва иқлим мебошад. Ин иқдом идомаи мантиқии ташаббусҳои байналмилалии Пешвои миллат дар арсаи обу иқлим буда, мавқеи Тоҷикистонро ҳамчун кишвари ташаббускор ва масъулиятшинос дар сатҳи ҷаҳонӣ боз ҳам таҳким мебахшад.

Боиси хушнудист, ки санаи 12 декабри соли 2025 дар Ҷумҳурии Кения Ассамблеяи муҳити зисти Созмони Милали Муттаҳид (ЮНЕА) зимни анҷоми иҷлосияи ҳафтуми худ (ЮНЕА-7), ки дар қароргоҳи Барномаи муҳити зисти Созмони Милали Муттаҳид (ЮНЕП) дар шаҳри Найробӣ баргузор гардид, қатъномаро таҳти унвони «Ҳифзи пиряхҳо ва криосфера» қабул намуд. Қатъномаи мазкур, ки бо ташаббуси Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Перу пешниҳод гардид, аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирии васеъ ёфта, ин амр гувоҳи ризоияти умумӣ оид ба зарурати фаврии ҳифзи пиряхҳои дар ҳоли обшавӣ ва криосфера мебошад.

Тоҷикистон ҳамчун кишвари кӯҳсор, ки зиёда аз 60 фоизи захираҳои обии Осиёи Марказӣ дар ҳудуди он ташаккул меёбанд, ба масъалаи ҳифзи пиряхҳо таваҷҷуҳи махсус зоҳир менамояд. Пиряхҳо дар кишвар на танҳо манбаи асосии оби нӯшокӣ, кишоварзӣ ва энергетикаи обӣ мебошанд, балки ҳамчун танзимгари табиии иқлим ва устувории экосистемаҳои минтақавӣ нақши ҳаётан муҳим мебозанд. Бо вуҷуди ин, таҳқиқоти илмии солҳои охир нишон медиҳанд, ки дар натиҷаи тағйирёбии иқлим шумораи зиёди пиряхҳо коҳиш ёфта, қисми муайяни онҳо пурра аз байн рафтаанд.

Криосфера, ки маҷмӯи унсурҳои яхбастаро — пиряхҳо, барфҳои доимӣ, яхбандии хок ва яхҳои кӯлу дарёҳо — фаро мегирад, яке аз нишондиҳандаҳои ҳассостарини тағйирёбии иқлим маҳсуб мешавад. Таназзули криосфера боиси тағйир ёфтани реҷаи обӣ, кам гардидани захираҳои об дар фаслҳои хушк, инчунин афзоиши хатари сел, ярч ва дигар офатҳои табиӣ мегардад. Аз ин лиҳоз, ҳифзи криосфера на танҳо масъалаи муҳити зист, балки ҷузъи муҳими амнияти миллӣ, минтақавӣ ва глобалӣ ба ҳисоб меравад.

Бо дарназардошти ин омилҳо, Тоҷикистон дар солҳои охир сиёсати фаъол ва пайгиронаро дар сатҳи байналмилалӣ амалӣ намуда, масъалаҳои об, иқлим ва ҳифзи пиряхҳоро пайваста дар минбарҳои бонуфузи ҷаҳонӣ матраҳ мекунад. Қабули қатъномаи мазкур натиҷаи мантиқии ин сиёсат ва далели афзояндаи эътимоди ҷомеаи ҷаҳонӣ ба ташаббусҳои пешниҳоднамудаи Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад.

Қатънома давлатҳои аъзои Созмони Милали Муттаҳидро ба таҳкими ҳамкориҳо дар самти омӯзиш, мониторинг ва ҳифзи пиряхҳо ва криосфера даъват менамояд. Дар он зарурати истифодаи дастовардҳои илму техника, технологияҳои муосир ва табодули таҷрибаи пешқадам барои коҳиши паёмадҳои тағйирёбии иқлим таъкид гардидааст. Ҳамзамон, ҷалби сармоягузорӣ, таҳкими иқтидори миллӣ ва баланд бардоштани сатҳи огоҳии ҷомеа аз масъалаҳои вобаста ба пиряхҳо ва криосфера ҳамчун самтҳои афзалиятнок зикр шудаанд.

Ин санад ба тақвияти заминаи ҳуқуқӣ ва институтсионалии ҳамкориҳои байналмилалӣ дар соҳаи ҳифзи муҳити зист мусоидат намуда, барои ҳамоҳангсозии сиёсати миллии давлатҳо бо ҳадафҳои ҷаҳонии рушди устувор имконият фароҳам меорад. Қатънома ҳамчун платформаи муҳими ҳамгироии талошҳои давлатҳо, созмонҳои байналмилалӣ, ниҳодҳои илмӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ хизмат мекунад.

Барои Тоҷикистон қабули қатънома имкониятҳои навро ҷиҳати татбиқи лоиҳаҳои байналмилалӣ, густариши таҳқиқоти илмӣ ва роҳандозии барномаҳои амалӣ дар соҳаи ҳифзи пиряхҳо фароҳам меорад. Ин иқдом метавонад ба рушди устувори соҳаҳои калидии иқтисод, аз ҷумла энергетикаи обӣ, кишоварзӣ ва идоракунии захираҳои об мусоидат намояд ва ҳамзамон нуфузи байналмилалии кишварро ҳамчун ташаббускори масъулиятшинос тақвият бахшад.

Дар сатҳи минтақавӣ низ аҳамияти қатънома назаррас мебошад, зеро пиряхҳои Тоҷикистон манбаи асосии дарёҳои бузурги Осиёи Марказӣ ба шумор мераванд. Ҳифзи онҳо ба манфиати ҳамаи кишварҳои минтақа хизмат намуда, заминаи мусоиди густариши ҳамкориҳои минтақавӣ ва татбиқи лоиҳаҳои муштаракро фароҳам меорад.

Қобили зикр аст, ки ташаббусҳои Пешвои миллат дар соҳаи об ва иқлим қаблан низ дар сатҳи байналмилалӣ дастгирии васеъ ёфта, ба қабули як қатор санадҳои муҳими ҷаҳонӣ замина гузошта буданд. Қатъномаи нави марбут ба ҳифзи пиряхҳо ва криосфера идомаи мантиқии ҳамин сиёсати созанда буда, саҳми Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар ташаккули рӯзномаи ҷаҳонии муҳити зист боз ҳам таҳким мебахшад.

Дар маҷмӯъ, қабули қатъномаи Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба ҳифзи пиряхҳо ва криосфера дар Ассамблеяи Созмони Милали Муттаҳид оид ба муҳити зист ҳамчун рӯйдоди муҳим ва дорои аҳамияти таърихӣ арзёбӣ мегардад. Ин иқдом таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳониро ба мушкилоти криосфера ҷалб намуда, роҳро барои ҳамкориҳои васеъ ва амалии байналмилалӣ дар роҳи таъмини амнияти иқлимӣ ва рушди устувор боз мекунад.

Муҳаммад АМИНЗОД - мудири шуъбаи матбуот ва робита бо ҷомеаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

(дар ҳошияи аз ҷониби Маҷмаи Умумии СММ қабул гардидани қатъномаи Тоҷикистон дар бораи «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ - 2027»

Ташаккули низоми пойдори давлатдорӣ ва таъмини устувории низоми ҳуқуқӣ яке аз шароити асосии рушди ҳамаҷонибаи ҷомеа ва расидан ба ҳадафҳои стратегии давлат маҳсуб меёбад. Таҷрибаи давлатдории муосир собит намудааст, ки бидуни мавҷудияти заминаи мукаммали ҳуқуқӣ, қонунгузории босифат ва волоияти қонун рушди устувори сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ ғайриимкон аст. Дар ин замина, баъди касби Истиқлоли давлатӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон бо зарурати ташаккули модели нави идоракунии давлатӣ, муайян намудани самтҳои афзалиятноки сиёсати давлатӣ ва бунёди низоми ҳуқуқии миллӣ рӯ ба рӯ гардид. Ҳанӯз дар замони раёсати Шурои олии Ҷумҳурии Тоҷикистонро бар душ гирифтанашон, дурнамои рушди давлати моро ҳамчун кишвари соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона хеле андешамандона ва собитқадамона тарҳрезӣ намуданд. Дар марҳилаҳои минбаъдаи роҳбариашон дар бахши таҳкими низоми ҳуқуқӣ ва қонунгузории миллӣ аз василаву расмиёти мухталиф, махсусан дар доираи татбиқи салоҳияти конститутсионии худ барои комил гаштани он пайваста талош карданд. Зеро тарзе ки Сарвари давлат баён доштаанд, «рушди устувори сиёсиву иқтисодӣ ва иҷтимоиву фарҳангии кишвар аз заминаҳои мустаҳками меъёрии ҳуқуқӣ вобаста аст» (Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 20 апрели соли 2008).

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба масъалаҳои ҳуқуқӣ, таъмини ҳуқуқии инкишофи ҳаёти ҷомеа, ҳамқадами ислоҳоти сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ будани қонунгузорӣ, таъмини волоияти қонун, таҳкими қонуният ва тартиботи ҳуқуқӣ, маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон, эҳтиром ба ҳуқуқу озодиҳои дигарон диққати пайваста медиҳанд. Бо ташаббуси бевоситаи Пешвои миллат «Соли маърифати ҳуқуқӣ» эълон намудани соли 2024 шаҳодати он аст, ки Сарвари давлат ба маърифатнок гардидани аҳолӣ диққати асосӣ медиҳанд, зеро «маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон, дар навбати худ, барои бунёди ҷомеаи пешрафта ва адолатпарвар нақши калидӣ дорад» (Суханронии Пешвои миллат дар маҷлиси тантанавӣ ба ифтихори 30-солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон). Бояд қайд намуд, ки аз ибтидои солҳои Истиқлоли давлатӣ дарк гардида буд, ки рушди ҷомеа бидуни ташкили низоми ҳуқуқии мукаммал ғайриимкон аст. Дар робита ба ин, аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон якчанд санадҳое қабул гардиданд, ки ба инкишофи минбаъдаи сиёсати ҳуқуқии мамлакат таъсирри назаррас гузоштанд. Аз ҷумла, 9-уми апрели соли 1997 фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи сиёсати ҳуқуқӣ ва таъмини тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон» қабул карда шуд, ки санади мазкур ба таъмини рушди бомароми низоми ҳуқуқии миллӣ ва ташаккули маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон нақши муассир гузошт.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо истифода аз ҳуқуқи ташаббуси қонунгузорӣ ва ваколатҳои конститутсионии худ ташаббускори таҳия ва қабули санадҳои меъёрии ҳуқуқие мебошанд, ки ба манфиати давлату миллат, ҳуқуқу манфиатҳои наслҳои имрӯзу ояндаи халқ буда, мақсади асосии онҳоро рушди устувори давлат, беҳтар гардонидани сатҳу сифати зиндагии аҳолии мамлакат, таҳкими ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, сиҳатии аҳолӣ, таъмини адолати иҷтимоӣ, амнияти миллату давлат, волоияти қонун, тартиботи ҳуқуқӣ ташкил медиҳад.

Дар саргаҳи ташаккули таҳкурсии мустаҳками ҳуқуқии миллат ва роҳи фардои давлати ҳуқуқбунёд роҳбари давлати Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон қарор дорад. Аз назари илми ҳуқуқшиносӣ ва техникаи қонунгузорӣ, ки нерӯи ҳуқуқии меъёрро имзои Роҳбари давлат муайян менамояд, бешак ӯ тарҳрезикунандаи ин низоми ҳуқуқист. Илова бар ин, дар аксари санадҳои тақдирсоз Президенти мамлакат на фақат ҳамчун роҳбари давлат имзо кардааст, балки дар зарурати таҳия ва қабули онҳо, беҳтар шудани маъниву мазмуни онҳо нақши барҷаста бозидааст. Ин ҳама гувоҳи он аст, ки ӯ ҳамчун бунёдгузори давлати нави муосири тоҷикон заминаи ҳуқуқии онро низ таҳия ва тарҳрезӣ намуда, ба ҳуқуқ хирадмандона назар карда, табиати меъёрҳои онро ба хирад, адолат, инсоф табдил дод (Холиқзода А.Ғ., Шарифзода М.М., Шосаидзода Ш.Ш. Пешво ва мактаби давлатдорӣ. – Хуҷанд: Ношир, 2022. – С. 59).

Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ибтидои солҳои соҳибистиқлолӣ дар мадди аввал ба таҳия ва қабули Конститутсия диққати асосӣ дода, комиссияҳои конститутсионӣ ташкил намуд. Яъне, аз аввали даврони Истиқлоли давлатӣ дарк гардида буд, ки бидуни Конститутсия, ки самтҳои асосии сиёсати давлатӣ ва роҳи минбаъдаи ташаккули онро муайян кунад, рушди давлатдорӣ ғайриимкон аст. Шаҳодат ин банди 14 Эъломияи истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 24 августи соли 1990 мебошад, ки тибқи он «Эъломияи мазкур асос барои таҳияи Конститутсияи нави Ҷумҳурии Тоҷикистон асос мебошад». Бо шарофати Истиқлоли давлатӣ ва заҳматҳои беназири Пешвои муаззами миллат ҳамчун роҳбари комиссияи конститутсионӣ оид ба таҳияи лоиҳаи Конститутсияи соли 1994, Конститутсияи Ҷумҳурии соҳибистиқлоли Тоҷикистон қабул гардид, ки минбаъд рушди бомароми низоми ҳуқуқии миллӣ дар партави арзишҳои бунёдии пешбининамудаи Қонуни асосии давлат рушд намуд.

Бо роҳбари Пешвои миллат дар Иҷлосияи XVI-уми Шурои Олӣ як қаттор санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ қабул гардид, ки онҳо таърихӣ ва тақдирсоз буда, барои бунёди рукнҳои давлатдории миллӣ, қабули Конститутсия, таъмини сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ нақши муассир доранд. Саҳми таърихии Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар самти рушди қонунгузории миллӣ дар он аст, ки бо роҳбарии ин шахсият лоиҳаи Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол таҳия ва қабул гардид. Роҳбари давлат ташаббускори ворид гардидани меъёрҳо ба Конститутсия дар бораи давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоӣ будани Тоҷикистон, шакли идоракунии президентӣ, эътирофи халқ ҳамчун сарчашмаи ҳокимияти давлатӣ, арзиши олӣ эътироф намудани инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯ ва дигар арзишҳои муҳими миллӣ ва демоктратӣ мебошанд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат дар даврони аввали соҳибистиқлолӣ ҷиҳати танзими ҳуқуқии муносибатҳои ҷомеа ва бо талаботи замони нав мутобиқ намудани қонунгузории миллӣ ташаббусҳои созанда ва ояндабинона манзур намудаанд. Аз ҷумла, Сарвари давлат Иҷлосияи ҳаждаҳуми Шурои олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28 декабри соли 1993 изҳори андеша намуданд, ки «яке аз омилҳои асосии устувории иҷтимоию сиёсии ҷомеа, Қонуни асосӣ ва қонунҳое мебошанд, ки ба талаботи шароити замон ҷавобгӯ ҳастанд. Як қатор бахшҳои муҳимми Қонуни асосии ҷумҳурӣ ва дигар қонунҳое, ки дар заминаи онҳо таҳия гардидаанд, куҳна шудаанд ва ба меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ рост намеоянд. Аз ин рӯ, имрӯз барои мо вазифаи аз ҳама муҳим ин тайёр намудан ва қабул кардани Қонуни асосии кишварамон мебошад».

Паёмҳои ҳамасолаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз воситаҳое мебошанд, ки дар онҳо қабули санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, такмили санадҳои қонунгузории амалкунанда ва баланд бардоштани сифати онҳо заминагузорӣ карда мешавад. Пайваста Асосогузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат ба масъалаи мукаммал намудани қонунгузорӣ, қабули қонунҳои ба талаботи байналмилалӣ ва шароити воқеии кишвар ҷавобгӯ, сифатнокии қонунҳо диққати асосӣ дода, ба аъзои Маҷлиси миллӣ ва вакилони Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии кишвар дастуру супоришҳои муайян медиҳанд. Пешвои миллат дар Паёми худ ба Маҷлиси Олии кишвар аз 20 апрели соли 2006 қайд намуданд, ки «таҳия ва қабули қонунҳои ба талаботи шароити нав ва замони муосир ҷавобгӯ яке аз омилҳои асосии устувории соҳаҳои иҷтимоиву сиёсии ҷомеа мебошанд». Воқеан, рушди ҳама соҳаҳои иқтисодию иҷтимоӣ ва сиёсии мамлакат аз рушди қонунгузорӣ ва сифатнокиву мукаммалии он вобастагии зич дорад. Дар ҷомеаи мутамаддини муосир қонун ҳамчун василаи танзимкунандаи ҳамаи паҳлуҳои ҳаёти ҷомеа нақш ва мавқеи бебаҳс дорад, зеро инкишофу пешрафти ҷомеа фақат бо роҳи танзими қонунӣ ва одилонаи муносибатҳои ҷамъиятӣ имконпазир аст.

Дастуру ҳидоятҳои Пешвои миллат, ки аз паёмҳояшон бармеоянд, ба рушди муътадил ва босуръати кишвар, бахусус низоми идоракунӣ, рушди иқтисодиёт, фарҳанг ва ҳуқуқ мусоидат менамояд. Бояд зикр намуд, ки самти такмили низоми ҳуқуқии миллӣ, махсусан такмили қонунгузории амлкунанда ва қабули қонунҳои сифатан нав ҷиҳати рушди иқтисодиву иҷтимоии кишвар меҳвари Паёмҳои ҳамасола ва суханрониҳои Пешвои муаззами миллатро ташкил медиҳанд. Аз ҷумла, Сарвари давлат зимни суханронӣ дар мулоқот бо фаъолон, намояндагони ҷомеа ва ходимони дини кишвар иброз намуданд, ки бо дарназардошти таҷрибаи дар ин самт андӯхташуда қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи танзими анъана ва ҷашну маросим» ва «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд» дар таҳрири нави ҷавобгӯ ба талаботи замон қабул карда шавад. Дар ин замина, қонунҳои зикршуда дар таҳрири нав қабул гардиданд.

Омӯзиш ва таҳлили паёмҳои Президенти мамлакат нишон медиҳад, ки дар кулли паёмҳо масъалаи такмили қонунгузории амалкунандаи кишвар, тавассути қонунгузорӣ фароҳам овардани шароити мусоид барои рушди устувор, қабули қонунҳои ба талаботи замон ҷавобгӯ ва масъалаҳои дигари ба қонунгузорӣ алоқаманд мавриди таҳлили амиқ қарор дода мешаванд. Сарвари давлат ба мустаҳкамиву мукамалии низоми ҳуқуқи кишвар аҳаммияти асосӣ дода, инкишофу пешрафти ҷомеаро фақат бо роҳи танзими қонунӣ ва одилонаи муносибатҳои ҷамъиятӣ муайян менамояд.

Дар шароити мураккаби ибтидои соҳибистиқлолӣ масъалаи интихоби роҳи рушди давлатдорӣ, муайян намудани арзишҳои бунёдии миллӣ ва мутобиқ намудани низоми ҳуқуқӣ ба талаботи замони нав аҳаммияти аввалиндараҷа касб намуд. Маҳз дар чунин марҳилаи тақдирсоз Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун шахсияти калидӣ ва роҳбари дурандеш дар саргаҳи ташаккули низоми нави ҳуқуқии миллӣ қарор гирифтанд. Пешвои миллат аз нахустин рӯзҳои фаъолияташон зарурати таҳкими пояҳои ҳуқуқии давлатдориро амиқ дарк намуда, сиёсати ҳуқуқиро ҳамчун омили асосии рушди устувори кишвар муайян карданд.

Ҳанӯз дар замони роҳбарии Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Президенти мамлакат дурнамои рушди Тоҷикистонро ҳамчун давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоӣ бо масъулияти баланд ва диди стратегӣ тарҳрезӣ намуданд. Дар марҳилаҳои минбаъдаи роҳбарӣ Сарвари давлат ҷиҳати таҳким ва такмили низоми ҳуқуқӣ, мутобиқсозии қонунгузорӣ ба меъёрҳои байналмилалӣ ва талаботи ҷомеаи муосир пайваста тадбирҳои муассир андешиданд. Ин раванд бо истифодаи салоҳиятҳои конститутсионӣ, ҳуқуқи ташаббуси қонунгузорӣ ва роҳнамоии сиёсати ҳуқуқӣ амалӣ гардид.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон пайваста таъкид менамоянд, ки рушди устувори кишвар аз заминаҳои мустаҳками меъёрии ҳуқуқӣ вобастагии зич дорад. Дар ин робита, Пешвои миллат ба масъалаҳои волоияти қонун, таҳкими қонуният ва тартиботи ҳуқуқӣ, таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, инчунин баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии аҳолӣ аҳаммияти махсус медиҳанд. Эълон гардидани соли 2024 ҳамчун «Соли маърифати ҳуқуқӣ» далели равшани сиёсати ҳадафманди давлат дар самти баланд бардоштани фарҳанги ҳуқуқии ҷомеа мебошад, зеро маърифати ҳуқуқӣ омили муҳими ташаккули ҷомеаи адолатпарвар ва давлатдории муосир ба ҳисоб меравад.

Аз ибтидои солҳои соҳибистиқлолӣ равшан гардид, ки рушди ҷомеа бидуни ташкили низоми ҳуқуқии мукаммал ва қонунгузории босифат ғайриимкон аст. Дар ҳамин замина, бо ташаббуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон як қатор санадҳои муҳими сиёсати ҳуқуқӣ қабул гардиданд, ки ба рушди минбаъдаи низоми ҳуқуқии миллӣ заминаи устувор гузоштанд. Аз ҷумла, фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 9 апрели соли 1997 «Дар бораи сиёсати ҳуқуқӣ ва таъмини тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон» яке аз санадҳои калидӣ маҳсуб ёфта, ба ташаккули фарҳанги ҳуқуқӣ ва баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии аҳолӣ такони ҷиддӣ бахшид.

Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар баробари масъалаҳои қабули санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, такмили қонунгузорӣ, баланд бардоштани сифати қонунҳо, инчунин ба масъалаи қабули ҳуҷҷатҳои банақшагирии стратегӣ ва таъмини амалишавии онҳо диққати ҷиддӣ медиҳанд. Дар робита ба ин, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ташаббускори қабули барномаҳо, консепсияҳо ва стратегияҳо мебошанд, ки ҳуҷҷатҳои мазкур таъмини рушди устувори давлат ва некӯаҳволии аҳолӣ нақши назаррас гузоштаанд. Масалан, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллаӣ дар паёми худ ба Маҷлиси Олӣ аз 23 декабри соли 2022 зарурати таҳия ва қабули як консепсия, як стратегияи миллии рушд, ду барномаи миёнамуҳлати рушд, ду барнома ва як барномаи маҳаллиро пешниҳод намуданд, ки инҳо мебошанд: 1)

Консепсияи мудофиаи миллӣ; 2) Стратегияи миллии рушди истеҳсолу коркарди пахта ва саноати нассоҷӣ; 3) Барномаҳои миёнамуҳлати рушди шуғл дар Ҷумҳурии Тоҷикистон; 4) Барномаи миёнамуҳлати тайёр кардани кадрҳои касбии зинаи ибтидоӣ ва миёна аз ҳисоби ҷавонон барои соҳаҳои иқтисоди миллӣ; 5) Барномаи азхудкунӣ ва дар дохили мамлакат то маҳсулоти ниҳоӣ коркард намудани металлҳои ранга аз конҳои муайяншуда, аз ҷумла сурма, литий, волфрам, никел ва дигар металлҳо; 6) Барномаи давлатии азхудкунии заминҳои нави обёришаванда ва барқарорсозии заминҳои аз гардиши кишоварзӣ берунмонда барои давраи миёнамуҳлат; 7) Барномаҳои маҳаллии кор бо ҷавонон.

Нақши таърихии Пешвои миллат дар ташаккули қонунгузории миллӣ на танҳо дар ташаббускор ва заминагузории қабули санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, балки дар такмил додани сифати санадҳои қонунгузорӣ низ бузург мебошад. Инчунин, Сарвари давлат иброз менамоянд, ки қонунгузорӣ бояд пайваста такмил дода шавад ва ҳамқадами ислоҳоти сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ бошад (Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» аз 28-уми декабри соли 2023).

Бо истифода аз ҳуқуқи ташаббуси қонунгузорӣ ва ваколатҳои конститутсионӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ташаббускори таҳия ва қабули шумораи зиёди санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ мебошанд, ки ҳадафи асосии онҳо таҳкими давлатдорӣ, рушди устувори иқтисодию иҷтимоӣ, беҳтар намудани сатҳи зиндагии аҳолӣ, таъмини адолати иҷтимоӣ, амнияти миллӣ ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд мебошад. Аз нуқтаи назари илми ҳуқуқшиносӣ ва техникаи қонунгузорӣ, Пешвои миллат на танҳо имзогузори санадҳои муҳим, балки иштирокчии фаъоли таҳия, таҳлил ва такмили мазмуну муҳтавои онҳо ба шумор мераванд.

Паёмҳои ҳамасолаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Олӣ ҳамчун воситаи муҳими роҳнамоии сиёсати ҳуқуқии давлат хизмат намуда, дар онҳо самтҳои асосии такмили қонунгузорӣ, қабули қонунҳои нав ва мутобиқсозии санадҳои амалкунанда ба талаботи замон муайян карда мешаванд. Дар натиҷа, дар давраи соҳибистиқлолӣ даҳҳо қонун, стратегия, консепсия ва барномаҳои давлатӣ таҳия ва қабул гардиданд, ки тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷомеаро фаро мегиранд.

Тоҷикистон яке аз намунаҳои нодири таъмини сулҳ дар охири асри XX ба шумор меравад. Ҷанги шаҳрвандӣ (1992-1997) на танҳо кишварро ба бӯҳрони сиёсӣ ва иҷтимоӣ бурд, балки барои тамоми минтақаи Осиёи Марказӣ таҳдид эҷод кард. Дар чунин вазъ, талошҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар самти оғози музокироти байни тоҷикон ва ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ (27 июни соли 1997, шаҳри Маскав) аҳаммияти таърихӣ доранд.

Соҳибназарон таҷрибаи сулҳи Тоҷикистонро “мактаби дипломатияи сулҳ” ном мебаранд, зеро он бар асоси гуфтушунид, муколамаи созанда ва гузаштҳои тарафҳо амалӣ гардид. Ин таҷриба имрӯз ҳамчун намунаи нодир аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид ва дигар созмонҳои байналмилалӣ арзёбӣ мешавад.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон на танҳо дар дохили кишвар сулҳу ваҳдатро таъмин намуданд, балки дар арсаи байналмилалӣ низ ҳамчун ташаббускори сулҳ ва ҳамкории минтақавӣ шинохта шудаанд.

Натиҷаи ҳамин заҳматҳо буд, ки санаи 13 декабри соли 2025 аз ҷониби Маҷмаи Умумии СММ қабул гардидани қатъномаи Тоҷикистон дар бораи «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ – 2027 қабул гардид.

Дар маҷмуъ, метавон хулоса намуд, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар баробари саҳми бузург дар рушди сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии мамлакат, дар бунёд ва таҳкими низоми ҳуқуқии миллӣ, хоссатан қонунгузории кишвар, нақши таърихӣ ва беназир гузоштаанд. Сиёсати ҳуқуқии Пешвои миллат ба волоияти қонун, ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон, адолати иҷтимоӣ, соҳибихтиёрии халқ ва арзишҳои мардумсолорӣ асос ёфта, барои рушди устувори давлат ва ҷомеа заминаи боэътимод фароҳам овардааст.

Буриев Суннатулло - магистранти курси 1 -уми ихтисоси ҳуқуқи байналмилалии

Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳовиддинови АМИТ

(дар ҳошияи қабул қатъномаи Маҷмаи Умумии СММ дар бораи «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027» A/80/L.24 аз 12 декабри соли 2025)

12 декабри соли 2025 дар доираи иҷлосияи 80-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид ҷаласаи 61-уми пленарӣ баргузор гардид, ки дар он қатънома таҳти унвони «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027», ки бо ташаббуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод гардида буд, бо иттифоқи оро қабул гардид.

Боиси ифтихори бузург ва сарбаландии миллӣ аст, ки бо ташаббуси оқилона ва дурандешонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон имрӯз 16 қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид қабул гардида, номи Тоҷикистони азизамонро ҳамчун кишвари пешбари сулҳпарвар, ташаббускор, ҳомии манфиатҳои умумибашарӣ ва муҳофизи ҳуқуқи инсон дар арсаи ҷаҳонӣ боз ҳам баланд бардошт.

Воқеан дар шароити муосири ҷаҳонӣ, ки бо афзоиши низоъҳо, поймолшавии меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ ва зарурати таҳкими сулҳу субот ҳамроҳ аст, ташаббусҳои байналмилалӣ барои баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ аҳамияти хоса пайдо мекунанд. Дар суханронии худ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мубоҳисаҳои умумии иҷлоси 80-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид (СММ) аз 23 сентябри соли 2025, ки ба 80-умин солгарди таъсиси СММ бахшида шуда буд, пешниҳод намуда бунад, ки Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ эълон гардад, то фарҳанги шаффофият, адолат ва риояи ҳуқуқро дар сатҳи ҷаҳонӣ тақвият бахшад. Ин пешниҳод дар заминаи таҷрибаи миллӣ Тоҷикистон, аз ҷумла эълони соли 2024 ҳамчун "Соли маърифати ҳуқуқӣ" дар кишвар сурат гирифта буд, ки ба баланд бардоштани дониши ҳуқуқии шаҳрвандон ва таҳкими арзишҳои конститутсионӣ мусоидат намудаанд. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуда буданд, ки "риояи қатъии ҳуқуқи байналмилалӣ ва маърифати ҳуқуқӣ пояи ҷомеаи одилона ва устувор мебошанд".

Маърифати ҳуқуқӣ ҳамчун маҷмуи андешаҳо дар бораи қонун, татбиқи он ва ҳифзи ҳуқуқ фаҳмида мешавад, ки дар шаклҳои маҳдуд (муносибатҳои танзимшавандаи ҳуқуқӣ) ва васеъ (анбори донишҳои ҳуқуқӣ) зоҳир мегардад. Он асоси рафтори қонунӣ буда, ба коҳиши нигилизми ҳуқуқӣ ва таҳкими эҳтиром ба қонун мусоидат мекунад. Дар асоси Консепсияи сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2018-2028, баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ самти муҳим аст, ки тавассути тарбияи ҳуқуқӣ, илми ҳуқуқӣ ва омӯзиши кадрҳо амалӣ мешавад. Таҳлили заминаи миллӣ нишон медиҳад, ки эълони соли 2024 ҳамчун "Соли маърифати ҳуқуқӣ" дар Тоҷикистон заминаи амалии ин пешниҳод аст. Дар ин сол, ҳадафҳои калидӣ муайян шуданд: баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон, тарғиби арзишҳои ҳуқуқӣ ва демократӣ, мустаҳкам намудани ҳуқуқҳои инсон, таъмини волоияти қонун, ташаккули рафтори ҳуқуқӣ, васеъ кардани дастрасӣ ба иттилооти ҳуқуқӣ ва омӯзиши мутахассисони ҳуқуқшиноси забондон. Ин ҳадафҳо тавассути чораҳо, аз қабили ҷоннок кардани тарғиби ҳуқуқӣ, таъмини дастрасии васеъ ба санадҳои ҳуқуқӣ ва таъсиси сомонаҳои ягонаи миллӣ, амалӣ шуданд. Аз ҷиҳати илмӣ, ин ҳадафҳо бо пажӯҳишҳо ҳамоҳанганд, ки маърифати ҳуқуқӣ ба пешгирии ҳуқуқвайронкуниҳо ва таҳкими ҷомеаҳои демократӣ мусоидат мекунад, зеро он эҳтиром ба қонун ва масъулияти ҳуқуқиро ташаккул медиҳад.

Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027 дар расидан ба Ҳадафҳои Рушди Устувор, хусусан Ҳадафи 4 (Таълими сифатнок) ва Ҳадафи 16 (Адолат ва институтҳои қавӣ) нақши калидӣ дорад, зеро он ба пешгирии поймолкуниҳо ва таҳкими ҳуқуқҳои инсон мусоидат мекунад. Ҳамчунин, ҳуқуқи байналмилалӣ ҳамчун механизми татбиқи Ҳадафҳои Рушди Устувор эътироф шудааст, ки дар он маърифати ҳуқуқӣ барои эҷоди муҳити мусоид барои рушди устувор зарур аст. Таҷрибаи Тоҷикистон дар эълони соли маърифати ҳуқуқӣ (2024) намунаи амалӣ аст, ки ба баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқӣ, тарғиби арзишҳои демократӣ ва ҳимояи ҳуқуқҳои инсон нигаронида шуда буд.

Таҳлил нишон медиҳад, ки ин эълони “Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027” аз рӯи чанд заминаи илмӣ муҳим аст:

- Мубориза бо поймолкунии ҳуқуқҳо. Дар шароите, ки ҷомеаи ҷаҳонӣ шоҳиди нодида гирифтани меъёрҳои ҳуқуқӣ аст, маърифати ҳуқуқӣ ҳамчун воситаи пешгирии низоъҳо ва таҳкими сулҳ амал мекунад.

- Рушди устувор. Мувофиқи Ҳадафҳои Рушди Устувор, маърифати ҳуқуқӣ ба таҳкими давлатҳои ҳуқуқбунёд мусоидат намуда, ба расидан ба 17 ҳадаф то соли 20230 кӯмак мерасонад. Аз ҷумла, барҳам додани камбизоатӣ, барҳам додани гуруснагӣ, саломатии хуб ва некӯаҳволӣ, таълими сифатнок, баробарии гендерӣ, об ва беҳдошт, энергияи дастрас ва тоза, кории шоиста ва рушди иқтисодӣ, саноат, навоварӣ ва инфрасохтор, кам кардани нобаробарӣ, шаҳрҳо ва ҷамоатҳои устувор, истеъмол ва истеҳсоли масъулиятнок, мубориза бо тағйирёбии иқлим, ҳифзи ҳаёти зериобӣ, ҳифзи ҳаёти хушкигард, сулҳ, адолат ва институтҳои қавӣ, шарикӣ барои ҳадафҳо.

- Таҷрибаи байналмилалӣ. Солҳои байналмилалӣ, мисли Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо (2025), намунаҳои муваффақи таъсир ба сиёсатҳои ҷаҳонӣ мебошанд.

Эълони “Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027” ба самтҳои калидии ҷомеаи ҷаҳони таъсири мусбат мерасонад. Дар самти таълим ва тарбия имкониятҳои рушди барномаҳои байналмилалӣ барои баланд бардоштани дониши ҳуқуқӣ дар байни ҷавонон ва занон метавонад бо ҳамкории ЮНЕСКО амалӣ шавад. Дар бахши ҳуқуқи инсон тақвияти мониторинги ҳуқуқвайронкунӣ тавассути ЮНИСЕФ ва Созмони Байналмилалии Меҳнат имконпазир аст, ки ба пешгирии зӯроварӣ мусоидат мекунад. Ниҳоят, дар самти сулҳу субот ҳамоҳангсозии низоъҳо тавассути дипломатияи ҳуқуқӣ мусоидат намуда, саҳми арзанда дар қабули қатъномаи навбатии СММ «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» мегузорад.

Эълони “Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027” на танҳо аксуламал ба вазъи кунунӣ, балки стратегияи дарозмуддат барои таҳкими низоми байналмилалӣ аст, ки бо пажӯҳишҳои илмӣ дар бораи нақши ҳуқуқ дар рушди устувор ҳамоҳанг мебошад. Таҷрибаи соли 2024 дар Тоҷикистон нишон медиҳад, ки чунин ташаббусҳо метавонанд ба таҳкими рафтори ҳуқуқӣ, оштинопазирӣ нисбат ба ҳуқуқвайронкуниҳо ва ногузирии масъулияти ҳуқуқӣ мусоидат кунанд, ки ин барои сатҳи байналмилалӣ намунаи ибрат мебошад. Ин қатънома даъвати амалӣ барои таҳкими ҳуқуқи байналмилалӣ аст. Он метавонад ҳамчун пуле барои ҳамкории байнидавлатӣ хидмат кунад ва ба ҳифзи ҳуқуқи инсон дар кулли ҷаҳон мусоидат намояд. Ин қатънома саҳми Тоҷикистон дар устувор намудани маърифати ҳуқуқии аҳолии кулли ҷаҳон ва намунаи эҳтироми қонун барои ҷомеаи байналмилалӣ мебошад.

Дар қатънома дарҷ шудааст, ки давлатҳоро даъват менамоед, ки иқтидорҳои миллиро барои таълими ҳуқуқӣ ва маърифати ҳуқуқӣ таҳким бахшанд, аз ҷумла тавассути таҳия ва амалӣ гардонидани нақшаҳо ва стратегияҳои миллӣ ва созмонҳо ва ниҳодҳои дахлдори низоми Созмони Милали Муттаҳидро даъват менамояд, ки ҳангоми дархост кӯмаки техникӣ ва сохтмони иқтидорҳо пешниҳод намоянд ва таҷрибаҳои миллӣ, таҷрибаҳои беҳтарин ва дарсҳои омӯхташударо дар бораи пешбурди маърифати ҳуқуқӣ мубодила кунанд ва дар ин замина таҷрибаи Тоҷикистонро дар эълон кардани соли 2024 ҳамчун Соли маърифати ҳуқуқӣ дар кишвар барои мусоидат ба огоҳии ҳуқуқӣ миёни шаҳрвандонаш намунаи ибрат аст.

Қабул қатъномаи Маҷмаи Умумии СММ дар бораи «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027» A/80/L.24 аз 12 декабри соли 2025 эътирофи байналмилалии ташаббускори ҷаҳонии маърифати ҳуқуқии будани Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад. Ин дастовардҳо на танҳо саҳми арзандаи Тоҷикистон дар ҳалли мушкилоти ҷаҳонӣ мебошанд, балки далели равшани он аст, ки овози миллати мо дар Маҷмаи Умумии СММ шунида мешавад ва ташаббусҳои Пешвои миллат ҷомеаи ҷаҳониро ба роҳи адолат, сулҳ ва рушди устувор ҳидоят мекунанд.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД, муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва

Аврупои Академияи милии илмҳои Тоҷикистон оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.

(Эҳдо ба ифтихори ҳаёт ва фаъолияти илмӣ ва илмӣ-ташкилии академики маъруф ва Арбоби шоистаи илми Ҷумҳурии Тоҷикистон

Хуршед Ҳилолович КАРИМОВ)

Коре, ки туро ба ҳақ расонад илм аст,

Моле, ки зи ту кас наситонад, илм аст.

Бе илм талаб макун ту андар олам,

Чизе, ки туро зи ғам раҳонад, илм аст.

Боре аз Луқмони Ҳаким пурсидаанд, ки кадом пироҳан аст, ки ҳаргиз он кӯҳнатар нашавад? Ӯ сар ба ҷайби андеша фурӯ бурда ва баъди сипарӣ гардидани муддати муддате чунин посух додааст, ки ин номи неку кори нек!

Оре, барҳақ дуруст гуфтааст ин ҳаким. Аз ин рӯ, қаҳрамони нигоштаи мо, академики маъруф ва олими оламшумул, доктори илмҳои биологӣ (1974), узви вобастаи Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон (1981), академики АИ ҶТ (1985) аз рӯи ихтисоси «Селексия, растанипарварӣ», ки самтҳои асосии фаъолияти илмии номбурда аслан гирем, ихтисосҳои физиология, биохимия, биотехнология, генетика, селексия, экологияи растаниҳо ва инчунин растанипарварӣ маҳсуб меёбад, устоди гиромиқадр ва донишманди мумтоз Каримов Хуршед Ҳилолович мебошанд, ки аз худ кори нек ва аъмоли басо ҳам некро ба ёдгор мондаанд.

Лозим ба тазаккур аст, ки ҳар яки мо аз китоби “Алифбо” аввалин ҳарфҳоро омӯхтаем ва хело ҳам хуб медонем, ки устоди азизу гиромиқадри мо, Хуршед Каримов - фарзанди муаллифи китоби мазкур, зиндаёд Ҳилол Каримов ба ҳисоб мераванд, ки рӯзи 10 – уми декабри соли 1935 дар шаҳри бостонии Самарқанд зода шудаанд.

Падарашон аслан аз шаҳри бостонии Канди куҳан, яъне Конибодоми имрӯза буданд. Азбаски Ҳилол Каримов инсони донишманд ва омӯзгори маъруф ба ҳисоб мерафтанд, солҳои 30-юми асри гузашта низ бо мақсади барҳам додани маҳви бесаводӣ ва таълиму тарбияи атфоли хурдсол, муддате дар шаҳри Самарқанд ба ҳайси муаллим ва фидоии ҷомеа кору фаъолият намудаанд.

Маврид ба зикр аст, ки даврони бачагӣ ва овони ҷавонии Хуршед Ҳилолович Каримов дар шаҳри Душанбе гузаштааст. Соли 1943 ӯ ба яке аз мактабҳои маъруф ва номии пойтахти мамлакат, ки он солҳои шаҳри Сталинобод номида мешуд, ба мактаби миёнаи таҳсилоти умумии №1 шомил гардида, азбаски аълочии хониш буданд, аз ин рӯ соли 1953 онро бомуваффақият ва ҳамзамон бо медали тилло хатм кардааст.

Хуршеди ташнаи илму дониш ва басо ҳам кунҷкову сермутолиа бо хоҳиши худ ва дуои волидайнаш соли 1953 баъди хатми мактаби миёнаи №1-и пойтахт ба яке аз донишгоҳҳои бонуфуз Донишгоҳи давлатии шаҳри Москва ба номи Михаил Василевич Ломоносов ба факултети биология ва хокшиносӣ дохил шуда, дар Кафедраи биохимияи растаниҳо аз рӯи ихтисоси «Биохимияи растаниҳо» соли 1958 бомуваффақият хатм намудааст.

Сипас, худи ҳамон сол ба Шуъбаи рӯзонаи аспирантураи Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар назди Институти ботаника аз рӯйи ихтисоси «Физиологияи растаниҳо» шомил мешавад. Ҳангоми таҳсил дар аспирантура роҳбари илмии ӯ яке аз фитофизиологҳои хело ҳам маъруфи рус, доктори илмҳои биология, профессор Александр Аркадевич Прокофев буд. Ин олими бузургу закӣ дар рушди илми физиология ва биохимияи растаниҳо дар Ҷумҳурии Тоҷикистон саҳми басо ва ҳам боризи худро гузоштааст.

Лозим ба тазаккур аст, ки фаъолияти кории академик Каримов Х.Ҳ., пас аз хатми ин донишгоҳи олии бонуфуз, соли 1958 аз вазифаи ходими хурди илмӣ шурӯъ гардид. Сипас номбурда ба ҳайси ходими калони илмӣ, мудири озмоишгоҳ солҳои 1961-1966, муовини директори Институти физиология ва биофизикаи растании Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон солҳои 1966-1986, инчунин директори ҳамин институт солҳои 1986 - 2011 шуда кор кардааст.

Тавре устодони бузургсоламон ва ҳолдонҳо нақл карданд соли 1973 собиқ Институти физиология ва биофизикаи растании Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистонро аз кӯчаи Ҳамза Ҳакимзода -17, ба бинои нав, яъне ба шаҳраки академӣ - кӯчаи Садриддин Айнӣ - 299 кӯчонданд. Дар ин самт саҳми мавсуф хело ҳам назаррас маҳсуб меёфт, чунки дар бинои нав барои гузаронидани корҳои илмӣ - таҳқиқотӣ тамоми шароитҳои зарурӣ ва барои парвариши набототи соҳаи кишоварзӣ дар қитъаи илмӣ – таҷрибавии ҷудошуда имкониятҳои зиёде вуҷуд доштанд.

Маҳз баъди ба ин бино гузаштани институт таҳти роҳбарии Хуршед Каримов ва олимони басо ҳам ботаҷрибаю ҷавони онвақта, аз қабили Юсуф Саидович Носиров, Ваҳҳоб Бобоҷонов, Султонназар Маҳмадбеков ва шогирдаш Сайидалӣ Гулов як гармхонаи рӯйизаминӣ барои парвариши лимую апелсин бунёд карда шуд.

Дар озмоишгоҳи агрофизиология таҳқиқоти маҷмаавӣ оид ба асосҳои физиологӣ ва агротехникии ташаккулёбии соҳаи ситруспарварии саноатӣ дар Тоҷикистон гузаронида шуданд. Натиҷаҳои омӯзиши шароити микроиқлим дар лимӯхонаҳои хандакию рӯизаминӣ ва хусусиятҳои физиологии ситрусиҳо дар шароити онҳо ба асосҳои коркарди усулҳои парвариши ин зироатҳо дар иншоотҳои парвариши типи рӯизаминии лимон замина гузоштанд.

Якҷоя бо мутахассисони Бюрои махсуси конструкторӣ – технологии АИ Тоҷикистон лоиҳа коркард карда шуда, лимӯхонаи таҷрибавӣ дар масоҳати 500м2 сохта шуд. Аз ҷониби мутахассиони варзида С.Маҳмадбеков, С.М.Гулов, Л.М.Махмадбекова, Г.Юсуфӣ дар асоси натиҷаҳои таҳқиқотҳои гузаронида шуда агротехникаи муосири парвариши лимон коркард карда шуд. Дар 1 гектар замин зиёда аз 1800 ниҳоли лимони навъи Мейер ҷойгир карда шуда, аз он бештар аз 80 тонна аз як гектар ҳосил ба даст оварда шуд. Таркиби механикӣ ва биохимиявии меваи лимон вобаста аз таъсири шароитҳои гуногуни агротехникии парвариш ва нигоҳдории дарозмуддати лимонҳо дар ниҳолҳо (усули биологии нигоҳдории лимон) мавриди омӯзиш қарор гирифтанд. Таҳқиқот оид ба омӯзиши ҳосили иқтидории зироатҳои ситрусӣ ҳангоми оптималикунонии шароити парвариш (ҳаво, намнокӣ, ғизо) барои системаи реша, инчунин таркиби агрохимиявии хок ва растанӣ бо мақсади таъсиси системаи автоматикунонидашудаи обёрӣ ва додани моддаҳои ғизоӣ гузаронида шуданд

Татбиқи васеи натиҷаҳои таҳқиқоти институт дар истеҳсолот оид ба саноатикунонии усули парвариши зироатҳои ситрусӣ имконият дод, ки айни ҳол Тоҷикистон ба базаи асосии истеҳсолкунандаи лимон дар Осиёи Марказӣ табдил ёфтааст.

Маҳз бо ташаббуси академик Каримов Х.Ҳ. Озмоишгоҳи асосҳои физиологии растанипарварии самаранок таъсис дода шуда, аввалин мудири ин озмоишгоҳ мавсуф дар коркарди системаи тамоми сол истифодабарии заминҳои обёришаванда саҳми назаррас гузоштааст. Усулҳои гуногуни интенсификатсияи растанипарварӣ дар заминҳои обёришаванда, аз ҷумла нақшаи кишти пахта, зироатҳои хӯроки чорвои мобайнии дар зимистон нашвкунанда ва ғайраҳо коркард карда шудааст.

Аз ҷониби академики АИ ҶТ Х.Ҳ.Каримов усулҳои таҳрезишудаи гирифтани 2-3 ҳосил дар як сол дар асоси баҳисобгирии нурафкании нурҳои фаъоли фотосинтетикӣ ва истифодаи меъёрҳои оптималии нуриҳои маъданӣ коркард шудааст Тавсияҳои пешниҳодшуда оид ба растанипарварӣ дар тамоми сол дар заминҳои обёришаванда тайи солҳои зиёд дар соҳаи кишоварзии ҷумҳурӣ истифода бурда мешаванд.

Бар замми ин дар озмоишгоҳ корҳои илмӣ - таҳқиқотии экологию генетикӣ, физиологию биохимиявӣ ва селексионии зироатҳои асосии соҳаи кишоварзӣ, аз қабили пахтаю гандум, тритикалею мушунг ва ҷавдор оғоз гардида натиҷаҳояшон зуд ба истеҳсолот ҷорӣ карда шуданд. Инчунин дар ин ҷо мушкилоти асосии таҳқиқотҳои илмии институт ва масоили омӯзиши раванди фотосинтез дар сатҳи молекулавӣ, биохимия, физиология ва генетика ба роҳ монда шуданд.

Хуршед Каримов баъдан солҳои 1995 - 2001 ба сифати академик - котиби Шуъбаи илмҳои биология ва тиб, солҳои 2001-2010 дар вазифаи ноиби президенти Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, баъдтар узви Раёсати Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2010 ва сипас аз соли 2011 сарходими илмии Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании АИ ҶТ ва ҳамзамон номбурда дар давраи солҳои 1989 – 1991 як даъват вакили халқии ИҶШС интихоб гардидааст.

Хизматҳои шоёни академики АИ ҶТ Каримов Х.Ҳ. аз ҷониби давлат ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо медалҳои «Барои меҳнати шоён ба муносибати ҷашни 100 - солагии зодрӯзи В.И. Ленин», медали ҷашнии «20-солагии Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон», ифтихорномаҳои Раёсати Шурои Олии Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон қадр карда шудаанд.

Бар замми ин академики АИ ҶТ Каримов Х.Ҳ. ба ҳайси раиси Ҷамъияти физиологҳои растании Тоҷикистон (1989), аъзои ҳайати таҳририяи маҷаллаи «Физиологияи растаниҳо» (Академияи илмҳои Россия) аз рӯйи тахассуси «Фотосинтез ва маҳсулнокии растаниҳо» маҳсуб ёфта, ҳамчун аъзои Шурои илмии АИ ИҶСШ (солҳои 1989-1991), аъзои фахрии Ҷамъияти физиологҳои Россия (1993) хизмат намуданд.

Ҳамзамон академик Х.Ҳ. Каримов аз соли 1982 муовини сармуҳаррир, баъдан аз соли 1991 то соли 2000 роҳбари ҳайати таҳририяи маҷаллаи «Ахбори АИ ҶТ. Шуъбаи илмҳои биология ва тиб», аз соли 1995 то соли 2014 муовини сармуҳаррири маҷаллаи «Гузоришҳои Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон» шуда кору фаъолият намудаанд.

Илова бар ин гуфтаҳои мо, устоди гиромиқадр ва донишманди мумтоз Хуршед Ҳилолович Каримов муаллифи зиёда аз 400 асарҳои илмӣ, дар маҷмӯъ 11 китоб мебошанд. Хизмати академик Х.Ҳ. Каримов дар рушди илми биология дар Тоҷикистон бағоят калон аст.

Аз соли 1995 то соли 2013 устод Х.Ҳ. Каримов ба ҳайати Раёсати Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон шомил буданд ва ҳамзамон аз соли 1995 то соли 2000 дар вазифаи академик- котиби Шуъбаи илмҳои биология ва тибби Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон кору фаъолият намуда, аз соли 2001 то соли 2010 ноиби президенти АИ ҶТ буданд.

Барои саҳми арзанда дар рушди илми биология дар Тоҷикистон, дастовардҳои намоёни илмӣ ва татбиқи онҳо дар истеҳсолот, инчунин омода намудани як зумра кадрҳои баландихтисос, фаъолияти хуби илмӣ - ташкилотчигӣ ва омӯзгорӣ академик Х.Ҳ. Каримов соли 1996 бо унвони фахрии «Арбоби шоистаи илми Ҷумҳурии Тоҷикистон» сазовор гардонида шудааст. Соли 2011 ӯ бо Ҷоизаи давлатии баландмақоми Ҷумҳурии Тоҷикистон ба номи Абӯалӣ ибни Сино дар соҳаи илмҳои биология, тиб ва кишоварзӣ мушарраф гардидааст.

Бояд гуфт, ки устод инчунин ба забони модарии худ низ мақолаҳои илмию оммавии зиёде нашр намудаанд, ки аз ҷумлаи “Ба кор бурдани плёнкаҳои полиэтилинӣ дар сабзавоткорӣ”, “Биохимия”, ”Гапи нав бояд гуфт!”, “Давраи нашв”, “Ду-се бор ҳосил рӯёнем!”, “Замин асрор мекушояд”, “Кислотаҳои нуклеат”, “Кислотаҳои рибонуклеат”, “Кислотаҳои дезоксирибонуклеат”, “Кошифони илми оянда”, ”Матинҷ”, “Нитратҳо: суд ва зиён”, “Олимон-ба истеҳсолот”, “Омилҳои фаровонҳосилӣ”, ”Ревоҷи тагисангӣ”, “Тамоми сол - ҳосили фаровон”, “Тухмӣ ҳасту майдон не”, “Физиологияи растанӣ” ва ғайра ба қалами устоди гиромиқадри мо тааллуқ доранд.

Хулласи калом, устоди накӯному зиндаёди мо Хуршед Ҳилолович Каримов барои омода намудани кадрҳои баландихтисоси илмӣ дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон таваҷҷӯҳи махсус медоданд. Таҳти роҳбарии устод дар маҷмӯъ 15 рисолаи номзадӣ ва якчанд рисолаҳои докторӣ дифоъ карда шудааст.

Илова бар ин академик Каримов Х.Ҳ. аз соли 1987 то охири умрашон муттасил Раиси Шурои диссертатсионии Д047.00.01 аз рӯйи ихтисосҳои «Физиологияи растаниҳо» (2002) ва «Физиология ва биохимияи растаниҳо» (аз соли 2003) дар назди Институти физиологияи растанӣ ва генетикаро ба зимма доштанд.

Дар давраи роҳбарии устод дар Шурои мазкур, ҷамъ 24 рисолаи докторӣ ва 94 рисолаи номзадӣ дифоъ карда шудааст, ки зиёда аз нисфи онҳо кормандони худи Институт буданд (12 рисолаи докторӣ, 45 рисолаи номзадӣ). Гуфтан, ҷоиз аст, ки ягон рисола аз ҷониби Комиссияи олии аттестатсионии Федератсияи Россия бозгардонида нашуда буд ва Шуро ҳам ягон эроде низ нагирифтааст.

Дар фарҷом бояд зикр кард, ки устоди гиромӣ вақтро ҳамеша ғанимат шуморида, мудоб дар шитоб буданд ва ҳамзамон манфиати давлату миллатро аз ҳама болову воло медонистанду илми тоҷикро дар ҳама ҷо ва ҳамеша ҳифз мекарданд. Покниҳоду покизахисол ва инсони асилу олими соҳибхирад буданд. Ёди некашон гиромию рӯҳи покашон мудом шод бод!

Сафҳаи даҳр бувад дафтари умри ҳама халқ,

Ончунон гуфт хирадманд, ки андеша гумошт.

Хуррам он кас, ки дар ин дафтари пок,

Рақами хайр кашиду асари нек гузошт.

То ҷаҳон боқист номи неку нақши мондагори ин Хуршеди хирад ва тобони илми тоҷик, ҳамеша дар дилу дидаҳои мо – идомадиҳандагони кору пайкори устоди накӯномамон ҳамеша боқӣ хоҳад монд. Ба ифодаи Саъдӣ:

Зиндаю ҷовид монд, ҳар ки накӯном зист,

К-аз ақибаш зикри хайр зинда кунад номро!

БОБОЗОДА Бақохоҷа Бобо, директори Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании АМИТ