Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилию хориҷии ҷумҳурӣ”, ки санаи 16 декабри соли 2025 ба мардуми кишварамон ироа гардид, ҳамчун дурнамо баҳри гулгулшукуфии минбаъдаи Ватани маҳбубамон, алалхусус баҳри пешрафти илму иқтисодёт маънидод мегардад.

Президенти кишвар дар Паёми имсолаашон аз руйдодҳои муҳими иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва сиёсии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар муддати соли 2025 ба вуқуф пайвастанд, ёдовар шуданд. Аз ҷумла қайд гардид, ки соли 2025 Ҷумҳурии Тоҷикистон дар доираи ташаббусҳои ҷаҳонии худ ҷиҳати амалисозии қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид оид ба «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» нахустин Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳоро мизбонӣ намуд. Қобили зикр аст, ки рӯзи 12-уми декабри соли ҷорӣ бо ташаббуси Тоҷикистон дар ҷаласаи 7-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид оид ба муҳити зист қатънома доир ба «Ҳифзи пиряхҳо ва криосфера, бахусус, дар минтақаҳои кӯҳӣ» қабул карда шуд.

Инчунин, бо ташаббуси дигари кишвари мо қатъномаи махсуси Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид зери унвони «Нақши зеҳни сунъӣ дар фароҳам овардани имконоти навин барои рушди устувор дар Осиёи Марказӣ» қабул гардид.

Илова бар ин, ба Феҳристи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО ворид гардидани ёдгориҳои мероси фарҳангии Хуттали қадим зимни иҷлосияи 47-уми Кумитаи мероси ҷаҳонӣ дар шаҳри Париж баёнгари эътирофи ташаббусҳои Тоҷикистон мебошад.

Он ҳам боиси ифтихор аст, ки ки 12-уми декабри соли ҷорӣ бо иқдоми Тоҷикистон қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар хусуси эълон кардани соли 2027 ҳамчун «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ» қабул гардид.

Пазируфтани ин ташаббусҳо ифодаи эътироф ва дастгирии ҷомеаи ҷаҳонӣ аз ибтикороти созандаи Тоҷикистон оид ба масъалаҳои мубрами рӯзномаи глобалӣ ба ҳисоб меравад.

Чи тавре, ки дар Паём оврда шуд, тайи даҳ соли охир, яъне дар давраи татбиқи ду барномаи миёнамуҳлати рушди кишвар, ки марҳалаҳои фосилавии иҷрои Стратегияи миллии рушд то соли 2030-ро дар бар мегиранд, ба хотири расидан ба ҳадафҳои стратегӣ ва баланд бардоштани сатҳу сифати зиндагии аҳолӣ бисёр иқдомоти муҳимму самарабахш амалӣ карда шуданд. Дар натиҷа ҳаҷми маҷмуи маҳсулоти дохилӣ 3,4 баробар зиёд гардида, иқтисоди миллии мо ҳар сол ба ҳисоби миёна 7,6 фоиз афзоиш ёфт. Барои таъмин намудани рушди иҷтимоиву иқтисодии мамлакат дар ин муддат аз ҳисоби ҳамаи сарчашмаҳои маблағгузорӣ беш аз 670 миллиард сомонӣ, аз ҷумла 159 миллиард сомонӣ сармояи хориҷӣ равона гардид.Дар ин давра маҷмуи маҳсулоти дохилӣ ба ҳар сари аҳолӣ 2,7 баробар афзоиш ёфта, аз 6 ҳазор сомонии соли 2015 ба 16,4 ҳазор сомонӣ дар соли 2025 расонида шуд.

Аҳолии кишвар аз 8,5 миллион нафари соли 2015 ба 10,7 миллион нафар дар соли 2025 расид, яъне 26 фоиз зиёд гардид ва нишондиҳандаи дарозумрии аҳолӣ аз 70 ба 77 сол расид.

Дар ин муддат сатҳи камбизоатӣ то 19 фоиз коҳиш ёфта, даромади пулии аҳолӣ аз 26 миллиард сомонии соли 2015 то 165 миллиард сомонӣ дар соли 2025, яъне беш аз шаш баробар афзоиш ёфт.

Аз Паёми имсолаи Президенти Тоҷикистон мардуми шарифи кишварамон огоҳ гаштанд, ки Ҳукумати мамлакат бо истифода аз ҳамаи захираву имкониятҳои мавҷуда, ҷиҳати мунтазам беҳтар гардонидани шароити зиндагии мардум нақшаҳои бузурги созандагиро роҳандозӣ намуда, дар соли сипаригашта ҳаҷми маҷмуи маҳсулоти дохилии кишварро ба беш аз 173 миллиард сомонӣ расонида, суръати рушди воқеии онро ба 8,4 фоиз ва дар соли 2026 онро ба ҳисоби миёна на камтар аз 8 фоиз бояд таъмин намуд.

Президенти кишвар дар робита ба масъалаҳои илму маориф иброз намуданд, ки омӯзиши пиряхҳо яке аз самтҳои муҳимми илми ватанӣ ва ҷузъи сиёсати давлатии мо мебошад. Соли 2025 бо пешниҳоди Тоҷикистон ва бо қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» ва солҳои 2025 – 2034 «Даҳсолаи илмҳои криосфера» эълон гардиданд.Аз ин лиҳоз, Президенти мамлакат аз ҳамаи сохторҳои дахлдор даъват намуданд, ки фаъолияти илмӣ ва амалиро дар ин самт густариш дода, дастовардҳои худро дар арсаи байналмилалӣ бояд васеъ муаррифӣ намоянд. Қайд гардид, ки мавзӯи ҳифзи пиряхҳо, омӯзиши илмҳои криосфера ва амалисозии ташаббусҳои байналмилалии Тоҷикистон дар соҳаи обу иқлим аҳаммияти стратегӣ ва ҷаҳонӣ дорад.

Вобаста ба ин, Президенти кишвар пешниҳод намуданд, ки Муассисаи давлатии илмиву таҳқиқотии «Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳо» ба Муассисаи давлатии илмиву таҳқиқотии «Институти омӯзиши пиряхҳо ва криосфераи Академияи миллии илмҳо» табдил дода шавад.

Дар Паёми Сарвари давлат гуфта гузаштанд, ки тоҷикон яке аз миллатҳои фарҳангиву тамаддунсози дунё мебошанд. Боиси ифтихори мост, ки гузаштагони некноми мо – ориёиҳо ба ҷаҳониён забону фарҳанг, илму ҳунар, ойину суннатҳои бою рангоранги башардӯстона, аз ҷумла Наврӯз, инчунин, анъанаҳои пешрафтаи давлатдорӣ, яъне тамаддуну фарҳанги ҷовидонаро ба мерос гузоштаанд.

Мо вазифадорем, ки дар баробари ифтихор кардан аз мероси оламшумули аҷдоди худ онро соҳибӣ кунем, омӯзем, идома диҳем ва барои наслҳои оянда ҳамчун ганҷинаи бебаҳои ҳувиятсоз ба мерос гузорем. Мо бояд ифтихор дошта бошем, ки аҷдоди хирадманди мо «пиндори нек, гуфтори нек ва кирдори нек»-ро ҳамчун арзиши бузурги инсондӯстона шиори зиндагии худ қарор додаанд.

Президенти мамлакат дар Паём қайд намуданд, ки вазъи мураккаб дар манотиқи гуногуни дунё, шиддат гирифтани рақобатҳои геосиёсӣ ва геоиқтисодӣ ба хотири аз нав тақсим кардани ҷаҳон, мавҷи нави «ҷанги сард», яроқнокшавии бошитоб, заиф гардидани меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ ва дигар равандҳои пуртазод дар арсаи байналмилалӣ ҳамоно мояи нигаронӣ боқӣ мемонад. Дар чунин шароит моро зарур аст, ки дар баробари иштироки фаъол дар равандҳои глобалӣ, дар ҳамбастагӣ бо ҷомеаи ҷаҳонӣ ба саъю талошҳоямон барои расидан ба ҳадафҳои созанда – пойдории сулҳу субот ва таъмини амнияти фарогир тақвият бахшем.

Президенти мамлакат Ҳукумати мамлакатро вазифадор намуданд, ки вазъи амалишавии Стратегияи миллии рушди маориф барои давраи то соли 2030- ро ҳамаҷониба таҳлилу баррасӣ намуда, онро тибқи ҳадафҳои нави дар ин самт гузошташуда такмил диҳад.

Дар Паёми имсола қайд гардид, ки соли 2019 дар Паёми Роҳбари давлат солҳои 2020 – 2040 Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф эълон шуда буд, ки аз он замон шаш сол сипарӣ гардид. Бинобар ин ба Агентии назорат дар соҳаи маориф ва илм, вазоратҳои маориф ва илм, рушди иқтисод ва савдо, саноат ва технологияҳои нав, Академияи миллии илмҳо ва Палатаи ҳисоб супориш дода мешавад, ки натиҷаҳои шашсолаи татбиқи чорабиниҳои тасдиқгардидаро ҳамаҷониба таҳлил карда, ҷиҳати бартараф намудани камбудиву монеаҳои ҷойдошта тадбирҳои иловагӣ андешанд.

Президенти мамлакат қайд намуданд, ки бо вуҷуди тағйирёбии иқлим, аз ҷумла ҳарорати баланди ҳаво соли 2025 дар натиҷаи заҳмати софдилонаи кишоварзони мамлакат суръати рушди соҳаи кишоварзӣ ба 8,5 фоиз расида, фаровонии бозори истеъмолӣ таъмин карда шуд.Ҳамчунин, сатҳи ҳифзи амнияти озуқаворӣ аз 60 фоизи соли 2015 то 85 фоиз дар соли 2025 зиёд гардид. Яъне кишоварзони мамлакат, хусусан, дар шароити номусоиди обу ҳавои соли ҷорӣ, аз ҷумла хокборишҳои шадид софдилона заҳмат кашида, бозори истеъмолиро бо маҳсулот таъмин карда истодаанд. Бинобар ин, ба ҳамаи кишоварзон, деҳқонон, мутахассисони соҳа ва аҳолӣ, ки бо заҳмати содиқонаву ватандӯстона ва истифодаи оқилонаи обу замин маҳсулоти ғизоӣ истеҳсол мекунанд, сипосу миннатдорӣ баён менамоям.

Тибқи маълумоти Созмони озуқа ва кишоварзии Созмони Милали Муттаҳид то соли 2030 зиёда аз 500 миллион нафар дар саросари ҷаҳон аз гуруснагӣ азият хоҳанд кашид. Дар соли 2024 шумораи одамони дар сатҳи гуруснагии доимӣ қарордошта то 670 миллион нафарро ташкил дода буд.

Итминон дорам, ки бо дарназардошти чунин шароити ногувор кишоварзони мамлакат боз ҳам бештар заҳмат кашида, бо истифодаи самаранок аз ҳамаи имкониятҳо, аз ҷумла обу замин ҳосили фаровон мерӯёнанд ва амнияти озуқавории кишварро таъмин менамоянд.

Дар робита ба ин, ба Ҳукумати мамлакат супориш дода мешавад, ки лоиҳаи қонун дар бораи сиёсати аграриро таҳия ва пешниҳод намояд.

Бояд қайд намуд, ки дарёфти роҳҳои афзоиш додани истеҳсоли маҳсулоти кишоварзии аз нигоҳи экологӣ тоза, истифодаи самараноки обу заминҳои корам, технологияҳои инноватсионӣ ва агротехникаи пешрафта, ба даст овардани навъҳои серҳосилу ба касалиҳо бовар тақозои имрӯзаи соҳаи кишоварзӣ ба шумор мераванд.

Зарур ба ёдоварист, ки Сарвари давлат дар доираи Паёми имсола ҷиҳати беҳ намудани вазъи иҷтимоии шаҳрвандони кишвар фармуданд, ки аз якуми сентябри соли 2026 маоши вазифавии кормандони муассисаҳои томактабӣ ва таҳсилоти миёнаи умумии соҳаи маориф 25 фоиз, маоши вазифавии кормандони дигар муассисаҳои соҳаи маориф, соҳаҳои илм, фарҳанг, варзиш, тандурустӣ, муассисаҳои соҳаи ҳифзи иҷтимоӣ, мақомоти ҳокимият ва идоракунии давлатӣ ва дигар муассисаҳои буҷетӣ, инчунин, стипендияҳо 20 фоиз, музди меҳнати амалкунандаи кормандони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ, хизматчиёни ҳарбӣ ва дигар кормандони ин мақомот 20 фоиз зиёд карда шавад ва ҳадди ақалли музди меҳнат барои тамоми соҳаҳои иқтисодиву иҷтимоӣ ба андозаи 1300 сомонӣ дар як моҳ муқаррар карда шавад.

Дар фаранҷоми Паёмашон Президенти мамлакат қайд намуданд, ки итминони комил дорам, ки мо ҳама аҳлонаву сарҷамъона минбаъд низ ба хотири рушду пешрафти Тоҷикистони маҳбубамон ва ободии Ватани азизамон заҳмат мекашем, ба ҳамаи ҳадафҳои некамон мерасем ва нуфузу обрӯи давлати тоҷиконро дар арсаи байналмилалӣ боз ҳам баланд мебардорем.

Имрӯзҳо олимони Шуъбаи биологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон (АМИТ) Паёми имсолаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон сармашқи кори худ қарор дода, дар раванди дар истеҳсолот ҷорӣ намудани дастоварҳои илмӣ, ҳифзи гуногунии агробиологӣ ва баланд бардоштани самаранокии корҳои илмӣ сайъу кушиш намуда истодаанд.

Мувофиқи пешгӯйи олимон то охири асри XXI ҳарорати миёнаи ҳавои кураи Замин имкон дорад, ки 30 - 50С боло равад. Мутаассифона, таъсири тағйирёбии иқлим дар ҳудуди кишварҳои Осиё Марказӣ, аз ҷумла, дар Тоҷикистон низ мушоҳида мегардад. Бояд зикр намуд, ки яке аз мушкилоте, ки дар натиҷаи баланд гаштани ҳарорати ҳаво дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба амал меояд, ин обшавии пиряхҳо ва кам гаштани захираҳои обӣ дар Осиёи Марказӣ ба шумор меравад.

Бинобар ин дар оянда баҳри дастрасӣ ба амнияти озӯқаворӣ пеш аз ҳама месазад, ки ба таҳқиқотҳои нави илмӣ дар самтҳои ҳифзи захираҳои обӣ ва генетикӣ дар кишварамон диққати аввалиндараҷа бояд дод. Аз ин сабаб олимони АМИТ баҳри тақвият бахшидани таҳқиқотҳои иноватсионии илмӣ дар бахшҳои генетика, селекция ва биотехнология ҳоло дар нақшаи корҳои илмии солҳои 2026-2030 ҷустуҷӯйҳои навро дар нақша доранд.

Олимони олимони Шуъбаи биологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон (АМИТ) дар муддати соли сипаригашта, тавассути дастгирии доимии Президенти кишвар тавонистаанд, ки ду навъи зироатҳои ғалладонагӣ ва ду навъи картошкаро ба деҳқонони кишвар пешкаш намоянд, ки онҳо хело серҳосил мебошанд ва онҳо ҳоло дар майдони бештар аз панҷ ҳазор гектар парвариш мегарданд. Инчунин ба олимони АМИТ имсол муясар гардид, ки дар кишвар бори аввал қаҳваи ватаниро дар ҳамкорӣ бо олимони Россия аз растании чарчақӣ (сикорий) истеҳсол намоянд, ки барои саломатии инсон хело фоидаовар ба шумор меравад. Инчунин олимон таи солҳои охир баҳри тақвият бахшидан ба корҳои илмӣ дар бахшҳои генетика ва селексияи растаниҳо ва истифодаи самараноки гуногуншаклӣ ва тағирпазирии гуногунии биологӣ, аз рӯи чунин нишонаҳои ирсии зироатҳои кишоварзӣ, ба монанди тезпазӣ, устворӣ ба хушкӣ, ба шӯрии хок, ба ҳашароту касалиҳо, инчунин маҳсулнокии баланди растаниҳо дар ҳолати тағирёбии иқлим дар кураи Замин аз мавзӯҳои мубрами тадқиқотҳои онҳо ба шумор мераванд.

Барои мутобиқ гаштан ба тағйирёбии глобалии иқлим ва паст намудани таъсири манфии он ба соҳаи кишоварзӣ, ба олимони тоҷик зарур аст, ки дурнамои таҳқиқотҳои илмиро дар муддати солҳои 2026-2030 тақвият бахшида, баҳри ба даст овардани навъу тухмиҳои ояндадори зироатҳои кишоварзӣ, ки аломатҳои ирсии тезпазӣ, устуворӣ ба касаливу шӯрии хок, камталабӣ ба об ва серҳосилиро доро бошанд, дар корҳои илмӣ ба роҳ монанд, ки онҳо аз Пайёми имсолаи Президенти мамлакат бармеоянд ва дар таъмини амнияти озӯқавории кишвар нақши амалиро мебозанд.

Мирзораҳимзода А. - ноиби Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон,

доктори илмҳои биология, Партоев Қ. - доктори илмҳои кишоварзӣ

ДУШАНБЕ, 23.12.2025 /АМИТ «Ховар»/. Мушкилоти тағйирёбии глобалии иқлим, норасоии оби нӯшокӣ ва коҳишёбии пиряхҳо, ки масоили мураккабу ба ҳам алоқаманд мебошанд, барои тамоми кишварҳои кураи Замин бениҳоят муҳим ва хатарнок арзёбӣ мегарданд. Зеро дар шароити муосир равандҳои тағйирёбии иқлим хеле вусъат ёфта, таъсири назарраси онҳо на танҳо захираҳои обу пиряхҳо, балки тамоми ҷанбаҳои иқтисодию иҷтимоиро фаро гирифта, рушди устувори мамлакатҳоро халалдор менамояд. Аз ин рӯ, гармшавии глобалии иқлим, коҳишёбии захираҳои об, таназзули босуръати пиряхҳо ва афзоиши хатари офатҳои марбут ба обу иқлим ба мавзуъҳои меҳварии рӯзномаи ҷаҳонӣ табдил ёфтаанд. Дар ҳалли мушкилоти марбут ба тағйирёбии иқлим, захираҳои об ва ҳифзи пиряхҳо созмонҳо ва созишномаҳои минтақавию байналмилалӣ нақши бағоят муҳим доранд.

— Дар самти мубориза бо тағйирёбии иқлим дар миқёси ҷаҳонӣ ҳанӯз соли 1979 нахустин Конфронси ҷаҳонӣ оид ба иқлим баргузор гардида, дар натиҷаи он «Барномаи ҷаҳонии иқлим» қабул карда шуд. Дар асоси ин барнома Созмони ҷаҳонии обуҳавошиносӣ (WMO) ва Барномаи Созмони Милали Муттаҳид оид ба муҳити зист (UNEP) соли 1988 Гурӯҳи коршиносони байниҳукуматӣ оид ба тағйирёбии иқлимро (IPCC) таъсис доданд. Ин гурӯҳ аз соли 1990 инҷониб доир ба мушкилоти тағйирёбии глобалии иқлим гузоришҳое таҳия менамояд, ки фаъолияти Конвенсияи қолабии Созмони Милали Муттаҳид оид ба тағйирёбии иқлимро (UNFCCC) ҳамчун созишномаи байналмилалии асосӣ дар ин самт тақвият мебахшанд. Гурзоришҳои арзёбии ҳолат ва дурнамои иқлими ҷаҳонӣ солҳои 1990, 1995, 2001, 2007, 2014 ва 2022 интишор ёфтаанд ва ҳамаи онҳо хусусияти антропогенӣ доштани гармшавии глобалии иқлимро ҷонибдорӣ менамоянд. Зиёда аз ин, аввалин ҷаласаи байналмилалӣ дар бораи тағйирёбии иқлим соли 1966 дар шаҳри Лос-Анҷелес бо иштироки олимони собиқ Иттиҳоди Шуравӣ ва Иёлоти Муттаҳидаи Амрико баргузор гардид.

Зимни он таваҷҷуҳи асосӣ ба масоили устувории яхҳои баҳрии ноҳияҳои қутбӣ дар шароити тағйирёбии антропогении иқлим равон гардид. Сипас, солҳои 70-уми асри ХХ дар доираи «Созишномаи собиқ Иттиҳоди Шуравӣ ва Иёлоти Муттаҳидаи Амрико дар бораи ҳамкорӣ дар соҳаи ҳифзи муҳити зист» дар шаҳрҳои Тошканд (1976), Ленинград (1977), Душанбе (1978) ва Тбилиси (1979) якчанд симпозиумҳо дар бораи тағйирёбии антропогении иқлим баргузор шуданд.

Мувофиқи маълумоти Созмони Милали Муттаҳид, доир ба масоили марбут ба захираҳои об давоми таърих беш аз 3600 созишномаи байналмилалӣ ба имзо расида, бархе аз онҳо ба киштиронӣ, моҳидорӣ ва аломатгузории марз тааллуқ доштанд. Танҳо аз нимаи асри XIX инҷониб беш аз 400 созишномае қабул гардидаанд, ки истифодаи обро ҳамчун захираи табиӣ танзим менамоянд. Сарфи назар аз шумораи зиёди шартномаҳои байналмилалии амалкунанда дар бораи истифодаи обҳои фаромарзӣ аввалин кӯшиши ба низом даровардани меъёрҳои татбиқшавандаи ҳуқуқи байналмилалии соҳа миёнаи солҳои 60-уми асри XX аз тарафи Ассотсиатсияи ҳуқуқи байналмилалӣ анҷом дода шуд. Яъне, дар асоси омӯзиши шартномаҳои байналмилалӣ, урфу одатҳо ва амалияи суди байналмилалӣ ин ассотсиатсия соли 1966 дар шаҳри Ҳелсинки «Қоидаҳои истифодаи обҳои дарёҳои байналмилалӣ»-ро, ки бо номи Қоидаҳои Ҳелсинки маъруфанд, таҳия ва қабул кард.

Ҳамин тавр, соли 1992 аз тарафи Комиссияи иқтисодии авруопии Созмони Милали Муттаҳид муоҳида оид ба ҳифз ва истифодаи маҷрои обҳои фаромарзӣ ва кӯлҳои байналмилалӣ таҳия ва қабул карда шуд, ки аз соли 1996 мавриди амал қарор дорад. Ин муоҳидаи доираи амали универсалӣ дошта, асосҳои ҳуқуқии ҳамкории кишварҳоро дар бахши ҳифз ва истифодаи оқилонаи обҳои фаромарзӣ фароҳам меорад. Вале муқаррароти он на ба идоракунии захираҳои об, балки ба самти қоидаҳои умумии мушкилоти экологӣ нигаронида шудааст. Ба муоҳидаи мазкур дар шаҳри Лондон соли 1999 Протокол оид ба масоили об ва саломатӣ қабул гардид, ки пешгирӣ, маҳдуднамоӣ ва кам кардани хатари паҳншавии бемориҳои марбут ба обро фаро мегирад.

Дар самти омӯзишу пажӯҳиши пиряхҳо нахустин Комиссияи байналмилалии пиряхҳо соли 1894 зимни баргузории Конгресси VI байналмилалии геологӣ дар шаҳри Сюрих (Швейсария) таъсис ёфта, ба мониторинги ҷаҳонии пиряхҳо асос гузошт. Вале дар он вақт олимон дар бораи мушкилоти тағйирёбии иқлим ва ё гармшавии иқлим тавассуроти дурусте надоштанд. Сипас дар доираи Даҳсолаи байналмилалии гидрологӣ барои солҳои 1965-1974 таҳти сарпарастии Идораи Созмони Милали Муттаҳид оид ба масоили маориф, илм ва фарҳанг (UNESCO) зарурати тақвияти донишҳои илмӣ, пешбурди маориф ва омода кардани мутахассисон дар самти ҳифз ва истифодаи захираҳои об ба миён гузошта шуда шуд.

Дар баробари ин барӯйхатгирии ҷаҳонии массаи бисёрсолаи ях ва барф яке аз ҳадафҳои меҳварии ин даҳсола арзёбӣ шуда, дар натиҷаи он соли 1975 Барномаи байналмилалии гидрологӣ таҳия ва қабул гардид. Соли 1986 аз тарафи UNEP, UNESCO ва WMO Хадамоти мониторинги ҷаҳонии пиряхҳо (WGMS) доир ба нигоҳдории маълумоти мушоҳидаю тағйирот дар пиряхҳои сайёра ба фаъолият шуруъ кард. Барномаи байниҳукуматии гидрологии UNESCO бахшида ба 100-солагии мониторинги ҷаҳонии пиряхҳо китоби «Дар асри дуюми мониторинги ҷаҳонии пиряхҳо»-ро (соли 1988) ба нашр расонида, «Таснифи байналмилалии барфҳои мавсимӣ дар сатҳи Замин» (соли 2009) ва «Луғати (Глоссарий) тавозуни массаи пиряхҳо ва истилоҳоти марбут ба он»-ро (соли 2011) таҳия ва интишор намуд.

Сарфи назар аз таърихи иҷмолии гуфташуда дар бораи ташаккул ва пешрафти кӯшишҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ дар масири мубориза бо тағйирёбии иқлим, истифодаи захираҳои об ва ҳифзи пиряхҳо ҳеҷ яке аз ин иқдом натавонистанд ташаббусҳои ҷаҳонии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба мушкилоти марбут ба ин се ҷузъи ба ҳам алоқаманди табиати сайёраро, ки динамикаи яке аз онҳо ба дигаргунии системаи дигар ҷузъҳо оварда мерасонад, пайваста ва мунтазам пайгирӣ намуда, барои бартарафнамоии пайомади онҳо тадбирҳои мушаххасу саривақтӣ пешниҳод созанд.

Ташаббусҳои байналмилалии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар соҳаи обу иқлим – «Соли байналмилалии оби тоза» (соли 2003), Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои ҳаёт, солҳои 2005-2015», «Соли байналмилалии ҳамкориҳо дар соҳаи об» (соли 2013), Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028», «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» (соли 2025), «Даҳсолаи амал барои илмҳои криосфера» (солҳои 2025-2034) ва «Таҳкими ҳамкорӣ дар соҳаи захираҳои об ва тағйирёбии иқлим барои рушди устувор дар минтақаи Осиё ва Уқёнуси Ором» дар асоси андешаву таҳлилҳои борикбинона, мӯшикофона ва нуктасанҷонаи бевоситаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон рӯйи кор омада, аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ пазируфта гардидаанд. Дар заминаи ин иқдом Созмони Милали Муттаҳид 15 қатъномаи дахлдор қабул кардааст, ки далели равшани ин гуфтаҳо аст.

Ҳамзамон дар доираи ташаббусҳои ҷаҳонии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон солҳои 2003-2025 дар шаҳри Душанбе 11 форум ва конфронси сатҳи баланд доир гардиданд, ки бархе аз онҳо аввалин маротиба баргузор шуда, дар миқёси байналмилалӣ назир надоштанд. Аз ҷумла, дар доираи аввалин ташаббуси ҷаҳонии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Соли 2003 нахустин Форуми байналмилалӣ оид ба мушкилоти оби тоза доир гардид, ки шаҳри Душанберо ба «пойтахти ҷаҳон оид ба оби тоза» табдил дод. Дар баробари ин, дар таърихи беш аз 130-солаи мушоҳидаву пажӯҳиши пиряхҳо маҳз дар доираи иқдоми панҷуми ҷаҳонии Пешвои муаззами миллат Соли 2025 нахустин Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо баргузор гардид.

Ҳамчунин дар доираи ташаббуси дигари Ҷумҳурии Тоҷикистон – Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028», пас аз 46 сол дуюмин конференсияи сатҳи ҷаҳонӣ, яъне Конференсияи Созмони Милали Муттаҳид оид ба масоили об (22-24-03.2023) баргузор гардид. Аз ин ҷост, ки Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон онро конференсияи таърихӣ номида, иброз доштанд, ки «он дар таърихи Созмони Милали Муттаҳид бори дуввум – баъди қариб 50 сол ба вуқуъ пайваст. Мо – мизбонони конфронс дар ин ҷода талошҳои зиёд кардем ва умед дорем, ки он аз рӯи натиҷаҳои самарабахши худ таърихӣ хоҳад гардид».

Бояд гуфт, ки Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо дар баробари аввалин конференсияи сатҳи ҷаҳонӣ дар самти омӯзиш, мушоҳида ва ҳифзи пиряхҳо на танҳо барои тасдиқи амалии қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар бораи соли 2025 – Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо, 21 март – Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо замина гузошт, балки дар доираи он саъю талошҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ дар масири татбиқи қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид таҳти унвони Нақшаи панҷсолаи амал барои рушди навоҳии кӯҳсор барои солҳои 2023-2027 муттаҳид гардид. Инчунин харитаи роҳ барои расидан ба ҳадафҳои «Даҳсолаи амал барои илмҳои криосфера барои солҳои 2025-2034» муайян карда шуда, ҳадафҳои амалии «Барномаи қолабии Сендай оид ба коҳиши хатари офатҳо барои солҳои 2015-2030» тақвият ёфтанд, натиҷаҳои миёнамуҳлати татбиқи аҳдофи Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028» ҳамаҷониба баррасӣ гардиданд. Дар ин замина амалҳои марбут ба об ва уҳдадориҳои сиёсӣ дар ҳама сатҳҳо, аз ҷумла тавассути Рӯзномаи амалиёти об барои ҳалли мушкилоти соҳаҳои об, иқлим ва пиряхҳо густариш ёфтанд.

Тибқи маълумоти UNESCO ва WMO, тақрибан 70% оби ширини нӯшокӣ дар саросари ҷаҳон дар пиряхҳо ва лавҳаҳои яхӣ мавҷуд буда, бинобар тағйирёбии глобалии иқлим ташаккулёбии пиряхҳо босуръат коҳиш меёбад. Аз ин рӯ, ҳифзи ин захираҳои ҳаётан муҳим барои устувории экологӣ, суботи иқтисодӣ ва инчунин, ҳифзи мероси фарҳангӣ ва васоити зиндагӣ бағоят муҳим аст. Зеро пиряхҳо, алалхусус пиряхҳои ноҳияҳои кӯҳсор на танҳо дар тавозуни гидрологию метеорологӣ, балки иҷтимоию иқтисодии ин минтақаҳо нақши муҳим доранд. Онҳо дар баробари захира намудани оби ширин, ба шароитҳои иқлимӣ, реҷаи гидрологӣ, рушди сайёҳӣ ва вазъи иҷтимоию фарҳангии ҷамоаҳои маҳаллӣ низ таъсир бевосита мерасонанд.

Бо назардошти ин нуктаҳо дар доираи Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо (соли 2025) таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ ба густариши системаи мониторинги ҷаҳонии пиряхҳо бо мақсади беҳгардонии ҷамъоварӣ ва таҳлили маълумот, таҳияи системаҳои огоҳкунии бармаҳал доир ба хатари офатҳои марбут ба пиряхҳо, пешбурди идоракунии устувори захираҳои об дар манотиқе, ки аз пиряхҳо вобастаанд, ҳифзи мероси фарҳангии марбут ба иқлиму пиряхҳо, баланд бардоштани савияи дониши аҳолӣ ва ҷалби ҷавонон барои татбиқи ташаббусҳо дар самти ҳифзи пиряхҳову амалҳои иқлимӣ равона гардид.

Бо вуҷуди ин мушоҳидаю далелҳои оморӣ нишон медиҳанд, ки дар саросари ҷаҳон 2,2 миллиард нафар ба оби тозаи нӯшокӣ ва 3,5 миллиард нафар ба беҳдоштии бехатару идорашаванда дастрасӣ надошта, зиёда аз 2 миллиард нафар бевосита аз оби дар ноҳияҳои кӯҳсор ташаккулёбанда истифода мебаранд. Аз рӯйи амсиласозиҳои иқлимӣ, ҳарорат то охири асри равон барои сенарияи минималии партови газҳои гулхонаӣ 0,3-1,7°C ва барои сенарияи максималии партовҳо 2,6-4,8°C меафзояд. Агар то соли 2100 ҳарорати ҳавои наздизаминӣ 1,5-4°C боло равад, он гоҳ 26-41% массаи пиряхҳои манотиқи кӯҳсор зери хатари ҷиддӣ қарор мегирад. Маҳз бо назардошти ин масоили ҳалталаб Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҳалли мушкилоти глобалии экологӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир намуда, иқдоми наҷибу саривақтӣ пешниҳод менамоянд.

Боиси ифтихор аст, ки зимни баргузории Иҷлосияи 7-уми Созмони Милали Муттаҳид оид ба муҳити зист (UNEA) (8-12 декабри соли 2025) дар қароргоҳи Барномаи Созмони Милали Муттаҳид оид ба муҳити зист (UNEP) дар шаҳри Найроби (Кения) қатъномаи ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба «Ҳифзи пиряхҳо ва криосфера, бахусус, дар минтақаҳои кӯҳсор» бо иттифоқи оро қабул гардид. Мавзуи меҳварии иҷлосия «Таҳияи роҳҳои ҳалли устувор барои сайёраи устувор» унвон дошта, дар он таваҷҷуҳи асосӣ ба имконоти рушд ва мутобиқнамоии ноҳияҳои кӯҳӣ дар шароити муосир, махсусан дар раванди тағйирёбии глобалии иқлим равона шудааст. Ҳамчун ҳуҷҷатҳои натиҷавии UNEA-7 11 қатънома қабул шуда, қатъномаи 10-ум (UNEP/EA.7/Res.10) – «Ҳифзи пиряхҳо ва криосфера, бахусус, дар минтақаҳои кӯҳсор» аз тарафи ду мамлакати кӯҳсор – Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Перу пешниҳод гардид. Қабули қатномаи мазкур бори дигар нақши бориз ва саҳми назарраси Тоҷикистонро таҳти сарварӣ ва роҳнамоии Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар пешбурди Рӯзномаи ҷаҳонии обу иқлим, аз ҷумла ҳифзи пиряхҳо дар арсаи ҷаҳонӣ собит намуд.

Қабули қатъномаи «Ҳифзи пиряхҳо ва криосфера, бахусус, дар минтақаҳои кӯҳсор» далели бармалои эътирофи баланди Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун давлати ташаббускор ва пешоҳанги ҳалли масоили марбут ба об, иқлим ва пиряхҳо буда, нақши бузурги меҳани моро дар таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ барои ҳифзи муҳити зист ва таъмини ояндаи устувори башарият нишон медиҳад. Зеро ин иқдом идомаи мантиқии ташаббусҳои қаблии байналмилалии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи обу иқлим буда, аз ҳамаи давлатҳои аъзо ва шарикони рушд даъват ба амал меорад, ки саъю талошҳои худро дар самтҳои андешидани тадбирҳои саривақтӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо, мубориза бо тағйирёбии иқлим, густариши ҳамкории байналмилалӣ ва баланд бардоштани устувории экологӣ тақвият бахшанд.

Дар робита ба ин мавзуи ниҳоят муҳим, ҳассос ва ҳалталаб Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паём ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон иброз доштанд, ки «мавзуи ҳифзи пиряхҳо, омӯзиши илмҳои криосфера ва амалисозии ташаббусҳои байналмилалии Тоҷикистон дар соҳаи обу иқлим аҳаммияти стратегӣ ва ҷаҳонӣ доранд».

Маҳз бо мақсади пурсамар намудани фаъолияти илмӣ, густариш додани таҳқиқоти илмӣ ва тақвият бахшидани ҳамкории илмӣ ва муаррифию амалинамоии иқдоми ҷаҳонии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ Сарвари давлат Муассисаи давлатии илмию тадқиқотии «Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳо»-ро ба Муассисаи давлатии илмию тадқиқотии «Институти омӯзиши пиряхҳо ва криосфераи Академияи миллии илмҳо» табдил доданд.

Ҳамин тавр, қабули қатъномаи Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти унвони «Ҳифзи пиряхҳо ва криосфера» дар Иҷлосияи 7-уми Созмони Милали Муттаҳид оид ба муҳити зист рӯйдоди муҳим ва дорои аҳамияти таърихӣ буда, таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳониро ба масоили марбут ба пиряхҳо ва криосфера ҷалб менамояд. Ичунин роҳҳои ҳалли мушкилоти онро нишон дода, масирро барои ҳамкории байналмилалӣ тақвият мебахшад ва барои таъмини амнияти иқлимию рушди устувори экологӣ шароиту заминаи муосид фароҳам меорад.

Номвар ҚУРБОН, мудири Лабораторияи моделкунонии захираҳои об ва равандҳои иқлими Институти масъалаҳои об,

гидроэнергетика ва экологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои техникӣ, дотсент

Паёми солонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии кишвар ҳамеша ҳамчун ҳуҷҷати муҳими сиёсӣ, иҷтимоӣ ва стратегӣ арзёбӣ мегардад. Ин ҳуҷҷати тақдирсоз натиҷаҳои рушди кишварро дар давраи муайян ҷамъбаст намуда, дурнамои сиёсати дохилӣ ва хориҷии давлат, афзалиятҳои иҷтимоӣ ва самтҳои асосии рушди устувори ҷомеаро муайян менамояд.

Паёми навбатӣ дар шароите ироа гардид, ки ҷаҳон бо таҳдидҳои нави глобалӣ — тағйирёбии иқлим, ноустувории иҷтимоӣ, хатарҳои тандурустӣ ва пешрафти босуръати технологияҳои рақамӣ рӯ ба рӯ аст. Дар чунин вазъ Пешвои миллат ба масъалаҳои ҳифзи саломатии аҳолӣ, рушди илм, маориф ва таҳкими амнияти иҷтимоӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир намуданд, ки равандњои мазкур асоси давлатдории муосир ва ҷомеаи устувор ба ҳисоб мераванд.

Дар Паёми худ Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳифзи саломатии аҳолиро яке аз вазифаҳои афзалиятноки сиёсати давлатӣ муайян карданд, ин беҳуда нест - таҷрибаи ҷаҳонӣ собит месозад, ки ҷомеаи солим заминаи асосии рушди иқтисодӣ, суботи иҷтимоӣ ва пешрафти илмӣ мебошад. Аз ин лиҳоз, сиёсати давлатӣ дар самти тандурустӣ дар Тоҷикистон хусусияти стратегӣ касб намудааст.

Бо дастгирии бевоситаи Пешвои миллат дар солҳои охир инфрасохтори соҳаи тандурустӣ ба марҳилаи сифатан нав ворид гардид. Бунёд ва таҷдиди беморхонаҳо, марказҳои ташхисӣ, муассисаҳои тиббии хусусӣ, ворид намудани таҷҳизот ва технологияи нав ба беҳтар шудани сифати хизматрасонии тиббӣ мусоидат намуд. Ин раванд на танҳо сатҳи дастрасии аҳолӣ ба хизматрасонии тиббиро боло бурд, балки имконият фароҳам овард, ки ташхис ва муолиҷаи бемориҳо мутобиқ ба меъёрҳои байналмилалӣ амалӣ гарданд.

Яке аз масъалаҳои меҳварии Паём масъалаи омода намудани кадрҳои баландихтисос дар соҳаи тиб мебошад. Пешвои миллат таъкид намуданд, ки бе мутахассисони донишманд, масъулиятшинос ва ватандӯст пешрафти соҳаи тандурустӣ ғайриимкон аст. Аз ин рӯ, сиёсати давлат ба такмили ихтисоси табибон, омўзиши таҷрибаи пешқадами ҷаҳонӣ ва дастгирии табибону олимони ҷавон равона гардидааст.

Дар Паём зарурати тақвияти заминаи илмии тиб, ҳамгироии таҳқиқоти илмӣ бо амалияи клиникӣ ва рушди тибби инноватсионӣ махсус таъкид карда шуд. Ин раванд метавонад ба ташаккули мактаби миллии тиб, баланд бардоштани рақобатпазирии мутахассисони ватанӣ ва кам кардани вобастагӣ аз хизматрасониҳои хориҷӣ мусоидат намояд.

Дар баробари тандурустӣ, Пешвои миллат ба рушди илм ҳамчун неруи пешбарандаи ҷомеа таваҷҷуҳи ҷиддӣ зоҳир намуданд. Илм омили асосии ҳалли масъалаҳои мураккаби иҷтимоӣ, иқтисодӣ, экологӣ ва тиббӣ мебошад. Тақвияти таҳқиқоти илмӣ, дастгирии олимон, хусусан ҷавонон, ва пайвастани илм бо истеҳсолот аз самтҳои муҳими сиёсати давлатӣ арзёбӣ мегардад.

Дар Паём ба масъалаҳои муҳими дигар, аз қабили тағйирёбии иқлим баҳои мусбӣ дода шуд. Махсусан, пешниҳод гардид, ки Муассисаи давлатии илмиву таҳқиқотии «Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳо» ба «Институти омӯзиши пиряхҳо ва криосфера» табдил дода шавад. Ин иқдом аҳамияти бузурги илмӣ ва байналмилалӣ дошта, Тоҷикистонро ҳамчун кишвари пешсаф дар омӯзиши масъалаҳои тағйирёбии иқлим ва ҳифзи захираҳои обӣ муаррифӣ мекунад.

Дар Паём Пешвои миллат бо ифтихор зикр намуданд, ки ташаббусҳои Тоҷикистон дар сатҳи байналмилалӣ мавриди эътироф қарор гирифтанд. Қабули қатъномаҳо дар бораи ҳифзи пиряхҳо ва криосфера, нақши зеҳни сунъӣ дар рушди устувори Осиёи Марказӣ, ворид гардидани ёдгориҳои Хутали қадим ба Феҳристи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО ва эълон гардидани соли 2027 ҳамчун Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ далели равшани нуфузи афзояндаи Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ мебошад.

Президенти кишвар, ин дастовардҳоро ифодакунандаи дастгирии ҷомеаи ҷаҳонӣ аз сиёсати сулҳпарварона ва ибтикороти созандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон маънидод намуданд.

Дар доираи Паём инчунин ба масъалаи ҳифзи мероси фарҳангӣ ва таҳкими худшиносии миллӣ низ таваҷҷуҳи махсус дода шуд. Пешниҳод гардид, ки дар шаҳри Душанбе Маркази тамаддуни ориёӣ ва Маркази байналмилалии Наврӯз таъсис дода шавад. Ин ташаббусҳо барои тарбияи наслҳои оянда дар рӯҳияи инсондӯстӣ, эҳтиром ба арзишҳои миллӣ ва муаррифии фарҳанги тоҷикон дар сатҳи байналмилалӣ аҳамияти бузург доранд.

Яке аз бахшҳои муҳими Паём масъалаи беҳтар намудани вазъи иҷтимоии аҳолӣ мебошад. Пешвои миллат супориш доданд, ки аз 1 сентябри соли 2026 маоши кормандони соҳаҳои маориф, илм, фарҳанг, варзиш, тандурустӣ ва дигар муассисаҳои буҷетӣ, инчунин стипендияҳо ва музди меҳнати хизматчиёни ҳарбӣ ва мақомоти ҳифзи ҳуқуқ марҳила ба марҳила зиёд карда шаванд.

Ҳамзамон, барои ҳифзи табақаҳои осебпазири аҳолӣ индексатсияи нафақаҳо на кам аз 15 фоиз пешбинӣ гардид. Ин тадбирҳо ба таҳкими адолати иҷтимоӣ ва баланд бардоштани сатҳи зиндагии мардум равона шудаанд.

Дар робита ба таҷлили 35-солагии Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод намуданд, ки соли 2026 ҳамчун “Соли вусъат додани корҳои ободониву созандагӣ ва тақвияту таҳкими худшиносиву худогоҳии миллӣ” эълон карда шавад. Ин ташаббус дорои аҳамияти амиқи сиёсӣ, иҷтимоӣ ва маънавӣ буда, ба таҳкими арзишҳои давлатдории миллӣ ва болоравии масъулияти шаҳрвандӣ равона гардидааст.

Эълон гардидани соли 2026 бо чунин унвон, пеш аз ҳама, идомаи мантиқии сиёсати созандаи давлат мебошад, ки ҳадафи он ободии Ватан, беҳбуди сатҳи зиндагии аҳолӣ ва таҳкими пояҳои истиқлолият ба ҳисоб меравад. Корҳои ободониву созандагӣ на танҳо ҷанбаҳои инфрасохторӣ доранд, балки ҳамчун василаи муҳими ташаккули худшиносӣ, эҳсоси ифтихор аз Ватан ва масъулияти наслҳо дар назди таърих хизмат мекунанд.

Хулоса, Паёми Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар соли 2025 барномаи ҳамаҷониба ва дурнамодор буда, самтҳои асосии рушди соҳаҳои тандурустӣ, илм, иҷтимоӣ ва фарҳангиро ба таври равшан муайян менамояд. Амалисозии дастуру супоришҳои дар Паём зикршуда метавонад ба ташаккули ҷомеаи солим, рушди илми миллӣ, таҳкими худшиносии миллӣ ва болоравии нуфузи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ мусоидат намояд.

Ин Паём ҳар як шаҳрванди кишварро, бахусус кормандони соҳаҳои тиб ва илмро, ба масъулияти баланд, фаъолияти илмӣ-эҷодӣ ва саҳмгузорӣ дар рушди устувори Ватан ҳидоят мекунад.

Ноиби Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, раиси шуъбаи

илмҳои тиббӣ ва фарматсевтӣ, д.и.т., профессор Ибодзода С.Т.

Мутахасссиси бахши маҷаллаҳои тиббии

шуъбаи илмҳои тиббӣ ва фарматсевтӣ

Юлдошева З.И.

Дар низоми муосири давлатдорӣ Паёми Сарвари давлат ба мақомоти қонунгузор яке аз шаклҳои муҳими муайянсозии самтҳои асосии сиёсати давлатӣ ба шумор меравад. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон Паёми Президенти кишвар ба Маҷлиси Олӣ дорои аҳамияти махсус буда, ҳамчун ҳуҷҷати сиёсӣ-барномавӣ самтҳои афзалиятноки рушди иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва сиёсии давлатро муайян менамояд. Ин санад на танҳо натиҷаҳои фаъолияти гузаштаро ҷамъбаст мекунад, балки дурнамои рушди кишварро дар шароити муосир муайян месозад. Аз ин рӯ, омӯзиш ва таҳлили Паёми Президент ҳамчун манбаи муҳими сиёсати давлатӣ аҳамияти илмӣ ва амалӣ дорад.

Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон бар пояи муқаррароти Конститутсия ироа гардида, яке аз шаклҳои амалисозии ваколатҳои конститутсионии Сарвари давлат маҳсуб меёбад. Он хусусияти умумидавлатӣ дошта, барои тамоми шохаҳои ҳокимияти давлатӣ, мақомоти маҳаллӣ ва ҷомеа аҳамияти роҳнамо дорад. Аз нигоҳи ҳуқуқӣ, Паём санади меъёрӣ набошад ҳам, дар ташаккули қонунгузорӣ, таҳияи барномаҳои давлатӣ ва стратегияҳои рушд таъсири мустақим мерасонад.

Аз ҷиҳати сиёсӣ, Паёми Президент ҳамчун воситаи иртиботи мустақими роҳбарияти олии кишвар бо намояндагони халқ ва ҷомеа баромад мекунад. Дар он мавқеи расмии давлат нисбат ба масъалаҳои муҳими дохилӣ ва байналмилалӣ ифода ёфта, афзалиятҳои сиёсати давлатӣ ба таври возеҳ баён мегарданд.

Мазмуни Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон фарогири тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣ мебошад. Яке аз самтҳои калидӣ рушди иқтисоди миллӣ ба ҳисоб меравад. Дар Паём масъалаҳои саноатикунонии босуръат, таъмини амнияти энергетикӣ, рушди кишоварзӣ, дастгирии соҳибкории хурду миёна ва ҷалби сармоягузории дохиливу хориҷӣ мавқеи муҳим доранд. Ин масъалаҳо барои баланд бардоштани сатҳи рақобатпазирии иқтисоди кишвар ва таъмини рушди устувор аҳамияти аввалиндараҷа доранд.

Самти дигари муҳими Паём сиёсати иҷтимоӣ мебошад. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба рушди соҳаҳои маориф ва тандурустӣ, баланд бардоштани сифати хизматрасониҳои иҷтимоӣ, таъмини шуғли аҳолӣ ва ҳифзи иҷтимоии қишрҳои ниёзманд таваҷҷуҳи махсус зоҳир менамояд. Ин нишон медиҳад, ки инсон, ҳуқуқ ва манфиатҳои ӯ дар маркази сиёсати давлатӣ қарор доранд.

Дар баробари ин, дар Паём масъалаҳои таҳкими давлатдории ҳуқуқбунёд, волоияти қонун, такмили фаъолияти мақомоти давлатӣ ва мубориза бо коррупсия ҷойгоҳи хос доранд. Рушди ҷомеаи шаҳрвандӣ, тақвияти нақши ҷавонон ва занон дар ҳаёти ҷамъиятӣ низ аз самтҳои муҳими сиёсати давлатӣ маҳсуб меёбанд, ки дар Паём пайваста таъкид мегарданд.

Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун санади стратегӣ дар низоми идоракунии давлатӣ нақши ҳамоҳангсозро иҷро мекунад. Дастуру супоришҳои дар Паём ироашуда барои таҳияи қонунҳо, барномаҳои давлатӣ ва нақшаҳои рушди соҳаҳо асос мегарданд. Мақомоти қонунгузор ва иҷроия фаъолияти худро бо назардошти вазифаҳои дар Паём муайяншуда ба роҳ мемонанд.

Аз нуқтаи назари илмии идоракунӣ, Паёми Президент воситаи муайянсозии ҳадафҳои стратегӣ ва нишондиҳандаҳои асосии рушди давлат мебошад. Он ба таъмини муттасилии сиёсати давлатӣ, устувории низоми идоракунӣ ва ҳамоҳангии фаъолияти мақомоти гуногун мусоидат мекунад.

Рушди устувор яке аз ҳадафҳои асосии сиёсати давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳисоб меравад. Паёми Президент дар ин раванд нақши калидӣ дошта, мувозинат байни рушди иқтисод, адолати иҷтимоӣ ва ҳифзи манфиатҳои миллиро таъмин менамояд. Таваҷҷуҳ ба масъалаҳои экология, истифодаи самараноки захираҳои табиӣ ва рушди инфрасохтор далели он аст, ки сиёсати давлатӣ ба дурнамои дарозмуддат равона гардидааст.

Иҷрои пайгиронаи супоришҳои Паёми Президент ба таҳкими истиқлолияти давлатӣ, баланд бардоштани сатҳи зиндагии аҳолӣ ва таҳкими мавқеи байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистон мусоидат менамояд.

Дар паёми имсола ба соҳаи маориф ҳамчун пояи асосии рушди ҷомеа таваҷҷуҳи махсус зоҳир гардид. Таъкид шуд, ки сатҳи дониш ва маърифати насли наврас ояндаи давлату миллатро муайян мекунад. Аз ин рӯ, баланд бардоштани сифати таълим, мутобиқ намудани барномаҳои таълимӣ ба талаботи замони муосир ва истифодаи васеи технологияҳои рақамӣ дар раванди омӯзиш аз вазифаҳои афзалиятнок ба ҳисоб мераванд.

Ҳамчунин, дар паём ба нақши омӯзгор дар тарбияи насли ҷавон баҳои баланд дода шуда, таъмини шароити муносиб барои фаъолияти онҳо яке аз самтҳои муҳими сиёсати иҷтимоии давлат арзёбӣ гардид. Баланд бардоштани сатҳи касбият, такмили ихтисос ва беҳтар намудани вазъи иҷтимоии омӯзгорон ҳамчун омили калидии беҳсозии сифати таҳсил таъкид шуд.

Илова бар ин, дар паём масъалаи тарбияи ахлоқӣ ва ватандӯстии хонандагону донишҷӯён мавриди таваҷҷуҳ қарор гирифт. Зикр гардид, ки муассисаҳои таълимӣ бояд на танҳо маркази омӯзиши илм, балки макони ташаккули шахсияти комил, масъулиятшинос ва содиқ ба арзишҳои миллӣ бошанд. Ҳамин тариқ, соҳаи маориф ҳамчун сармояи стратегӣ ба рушди устувор ва пешрафти ҷомеа мусоидат менамояд.

Бояд гуфт, ки Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Олӣ санади муҳими сиёсӣ ва стратегӣ буда, дар ташаккул ва татбиқи сиёсати давлатӣ нақши ҳалкунанда дорад. Он самтҳои асосии рушди кишварро муайян намуда, ҳамчун роҳнамо барои фаъолияти тамоми мақомоти давлатӣ хизмат мекунад. Паёми Президент омили муҳими таҳкими суботи сиёсӣ, рушди иҷтимоӣ-иқтисодӣ ва таъминкунандаи манфиатҳои миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳисоб меравад.

А. Саидов – ходими хурди илмии Шуъбаи география ва зондкунонии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз 16 декабри соли 2025 самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии кишварро дар шароити муосир муайян менамояд. Дар паём дастовардҳои муҳимми соли 2025 ҷамъбаст гардида, аз ҷумла ба баргузории интихобот дар фазои озод ва шаффоф, ҳалли пурраи масъалаҳои сарҳадӣ бо Ҷумҳурии Қирғизистон, таҳкими ҳамкориҳои минтақавӣ бо Қирғизистон ва Ӯзбекистон, инчунин эътирофи ташаббусҳои байналмилалии Тоҷикистон дар доираи Созмони Милали Муттаҳид ва ЮНЕСКО таъкид карда шуд.

Дар бахши иқтисодӣ натиҷаҳои татбиқи стратегия ва барномаҳои миёнамуҳлати рушд баррасӣ шуда, афзоиши назарраси маҷмуи маҳсулоти дохилӣ, коҳиши сатҳи камбизоатӣ, баланд шудани даромади аҳолӣ ва беҳтар гардидани нишондиҳандаҳои иҷтимоӣ зикр гардиданд. Ҳадафҳои Барномаи миёнамуҳлати рушди кишвар барои солҳои 2026-2030, аз ҷумла дучанд намудани ҳаҷми иқтисод, рушди саноат, кишоварзӣ ва хидматрасониҳо муайян карда шуданд.

Дар Паём ба рушди иқтисоди рақамӣ ва зеҳни сунъӣ, ислоҳоти идоракунии давлатӣ, густариши пардохтҳои ғайринақдӣ ва шаффофият дар соҳаҳои энергетика ва молия аҳаммияти хос доа шуд. Рушди саноатикунонии босуръат, энергетика (хусусан сохтмони НБО «Роғун» ва неругоҳҳои офтобӣ), кишоварзӣ, инфрасохтори роҳу нақлиёт ва ҷалби сармоя ҳамчун самтҳои калидӣ муайян шудаанд.

Дар бахши иҷтимоӣ афзалияти илму маориф, тандурустӣ, беҳтар намудани шароити зиндагии аҳолӣ, рушди сармояи инсонӣ ва омодагӣ ба ислоҳоти низоми таҳсилот таъкид гардид. Дар ин қисмати Паём масъалаҳои калидии рушди маориф, илм, фарҳанг, тандурустӣ, ҳифзи иҷтимоӣ ва шуғли аҳолӣ мавриди баррасӣ қарор гирифтанд. Таъкид гардид, ки гузариш ба низоми кредитии таҳсилоти олӣ, ки аз соли 2004 оғоз ёфта, соли 2014 пурра ҷорӣ шуд, имрӯз ниёз ба таҳлили ҳамаҷонибаи бурду бохти он дорад. Зарурати аз байн бурдани омилҳои инсонӣ дар раванди имтиҳонҳо, нақши Маркази миллии тестӣ ва баланд бардоштани шаффофияти арзёбӣ махсус зикр гардид.

Дар Паём ба масъалаи омӯзиши забонҳои хориҷӣ, бахусус русӣ ва англисӣ дар ҳамаи зинаҳои таҳсилот аҳаммияти хос дода шуда, таҳияи хулосаҳои илмӣ ва пешниҳодҳои асоснок ҷиҳати тезонидани ин раванд муҳим шуморида шудааст. Ҳамзамон, ба масъулияти падару модарон, омӯзгорон ва ҷомеа дар тарбияи насли босаводу соҳибкасб, дур аз таассубу хурофот ва дорои худшиносии миллӣ таъкид гардид.

Бахши илм ба омӯзиши пиряхҳо ва илмҳои криосфера ҳамчун самти стратегӣ бахшида шуда, бо назардошти эълон гардидани «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» ва «Даҳсолаи илмҳои криосфера» нақши Тоҷикистон дар рӯзномаи глобалии обу иқлим баланд арзёбӣ гардид. Дар ин замина пешниҳод карда шуд, ки Маркази омӯзиши пиряхҳо ба Институти омӯзиши пиряхҳо ва криосфера табдил дода шавад.

Дар соҳаи фарҳанг бунёд ва азнавсозии иншооти фарҳангӣ, рушди китобдорӣ, ҳифз ва муаррифии мероси таърихиву фарҳангӣ, инчунин ворид гардидани ёдгориҳои миллӣ ба феҳристи ЮНЕСКО ҳамчун дастовардҳои муҳим арзёбӣ карда шуд.

Пешниҳод оид ба таҳияи қонуни бостоншиносӣ, бунёди Маркази тамаддуни ориёӣ ва Маркази байналмилалии Наврӯз дар шаҳри Душанбе ба таҳкими ҳуввийяти миллӣ равона шудаанд.

Дар бахшҳои тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоӣ афзоиши назарраси маблағгузорӣ, рушди инфрасохтор, зарурати такмили низоми маблағгузорӣ, гузариш ба пардохтҳои ғайринақдӣ ва рушди саноати дорусозӣ таъкид гардид. Ҳамчунин, масъалаҳои шуғли аҳолӣ, таъсиси ҷойҳои корӣ, ҷалби аҳолии қобили меҳнат ба шуғли расмӣ ва дастгирии гурӯҳҳои осебпазир ҳамчун афзалиятҳои сиёсати иҷтимоии давлат муайян гардиданд.

Дар қисми хотимавии Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон масъалаҳои баланд бардоштани сатҳи зиндагии аҳолӣ, тақвияти сиёсати иҷтимоӣ, нақши ҷавонон ва занон, таъмини амният, сиёсати хориҷӣ ва ҷамъбасти натиҷаҳои рушди кишвар мавриди баррасии ҳамаҷониба қарор гирифтанд.

Дар паём тадбирҳои мушаххаси иҷтимоӣ, аз ҷумла афзоиши маоши кормандони соҳаҳои маориф, илм, фарҳанг, тандурустӣ, мақомоти давлатӣ, мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва хизматчиёни ҳарбӣ, баланд бардоштани ҳадди ақалли музди меҳнат ва индексатсияи нафақаҳо аз 1 сентябри соли 2026 эълон гардид. Ин иқдомҳо ба беҳтар намудани вазъи иҷтимоии аҳолӣ равона гардидаанд.

Сиёсати давлатии кор бо ҷавонон ҳамчун самти асосии сиёсати иҷтимоӣ муаррифӣ шуда, саҳми ҷавонон дар рушди сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии кишвар таъкид карда шуд. Ҳамзамон, кайд карда шуд, ки масъалаи баланд бардоштани мақоми занону бонувон, ҷалби онҳо ба вазифаҳои роҳбарикунанда ва нақши онҳо дар тарбияи насли солиму соҳибмаърифат дар маркази таваҷҷуҳи давлат қарор дорад.

Дар бахши амният ва қонунгузорӣ нақши волоияти қонун, сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ ҳамчун омили асосии рушди устувори давлат таъкид шуда, вазифаҳои мақомоти ҳифзи ҳуқуқ дар мубориза бо терроризм, экстремизм, ҷиноятҳои муташаккили фаромиллӣ ва таҳдидҳои киберӣ мушаххас гардиданд. Ҳамчунин, самтҳои афзалиятноки сиёсати хориҷии Тоҷикистон дар шароити мураккаби геосиёсии ҷаҳон баён шуданд.

Қисмати ҷамъбастӣ ба омодагӣ ба ҷашни 35-солагии истиқлоли давлатӣ, саҳми шаҳрвандон ва соҳибкорон дар корҳои ободониву созандагӣ ва пешниҳоди эълон намудани соли 2026 ҳамчун соли вусъат додани корҳои ободонӣ ва таҳкими худшиносии миллӣ бахшида шудааст.

Дар маҷмуъ, паём барномаи мукаммали рушди устувори кишварро дар асоси навоварӣ, иқтисоди «сабз», ҳамгироии минтақавӣ ва таҳкими мавқеи Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ, барномаи мукаммали иҷтимоӣ, сиёсӣ ва маънавии давлатро баён намуда, мардумро ба ҳамдигарфаҳмӣ, ватандӯстӣ, меҳнати созанда ва ҳифзи арзишҳои миллӣ барои ояндаи дурахшони Тоҷикистон ҳидоят менамояд.

Фотеҳ Файзиев, доктори илмҳои геология ва минералогия, мудири озмоишгоҳи канданиҳои фоиданоки

Институти геология, сохтмони ба заминҷунбӣ тобовар ва сейсмологияи АМИТ

Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олӣ ҳамасола ба ҳайси ҳуҷҷати стратегии давлатӣ, ки дар он самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии кишвар, дастовардҳои яксола ва ҳадафҳои ояндаи рушд муайян карда шудааст.

Паёми соли 2025, ки дар остонаи ҷашни 35-солагии истиқлолияти давлатӣ садо дод, аз нигоҳи маънавӣ, сиёсӣ ва иҷтимоӣ аҳамияти тақдирсоз дошт. Дар ин паём масъалаҳои баланд бардоштани маош, нафаќа, дастгирии табақаҳои осебпазир, рушди иқтисод, таҳкими фарҳанг, худшиносии миллӣ ва таъмини адолати иҷтимоӣ дар маркази таваҷҷуҳ қарор гирифтанд, ки ин нуктаро метавон ба ҳайси асоси сиёсати давлатии Тоҷикистон дар самти ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ, рушди инсонӣ ва таъмини бақои давлат арзёбӣ кард.

Аз нигоҳи маънавӣ, Паёми Президент ҳамчун ҳуҷҷати баландмартобаи фарҳангӣ ва ахлоқӣ, ки дар он арзишҳои миллӣ, таърихӣ, динӣ ва башарӣ инъикос ёфтаанд, баромад намуданд. Дар ин паём таваҷҷуҳи махсус ба мероси фарҳангии халқи тоҷик, таърихи тамаддунии он, шахсиятҳои барҷастаи илму фарҳанг, ҳифзи забони давлатӣ, анъана ва суннатҳои неки ниёгон равона гардидааст. Махсусан, зикр гардидани таъсиси Маркази тамаддуни ориёӣ ва Маркази байналмилалии Наврӯз дар шаҳри Душанбе, инчунин, ворид гардидани ёдгориҳои Хуттали қадим ба Феҳристи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО, гувоҳи он аст, ки давлат ба ҳифзи мероси маънавии миллат ва арзишҳои башарӣ эътибори аввалиндараҷа медиҳад. Ин иқдомҳо дар рӯҳияи худшиносии миллӣ, баланд бардоштани эътиқоди халқ ба арзишҳои миллӣ ва ташаккули ҳувияти фарҳангии ҷомеа нақши муҳим мебозанд. Паём ҳамчунин, ба масъалаи тарбияи насли наврас дар рӯҳияи ватандӯстӣ, хештаншиносӣ, эҳтироми арзишҳои миллӣ ва дур будан аз таассубу хурофот таваҷҷуҳи махсус зоҳир намудааст. Дар ин раванд, Президент зикр намуд, ки «мо бояд фарзандонамонро соҳиби саводу дониш, касбу ҳунар, маърифату фарҳанг, дур аз таассубу хурофот, ватандӯсту ватанпараст ва дорои ҳисси баланди худшиносии миллӣ тарбия намоем». Ин нуктаро метавон ба ҳайси асоси маънавии сиёсати давлат дар самти ташаккули шахсияти комил, фарҳангдӯст, ватанпараст ва донишманд арзёбӣ кард. Ҳамзамон, Паём ҳамчунин, ба масъалаи ҳифзи пиряхҳо, омӯзиши илмҳои криосфера ва амалисозии ташаббусҳои байналмилалии Тоҷикистон дар соҳаи обу иқлим таваҷҷуҳи махсус зоҳир намудааст, ки ин нуктаро метавон ба ҳайси ифодаи масъулияти маънавии давлат дар назди ояндаи башарият арзёбӣ кард.

Яке аз бахшҳои Паём, ки ба масъалаи бақои миллат ва ҷаҳон нигаронида шудааст, иқдоми Тоҷикистон дар соҳаи ҳифзи пиряхҳо ва криосфера мебошад. Муњтарам Эмомали Раҳмон, Президенти Љумњурии Тољикистон бо ифтихор иброз намуд, ки соли 2025 бо пешниҳоди Тоҷикистон дар Созмони Милали Муттаҳид «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» ва «Даҳсолаи илмҳои криосфера» эълон гардид. Ин иқдом на танҳо далели сиёсати экологии кишвар, балки нишонаи масъулияти ҷаҳонии Тоҷикистон дар муқобили тағйирёбии иқлим мебошад.

Дар робита ба ин, пешниҳод гардид, ки Муассисаи давлатии илмии «Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳо» ба Муассисаи давлатии илмиву таҳқиқотии «Институти омӯзиши пиряхҳо ва криосфераи Академияи миллии илмҳо» табдил дода шавад.

Ин иқдом сиёсати пайваста ва стратегии давлатро дар самти илми экологӣ, обу иқлим ва ҳифзи захираҳои табиӣ нишон медиҳад. Институт на танҳо маркази илмӣ, балки платформаи байналмилалӣ барои ҳамкорӣ дар соҳаи илмҳои криосфера хоҳад буд. Ин иқдом ба мақсади таҳкими мавқеи Тоҷикистон ҳамчун кишвари пешсаф дар масоили обу иқлим ва ҳифзи муҳити зист равона шудааст.

Аз нигоҳи сиёсӣ, Паёми Президент ҳамчун сиёсати давлатии Тоҷикистон дар самти таҳкими суботу оромӣ, рушди демократия, таъмини волоияти қонун, тақвияти сохторҳои давлатӣ ва баланд бардоштани мақоми кишвар дар арсаи байналмилалӣ муаррифӣ мегардад. Дар паём зикр гардидани дастовардҳои кишвар дар соҳаҳои сиёсати хориҷӣ, ҳалли масъалаҳои сарҳадӣ, татбиқи сиёсати «дарҳои кушода», ташаббусҳои ҷаҳонӣ дар соҳаи ҳифзи пиряхҳо, зеҳни сунъӣ ва маърифати ҳуқуқӣ, гувоҳи он аст, ки Тоҷикистон ба ҳайси узви фаъоли ҷомеаи ҷаҳонӣ мақоми худро тадриҷан тақвият мебахшад. Сиёсати хориҷии кишвар, ки бар пояи принсипҳои эътимод, ҳамкории мутақобилан судманд, эҳтироми манфиатҳои миллӣ ва таъмини амнияти фарогир асос ёфтааст, дар ин паём бо диди стратегӣ муайян гардидааст. Ҳамзамон, Паём ҳамчун сиёсати дохилии давлат дар самти тақвияти идоракунии давлатӣ, ислоҳоти идорӣ, мубориза бо фасод, рушди соҳибкорӣ ва таъмини амнияти иҷтимоӣ пешниҳод мегардад. Дар ин раванд, Президент зикр намуд, ки «таъмин будани амнияти ҷомеа, суботи сиёсӣ, сулҳу ваҳдат ва волоияти қонун кафолати рушди устувори иқтисодиву иҷтимоӣ ва баланд гардидани сатҳу сифати зиндагии мардуми кишвар мебошад». Ин самтҳо ҷузъи ҷудонашавандаи сиёсати давлатӣ мебошанд, ки дар онҳо ҳадафҳои стратегии кишвар то соли 2030 инъикос ёфтаанд. Паём ҳамчунин, ба масъалаи татбиқи Барномаи миёнамуҳлати рушди кишвар барои солҳои 2026–2030, ки ҳамчун марҳалаи ниҳоии Стратегияи миллии рушд то соли 2030 муайян гардидааст, таваҷҷуҳи махсус зоҳир намудааст. Дар ин раванд, Президент зикр намуд, ки «дар панҷ соли оянда ҳаҷми маҷмуи маҳсулоти дохилӣ ду баробар афзоиш ёфта, сатҳи камбизоатӣ то 10 фоиз кам ва ҳиссаи табақаи миёнаи аҳолӣ то 50 фоиз зиёд гардад». Ин нуктаро метавон ба ҳайси асоси сиёсии рушди устувори иқтисодӣ арзёбӣ кард.

Аз нигоҳи аҳамияти иҷтимоӣ ва бақоии Паём, бояд таъкид намуд, ки ин суханронии Президент на танҳо барномаи амали Ҳукумат аст, балки он ҳуҷҷати тақдирсози миллӣ мебошад, ки дар он масъалаҳои баланд бардоштани маош, пенсия, дастгирии табақаҳои осебпазир, таъмини адолати иҷтимоӣ ва рушди инсонӣ дар маркази таваҷҷуҳ қарор доранд. Махсусан, зикр гардидани баланд бардоштани маоши кормандони соҳаҳои маориф, тандурустӣ, фарҳанг, варзиш, мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва дигар соҳаҳои буҷетӣ аз 1-уми сентябри соли 2026, инчунин, индексатсияи пенсияҳо на кам аз 15 фоиз, гувоҳи он аст, ки Ҳукумат ба таъмини адолати иҷтимоӣ, беҳтар намудани шароити зиндагии аҳолӣ ва кам кардани сатҳи камбизоатӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир менамояд. Ин иқдомҳо на танҳо аз нигоҳи иқтисодӣ, балки аз нигоҳи маънавӣ ва сиёсӣ низ аҳамияти калидӣ доранд, зеро онҳо ба ташаккули эътимоди ҷомеа ба давлат, тақвияти ҳамдигарфаҳмӣ ва суботи иҷтимоӣ мусоидат мекунанд. Паём ҳамчунин, ба масъалаи рушди бозори меҳнат, таъсиси ҷойҳои корӣ, дастгирии соҳибкории хурд, косибӣ ва ҳунарҳои мардумӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир намудааст, ки ин нуктаро метавон ба ҳайси асоси иҷтимоии рушди устувори иқтисодӣ арзёбӣ кард. Дар ин раванд, Президент зикр намуд, ки «дар панҷ соли оянда 1 миллиону 400 ҳазор ҷойи корӣ таъсис дода шавад ва дар ин раванд нақши соҳибкории хурд, косибӣ ва ҳунарҳои мардумӣ баланд бардошта шавад». Ин нуктаро метавон ба ҳайси асоси бақоии сиёсати иҷтимоӣ арзёбӣ кард, зеро таъмини шуғли пурмаҳсул, баланд бардоштани сатҳи зиндагии аҳолӣ ва кам кардани сатҳи камбизоатӣ омилҳои асосии таъмини суботи иҷтимоӣ ва рушди устувори давлат мебошанд.

Дар ҷамъбаст, Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро ба ҳайси ҳуҷҷати стратегии маънавӣ, сиёсӣ ва иҷтимоӣ, ки дар он арзишҳои миллӣ, дастовардҳои давлат, ҳадафҳои ояндаи рушд ва сиёсати иҷтимоии Ҳукумат инъикос ёфтаанд, бояд ба ҳайси асоси фалсафии ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ, рушди инсонӣ ва таъмини бақои давлат арзёбӣ намуд. Ин паём на танҳо барномаи амали Ҳукумат аст, балки он ҳуҷҷати тақдирсози миллӣ мебошад, ки дар он масъалаҳои бақои давлат, ташаккули ҳувияти миллӣ, тарбияи насли наврас ва таъмини суботи иҷтимоӣ дар маркази таваҷҷуҳ қарор доранд. Аз ин лиҳоз, аҳамияти ин паём барои ояндаи давлат, миллат ва ҷомеаи шаҳрвандӣ бениҳоят зич буда, онро метавон ба ҳайси асоси илмӣ, фалсафӣ ва сиёсии рушди устувори Тоҷикистон дар давраи навини таърихӣ арзёбӣ кард.

Профессор Қаюмов Абдулҳамид - сарходими илмии Маркази

омузиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Точикистон.

Аз 19 то 20 декабри 2025 дар Токиои Ҷопон, бори аввал дар сатҳи роҳбарон, Ҳамоиши муколамаи “Осиёи Марказӣ + Ҷопон” (CA+JAD) баргузор гардид. Ҷопон ва панҷ кишвари Осиёи Марказӣ аз соли 2004 инҷониб равобитро дар қолаби муколама маҳфуз медоранд ва дар ду даҳсолаи охир 10 мулоқоти сатҳи вазирони корҳои хориҷӣ баргузор кардаанд. Бо баргузор намудани Нишасти Токио дар нимаи дуюми декабри 2025 бори аввал аст, ки ҷониби Ҷопон ин қолабро ба сатҳи роҳбарони олӣ баланд бардошт.

Барои Ҷопон, ин нишаст имкониятест барои баланд бардоштани ҳузури худ дар фазое, ки муддати тӯлонӣ дар доираи манфиатҳои геополитикии дигар қудратҳои ҷаҳонӣ ва минтақавӣ қарор дошт. Панҷ кишвари Осиёи Марказӣ дорои захираҳои бузурги маъданӣ, аз ҷумла унсурҳои нодири заминӣ ва уран мебошанд, яъне маводе, ки барои барномаҳои дифоъӣ ва таҳаввулоти энергетикӣ муҳиманд. Ҷойгиршавии Осиёи Марказӣ дар фазои ҳаётии Русия, Чин, Осиёи Ҷанубӣ ва Ховари Миёна минтақаро ба як долони стратегӣ барои инфрасохтор ва тиҷорати минтақавӣ табдил медиҳад.

Ҷопон бо мизбонии роҳбарони олии панҷ кишвари Осиёи Марказӣ, аввалин нишастро дар сатҳи баландтарин баргузор намуд.Хонум Такайчи Санае, сарвазири Ҷопон, раёсати ин нишастро ба ӯҳда дошт.Дар ин Ҳамоиш, бо иштироки президентҳои панҷ кишвари Осиёи Марказӣ, ки шарикони нигоҳдорӣ ва тақвияти низоми байналмилалӣ дар асоси волоияти қонун мебошанд, давлатҳои иштирокчӣ дар бораи пешбурди рушди мустақилона ва устувор дар минтақа, мубодилаи афкор карданд.

Ҷопон тавассути ин Ҳамоиш бо кишварҳои Осиёи Марказӣ шарикии муҳим ва муносибатҳои вусъатёбандаи ҳамкории худро тасдиқ намуда, ҳамкории мутақобилан судманди худро минбаъд тақвият медиҳад. Ба муносибати ин Ҳамоиш, Вазорати иқтисод, тиҷорат ва саноати Ҷопон Форуми тиҷоратии “Осиёи Марказӣ + Ҷопон”-ро баргузор намуд.

Сарвазир Ҷопон хонум Такайчи инчунин бо президентҳои кишварҳои Осиёи Марказӣ мулоқотҳои дуҷониба анҷом намуда ва дар бораи тақвияти муносибатҳои дуҷониба ва масъалаҳои байналмилалӣ дар баробари дигар масоил мубодилаи афкор кард.

Таҳлили ҳадафҳои Ҳамоиш ва натиҷаҳои васеътари геополитикии он нишон медиҳад,ки Токио тасмим дорад шарикии иқтисодӣ ва амниятии худро дар минтақае, ки қудратҳои ҷаҳонӣ бештар дар он рақобат мекунанд, гуногунранг созад.

Ҷопон бо баргузории ин Ҳамоиши аввалини нишасти роҳбарони худ бо панҷ кишвари Осиёи Марказӣ - Қазоқистон, Узбекистон, Қирғизистон, Тоҷикистон ва Туркманистон тағйироти назаррасро дар сиёсати хориҷии худ нишон медиҳад. Ин чорабинӣ, ки дар асоси омилҳои иқтисодӣ, стратегӣ ва геополитикӣ замина мегирад, ҳадафҳои геополитикӣ ва геоиқтисодии Ҷопонро барои ҳифзи манфиатҳои миллиаш дар Осиёи Марказӣ инъикос мекунад.

Осиёи Марказӣ, ки аз давлатҳои миллӣ, яъне Қазоқистон, Ӯзбекистон, Қирғизистон, Тоҷикистон ва Туркманистон иборат аст, барои ҷаҳони пуртазоди имрӯза аҳамияти бузурги геополитикӣ,геофарҳангӣ ва иқтисодӣ дорад. Ин минтақа як долони муҳим барои тиҷорат байни Осиёву Аврупо ва Ховари Миёна ва Наздик мебошад. Захираи унсурҳои нодири заминӣ ва уран барои бахшҳои технология ва энергетикаи Ҷопон хеле муҳим арзёбӣ мегарданд. Илова бар ин, ҷойгиршавии стратегии ин минтақа дар наздикии чорроҳаи Авруосиё онро ҳамчун рукни устувории минтақавӣ ва рушди инфрасохторӣ муаррифӣ мекунад.

Осиёи Марказӣ муддати тӯлонӣ аст,ки барои Русия ва Чин, бахусус тавассути долони иқтисодии Чин , минтақаи таъсиргузор маҳсуб меёбад. Бо вуҷуди ин,Осиёи Марказӣ бо назардошти аҳамияти стратегии худ, диққати дигар қудратҳои ҷаҳонӣ ва минтақавиро, аз қабили Иттиҳоди Аврупо, ШМА ва Ҷопонро ба худ ҷалб кардааст.

Бояд таъкид намоем,ки сарвати маъдании Осиёи Марказӣ, бахусус унсурҳои нодири заминӣ, ки барои соҳаи мудофиа ва технологияҳои сабз муҳиманд, бо ниёзҳои энергетикӣ ва истеҳсолии Ҷопон бархурдор мебошанд. Бо сармоягузорӣ дар лоиҳаҳои инфрасохторӣ, Ҷопон ҳадаф дорад, ки дастрасӣ ба ин захираҳоро таъмин кунад ва вобастагии худро аз занҷирҳои таъминоти дигар давлатҳои Осиё коҳиш диҳад. Алъон Ҷопон шарикии устувор ва шаффофро бо кишварҳои Осиёи Марказӣ таъкид мекунад ва худро ҳамчун як давлати масъулиятшинос дар минтақаи мо муаррифӣ менамояд.

Рӯзномаи Ҳамоиши муколамаи “Осиёи Марказӣ + Ҷопон” (CA+JAD) дар Токио ба се рукн тамаркуз кард: ҳамкории иқтисодӣ, рушди инфрасохторӣ ва шарикии амниятӣ. Ҷопон дар ин Ҳамоиш нишон дод,ки таваҷҷӯҳи Ҷопон ба татбиқи лоиҳаҳои “инфрасохтори босифат” дар минтақаи мо , ба монанди низомҳои шабакаи зеҳнӣ ва пайвасти рақамӣ хеле зиёд аст.

Ҳамоиши Осиёи Марказӣ ва Ҷопон як қадами муҳим дар талошҳои ин кишвар барои таъмини нақши намоён дар минтақаи муҳими стратегӣ ба ҳисоб меравад. Бо истифода аз абзорҳои иқтисодӣ ва мувозинати дипломатӣ, Ҷопон мекӯшад, ки таъсири дигар кишварҳои қудратманди осиёгиро дар минтақа коҳиш диҳад ва доираи шарикии ҷаҳонии худро гуногунранг созад. Ташаббусҳои нави Ҷопон, ба монанди Форуми тиҷоратӣ ва сармоягузории Осиёи Марказӣ ва Ҷопон, бо ҳадафи институтсионализатсияи ҳамкорӣ татбиқ мегардад.

Вуруди Ҷопон ба арсаи Осиёи Марказӣ аз оғози фаъолияти низоми бисёрқутбаи муносибатҳои байналмилалӣ,ки айни замон эъмори он идома дорад, далолат мекунанд Дар ҳоле ки баъзе давлатҳои авруосиёгӣ бартарии иқтисодӣ ва низомиро дар минтақаи мо маҳфуз медоранд, тамаркузи Ҷопон ба шарикии устувор метавонад ба кишварҳои Осиёи Марказӣ, ки мехоҳанд сиёсати бисёрсамтаи хориҷии худро идома диҳанд,ҷолиб бошад.

Стратегияи Ҷопон дар Осиёи Марказӣ бо иштироки ин кишвар дар муколама оид ба амният дар минтақаи Ҳинду Уқёнуси Ором ва иттифоқи чоргонаи ин давлат бо ШМА, Ҳиндустон ва Австралия (QUAD) тавъам мебошад. Токио бо тақвияти робитаҳои наздиктар бо кишварҳои Осиёи Марказӣ, умқи стратегии худро дар Авруосиё тақвият медиҳад.

ҲАЙДАРЗОДА Рустам, директори Институти омӯзиши

масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Фонди байналмилалии сулҳи Россия номзадии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ҳамчунин, сарварони давлатҳои Қирғизистон Садир Жапаров ва Ӯзбекистон Шавкат Мирзиёевро барои саҳми арзандаашон дар таъмини амнияти умумӣ дар асоси волоияти ҳуқуқи байналмилалӣ, таҳкими ҳамдигарфаҳмӣ ва ҳамкории байни мардум ба Ҷоизаи байналмилалии сулҳ ба номи Лев Толстой пешбарӣ кардааст.

Дар хабарномаи Фонд зикр шудааст, ки 31-уми марти соли 2025 дар нахустин нишасти сарварони се давлат дар шаҳри Хуҷанд санадҳои таърихӣ – Созишнома дар бораи нуқтаи пайвасти марзҳои Қирғизистон, Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Эъломияи дӯстии абадӣ ба имзо расиданд, ки ба таъмини ҳадафҳои устувори сулҳу субот ва рушди устувори тамоми минтақа хизмат мекунанд. Таъкид шудааст, ки ба шарофати талошҳои раҳбарони ин кишварҳо амният дар фазои Авруосиё таъмин шуда, муколамаи кишварҳои Осиёи Марказӣ дар мавриди идеяи эҷоди фазои бидуни раводид ва ҷалби сайёҳон ба минтақа идома дорад.

Ин Ҷоиза барои дастовардҳои барҷаста дар фаъолиятҳои пешгирии хатари сар задани ҷанги сеюми ҷаҳонӣ, аз ҷумла барои саҳми арзанда дар таъмини амнияти умумӣ дар асоси волоияти ҳуқуқи башар, пешгирӣ кардани мусаллаҳшавии бошитоб, барпо намудани ҷаҳони бисёрқутба ва қонунсолор, муваффақият дар соҳаи демилитаризатсия, демократия ва гуманизм, барои фаъолияти сулҳофарӣ ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон, дода мешавад.

Ин руйдодҳои таърихӣ ба таъмини амну субот, рушди устувор ва болоравии нуфузу эътибори байналмилалии минтақаи Осиёи Марказӣ ҳамаҷониба мусоидат менамояд.

Моҳи сентябри соли равон бо қарори ҳайати доварони Ҷоизаи байналмилалии сулҳи ба номи Лев Толстой ҷоиза ба Президентҳои Тоҷикистон, Қирғизистон ва Узбекистон дода шуд.

Сулҳ ҳамчун арзиши умумибашарӣ аз қадимтарин ормонҳои ҷомеаҳои инсонӣ ба шумор меравад. Дар шароити муосир сулҳу субот на танҳо кафолати амнияти шаҳрвандон, балки заминаи рушди устувори сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии кишварҳо маҳсуб меёбад. Барои минтақаҳое, ки таърихан бо гуногунрангии этникӣ, мазҳабӣ ва манфиатҳои геополитикӣ тавсиф мешаванд, сулҳ аҳамияти хосса касб мекунад.

Осиёи Марказӣ, ки дар чорроҳаи тамаддунҳо қарор дорад, дорои захираҳои ғании табиӣ ва мавқеи муҳим дар низоми байналмилалӣ мебошад. Аммо ин минтақа ҳамеша бо мушкилоти мураккаб рӯ ба рӯ будааст: аз ихтилофҳои сарҳадӣ ва тақсими об то хатарҳои терроризм ва таъсири рақобати қудратҳои ҷаҳонӣ. Хусусияти дигари минтақа дар он аст, ки ҷомеаҳо аз ҷанги дохилӣ, муҳоҷират, фақр ва осебпазирии иқтисодӣ низ ранҷ кашидаанд. Аз ин рӯ, сулҳу субот дар Осиёи Марказӣ на танҳо масъалаи дохилии ҳар як кишвар, балки зарурати умумиминтақавӣ ва ҷаҳонӣ мебошад.

Дар чунин шароит нақши роҳбарон, ки тавонанд сиёсати сулҳофариро пеш баранд, ҳалкунанда мегардад. Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки яке аз кишварҳои марказии минтақа аст, таҷрибаи талхи ҷанги шаҳрвандиро паси сар намуда, ба майдони муҳимтарини сулҳсозӣ табдил ёфт. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин раванди мураккаб нақши калидӣ бозида, ҳамчун шахсияти таърихӣ ва меъмори сулҳ шинохта шудаанд.

Ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ (1992) боиси талафоти бузурги инсонӣ ва муҳоҷирати густурда гардид. Дар ҳамин давраи буҳронӣ Эмомалӣ Раҳмон масъулияти роҳбариро ба зимма гирифта, бо иродаи қавӣ ва сиёсати созанда роҳи сулҳро пеша карданд. Созишномаи истиқрори сулҳ ва созгории миллӣ, ки 27-уми июни соли 1997 дар Маскав ба имзо расид, барои Тоҷикистон оғози марҳалаи нави давлатсозӣ гардид.

Дар заминаи ҷаҳонӣ масъалаи сулҳ ба як самти асосии дипломатияи муосир табдил ёфтааст. Пешниҳодҳои Тоҷикистон таҳти роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон дар минбари Созмони Милали Муттаҳид дар бораи истифодаи оқилонаи захираҳои об, мубориза бо терроризм ва зарурати ҳамкорӣ намунаи барҷастаи сиёсати сулҳофарии глобалӣ гардиданд. Тоҷикистон бо ин иқдомҳо худро ҳамчун субъекти фаъол ва масъули низоми байналмилалӣ муаррифӣ намуд.

Дар сатҳи минтақавӣ мушкилоти Осиёи Марказӣ, асосан, ба масъалаҳои сарҳадӣ, обу энергетика ва ноамнӣ дар Афғонистон вобаста буданд. Эмомалӣ Раҳмон яке аз аввалин роҳбароне буданд, ки зарурати ҳамкориҳои дӯстона ва муколамаи созандаро бо ҳамсоягон таъкид намуданд. Аз ибтидои солҳои 2000-ум равобити Тоҷикистон ва кишварҳои минтақаи Осиёи Марказӣ ба марҳалаи нави ҳамкорӣ ворид шуд. Лоиҳаҳои иқтисодиву инфрасохторӣ – аз неругоҳҳои барқи обӣ то роҳҳои байникишварӣ ба таҳкими мутақобилаи сиёсиву иқтисодӣ ва суботи минтақавӣ мусоидат карданд.

Масъалаи Афғонистон ҳамчун «ҳалқаи заъфи амниятии минтақа» дар маркази таваҷҷуҳи сиёсати хориҷии Тоҷикистон қарор дошт. Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон борҳо таъкид намудаанд, ки сулҳ дар Афғонистон сулҳ дар Тоҷикистон ва тамоми минтақа аст. Тоҷикистон бо баргузории конфронсҳо ва нишастҳои сатҳи олӣ талош намуд, ки майдони гуфтугӯҳои сулҳ гардад ва мавқеи худро ҳамчун ҷонибдори сулҳи умумибашарӣ тақвият бахшад.
Дар соли 2025 қадами муҳим ва таърихӣ – имзои Созишнома оид ба нуқтаи пайвастшавии сарҳадҳои давлатӣ ва Эъломияи Хуҷанд оид ба дӯстии абадӣ дар шаҳри Хуҷанд амалӣ гардид. Ин санадҳо, ки бо иштироки сарварони кишварҳои Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон қабул шуданд, ҳамчун намунаи равшани дипломатияи сулҳофарӣ дар таърихи муосири Осиёи Марказӣ сабт гардиданд.

Ҷоизаи байналмилалии сулҳи ба номи Лев Толстой маҳз барои қадрдонии чунин талошҳо пешбинӣ шудааст. Ҷоиза ба ифтихори нависанда ва мутафаккири бузурги ҷаҳонӣ Лев Николаевич Толстой (1828-1910) номгузорӣ гардида, рамзи умумибашарии сулҳ ва ҳамзистии осоишта мебошад. Ба ҳайати доварон шахсиятҳои маъруфи сиёсии кишварҳои гуногун шомиланд. Раиси ҳайат, Валерий Гергиев, таъкид кардааст, ки ҳадафи аслии ҷоиза пешбурди ҳамдигарфаҳмӣ ва эҳтироми мутақобила дар саросари ҷаҳон аст.
Дар соли 2025 ҳайати доварӣ Эмомалӣ Раҳмонро барандаи Ҷоиза эълон намуд. Имзои созишномаҳои сарҳадот ва Эъломияи дӯстии абадӣ ҳамчун дастоварди калидӣ арзёбӣ гардид.

Сарфароз шудани Пешвои миллат бо Ҷоизаи байналмилалии сулҳи ба номи Лев Толстой барои Тоҷикистон ва тамоми минтақаи Осиёи Марказӣ аҳамияти бузург дорад. Ин Ҷоиза на танҳо шахсияти Пешвои миллатро ҳамчун меъмори сулҳ эътироф намуд, балки мақоми байналмилалии кишварро низ боло бурд. Ҳамзамон, он нишон дод, ки сиёсати сулҳофарии Тоҷикистон намунаи муваффақи ҳамзистӣ ва ҳамкорӣ буда, арзиши умумибашарӣ дорад.
Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун меъмори сулҳ дар дохил ва ташаббускори дипломатияи сулҳофарӣ дар хориҷ дар таърихи муосири Осиёи Марказӣ ҷойгоҳи вижа пайдо карданд. Ҷоизаи байналмилалии сулҳи ба номи Лев Толстой на танҳо ба хизматҳои шахсии ӯ, балки ба роҳи пуршарафи халқи тоҷик ва нақши Тоҷикистон дар таҳкими сулҳу суботи минтақавӣ ва ҷаҳонӣ арҷ гузошт. Эътирофи байналмилалӣ собит месозад, ки сиёсати сулҳофарии Эмомалӣ Раҳмон дорои аҳамияти на танҳо миллӣ, балки умумибашарист.

Раҳмонов Раҳмон Охонович – доктори илмҳои кимиё, муовини директор

оид ба илм ва таълими Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ