(Дар ҳошияи Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 16.12.2025)

Дар Паёми навбатии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон масъалаҳои иқтисодӣ аз оғоз то анҷом нақши марказӣ дошт. Зеро аз Паёми имсола тамоми мардуми кишвар руҳбаланд гардиданд, ки кишвари мо бо амалӣ гардонидани нақшаву барномаҳои мушаххаси иқтисодӣ чандин масъалаҳои мубрамро ба осонӣ паси сар намуд. Заминаи аслии ин мавҷуд будани ислоҳоти зина ба зинаи рушди иқтисоди миллӣ мебошад, ки дар асоси он рушди бомароми иқтисодиву иҷтимоӣ ба вуҷуд омада истодааст. Оқилона ва мақсаднок будани ин раванди ислоҳот боиси он гардидааст, ки “ҳаҷми маҷмуи маҳсулоти дохилӣ 3,4 баробар зиёд гардида, иқтисоди миллии мо ҳар сол ба ҳисоби миёна 7,6 фоиз афзоиш ёфт. Барои таъмин намудани рушди иҷтимоиву иқтисодии мамлакат дар ин муддат аз ҳисоби ҳамаи сарчашмаҳои маблағгузорӣ беш аз 670 миллиард сомонӣ, аз ҷумла 159 миллиард сомонӣ сармояи хориҷӣ равона гардид”.

Бояд қайд намуд, ки омодагӣ ва чораандешиҳои саривақтӣ тавонист, натанҳо вазъи иқтисодиро дар ҳолати мутавозун нигоҳ дорад, балки пешравиҳои иқтисодиро низ таъмин намояд. Ин андеша аз ҷониби коршиносони байналмилалӣ ва баъзе ниҳоду созмонҳои ҷаҳонӣ низ эътироф гардидааст. Ин нуқта дар Паём бо чандин паҳлуҳои фарогир мавриди таъкид қарор дода шуд: “Дар ин давра маҷмуи маҳсулоти дохилӣ ба ҳар сари аҳолӣ 2,7 баробар афзоиш ёфта, аз 6 ҳазор сомонии соли 2015 ба 16,4 ҳазор сомонӣ дар соли 2025 расонида шуд”.

Инчунин, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон натанҳо дар доираи Паёми имсола, балки дар ҳама суханрониҳояшон як ҳадафи асосӣ доранд, ки он баланд бардоштани сатҳи некуаҳволии халқамон мебошад. Барои ин Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон талоши шабонарӯзӣ менамоянд ва дар доираи тамоми имконот кушиш менамоянд, ки мардуми кишвар зиндагии шоиставу арзандаро соҳиб гардад. Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои он аз иқтисоди миллӣ пуштибонӣ менамоянд, ки пешрафти устувору натиҷабахши чунин иқтисодиёт кафолати таъмини зиндагии шоиса мебошад.

Таҳлилҳои Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паём аз он гувоҳи медиҳад, ки ислоҳоту амалӣ гардонидани нақшаҳои стратегӣ натиҷаҳои хубро ба миён овардаанд: “Дар ин давра рушди иқтисодӣ ҳар сол ба ҳисоби миёна 8,7 фоиз, аз ҷумла истеҳсоли маҳсулот дар соҳаҳои саноат 20 фоиз, кишоварзӣ 8,4 ва ҳаҷми хизматрасониҳои пулакӣ 11,7 фоиз афзоиш меёбад”.

Афзудани сатҳи даромаднокии аҳолӣ як омили барҳам задани сатҳи камбизоатӣ дар кишвар мебошад. Барои ҳар як фард маълум аст, ки давра ба давра нишондиҳандаҳои иқтисодӣ торафт рушд намуда истодааст. Ба ин раванд ҳадафи чоруми стратегии давлату ҳукуматро боз ҳам амиқтар мусоидат намуда истодааст. Ҳамин аст, ки сатҳи камбизоатӣ торафт коҳиш дода мешавад ва тавре дар Паём зикр гардид, “сатҳи камбизоатӣ то 19 фоиз коҳиш ёфт. Даромади пулии аҳолӣ аз 26 миллиард сомонии соли 2015 то 165 миллиард сомонӣ дар соли 2025, яъне беш аз шаш баробар афзоиш ёфт”, ки сатҳи камбизоатии аҳолӣ дар аввали даврони соҳибистиқлолӣ беш аз 80%-ро ташкил медод.

Маврид ба зикр аст, ки масъалаҳои иқтисодӣ дар Паёми имсола хеле мушаххас буда, нишондиҳандаву пешрафтҳо дар доираи факту рақамҳо хеле хуб нишон дода шудаанд. Яке аз омилҳои аслии коҳиш додани сатҳи камбизоатӣ ин таъсиси ҷойҳои кории нав мебошад. Маълум аст, ки ба ифтихори ҷашнҳои бузурги миллӣ бо бунёди коргоҳҳои нави истеҳсоли даҳҳо ҳазор ҷойҳои корӣ ба миён омаданд. Ин ҷиҳат тавонист, ки муҳоҷирати кориро низ коҳиш диҳад. Тавре дар Паёми Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид гардид, ки чи гуна танҳо дар давоми соли 2025 дар ҷумҳурӣ зиёда аз 87 ҳазор ҷойи кории нав ба миён омаданд: “…ба мақсади ноил гардидан ба яке аз ҳадафҳои стратегии миллӣ – саноатикунонии босуръати кишвар дар давраи татбиқи он (солҳои 2019 – 2025), яъне дар 7 соли охир беш аз 2600 корхонаи саноатӣ бо ташкили зиёда аз 87 ҳазор ҷойи корӣ сохта, ба истифода дода шудааст”.

Аммо тавре дар боло зикр гардид, алҳол иқтисодиёти ҷаҳонӣ низоми худро ба таври пешгӯинашаванда тағйир дода истодааст. Аз ин ҷиҳат як андоза вазифаҳову андешидани тадбирҳои иловагӣ аз назари Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дур намонданд: “Дар натиҷаи амалисозии тадбирҳои зарурӣ дар самти таъмин намудани рушди босуботи мамлакат ҳаҷми умумии даромади буҷети давлатӣ аз ҳисоби ҳамаи манбаъҳои даромад сол то сол афзоиш ёфта, дар соли 2025 ба 50 миллиард сомонӣ баробар гардид, ки нисбат ба соли 2021-ум 65 фоиз ё 20 миллиард сомонӣ зиёд мебошад. Бо вуҷуди ин, вазъи мураккабу пешгӯйинашавандаи сиёсиву иқтисодии ҷаҳони имрӯза моро водор месозад, ки низоми молиявии кишварро ба меъёрҳои муосир мутобиқ намуда, самаранокии идоракунии молияи давлатиро боз ҳам баланд бардорем”.

Ҳамин тариқ, вобаста ба Паём ҳамчун пуштибони иқтисоди миллӣ бояд қайд кард, ки: бо шарофати сиёсати оқилонаи иҷтимоиву иқтисодӣ ҷумҳурии мо дар роҳи инкишофи иқтисодиву иҷтимоӣ қадамҳои устувор дорад;

-ҳадафи чоруми стратегии давлату ҳукумат муваффақона амалӣ мегардад, ки онро мантиқи Паёми имсола ифода мекард;

дар ин ҷода танҳо муттаҳидиву меҳнати софдилонаи ҳар як шаҳрванди кишвари мо нақш дошта метавонад;

-дар Паём ба идоракунии самараноки корхонаҳои давлатӣ, рушди иқтисоди «сабз» ва «даврагӣ», гузариш ба модели иқтисодӣ эътибори аввалиндараҷа дода шуд;

-ҷиҳати таъмин намудани заминаи ҳуқуқии гузаштан ба иқтисоди рақамӣ ва истифодаи зеҳни сунъӣ мавриди баррасӣ қарор гирифт;

Паём ҳар як шаҳрвандонро ба корҳои созандагиву бунёдкории ҷомеа раҳнамоӣ намуда, бо ин восита барои бештару беҳтар, ободу зебо гардидани ватани азизамон замина мегузорад. Ба андешаи Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон “Ин қарзи миллӣ ва вазифаи инсониву шаҳрвандии ҳар яки мост!”.

МУҲАММАДАЛИЗОДА Парвина, мудири Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои АМИТ,номзади илмҳои иқтисодӣ

"Мавзуи ҳифзи пиряхҳо, омӯзиши илмҳои криосфера ва амалисозии ташаббусҳои байналмилалии Тоҷикистон дар соҳаи обу иқлим аҳамияти стратегӣ ва ҷаҳонӣ дорад."

Тоҷикистон, ки зиёда аз 93 фоизи қаламрави он кӯҳистон мебошад, аз лиҳози ҷуғрофӣ ва табиӣ ба гурӯҳи кишварҳои аз ҳама осебпазир ба тағйирёбии иқлим шомил аст. Тағйирёбии ҳарорати ҳаво, обшавии босуръати пиряхҳо ва афзоиши басомади офатҳои табиӣ имрӯз на танҳо муҳити зист, балки амнияти обӣ, рушди иқтисодӣ ва суботи иҷтимоии кишварро таҳти таъсири ҷиддӣ қарор додааст.

Бо дарки бармаҳали ин таҳдидҳо, Тоҷикистон ҳанӯз аз солҳои 2000-ум масъалаи об ва тағйирёбии иқлимро ба рӯзномаи байналмилалӣ ворид намуд. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо аз минбарҳои баландпояи минтақавӣ ва ҷаҳонӣ ҳушдор додаанд, ки тағйирёбии глобалии иқлим метавонад ба буҳрони нави обӣ оварда расонад. Ташаббусҳои минбаъдаи Тоҷикистон худ далели равшани ин сиёсати дурбинона мебошанд.

Бо гузашти вақт ин масъала на танҳо мубрам, балки таҳдиди воқеии ҷаҳонӣ гардид. Дар ҳамин замина, ташаббуси навбатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки бо ибтикори бевоситаи Президенти кишвар пешниҳод гардид, ҳамчун иқдоми муҳим дар ҳалли масъалаҳои глобалии обу иқлим аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ мавриди пуштибонии васеъ қарор гирифт. Тибқи қатъномаҳои дахлдори Созмони Милали Муттаҳид, соли 2025 «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» ва солҳои 2025-2034 «Даҳсолаи илмҳои криосфера» эълон гардиданд.

Дар доираи ин иқдом, дар шаҳри Душанбе Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо баргузор гардид, ки дар он намояндагони даҳҳо кишвар, созмонҳои байналмилалӣ ва марказҳои пешрафтаи илмӣ иштирок намуданд. Ин рӯйдод бори дигар мавқеи устувори Тоҷикистонро ҳамчун пешсафи сиёсати байналмилалии обу иқлим собит сохт.

Дар Паёми навбатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Олӣ масъалаи омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳо ҳамчун яке аз самтҳои калидии илми муосир ва ҷузъи таркибии сиёсати давлатӣ таъкид гардид. Сарвари давлат ба таври возеҳ иброз доштанд, ки омӯзиши пиряхҳо имрӯз на танҳо аҳамияти илмӣ, балки аҳамияти стратегии миллӣ ва байналмилалӣ дорад.

Бо мақсади таҳкими заминаи институтсионалӣ ва баланд бардоштани самаранокии тадқиқотҳои илмӣ пешниҳод гардид, ки Муассисаи давлатии илмиву таҳқиқотии «Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳо» ба Муассисаи давлатии илмиву таҳқиқотии «Институти омӯзиши пиряхҳо ва криосфераи Академияи миллии илмҳо» табдил дода шавад. Ин иқдом қадами муҳим дар самти рушди илм, тақвияти иқтидори кадрӣ ва мутобиқсозии таҳқиқоти миллӣ ба стандартҳои ҷаҳонӣ маҳсуб меёбад.

Пиряхҳои Тоҷикистон ҳамчун манбаи асосии ташаккули захираҳои обии Осиёи Марказӣ нақши калидӣ доранд ва коҳиш ёфтани онҳо метавонад ба мушкилоти обӣ, рушди иҷтимоию иқтисодӣ ва суботи экологии тамоми минтақа таъсири ҷиддӣ расонад.

Дар ин замина, Маркази илмӣ-таҳқиқотии экология ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ фаъолияти худро ба омӯзиши тағйирёбии иқлим, мониторинги пиряхҳо, арзёбии хатарҳои табиӣ ва таҳияи тавсияҳои илмӣ равона намудааст.

Яке аз самтҳои калидии фаъолияти Маркази илмӣ-таҳқиқотии экология ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ омӯзиш ва мониторинги ҳолат, динамика ва таҳаввули пиряхҳои Тоҷикистон дар шароити тағйирёбии иқлим мебошад. Дар ин замина, таҳқиқотҳои саҳроӣ ва таҳлили маълумоти моҳворавӣ дар ҳавзаҳои гуногуни кӯҳии ҷумҳурӣ дар ҳамкорӣ бо Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳо, аз ҷумла ҳавзаҳои дарёҳои Варзоб, Сурхоб, Камароб, Ванҷоб ва дигар минтақаҳои Помир анҷом дода шудаанд.

Дар ҷараёни ин тадқиқотҳо истифодаи технологияи муосир чун ҳавопаймоҳои бесарнишин (дронҳо), системаҳои GPS, аксҳои моҳворавии Sentinel-2, Landsat ва PlanetScope ба таври васеъ истифода гардиданд. Натиҷаҳо нишон медиҳанд, ки дар як қатор ҳавзаҳо коҳиши назарраси масоҳати пиряхҳо ба қайд гирифта шудааст. Масалан, дар ҳавзаи дарёи Камароб нисбат ба маълумоти феҳристи пиряхҳои ИҶШС (1971) масоҳати пиряхҳо тақрибан 27,7 фоиз коҳиш ёфтааст. Раванди бесобиқаи гармшавии ҳарорат таъсири худро асосан ба пиряхҳои набзонӣ хеле равшан нишон медиҳад.

Дар ҳамкорӣ бо Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳо, омӯзиши пиряхи Деҳдал, ки яке аз пиряхҳои характакунандаи минтақа ва омили эҳтимолии эҷоди хатарҳои табиӣ ба ҳисоб меравад, дар солҳои охир таваҷҷуҳи махсусро ҷалб намуд. Таҳқиқотҳо нишон доданд, ки пиряхи Деҳдал дорои реҷаи даврагии ҳаракат мебошад ва дар гузашта борҳо марҳалаҳои пешравии босуръатро аз сар гузаронидааст. Ин натиҷаҳо бо истифода аз аксҳои муосири моҳворавии Sentinel-2 дар муқоиса бо маълумоти саҳроии собитшуда ва феҳристи пиряхҳои ИҶШС (1971) ба даст омаданд. Дар моҳҳои сентябр–октябри соли 2025 марҳалаи нави ҳаракати фаъоли пирях муайян гардид, ки бо пешравии забонаи он тақрибан 4500 метр ҳамроҳӣ дошт. Ин падида идомаи силсилаи таърихии мушоҳидаҳо (солҳои 1890, 1974 ва 2015-2016) буда, хусусияти даврагии ҳаракати пиряхи Деҳдалро тасдиқ менамояд. Дар сурати идома ёфтани чунин равандҳо, эҳтимолияти сар задани хатарҳои табиӣ, аз ҷумла басташавии маҷрои дарёҳо ва ташаккули кӯлҳои пиряхӣ, вуҷуд дорад. Аз ин рӯ, мониторинги доимии ин пирях ҳамчун омили муҳимми пешгирии офатҳои эҳтимолӣ арзёбӣ мегардад.

Самти дигари муҳими фаъолияти Марказ омӯзиши пӯшиши барф ва арзёбии хавфи тармафароӣ дар минтақаҳои осебпазири кӯҳистон мебошад. Дар ин замина, Маркази илмӣ-таҳқиқотии экология ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ дар ҳамкорӣ бо Кумитаи ҳолатҳои фавқулода ва мудофиаи граждании назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон солҳои 2024-2025 дар мавзеи Майхура 10 пойгоҳҳои баҳогузории пӯшиши барф ва мониторинги тармафароиро дар баландиҳои гуногун аз сатҳи баҳр насб намуд.

Ин пойгоҳҳо бо истифода аз технологияҳои муосир имконият медиҳанд, ки хавфи рух додани тармаҳо пешакӣ арзёбӣ гардида, тадбирҳои саривақтии пешгирӣ андешида шаванд. Пойгоҳҳо нишондиҳандаҳои муҳими метеорологиро, аз ҷумла миқдори боришот, ҳарорати ҳаво, намӣ, суръат ва самти шамол, ғафсии қабати барф, обнокӣ ва зичии барф, инчунин ҳарорат ва таркиби намии қабати барфро дар панҷ сатҳ ба қайд мегиранд.

Илова бар ин, пойгоҳҳо бо камераҳои назоратӣ ва таҷҳизоти бақайдгирии рақамӣ муҷаҳҳаз буда, фаъолияти онҳо аз шаҳри Душанбе дар реҷаи воқеии вақт назорат карда мешавад. Татбиқи чунин низоми мониторинг дар минтақаҳои кӯҳии кишвар қадами муҳим дар самти коҳиш додани хавфи тармафароӣ ва ҳифзи ҳаёти аҳолӣ ва инфрасохтори нақлиётӣ маҳсуб меёбад.

Таҳлилҳои охирин нишон медиҳанд, ки тақсимоти боришот ва захираи барф дар манотиқи баландкӯҳ, миёнакӯҳ ва поёноби ҳавзаҳо ба таври назаррас тағйир ёфтааст. Камшавии боришоти барфӣ ва баландшавии ҳарорати миёнаи солона ба коҳиши захираи пиряхҳо ва барф оварда мерасонад, ки ба устувории экосистемаи кӯҳӣ ва таъминоти оби нӯшокӣ таъсири мустақим мерасонад.

Дар самти омӯзиши кӯлҳои минтақаҳои куҳӣ, фаъолияти Марказ пеш аз ҳама ба мониторинги кӯли Сарез ва садди Усой равона шудааст. Дар доираи Барномаи «Мониторинги равандҳои деформатсионии сарбанди кӯли Сарез бо истифода аз технологияи системаҳои моҳворавии BeiDou» назорати доимии ҳолати сарбанди Усой ва соҳилҳои хатарноки кӯл ба роҳ монда шудааст.

Истифодаи технологияи BeiDou имкон медиҳад, ки равандҳои деформатсионии сарбанд бо саҳеҳияти камтар аз 1 сантиметр ба таври автоматикӣ ба қайд гирифта мешаванд. Маълумотҳо дар реҷаи вақти воқеӣ ҳар ду дақиқа ба Маркази ҳамгироӣ ва коркарди додаҳо интиқол ёфта, пас аз коркарди пурра таҳти назорати доимӣ қарор мегиранд.

Айни замон 7 пойгоҳи дар дар массаҳои лағжанда ва мавзеъҳои эҳтимолан хатарнок қисмати гарбии кули Сарез насб гардидаанд, ки барои муайянсозии саривақтии хатари ярч аҳамияти махсус доранд.

Омӯзиши мукаммали кӯли Сарез, таҳқиқи пиряхҳои набзонӣ, насби 8 пойгоҳи рақамӣ барои мониторинги деформатсияи қишри замин, ҳамчунин татбиқи системаи огоҳкунии пешакии тармафароӣ дар Майхура аз ҷумлаи тадбирҳои муҳим мебошанд.

Истифодаи ҳавопаймоҳои бесарнишин (дронҳо) ва технологияҳои рақамӣ дар мониторинги тағйироти морфодинамикӣ самаранокии таҳқиқоти илмиро ба таври назаррас баланд мебардорад ва заминаи боэътимод барои қабули қарорҳои оқилона фароҳам месозад.

Ин таҳқиқотҳо дар солҳои минбаъда боз ҳам вусъат дода шуда, бо ҷалби технологияҳои пешрафта ва омода намудани кадрҳои баландихтисос идома хоҳанд ёфт. Паёми навбатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат ба Маҷлиси Олии кишвар бори дигар моро водор месозад, ки масъулияти илмӣ ва шаҳрвандии худро дар самти омӯзишу ҳифзи пиряхҳо, коҳиш додани хавфҳои табиӣ ва фаъолияти таҳқиқотӣ ва амалиро дар ин самт боз ҳам тақвият бахшем.

Маҷид Гулаёзов ҳамдиректори Маркази илмӣ-таҳқиқотии экология ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ

Паёми имсолаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олӣ бо рӯҳи баланд, эҳсоси амиқи миллӣ ва муҳаббати самимӣ ба таъриху фарҳанги ниёгон ироа гардид. Ин Паём на танҳо баррасии вазъи иқтисодию иҷтимоии кишвар ва дурнамои рушди он мепардозад, балки ҳамчун ҳуҷҷати фалсафию ҳувиятсоз таъкиди вижае бар ҳифзи мероси фарҳангӣ, худшиносии миллӣ ва масъулияти наслҳо дар назди таърих дорад.

Дар ҷаҳони муосир, ки саршор аз даргириҳои геосиёсию танишҳои фарҳангист, ҳифзу тарғиби фарҳангу тамаддуни бостонӣ на танҳо вазифаи ахлоқӣ, балки ба ниёзи ҳаётӣ барои бақову пойдорӣ табдил мешавад. Баъзе кишварҳо талош мекунанд мероси таърихию фарҳангии дигар миллатҳоро таҳриф намоянд ё онро мутааллиқ ба худ бидонанд. Дар чунин шароит, ҳифозат аз ҳувияти миллӣ ҳам барои давлат ва ҳам барои мардуми он бисёр муҳим мешавад.

Мардуми тоҷик дар тӯли таърихи чандҳазорсолаи худ ҳамчун миллати тамаддунсоз шинохта шудааст. Ҳанӯз аз даврони қадим ниёгони бузурги мо ормонҳои наҷиби ориёиро, ки дар се арзиши ҷовидонае чун пиндори нек, гуфтори нек ва кирдори нек инъикос ёфтааст, таҷассум кардаанд. Ин арзишҳо танҳо шиори ахлоқӣ нестанд, балки пояи тафаккури миллӣ, ҷаҳонбинӣ ва фарҳанги зиндагии тоҷикон ба шумор мераванд..

Бесабаб нест, ки Роҳбари давлат дар Паёми худ ба ин асли бунёдии тамаддуни миллӣ ишора намуда, таъкид карданд, ки ҷомеаи солим, давлатдории устувор ва рушди босубот танҳо дар заминаи андешаи солим, сухани масъулона ва амали созанда шакл мегирад. Имрӯз, дар ҷаҳони пур аз чолишу бархӯрдҳои тамаддунӣ, маҳз ҳамин арзишҳои асил метавонанд ҷомеаро аз парокандагӣ, бегонапарастӣ ва гум кардани худшиносӣ муҳофизат намоянд.

Пешвои миллат бо дарки амиқи рисолати таърихии миллат, таъкидан, фармуданд: «Бедор намудани хотираи таърихӣ дар таҳкими ҳисси миллии шаҳрвандон, махсусан, ҷавонон, ки ояндаи миллат ва давлат мебошанд, нақши бисёр муҳим дорад».

Ин суханон на танҳо як андешаи сиёсӣ, балки ҳушдор ва даъват ба бедорӣ мебошанд.

Ҷавонон ояндаи миллатанд. Агар дар зеҳну қалби онҳо ҳисси баланди худшиносии миллӣ ташаккул наёбад, ҷомеа тадриҷан решаҳои маънавии худро аз даст медиҳад. Аз ин рӯ, огоҳ намудани насли наврас аз таърих, фарҳанг ва тамаддуни қадимаи миллат вазифаи муқаддаси ҳар як фарди ҷомеа, махсусан зиёиён ва бузургсолон мебошад. Танҳо тавассути баланд бардоштани сатҳи илму дониш, маърифат ва андешаи илмӣ метавон рӯҳи миллӣ ва неруи фарҳангии ҷавононро тақвият бахшид.

Иқдомҳои созандаи роҳбарияти олии кишвар, ҷумла тақсими китоби «Таърихи тоҷикон»-и академик Бобоҷон Ғафуров, «Шоҳнома»-и Абулқосим Фирдавсӣ ва баргузории озмунҳои ҷумҳуриявии «Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст» ва «Илм - фурӯғи маърифат» - ҳамчун сиёсати ҳадафмандона ба бедории зеҳнӣ ва маънавии ҷомеа, бахусус ҷавонон, равона шудаанд.

Паёми имсолаи Президенти кишвар илму маорифро ҳамчун сутуни асосии ҳифзи тамаддун ва идомаи фарҳанги миллӣ ва пешрафти чомеа муаррифӣ мекунад. Пешвои миллат таъкид намуданд, ки ояндаи давлату миллат бевосита ба ташаккули насли босавод, соҳибкасб, соҳибмаърифат, дорои ҷаҳонбинии илмӣ ва дур аз таассубу хурофот вобаста аст. Илм на танҳо воситаи пешрафти иқтисодию иҷтимоӣ, балки неруи маънавиест, ки миллатро аз фаромӯш кардани арзишҳои таърихӣ ва аз суст шудани пояҳои фарҳангӣ ҳифз мекунад. Маҳз тавассути илм ҷомеа метавонад мероси ниёгони хешро бишносад, онро ҳифз намояд ва ба наслҳои оянда ба шакли шоиста интиқол диҳад.

Дар воқеъ, илму таълим, маънавиёт ва ҳифзи фарҳанг бояд ҳамоҳанг ва дар канори ҳам бошанд, зеро маҳз ҳамин ҳамоҳангист, ки ҷомеаро бедор мекунад ва пояи устуворе бар худшиносии миллӣ месозад.

Аз соли 2000 то ба имрӯз Паёми Роҳбари давлат ҳар сол ба Маҷлиси Олӣ ироа мешавад, аммо дар солҳои охир ба далели вазъияти кунунии ҷаҳон ин Паёмҳо бо дарки масъулияти бештар баён гардидаанд.

Суоли муҳиме дар андешаи кас пайдо мешавад: агарчи Паёми имсоларо бахши зиёде аз ҷомеа шуниданд, то чӣ андоза онро дарк кардаанд? То кадом ҳад ҳар шаҳрванди бедорфикр ҳар сухани Пешвои миллатро бо ҳисси баланди миллӣ дарк кард ва пазируфт? Зеро ҳар ҷумлаи Паём бо масъулияти таърихӣ ва садоқат ба сарнавишти миллат садо медод. Агар ҳар фарди ҷомеа Паёмро на танҳо бишнавад, балки бо дилу ҷон дарк намояд ва агар бедории ҳисси миллӣ бо босавод гардидани насли нав ҳамқадам шавад, Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ боз қавитару устувортар шуда, рушди иқтисодӣ ва иҷтимоии ҳамачонибаро таъмин хоҳад кард.

Мо метавонем бори дигар даврони наверо дар таърихи тамаддуни башарӣ оғоз намоем, боз метавонем шаҳрсозони бузург, мутафаккирон ва нобиғаҳои наве чун Сино, Рӯдакӣ ва Фирдавсии дигарро ба ҷаҳониён ошно кунем. Зеро Пешвои миллат имрӯз на танҳо раҳбари сиёсӣ, балки идомадиҳандаи рисолати давлатдории Исмоили Сомонӣ буда, чун намоде аз адолату хирад буда, ҷойнишини Куруши Кабир ва Анӯшервони Одил дар замони муосир мебошанд.

Маҷид Гулаёзов, ҳамдиректори Маркази илмӣ-таҳқиқотии экология ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ (Душанбе)

ДУШАНБЕ, 19.12.2025 /АМИТ «Ховар»/. 16 декабр зимни пешниҳоди Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» ба Ҳукумати мамлакат ва Мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии шаҳри Душанбе дастур дода шуд, ки дар шаҳри Душанбе бунёд намудани Конун, яъне Маркази тамаддуни ориёӣ чораҷӯйӣ намоянд. Доир ба ин президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Қобилҷон Хушвахтзода чунин ибрози назар намуд:

— Шинохти миллат ва эътирофу эътимоди он ҳамчун этнос аз сатҳи муаррифии таъриху тамаддуни аҷдодиаш маншаъ мегирад. Акнун дар замони гуфтугӯ ва бархурди тамаддунҳо ҳамон миллате ҷойгоҳашро устувору давлатдориашро таҳким мебахшад, ки худ арҷгузор ба таъриху тамаддунаш бошад. Имрӯз ба таври ошкоро аз худ кардани арзишҳои таърихии халқҳои алоҳида ба таври барҷаста ба назар мерасад. Мо шоҳиди он ҳастем, ки баъзе халқҳо кӯшиши аз худ кардан ва ё ба қавле рабудани беҳтарин арзишҳои маданияти моддӣ ва маънавии тоҷиконро доранд. Бинобар ин, зарурат ба миён омадааст, ки мо қишри зиёии ҷомеа ин арзишҳоро ҳифз намуда, барои ба таври шоиста муаррифӣ намудани онҳо барои ҷаҳониён ва таҳкими асолати миллии насли наврас талош намоем.

Бояд гуфт, ки дар замони истиқлоли давлатӣ аз ҳама беҳтару хубтар дар самти ҳифзи арзишҳои миллӣ ва таърихӣ Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бештар талош мекунанд. Сарвари давлати мо ҳамчун сиёсатмадори дурандешу хирдаманд ва арҷгузор ба арзишҳои таърихии миллат тавонистанд дар муддати кутоҳ чораҳо ва ташаббусҳои зиёду мондагореро дар амал татбиқ намоянд.

Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олӣ «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» 16 декабри соли равон дар радифи инъикоси дигар дастовардҳо, бори дигар шаҳодат аз кӯшишҳо барои ҳифзу гиромидошти арзишҳои таърихи ниёгони тоҷикон медиҳад. Дар меҳвари Паёми Президенти Тоҷикистон масъалаҳои марбут ва ҳифзи манфиатҳои миллӣ, махсусан шинохти таърихи миллат ва ба таври шоиста муаррифӣ намудани он ба насли наврасу ҷавон ва ҷаҳониён қарор гирифтааст.

Дар Паём Президенти Тоҷикистон таъкид намуданд, ки «… бо дастури Роҳбари давлат 3 миллиону 200 ҳазор нусха китоби «Тоҷикон»-и аллома Бобоҷон Ғафуров ва «Шоҳнома»-и безаволи Абулқосими Фирдавсӣ чоп ва ба аҳолии мамлакат ройгон туҳфа карда шуд. Мероси таърихиву фарҳангӣ шиносномаи миллати куҳанбунёди тоҷик мебошад».

Дар ин робита, таъкид гардид, ки соли 2025 бо саъйю талошҳои ҷумҳурии мо 11 ёдгории мероси фарҳангии Хуттали қадим (дар ноҳияҳои Ҷалолиддини Балхӣ, Данғара, Восеъ, Фархор ва Ховалинги вилояти Хатлон) ба Феҳристи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО ворид карда шуд. Ҳамчунин аз ҷониби ЮНЕСКО қабул шудани қатъномаҳо дар мавриди эътирофи шаҳри Панҷакент ҳамчун «Шаҳри ҷаҳонии ҳунарҳои дастӣ барои сӯзанидӯзӣ» ва бузургдошти 1050-солагии Робияи Балхӣ дар солҳои 2026 – 2027 далели ҷойгоҳи хоссаи меросу арзишҳои фарҳангиву маънавии тоҷикон дар тамаддуни умумибашарӣ мебошад. Танзими ҳамоишҳо зери унвони «Устувонаи Куруш: Эъломияи ибтидоии ҳуқуқи гуногунрангии фарҳангӣ» (аввалин эъломияи ҳуқуқи башар дар таърихи инсоният) боиси ифтихору сарбаландии миллати ориёии мо мебошад. Сарвари давлат дастур доданд, ки бо назардошти саҳми таърихии Борбади Марвазӣ дар рушди фарҳанги ҷаҳонӣ, вазоратҳои корҳои хориҷӣ ва фарҳанг барои ба Феҳристи шахсиятҳои барҷастаи фарҳангии ЮНЕСКО ворид намудани номи ӯ тадбирҳои зарурӣ андешанд.

Яке аз нуктаҳои меҳварии масъалаи муаррифӣ ва шинохти таърихи тамаддуни ориёӣ дастури Роҳбари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷиҳати дар пойтахти ҷумҳурӣ – шаҳри Душанбе бунёд намудани Конуни тамаддуни ориёӣ ва Маркази байналмилалии Наврӯз мебошад. Дар робита ба ин Академияи миллии илмҳо ва дигар муассисаҳои илмиву таҳқиқотӣ ва лоиҳакашӣ вазифадор карда шуданд, ки бо ҷалби олимону донишмандон консепсияи ин марказҳоро дар асоси анъанаҳои меъморӣ ва шаҳрсозиву шаҳрдории бостонии тоҷикон таҳия ва ба Ҳукумати мамлакат пешниҳод намоянд.

Ташкили Конуни тамаддуни ориёӣ ва Маркази байналмилалии Наврӯз дар маркази Тоҷикистон шаҳри Душанбе рамзӣ буда, гувоҳи меросбари асили тамаддуни ориёӣ маҳсуб ёфтани мо тоҷикон мебошад. Ташкили ин марказҳо имкон медиҳад, ки бори дигар ва ба таври шоиста миллати тоҷик ҳамчун меросбари ягонаи тамаддуни ориёӣ дар минтақа муаррифӣ шавад. Ин ташаббуси Пешвои арҷгузори миллати тоҷик имкон медиҳад, ки дар муддати кутоҳтарин садди роҳи аз худ намудани арзишҳои тамаддуни ниёгонамон аз ҷониби бегонагон шавем. Тавассути ташкили ин марказҳо мо беҳтарин арзишҳо, суннатҳо ва чеҳраҳои мондагори худро, ки дар тамаддуни ҷаҳонӣ ҳамто надоранд, ҳифз менамоем. Ин марказҳо як навъ муҳаққиқону донишмандоро барои ба таври бисёр шоиста анҷом додани пажуҳишҳо дар самти таҳқиқи таърихи тамаддуни ниёгон ва муаррифии он муттаҳид менамояд. Махсусан, муҳаққиқону донишмандони Академияи миллии илмҳоро зарур аст, ки дар робита ба ин дастури Пешвои миллат дар заминаи пажуҳишҳои илмӣ асарҳои бунёдӣ таълиф намоянд, то махзани ин марказҳоро боз ҳам ғанӣ гардонад.

Бояд гуфт, ки ташкил ва ба истифода додани Конуни тамаддуни ориёӣ ва Маркази байналмилалии Наврӯз дар шаҳри Душанбе имкон медиҳад, ки минбаъд таваҷҷуҳи муҳаққиқону муаррихон ба таърихи беш аз 6 ҳазорсолаи халқи тоҷик афзояд. Ҳарчанд марҳалаҳои таърихи халқи тоҷик аз ҷониби муҳаққиқони зиёди хориҷӣ мавриди таҳқиқот қарор гирифта бошад ҳам, вале аксари осори онҳо ба манфиатҳои миллии мо созгор нест. Ҳадафи меҳварии ин дастури Сарвари давлат агар аз як ҷониб муаррифии тоҷикон ҳамчун миллати тамаддунофар ва меросбари аслии ориёиҳо бошад, аз ҷониби дигар ҳарчи бештар фарогир кардани таҳқиқоту пажуҳиҳои илмӣ дар робита ба таърихи тамаддуни ориёиҳо ва унсурҳои он, махсусан Наврӯз мебошад. Имрӯз зарур аст, ки дар ҳошияи ин ташаббус ва дастури Президенти ҷумҳурӣ ба пажуҳандагони ҷавони таърихи миллат мавзуъҳоеро пешниҳод намоем, ки бештар ба масъалаҳои меҳварии таърихи аҳди бостон ва асрҳои миёнаи халқи тоҷик равона шуда бошанд.

Бояд таъкид ва хотирнишон сохт, ки то ин давра барои шинохти таърихи тамаддуни ориёӣ аз ҷониби Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон асарҳои гаронқимат таълиф гардиданд. Махсусан, осори бунёдие монанди «Тоҷикон дар оинаи таърих. Аз Ориён то Сомониён», «Ориёиҳо ва шинохти тамаддуни ориёӣ», «Нигоҳе ба таърих ва тамаддуни ориёиҳо», «Забони миллат – ҳастии миллат» ва «Чеҳраҳои мондагор» навишта шуд, ки масъалаҳои меҳварии таърихи тамаддуни ориёӣ дар он баррасӣ мешавад.

Президенти мамлакат бо таваҷҷуҳ ба ҳассосияти таъсири таърихи аҳди бостон ва асрҳои миёна дар сарнавишти ниёкони мо ба омӯзишу баррасии ин марҳалаи таърихӣ рӯ оварданд. Махсусан, баррасии масоили таърихи ақвоми ориёӣ дар Осиёи Марказӣ, монанди хостгоҳ, асли баромад ва таркиби этникӣ, муҳоҷирати ориёиҳо, шуғл, қаламрави сукунат, меросбарони ориёиҳо, умумият ва тафовути зисти қавмҳои ориёӣ бар асоси таҳқиқоти бостоншиносӣ, мадорики забоншиносӣ, ҳамчунин ҷойгоҳи ориёиҳо дар тамаддуни ҷаҳонӣ, таҳлилу баррасии эътиқод ва оинҳои динии ориёиҳо ба монандӣ меҳрпарастӣ ва зурвония, таъсири ин афкор дар дигар минтақаҳо, муштаракоти адёни бостонии ориёиҳо бо мардумони ҳамсоя, таъсири дину оини ориёиҳо бар афкори дигар ақвом.

Дар осори Пешвои миллат раванди зуҳур ва таҳкими оини давлатдории ориёиҳо мавриди таҳлилу баррасӣ қарор гирифтааст. Дар радифи дигар марҳалаҳои давлатдории ниёкони тоҷикон доир ба империяҳои ҷаҳонии ориёиҳо – Ҳахоманишиён, Ашкониён, Кушониён ва Сосониён таваҷҷуҳ ба мавқеъ ва нақши онҳо дар тамаддуни башарӣ андешаҳои худро баён намудаанд. Пешвои миллат дар асоси манобеи таърихӣ доир ба шаҷараи Сосониёну Ҳайтолиён, мансубияти онҳо ба ориёиҳо, низоми давлатдорӣ, фарҳангу тамаддун, ҳудуди ҷуғрофӣ, сиёсати хориҷӣ маълумоти арзишманд пешниҳод намудаанд. Махсусан, масъалаи асли баромади Ҳайтолиён, ки хеле вақт инҷониб баҳснок аст, дар осорашон бо далелҳои муътамад шарҳу тавзеҳ ёфтааст.

Маълум аст, ки яке аз марҳалаҳои сарнавшитсози таърихи ниёкони тоҷик ба давраи истилои забткоронаи араб ва паҳншавии дини ислом рост меояд. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо таваҷҷуҳ ба вижагиҳои сиёсати забткоронаи арабҳо ва паҳншавии ислом дар сарзаминҳои паҳновари Хуросони Бузург паёмади онро дар шароити зуҳури ҳаракатҳои озодихоҳона дар минтақа барои мардуми мо хеле барҷаста арзёбӣ менамоянд. Ҳамчунин дар ин осор нақш ва корномаи хонадонҳои маҳаллии Хуросони Бузург, монанди Бармакиён, Саҳлиён ва Ковусиён дар пешрафти ҳаракати истиқлолхоҳии ниёкони мо инъикос гардидааст.

Бо чанд нукта собит шудааст, ки маҳз ба василаи корномаи намояндагони сулолаҳои маҳаллии Хуросони Бузург, монанди Тоҳириёну Саффориён дар муқобили сиёсати халифаҳои Аббосӣ барои ташаккули халқи тоҷик ва истиқлоли миллӣ замина фароҳам гардид. Агар Бармакиёну Саҳлиён дар масири истиқлоли фикрӣ гом бардоштанд, пас Тоҳир ибни Ҳусайн ва Яъқуб ибни Лайс барои татбиқи ин ҳадаф дар Хуросони Бузург қадамҳои устувор гузоштаанд.

Дар радифи таълифи осори таърихӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои эҳёи арзишҳои тамаддуни ориёӣ ва дар ин замина муаррифии тоҷикон ба унвони халқи тамаддунофар дар арсаи ҷаҳонӣ корҳои зиёд анҷом доданд. Махсусан, эълони Соли бузургдошти фарҳанги ориёӣ (2003), Соли тамаддуни ориёӣ (2006), мавқеи ҷаҳонӣ касб кардани Наврӯз, эҳёи ҷашнҳои Сада, Меҳргон, Тиргон ва ҷашни 5500 — солагии шаҳри бостонии Саразм ва сабти он дар феҳристи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО, 2700-солагии Кӯлоб, 3000-солагии Ҳисор, бузургдошти 1310 солагии Абуҳанифа Имоми Аъзам ва ғайра аз ташаббусҳои созандаи Пешвои миллат дар роҳи муаррифии таъриху тамаддуни мардуми тоҷик аст. Ин ҷашнҳо миллати тоҷикро бо дарки амиқи ҳақиқати гузашта, дар вазъияти таҳаввулоти ихтилофбарангези замон метавонад мардумро дар бистари худшиносӣ, худогоҳӣ ва ҳамбастагии миллӣ нигоҳ дорад.

Ташкили Конуни тамаддуни ориёӣ ва Маркази байналмилалии Наврӯз дар шаҳри Душанбе идомаи ташаббусҳои Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои таҳкими эътимоду эътирофи тоҷикон ҳамчун миллати тамаддунофар мебошад.

Ин марказҳо саҳми тоҷиконро дар ташаккул ва рушди тамаддуни минтақа ва ҷаҳон ба таври шоиста инъикос намуда, таваҷҷуҳи миллионҳо ҳаводорони таъриху тамаддуни моро ҷалб менамояд. Акнун моро зарур аст, ки барои дар амал татбиқшавии ин ташаббус неруи зеҳнии худро самаранок ва шоиста ба кор барем, то наслҳои ояндаи мо аз тоҷик будани худ шарафманду сарбаланд бошанд.

(Дар ҳошияи сафари Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Ҷопон барои анҷоми сафари расмӣ ва иштирок дар Ҳамоиши Муколамаи «Осиёи Марказӣ – Ҷопон»)

Таҳқиқи раванди ҳамгироӣ, аз ҷумла ҳамгироӣ дар Осиёи Марказӣ, бо арзи вуҷуд кардани ин раванд дар давраи пасошуравӣ оғоз ёфт. Теъдоди зиёди корҳои илмӣ бахшида ба ҳамгироӣ, аз ҷумла доир ба ҳамгироии аврупоӣ ва авруосиёӣ, аз миқёси фарох ва аҳаммияти бузурги масъалаи баррасишаванда дарак медиҳад.

Дар оғози асри XXI ҳамгироии минтақавӣ ва ҷаҳонишавӣ ҷузъи таркибии рушди кишварҳо дар паҳнои тамоми ҷаҳон гардид. Имрӯз дарвоқеъ, олам вобаста ба навъу ҳадафҳои мухталифи минтақавӣ аз иттиҳодҳои гуногун иборат аст. Тибқи пешгӯии бисёр таҳлилгарон ва бо назардошти таҷрибаи Иттиҳоди Аврупо, ҳамгироии минтақавӣ модели беҳтарини имконпазири мавҷудият дар ҷаҳони муосир мебошад.

Пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шуравӣ минтақаи Осиёи Марказӣ ба ҳайси субъекти мустақили геосиёсӣ рушд меёбад. Ба сабаби доро будани минтақа ба сарватҳои ғанӣ ва захираҳои азими энергетикию обӣ минтақа дар маркази таваҷҷуҳи давлатҳои абарқудрати ҷаҳон қарор дорад. Кишварҳои минтақа роҳҳои рушд ва раҳоӣ аз буҳрони тӯлониро ҷустуҷӯю интихоб мекунанд, ки яке аз онҳо ҳамгироӣ мебошад.

Шакли C5+1 як шакли муносибатҳои бисёрҷониба бо мақсади густариши ҳамкориҳои дохилиминтақавӣ дар кишварҳои Осиёи Марказӣ бо кишварҳои гуногун мебошад. Дар нишастҳои С5+1 масъалаҳои марбут ба рушди иқтисодии кишварҳои минтақа, ҳифзи муҳити зист, таъмини амният ва суботи минтақа баррасӣ мешаванд. Ҳамкории эҳтимолии минтақавии кишварҳои Осиёи Марказӣ бо шарикони беруна: шаклҳои ИА+5, ИМА+5, Ҷопон+5, Кореяи Ҷанубӣ+5, Русия+5 мавҷуданд.

Соли 2004 Ҷопон ташаббуси шакли нави ҳамкорӣ бо кишварҳои Осиёи Марказӣ – Муколамаи “Осиёи Марказӣ + Ҷопон”-ро бо ҳадафи мусоидат ба ҳалли муштараки мушкилоти муштараки минтақавӣ ва пешбурди ҳамкориҳои минтақавӣ дар Осиёи Марказӣ оғоз кард. Яке аз ҳадафҳои асосии ҳамкориҳои Ҷопон дар доираи Муколамаи “Осиёи Марказӣ + Ҷопон” таҳкими робитаи ин минтақа бо минтақаҳои иқтисодии берунӣ ва баланд бардоштани сатҳи зиндагии тамоми минтақаи Осиёи Марказӣ тавассути фароҳам овардани “бозори минтақавӣ” барои ҳама аст.

Дар доираи Муколамаи мазкур якчанд шаклҳои ҳамкорӣ таҳия шуданд: “Ҷаласаи вазирони корҳои хориҷӣ”, ки ҳар ду сол як маротиба баргузор мешавад, “Ҷаласаи мансабдорони баландпоя”, “Муколамаи зеҳнӣ”, “Ҷаласаҳои коршиносон” ва “Мубодилаи байни вазоратҳои корҳои хориҷӣ”. Шакли мазкур то ҳол аҳаммияти хос дошта, моҳи декабри соли 2022 вазирони корҳои хориҷии панҷ кишвари Осиёи Марказӣ дар Токио бо ҳамтоёни ҷопониашон мулоқот карданд.

Бояд қайд намуд, ки Ҷопон ба кишварҳои минтақа дар доираи Агентии ҳамкории байналмилалии Ҷопон (JICA) ҳамкории фаъолро ба роҳ мондааст. Инчунин, бо созмонҳои байналмилалӣ, аз қабили UNDP (пешгирии офатҳои табиӣ) ва Дафтари Созмони Милали Муттаҳид оид ба маводи мухаддир ва ҷинояткорӣ (UNODC) амалӣ карда мешаванд. Ҷопон якҷоя бо Иттиҳоди Аврупо дар Конфронси идоракунии сарҳад иштирок мекунад, мунтазам дар конфронсҳои Ташаббуси амнияти сарҳадии Осиёи Марказӣ (CABSI) иштирок намуда, дар Институти пешгирии ҷинояткорӣ ва назорати ҷинояткорон дар Осиё ва Шарқи Дури Созмони Милали Муттаҳид (UNAFEI) таҷрибаомӯзӣ мегузаронад. Инчунин, Барномаи амалиёти коҳиши талабот ба маводи мухаддир дар Осиёи Марказӣ (барномаи FAST)-ро дастгирӣ мекунад.

Бояд қайд намуд, ки иштироки Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шакли минтақавии “Осиёи Марказӣ+Ҷопон” муҳим арзёбӣ мегардад. Инчунин, баланд бардоштани ин муколама ба сатҳи саммити сарони давлатҳо нишон медиҳад, ки ҷонибҳо барои додани нақши стратегӣ ба ҳамкорӣ хоҳиши худро доранд. Барои Ҷумҳурии Тоҷикистон ин шакли ҳамкорӣ имконияти наверо барои пешбурди афзалиятҳои миллии худ дар заминаи фаррохтари минтақавӣ фароҳам меорад. Масъалаҳои амнияти об, устувории энергетикӣ, мутобиқшавӣ ба иқлим ва рушди долонҳои нақлиётӣ, ки талошҳои ҳамоҳангшударо дар сатҳи минтақа талаб мекунанд, Ҷопон омодагии худро барои хидмат ҳамчун шарики созанда нишон додааст.

Дар нишасти мазкур масъалаҳои зерин мавриди баррасӣ қарор хоҳад гирифт:

Ба кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Ҷопон, ки шарики муҳим маҳсуб меёбад, имкон медиҳад, ки ҳамкории минбаъдаи худро тасдиқ кунанд ва муносибатҳои мутақобилан судмандро тақвият диҳанд;

Вазорати иқтисод, тиҷорат ва саноати Ҷопон Форуми тиҷоратии “Осиёи Марказӣ ва Ҷопон”-ро ташкил хоҳад кард;

Сарвазир Такайчи бо президентҳои кишварҳои Осиёи Марказӣ мулоқотҳои дуҷониба баргузор мекунад, то масъалаҳои тақвияти муносибатҳои дуҷониба, рӯзномаи байналмилалӣ ва дигар масъалаҳои муҳимро баррасӣ кунанд.

Маврид ба қайд аст, ки равиши ҳамкориҳои Ҷопон ба Осиёи Марказӣ ба рушди мустақилонаи минтақа тавсиф мешавад. Токио пайваста эҳтиром ба соҳибихтиёрии кишварҳои минтақа ва ҳуқуқи онҳоро барои муайян кардани мустақилонаи афзалиятҳои рушд таъкид мекунад. Барои Тоҷикистон, ки сиёсати хориҷии бисёрсамтаро дастгирӣ мекунад, ин равиш махсусан қобили қабул аст. Иштирок дар шакли C5+1 ба Душанбе имкон медиҳад, ки муносибатҳои дуҷонибаро бо Ҷопон рушд диҳад.

Ҳамин тариқ, C5+1 – як шакли муносибатҳои бисёрҷониба бо кишварҳои Осиёи Марказиро мавриди омӯзиш қарор дода, ба чунин натиҷагирӣ расидем:

ташаббуси C5+1 ҳамчун воситаи тақвияти ҳамкорӣ байни кишварҳои Осиёи Марказӣ ва муттаҳиди байналмилалии онҳо ҳамчун шакли нави бисёрҷониба тасниф карда мешаванд;

ташаббуси C5+1 суботи минтақавиро дастгирӣ мекунад, ки ба рушди иқтисодӣ мусоидат хоҳад кард;

аҳаммияти геосиёсӣ ва геоиқтисодии Осиёи Марказӣ бо пайдоиши равишҳои нав барои муколама байни субъектҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ афзоиш меёбад;

иштироки сарвари давлат дар ин нишаст ва баргузории мулоқотҳои дуҷонибаи сатҳи баланд шароитро барои созишномаҳои нав ва муайян кардани афзалиятҳои миёнамуддат ва дарозмуддат фароҳам меорад;

барои Ҷумҳурии Тоҷикистон ин на танҳо имкониятест барои тасдиқи манфиатдории худ ба густариши ҳамкорӣ, инчунин барои муайян кардани самтҳое, ки таҷриба ва сармоягузории Ҷопон метавонад таъсири бештар расонад;

сафари Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Ҷопон ва иштироки Ҷумҳурии Тоҷикистон дар аввалин нишасти C5+1 марҳилаи сифатан навро дар рушди муносибатҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷопон нишон медиҳад;

барои Ҷумҳурии Тоҷикистон ин на танҳо имконияти тақвияти мавқеи худ дар саҳнаи байналмилалӣ, балки имконияти суръат бахшидан ба ислоҳоти дохилӣ бо истифода аз таҷриба ва имкониятҳои яке аз кишварҳои пешбари ҷаҳон мебошад.

Раҳмонзода Азимҷон

ходими пешбари илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

номзади илмҳои таърих

(Таҳлили вохӯриҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон

муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Токио)

Дар рӯзҳои 18-20 декабри соли 2025 шаҳри Токиои Ҷопон мизбони аввалин Ҳамоиши сарони давлатҳо дар чаҳорчӯби Муколамаи «Осиёи Марказӣ + Ҷопон» мегардад. Ин чорабинӣ, ки баъд аз 20 соли фаъолияти қолаб дар сатҳи вазирон ва коршиносон баргузор шуд, марҳилаи нави ҳамкориҳои минтақавиро ифтитоҳ намуд. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо сафари расмӣ ба Ҷопон 18 декабри соли 2025 ташриф оварда, дар арафаи ин як қатор вохӯриҳои дуҷониба анҷом доданд. Ин сафар на танҳо барои Тоҷикистон, балки барои тамоми Осиёи Марказӣ аҳамияти стратегӣ дошта, имкониятҳои навро барои ҷалби сармоя, технологияҳо ва ҳамкории иқтисодӣ боз менамояд.

Сафари расмии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Ҷопон бо як қатор вохӯриҳои муҳим ҳамроҳ буд, ки ҳар кадоме дар таҳкими муносибатҳои дуҷониба саҳми калон мегузоранд:

1. Вохӯрӣ бо Раиси Гурӯҳи байнипарумониии дӯстӣ ва ҳамкории «Тоҷикистон – Ҷопон» Кейҷи Фуруя (19 декабр). Дар ин мулоқот саҳми дипломатияи парлумонӣ дар густариши ҳамкориҳо таъкид шуд. Ҷонибҳо ба рушди ҳамкорӣ дар соҳаҳои технологияи иттилотӣ, технопаркҳо, стартапҳо ва омода кардани мутахассисон таваҷҷуҳ зоҳир намуданд. Ин вохӯрӣ аҳамияти байнипарлумониро ҳамчун механизми муассири ҳуқуқии таҳкими муносибатҳо нишон медиҳад.

Бояд зикр намуд, ки Гурӯҳи байнипарлумонии дӯстӣ ва ҳамкории «Тоҷикистон-Ҷопон» як механизми муҳими дипломатияи парлумонӣ аст, ки барои таҳкими муносибатҳои дуҷониба байни Парламенти Миллии Ҷопон ва Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон хидмат мерасонад. Ин гурӯҳ дар чаҳорчӯби муносибатҳои дипломатӣ байни ду кишвар, ки аз 2 феврали соли 1992 оғоз ёфтааст, фаъолият мекунад. Гурӯҳ дар Парламенти Миллии Ҷопон солҳои зиёд вуҷуд дорад, аммо аъзоҳои нави он дар аввали соли 2018 ташкил шудаанд. Ин навсозӣ пас аз интихоботҳои парлумонӣ дар Ҷопон сурат гирифт ва ҳадафи он тақвияти ҳамкориҳои байнипарлумонӣ буд. Аввалин вохӯрии расмии гурӯҳ дар соли 2019 баргузор шудааст, ки ин марҳилаи фаъолшавии онро нишон медиҳад. Аз тарафи Тоҷикистон гурӯҳ дар Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон фаъол аст. Ин муносибатҳо дар чаҳорчӯби дипломатияи парлумонӣ аз солҳои 2010-ум фаъолтар шудаанд, аммо таъсиси расмии гурӯҳҳои дӯстӣ ба солҳои 2018-2019 рост меояд. Нақши гурӯҳ дар таҳкими муносибатҳо пас аз таъсиси Сафорати Ҷопон дар Душанбе (соли 2002) ва сафарҳои мутақобилаи ҳайатҳои парлумонӣ афзоиш ёфт. Масалан, дар соли 2018 сафири Тоҷикистон дар Ҷопон бо раҳбарияти гурӯҳ вохӯрд ва интихоби навро табрик кард. Гурӯҳ асосан дар тарафи Ҷопон ташкил шудааст ва ҳамчун лигаи парлумонӣ фаъолият мекунад. Аъзоҳо асосан аз парлумонҳои ду кишвар иборатанд ва ҳадафи онҳо пешбурди муколамаи байнипарлумонӣ аст. Гурӯҳ ҳамчун василаи ғайрирасмӣ барои муҳокимаҳои сиёсӣ ва иқтисодӣ хидмат мекунад. Гурӯҳ нақши калидӣ дар густариши муносибатҳои Тоҷикистон ва Ҷопон мебозад, хусусан дар соҳаҳои иқтисодӣ, фарҳангӣ ва гуманитарӣ. Соли 2018 вохӯрӣ бо Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Душанбе баргузор гардида, дар он масъалаҳои ҳамкории дуҷониба баррасӣ шуданд. Соли 2019 аввалин вохӯрии расмӣ, ки ба масъалаҳои амният ва рушди муштарак бахшида шуда буд, баргузор гардид. Соли 2024-2025 вохӯриҳо бо сафирони Тоҷикистон дар Ҷопон иштирок дар EXPO-2025 дар Осака ва конфронси байналмилалӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо дар Душанбе гузаронида шудаанд. Гурӯҳ ба рушди ҳамкориҳо дар соҳаҳои иқтисод (ҷалби сармояи Ҷопон), иҷтимоӣ (тандурустӣ, маориф), сайёҳӣ, технологияҳои нав (технологияи иттилотӣ, технопаркҳо) ва ҳифзи муҳити зист таваҷҷуҳ мекунад. Он ҳамчун василаи муҳим барои татбиқи лоиҳаҳои муштарак, аз ҷумла дар чаҳорчӯби кӯмакҳои расмии рушди Ҷопон (ODA) шинохта шудааст. Гурӯҳ дар пешбурди дипломатияи парлумонӣ кӯмак мерасонад, ки ин ба таҳкими муносибатҳои умумӣ байни ду кишвар мусоидат мекунад. Масалан, сафарҳои Кейҷи Фуруя ба Тоҷикистон ва Узбекистон дар ташаккули сиёсати Ҷопон нисбат ба Осиёи Марказӣ нақши муҳим бозидаанд. Ин гурӯҳ қисми низоми васеътари лигаҳои дӯстии парлумонии Ҷопон аст, ки бо кишварҳои гуногун (масалан, Куба, Тайван) ҳамкорӣ мекунад.

2. Вохӯрӣ бо Президенти Агентии ҳамкории байналмилалии Ҷопон (ҶАЙКА) Акиҳико Танака. ҶАЙКА ҳамчун шарики асосии рушди Тоҷикистон шинохта шуда, лоиҳаҳои муштарак дар энергетика, нақлиёт, кишоварзӣ ва маориф баррасӣ гардиданд. Имзои созишномаҳои нави грантӣ ва ҷалби қарзҳои имтиёзноки иенӣ аз натиҷаҳои муҳим буданд. Ин ҳамкорӣ барои татбиқи «технологияҳои сабз» ва энергетикаи барқароршаванда аҳамияти калон дорад.

ҶАЙКА (JICA) — ин Агентии Ҳамкории Байналмилалии Ҷопон ва масъули асосии расонидани кӯмаки расмии рушд барои кишварҳои рӯ ба рушд аст. Он солҳои 1950-ум оғоз ёфта, соли 2003 ҳамчун муассисаи мустақили маъмурӣ ташкил шудааст. Ҳадафҳои фаъолияти он кӯмак ба рушди иқтисодӣ ва иҷтимоӣ дар кишварҳои рӯ ба рушд, пешбурди ҳамкории байналмилалӣ, таъмини амнияти инсонӣ (масалан, дар соҳаҳои маориф, тандурустӣ, кишоварзӣ, инфрасохтор) мебошад. Расонидани грантҳо, қарзҳои имтиёзнок, ҳамкории техникӣ, фиристодани ихтиёриён, омӯзиши мутахассисон дар Ҷопон ба самтҳои асосии фаъолияти он дохил мешаванд. ҶАЙКА яке аз калонтарин ташкилотҳои дуҷонибаи кӯмакрасонии рушд бо қароргоҳои худ дар зиёда аз 150 кишвари ҷаҳон аст. Ҳамкорӣ ҶАЙКА бо Тоҷикистон аз соли 1993 оғоз шудааст (бо даъвати мутахассисон ба Ҷопон барои омӯзиш дар соҳаҳои идоракунӣ ва иқтисод). Қароргоҳи расмӣ дар Душанбе соли 2006 кушода шуда, зиёда аз 2000 нафар тоҷикон дар Ҷопон ба омӯзиш сафарбар гардиданд. Соҳаҳои асосии фаъолияти он рушди деҳот ва кишоварзӣ (масалан, ҳамкорӣ бо Созмони озуқаворӣ ва кишоварзии Созмони Милали Муттаҳид барои тухмии картошка ва агробизнес), таъминоти об ва санитария (беҳтаркунии системаҳои обтаъминкунӣ, масалан, дар ноҳияи Абдураҳмони Ҷомӣ барои зиёда аз 50 ҳазор нафар), тандурустӣ (ҳифзи саломатии модар ва кӯдак), нақлиёт (сохтмон ва нигоҳдории роҳҳо, беҳбуди фурудгоҳи Душанбе), маориф, энергетика ва дигар соҳаҳо. ҶАЙКА волонтёрон (ихтиёриён) ва мутахассисон мефиристад, масалан, барои омӯзонидани забони ҷопонӣ дар донишгоҳҳои Тоҷиистон.

3. Вохӯриҳо бо намояндагони доираҳои тиҷоратӣ (РОТОБО ва JOGMEC). Дар мулоқотҳо бо Масами Ииҷима ва Ичиро Такаҳара имкониятҳои сармоягузорӣ дар коркарди маҳсулоти кишоварзӣ, саноати нассоҷӣ, дорусозӣ, энергетикаи барқароршаванда ва истихроҷи маъданҳо муҳокима шуданд. Тоҷикистон ҳамчун кишвари дорои захираҳои нодир ва мавқеи муносиби логистикӣ муаррифӣ гардид.

РОТОБО - Ассотсиатсияи савдо бо Русия ва кишварҳои ИДМ мебошад, ки дар Ҷопон таъсис ёфта, ҳамчун ниҳоди ғайритиҷоратӣ фаъолият мекунад ва ҳадафи асосии он рушди ҳамкориҳои иқтисодӣ, тиҷоратӣ ва сармоягузорӣ байни ширкатҳо ва муассисаҳои ҷопон бо кишварҳои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ), аз ҷумла кишварҳои Осиёи Марказӣ мебошад. Ҳадафҳо ва вазифаҳои асосии РОТОБО мусоидат ба густариши савдо ва сармоягузорӣ байни Ҷопон ва кишварҳои ИДМ, пешниҳоди маълумоти иқтисодӣ, ҳуқуқӣ ва бозор ба ширкатҳои ҷопон; дастгирии лоиҳаҳои муштарак дар соҳаҳои саноат, энергетика, нақлиёт ва кишоварзӣ; таҳкими робитаҳои соҳибкорӣ ва институтсионалӣ. Самтҳои фаъолияти РОТОБО ташкил ва баргузории форумҳо, семинарҳо ва вохӯриҳои тиҷоратӣ, мусоидат ба сафарҳои кории намояндагони ширкатҳо, таҳлили бозорҳо ва омода намудани ҳисоботҳои иқтисодӣ, ҳамкорӣ бо ниҳодҳои давлатӣ ва бахши хусусӣ. РОТОБО ва кишварҳои Осиёи Марказӣ (аз ҷумла Тоҷикистон) таваҷҷуҳи махсус зоҳир намуда, дар самтҳои инфрасохтор, энергетика, захираҳои табиӣ, рушди бахши хусусӣ ҳамкориро ташвиқ мекунад.

JOGMEC - Созмони Ҷопон оид ба амнияти металлҳо ва энергетика ниҳоди давлатӣ-нимҳукуматии Ҷопон буда, бо мақсади таъмини амнияти энергетикӣ ва захираҳои табиии кишвар фаъолият мекунад. JOGMEC дар натиҷаи муттаҳид шудани чанд сохтор соли 2004 таъсис ёфтааст. Вазифаҳо ва ҳадафҳои асосии JOGMEC таъмини дастрасии устувори Ҷопон ба захираҳои нафту газ, ангишт ва металлҳои стратегӣ, дастгирии лоиҳаҳои ҷустуҷӯ, истихроҷ ва коркарди маъданҳо ва манбаъҳои энергетикӣ, коҳиш додани хавфҳои сармоягузорӣ барои ширкатҳои ҷопонӣ дар хориҷ, нигоҳдории захираҳои стратегии нафту газ, рушди технологияҳои пешрафта дар соҳаҳои энергетика ва маъданкорӣ аст. Самтҳои фаъолияти JOGMEC маблағгузорӣ ва кафолати қарз барои лоиҳаҳои энергетикӣ ва маъданӣ, иштирок дар лоиҳаҳои байналмилалии истихроҷи захираҳо, тадқиқоти геологӣ ва арзёбии захираҳои табиӣ, ҳамкорӣ бо давлатҳо ва созмонҳои байналмилалӣ дар соҳаи энергетика мебошад. JOGMEC бо бисёр кишварҳо, аз ҷумла давлатҳои Осиёи Марказӣ, Африка ва Амрикои Лотинӣ ҳамкорӣ дошта, ба рушди лоиҳаҳои муштарак дар соҳаҳои нафту газ, металлҳои нодир ва стратегӣ, энергияи устувор мусоидат менамояд. Аҳамияти JOGMEC барои кишварҳои шарик (аз ҷумла Тоҷикистон) дар ҷалби сармоя ва технологияҳои ҷопон, омӯзиши мутахассисон, рушди соҳаи маъдан ва энергетика тибқи стандартҳои байналмилалӣ мебошад.

4. Вохӯрӣ бо Императори Ҷопон Наруҳито. Ин мулоқоти протоколии олӣ рамзи эҳтироми мутақобила ва таҳкими муносибатҳои дӯстона буд. Дар ҷараёни ин мулоқоти сатҳи баланди муносибатҳои дӯстона ва ҳамкории дуҷониба таъкид гардида, саҳми Ҷопон дар рушди иҷтимоию иқтисодии Тоҷикистон, бахусус тавассути Кӯмакҳои расмӣ барои рушд (ODA) баланд арзёбӣ шуд, масъалаҳои ҳамкории фарҳангӣ, гуманитарӣ ва таҳкими робитаҳои байни мардумон мавриди баррасӣ қарор гирифтанд. Императори Акихито ба таърих, фарҳанг ва тамаддуни ғании халқи тоҷик таваҷҷуҳи хос зоҳир намуда, омодагии ҷониби Ҷопонро ҷиҳати рушди минбаъдаи муносибатҳо иброз доштанд. Муҳтарам Наруҳито Императори кунунии Ҷопон мебошад. Ӯ 1 майи соли 2019 пас аз истеъфои падаронашон — Императори пешини Ҷопон муҳтарам Акихито — ба тахти императорӣ нишаст. Тибқи Конститутсияи Ҷопон Император рамзи давлат ва ваҳдати миллат буда, дар фаъолияти сиёсӣ мустақиман иштирок намекунад. Бо вуҷуди ин, ӯ дар таҳкими муносибатҳои байналмилалӣ ва робитаҳои дӯстона миёни кишварҳо нақши муҳим мебозад. Самтҳои таваҷҷуҳи Император Наруҳито ин масъалаҳои муҳити зист ва захираҳои об, ҳамкории байналмилалӣ ва сулҳ, рушди фарҳанг ва табодули тамаддунҳо щисобида мешавад. Императори Ҷопон муҳтарам Наруҳито дар таҳкими равобити дӯстона миёни Ҷопон ва дигар кишварҳо, аз ҷумла Ҷумҳурии Тоҷикистон саҳми арзанда дорад.

5. Вохӯрӣ бо Раиси Палатаи мушовирони Парлумони Ҷопон Секигучи Масакадзу. Дар ин ҷо дипломатияи парлумонӣ ва ҳамкории иқтисоди рақамӣ, «технологияҳои сабз» ва сайёҳӣ мавриди баррасӣ қарор гирифтанд. Парлумони Ҷопон, ки Коккай номида мешавад, аз ду палата иборат аст: 1. Палатаи намояндагон ва 2. Палатаи мушовирон. Палатаи мушовирон қонунҳоро баррасӣ, таҳрир ва тасдиқ мекунад, инчунин ба қонунҳои пешниҳодшуда таваҷҷуҳ менамояд. Вазифаҳо ва ҳуқуқҳои ин палата баррасии қонунҳо ва пешниҳоди тағйиротҳо, назорат бар фаъолияти ҳукумат, тасдиқи номзадҳо ба вазифаҳои муҳими давлатӣ (масалан, муовинони вазирон, баъзе мақомоти судӣ), тавсия додан ва машварат бо палатаи намояндагон оид ба масъалаҳои сиёсӣ ва қонунгузорӣ аст. Палатаи мушовирон бештар ҳамчун палатаи баррасии таҳрирӣ ва машваратӣ амал мекунад. Қонунҳо одатан аввал аз Палатаи намояндагон мегузаранд, баъд ба Палатаи мушовирон меоянд, агар палатаҳо ба қонун мувофиқ набошанд, қарорҳо аксаран бо тасмими палатаи намояндагон ҳал карда мешаванд. Ба таври умум, Палатаи мушовирон ҳамчун ниҳоди баррасии қонунҳо ва машварат дар низоми парлумонии Ҷопон нақши калидӣ дорад, ки ба мувозинат ва назорати ҳукумат мусоидат мекунад.

Ин вохӯриҳо аз нуқтаи назари ҳуқуқӣ аҳамияти калон доранд, зеро онҳо заминаи ҳуқуқии созишномаҳои нав, ҷалби сармоя ва ҳифзи манфиатҳои миллиро мустаҳкам мекунанд. Дар вохӯриҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо намояндагони воломақоми Ҷопон самтҳои афзалиятноки ҳамкорӣ - энергетикаи «сабз», технологияҳои рақамӣ, саноат, кишоварзӣ, маориф ва тандурустӣ - муайян гардиданд.

Муколамаи «Осиёи Марказӣ + Ҷопон» соли 2004 таъсис ёфта, то имрӯз ҳамчун платформаи муҳими ҳамкории минтақавӣ фаъолият мекунад. Баргузории аввалин ҳамоиши сатҳи сарони давлатҳо дар Токио нишонаи гузариш аз кӯмакҳои рушдӣ ба ҳамкориҳои мутақобилан судманд аст. Барои Тоҷикистон ин формат имконият медиҳад, ки захираҳои табиӣ, мавқеи географӣ ва сармояи инсонии худро ҳамчун омилҳои ҷалби сармояи ҷопон пешниҳод кунад.

Вохӯриҳои дуҷонибаи Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Токио марҳилаи муҳими таҳкими ҳамкориҳои стратегӣ гардиданд. Ин чорабиниҳо имкониятҳои навро барои рушди иқтисодии Тоҷикистон, ҷалби технологияҳои пешрафта ва сармоягузориҳои мустақим боз намуданд. Аз нуқтаи назари ҳуқуқӣ сафари расмии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба шаҳри Токиои Ҷопон барои анҷом додани вохуриҳо бо намояндагони воломақоми Ҷопон ва иштирок дар Ҳамоиши Муколамаи «Осиёи Марказӣ - Ҷопон» заминаи ҳуқуқии ҳамкориҳои ояндаро мустаҳкам карда, ба таъмини рушди устувор ва ҳифзи манфиатҳои миллӣ мусоидат менамоянд.

САНГИНЗОДА Дониёр Шомаҳмад, муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва

Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон оид ба илм ва таълим доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

(Дар ҳошияи Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 16.12.2025)

Истиқлолу озодии ҳар қавму миллат дар натиҷаи саъю талошҳо, матонату ҷасорат ва эҳтирому эҳсоси ватандӯстӣ ба даст меояд, ки ҳифзу ҳимояи он ҷонфидоиву ҷоннисориҳо талаб мекунад. Муҳимтарин дастоварди Тоҷикистон дар даврони Истиқлол эҷоди мактаби сулҳу суботу созандагӣ, эҳёи таъриху тамаддун, забону адабу фарҳанг ва ободиву оромии кишвар мебошад. Тоҷикистон зери роҳнамоӣ ва роҳбарии Президенти хирадманду ҷасуру ҷавонмард қавму миллатро аз вартаи ҳалокату ҷаҳолат раҳоӣ бахшида, ба самти сулҳу суботу созандагӣ роҳнамоӣ кард. Бо чунин ормону орзуҳо ва дарки дурусти худшиносӣ насли навини Тоҷикистон дар мактаби сулҳу созандагӣ тарбия гирифта, тавассути омӯзиши илму донишу хирад барои рушди арзишҳои фарҳангиву миллӣ пайваста талошу мубориза менамояд. Ҳамин тавр, Тоҷикистон санаи 9-уми сентябри соли 1991 Истқилоли комил пайдо карда, дар арсаи ҷаҳонӣ чун кишвари ташаббускор пазируфта шуд.

Ҳамасола мардуми кишвар аз паёмҳои Президент дарси ибрат гирифта, онро чун дастурамал хуш пазироӣ карда, барои амалӣ ва истифодаи саривақтии он саъю талошҳо меварзанд. Бояд таъкид кард, ки Паёмҳои Президенти кишвар дар доираи шиори “Машварат идроку ҳушёрӣ диҳад” пайваста ироа мегарданд. Зеро ҳар ҳарфи паём ишораест ба ҳифзу ҳимоя ва озодиву ободиву оромии инсон бахшида шуда, ба қавли марҳум Мирзоюсуфи Фозилзода:

Аз ин паём ҳар озода шодмон гардид,

Чи ҳиндӣ ё чи араб ё чи турку афғонаст.

Паёмҳои Президент ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо арзёбии фаъолиятҳои соли гузашта ва дурнамои соли оянда мавриди баррасӣ қарор гирифта, баҳри тадбиру тақдири ояндаи кишвар муҳим муҳим шуморида мешаванд. Дар Паём самараи солҳои гузашта ва самтҳои сиёсати дохилию хориҷӣ баррасӣ гардида, иқтидору тавонмандиҳои кишвар, пешгирӣ аз хатару таҳдидҳо, тадбирҳо барои ҳалли масъалаҳои иҷтимоӣ ва иқтисодӣ мавриди таваҷҷуҳи хос қарор мегиранд.

Ҳамин тавр, дар Паёми соли 2026 самтҳои иқтисодиёту тиҷорату саноат, таъмини амнияти энергетикиву нақлиётӣ, ҳифзи сулҳу субот, низому қонунҳои тандурустӣ, нақш ва ҳимояи ҷавонон, рушд ва роҳандозии варзиш ва сайёҳӣ бештар таъкид гардида, вазифаҳои мушаххас ироа шуданд.

Яке аз нуктаҳои калидии Паёми Президент таъкид ба созишномаи эҷоди фазои сулҳу созандагӣ миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷумҳурии Қирғизистон ва Ҷумҳурии Ӯзбекистон дар бораи нуқтаи пайвастшавии сарҳади давлатии се кишвар ва Эъломияи Хуҷанд доир ба дӯстии абадӣ аз ҷониби сарони давлатҳо мебошад, ки барои рушди минтақа ва идомаи ҳамкориҳои судманд заминаи мустаҳками ҳуқуқиро фароҳам месозанд.

Дар Паём Президент нақши ташаббусҳои ҷаҳонии Тоҷикистон, аз ҷумла нахустин конфронси байналмилалӣ ҷиҳати амалисозии қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид оид ба «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо», қабули «Ҳифзи пиряхҳо ва криосфера дар минтақаҳои кӯҳӣ» дар ҷаласаи 7-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид оид ба муҳити зист, «Нақши зеҳни сунъӣ дар фароҳам овардани имконоти навин барои рушди устувор дар Осиёи Марказӣ» ва ба Феҳристи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО ворид гардидани ёдгориҳои мероси фарҳангии Хуттали қадим зимни иҷлосияи 47-уми Кумитаи мероси ҷаҳонӣ дар шаҳри Париж баёнгари мақому макон ва эътирофи ташаббусҳои созандаи Тоҷикистон мебошад.

Ҳамин тариқ, бо иқдоми Тоҷикистон қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар хусуси эълон кардани соли 2027 ҳамчун «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ» қабул гардид, ки аз ибтикороти созандаи кишвар ҳисобида мешавад.

Паёми имсола марҳалаҳои фосилавии иҷрои Стратегияи миллии рушд то соли 2030-ро низ дар бар мегиранд, ки ба хотири расидан ба ҳадафҳои стратегӣ ва баланд бардоштани сатҳу сифати зиндагии аҳолӣ иқдомоти муҳимму самарабахш амалӣ шуданд.

Дар Паёми имсола ҷиҳати амалисозии иқдомоти созанда дар доираи «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия» таҳияи лоиҳаи «Стратегияи рушди соҳаи алоқаи Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040» муҳим арзёбӣ гардида, пешниҳод шуд.

Паёми имсола фарогири масъалаҳои муҳим ба хусус ҳолат ва дурнамои рушди гидроэнергетикӣ низ мебошад. Дар ин зимн, барномаву кору талошҳо оид ба корбурди агрегати сеюми неругоҳи барқи обии «Роғун» таъкид гардид, ки бо истифодаи он истиқлоли энергетикии кишвар ба таври комил таъмин мегардад.

Ҳамин тариқ, роҳбарияти Тоҷикистон бо истифода аз ҳамаи захираву имкониятҳо раванди сохтмони неругоҳи барқи обии «Роғун»-ро пайваста идома дода, бо ҷалби сохтмончиён ва кормандони муҳандисиву техникӣ дар ободии он саҳм мегузоранд.

Мавриди зикр аст, ки НБО-и Роғун аз баландтарин нерӯгоҳи барқи обӣ дар ҷаҳон буда, роҳандозии он истеҳсоли энергияро дар мамлакати тақрибан ба нуҳ миллион нафар аҳолӣ ду баробар зиёд карда, камбуду норасоии энергетикиро коҳиш дода, аз эҷоди энергияи изофии он кишварҳои ҳамсоя низ истифода хоҳанд кард.

Ҳамин тавр, бо роҳандозии НБО-и Роғун ва амалисозии лоиҳаи CASA -1000 кишварҳои Осиёи Ҷанубӣ, аз ҷумла Афғонистону Покистон ба нерӯи барқ таъмин мегарданд.

Мавриди зикр аст, ки кишварҳои Тоҷикистону Қирғизистон ва Покистону Афғонистон дар доираи лоиҳа CASA-1000 созишномаи байниҳукуматӣ оид ба воридоти 1300 МВт аз кишварҳои Осиёи Марказӣ ба Осиёи Ҷанубӣ ба имзо расониданд.

Дар ин зимн, Тоҷикистон бо доштани манобеи фаровон табиӣ ва иқтидори гидроэнергетикӣ яке аз тавлидкунандаи бузурги энергияи сабз дар минтақа шинохта шуда, дар масъалаҳои мубраи геополитикаи минтақавӣ ва ҷаҳонӣ нақши калидӣ мебозад.

Дар ин зимн, обу барқ барои мустаҳкам намудани робитаҳои кишвари Тоҷикистон бо минтақаи Осиёи Марказӣ ва Осиёи Ҷанубӣ имконияти хубтар фароҳам меорад. Зеро минтақаи Осиёи Ҷанубӣ барои таъмини рушди худ ба энергия ниёз дошта, хоҳони истифода аз манобеи фаровони Осиёи Марказӣ, аз ҷумла Тоҷикистон мебошад.

Дар ниҳоят бояд зикр кард, ки Паёми Президенти кишвар дорои нукоти муҳим мебошад, ки дар доираи қонуну низоми меъёрҳои демократӣ ва идорӣ барои огоҳии аҳолӣ ва дурнамои кишвар ироа мегардад.

Инчунин, тавассути Паём масъалаҳои иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва дурнамои мамлакат бештар мавриди таваҷҷуҳ қарор гирифта, машваратҳои муфид аз ҷониби роҳбари кишвар пешниҳод мешавад.

Яке аз нукоти калидии Паёми имсоларо илму маориф ва нақши донишмандони кишвар ба хусус олимону ходимону муҳаққиқони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ташкил медиҳад, ки дар эҷоди консепсияҳои миллӣ, муаррифии таъриху тамаддун, фарҳанг, малакаву маданияту мактабҳои оливу касбии кишвар пайваста талош карда, китобу мақолаҳо эҷод мекунанд.

Ба ин мақсад, дар Паёми 2026 Ҳукумати мамлакат, аз ҷумла Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон вазифадор карда шуд, ки вазъи амалишавии Стратегияи миллии рушди маориф барои давраи то соли 2030- ро ҳамаҷониба таҳлилу баррасӣ намуда, онро тибқи ҳадафҳои нави дар ин самт гузошташуда такмил диҳад. Бояд зикр кард, ки соли 2019 дар Паёми Роҳбари давлат солҳои 2020 – 2040 Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф эълон шуд,ки заминаро барои дарки дуруст фарохам меоварад.

Ҳамин тариқ, таваҷҷуҳ ба олимон ва рушди илму маориф аз ҷониби Ҳукумати кишвар ба хусус Президенти кишвар хеле бештар шуда, пайваста дастгирӣ меёбанд. Дар ин замина, олимону ходимони Академияи миллии илмҳо доир ба масъалаҳои илму маърифат тадбирҳои муфиду муассир андешида, дар рушди омӯзиши фанҳои дақиқ бо истифода аз фанновариҳои муосир саҳм гузошта, аз равишу моделҳои пешрафтаи кишварҳои ҷаҳон истифода карда, табодули таҷриба менамоянд.

Дар Паёми роҳбари кишвар якбори дигар таъкид шуд, ки аз қадимулайём тоҷикон олиму орифу шарҳсозу меъмору муҳандис буданд, то имрӯз дар байни халқҳои олам бо чунин сифатхои хуб боқӣ мондаанд. Ҳамин хислатҳои хуби инсонӣ сабаб шуданд, ки аҳолии кишвар бо роҳбарии Президенти ҷасуру ҷавонмарду дурандеш аз хираду фаросату худогоҳиву худшиносӣ кор гирифта, миллатро ба сӯи қуллаҳои олии давлатдорӣ роҳнамоӣ намуданд.

Паёмҳои Президент фарогирии нукоти муҳим буда, аҳолии кишварро баҳри ҳифзу ҳимоя аз сулҳу созандагии кишвар, ки ҷойгоҳу мақоми он дар барномаҳои сулҳофаринии СММ аз нодиртарин таҷрибаи сулҳи ҷаҳонӣ то ба имрӯз боқӣ мондааст, роҳнамоӣ менамоянд.

Президенти кишвар дар Паём вазъи ноором ва равандҳои пуртазоду мураккаб дар минтақаҳои гуногуни ҷаҳон, ки пайомадҳои буҳронии сиёсиву иқтисодӣ доштаро мавриди баррасӣ қарор дода, таъкид карданд, ки Тоҷикистон зимни пешбурди сиёсати хориҷӣ саъю талошро дар ҳамбастагӣ бо ҷомеаи ҷаҳонӣ барои расидан ба ҳадафҳои созанда ҷиҳати пойдории сулҳу субот идома дода, дар доираи «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» ҳамкориҳои гуногунҷанбаи худро таҳкиму тавсеа хоҳад дод.

Паёми Президент чун дастурамал ва дурнамо ба мо ишора мекунад, то аз роҳу равишҳои хуб, сиёсату тавсияҳои дурандешона хуб истифода карда, дар рушди робитаҳои дипломатии гуногунсамтаи Тоҷикистон, ба хусус геофарҳангиву геосиёсиву геоиқтисодӣ саҳми бештар гузорем.

Мирсаид Раҳмонов, ходими калони илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

(Дар ҳошияи Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз 16.12.2025)

Паёми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 16 декабри соли 2025 баргузор гардид ва дар он масъалагузорию арзёбии самтҳои рушди фарҳанги миллӣ ва заминаи таҳким намудани давлатдории тоҷикон дар солҳои минбаъда ироа карда шуд. Зимни суханронии худ Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ибрози ақида намуданд, ки барои баланд бардоштани сатҳи маърифатнокӣ ва завқи бадеии аҳолии мамлакат, хусусан, ҷавонону наврасон аз ҷониби муассисаҳои соҳаи фарҳанг дар даҳ соли сипаригардида 900 номгӯй адабиёти бадеиву бачагона нашр ва ба китобхонаҳо дастрас карда шуд.

Барои боз ҳам балан бардоштани маърифати фарҳангии ҷомеъа дар пойтахти кишвар – шаҳри Душанбе бузургтарин иншооти соҳа – Театри миллиро бо шароиту имкониятҳои муосир бунёд карда истодаанд, ки туҳфаи Ҳукумати мамлакат ба мардуми кишвар ва аҳли фарҳангу ҳунар ба ифтихори ҷашни 35-солагии истиқлоли давлатӣ мебошад.

Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба масъалаи фарҳанги миллӣ ҳамеша таваҷҷуҳи хосса зоҳир намуда, дар даҳ соли охир 150 иншооти соҳаи фарҳангро сохта, ба истифода дода шуд ва 350 иншооти дигари соҳаро таъмиру азнавсозӣ кардаанд.

Барои боз ҳам устувор гардонидани заминаи илмии фарҳангии ҷомеъа давра ба давра бо дастури Роҳбари давлат 3 миллиону 200 ҳазор нусха китоби «Тоҷикон»-и аллома Бобоҷон Ғафуров ва «Шоҳнома»-и безаволи Абулқосими Фирдавсӣ чоп ва ба аҳолии мамлакат ройгон туҳфа карда шуд. Чунки асарҳои зикр гардида ҳамчун мероси таърихиву фарҳангӣ ва шиносномаи миллати куҳанбунёди тоҷик ба ҳисоб меравад.

Соли равон бо саъю талошҳои кишвари мо 11 ёдгории мероси фарҳангии тоҷикон ,аз ҷумла Хуттали қадим (дар ноҳияҳои Ҷалолиддини Балхӣ, Данғара, Восеъ, Фархор ва Ховалинги вилояти Хатлон) ба Феҳристи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО ворид карда шуд. Дар ин радиф, аз ҷониби ЮНЕСКО қабул шудани қатъномаҳо дар мавриди эътирофи шаҳри Панҷакент ҳамчун «Шаҳри ҷаҳонии ҳунарҳои дастӣ барои сӯзанидӯзӣ» ва бузургдошти 1050-солагии Робияи Балхӣ дар солҳои 2026 – 2027 далели ҷойгоҳи хоссаи меросу арзишҳои фарҳангиву маънавии тоҷикон дар тамаддуни умумибашарӣ мебошад.

Барои муаррифии фарҳангу тамаддуни тоҷикон Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, силсилаи ҳамоишҳоро зери унвони «Устувонаи Куруш: Эъломияи ибтидоии ҳуқуқи гуногунрангии фарҳангӣ» (аввалин эъломияи ҳуқуқи башар дар таърихи инсоният) баён намуда, боиси ифтихору сарбаландии миллати ориёии мо мебошад. Пешниҳод карда шуд, ки азбаски тоҷикон дорои фарҳанги ғанӣ ва соҳибтамаддун мебошанд, бояд Маркази тамаддуни Ориёӣ ва Маркази байналмилалии Наврӯз бунёд карда шавад. Дар ин росто, мо бояд барои ҳифзи арзишҳои моддиву ғайримоддии миллати худ муаррифии шоистаи онҳоро дар арсаи байналмилалӣ ҳадафмандона идома диҳем.

Аз ҷумла Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо дарназардошти саҳми таърихии мусиқишинос Борбади Марвазӣ дар рушди фарҳанги ҷаҳонӣ, вазоратҳои корҳои хориҷӣ ва фарҳанг ҷиҳати ба Феҳристи шахсиятҳои барҷастаи фарҳангии ЮНЕСКО ворид намудани номи ӯ тадбирҳои зарурӣ андешида истодааст.

Саҳми фарҳангиии Борбад дар ҷодаи мусиқии Шарқ, ки дар асрҳои шашуму ҳафтуми мелодӣ – дар замони давлатдории Сосониён – зиндагӣ ва эҷод кардааст, аз ҷониби олимону коршиносони маъруфи дунё ҳамчун яке аз аввалин донандагони илми мусиқӣ ва оҳангсози касбии қаламрави ориёӣ эътироф гардидааст. Пас мусаллам аст, ки тоҷикон яке аз миллатҳои фарҳангиву тамаддунсози дунё мебошанд.

Боиси ифтихори мост, ки гузаштагони некноми мо – ориёиҳо ба ҷаҳониён забону фарҳанг, илму ҳунар, ойину суннатҳои бою рангоранги башардӯстона, аз ҷумла Наврӯз, инчунин, анъанаҳои пешрафтаи давлатдорӣ, яъне тамаддуну фарҳанги ҷовидонаро ба мерос гузоштаанд. Воқеан, Наврӯз, ки имрӯз мақоми байналмилалӣ гирифтааст, Меҳргон, Сада ва Тиргон, ки таҷассумгари андешаҳои инсондӯстӣ ва бузургдошти табиат мебошанд ва анъанаҳои давлатдории гузаштагони ориёии мо, ки дар таърихи башарият нақши мондагору таъсиргузор бозидаанд, асоси ҳувият ва асолати мо – тоҷикон мебошанд.

Ҳамин тариқ, фарҳанги оламшумули тоҷикон моро водор месозад, ки дар баробари ифтихор кардан аз мероси оламшумули аҷдоди худ онро соҳибӣ кунем, омӯзем, идома диҳем ва барои наслҳои оянда ҳамчун ганҷинаи бебаҳои ҳувиятсоз ба мерос гузорем.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дуруст қайд карданд, ки давлати пешрафта, Ватани обод ва зиндагии осуда дошта бошем, бояд кӯшиш кунем, ки фарзандонамон соҳиби саводу дониш ва касбу ҳунар шаванд. Зеро фарҳанги миллӣ заминаи устувори давлатдории тоҷикон буда, мо бояд асарҳои худро ба нақши фарҳанги қадимаи худ ва тамаддуни ориёӣ будани худро ҳифз намуда ба ҷаҳони мутамаддин муаррифӣ намоем.

Воҳидова Санавбарбону, мудири шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои

давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих, профессор