
АСОСӢ
-
МАСОҲАТИ ПИРЯХИ ФЕДЧЕНКО БО ТАМОМИ ШОХАҲОЯШ 681,7 КМ2 ВА ДАРОЗИИ ОН 77 КМ МЕБОШАД.
ҚУЛЛАИ БОЛОИИ ШОХОБИ ПИРЯХ БА БАЛАНДИИ 6280 М МЕРАСАД ВА ҚИСМИ ЗАБОНАИ ПИРЯХ ДАР
БАЛАНДИИ 2910 М АЗ САТҲИ БАҲР ҚАРОР ДОРАД. ҒАФСИИ ПИРЯХ ДАР БАЪЗЕ ҶОЙҲО АЗ 800 ТО 1000
МЕТРРО ТАШКИЛ ДОДА ВА ҲАҶМИ ОН ТАҚРИБАН 130 КМ2 – РО ТАШКИЛ МЕДИҲАД. -
Соли 1933. Моҳи январи соли 1933 Пойгоҳи Академияи илмҳои
Иттиҳоди Шӯравӣ дар Тоҷикистон таъсис ёфт ва директори нахустини он
академик С.Ф.Олденбург (1868-1935) таъйин шуд. Пойгоҳ бахшҳои геология, ботаника,
зоологияву паразитология, хокшиносӣ, илмҳои гуманитариро дар бар мегирифт. -
МИНЁТУРИ НУСХАИ “ШОҲНОМА”-И АБУЛҚОСИМ ФИРДАВСӢ
ДАР МАРКАЗИ МЕРОСИ ХАТТИИ НАЗДИ РАЁСАТИ АМИТ, №5955
“САҲНАИ ГИРИФТОР ШУДАНИ ХОҚОН БА ДАСТИ РУСТАМ” -
ТЕЛЕСКОПИ ТСЕЙС-1000-И РАСАДХОНАИ
АСТРОНОМИИ БАЙНАЛМИЛАЛЛИИ
САНГЛОХИ ИНСТИТУТИ АСТРОФИЗИКАИ АМИТ -
БАБРИ БАРФӢ (PANTHERA UNCIA (SCHREBER, 1775)) БА ҚАТОРИ
ДАРАНДАГОН (CARNIVORA), ОИЛАИ ГУРБАШАКЛОН (FELIDAE)
МАНСУБ БУДА, ЗЕРИ ТАҲДИДИ МАҲВШАВӢ ҚАРОР ДОРАД. ДАР
ҲУДУДИ 20 ҚАТОРКӮҲ – ТУРКИСТОН, ЗАРАФШОН, ҲИСОР,
ҚАРОТЕГИН, ҲАЗРАТИ ШОҲ, ВАХШ, ДАРВОЗ, АКАДЕМИЯИ МИЛЛИИ
ИЛМҲО, ПЁТРИ I, ВАНҶ, ЯЗГУЛОМ, РӮШОН, ШОҲДАРА, ПШАРТ,
МУЗКӮЛ, САРИКӮЛ, АЛИЧУРИ ҶАНУБӢ, АЛИЧУРИ ШИМОЛӢ, ВАХОН,
ПАСИ ОЛОЙ ПАҲН ШУДААСТ. МАСОҲАТИ УМУМИИ ПАҲНШАВИИ
НАМУД ДАР ТОҶИКИСТОН ТАҚРИБАН 85,700 КМ2 (ТАҚРИБАН 2.8%
ҲУДУДИ ПАҲНШАВИИ НАМУДРО ДАР МИҚЁСИ ОЛАМ) ТАШКИЛ МЕДИҲАД. -
САРАЗМ ЯКЕ АЗ НОДИРТАРИН ЁДГОРИҲОИ БОСТОНШИНОСИСТ, КИ ХАРОБАҲОИ ОН ДАР
15-КИЛОМЕТРИИ ҒАРБИ ПАНҶАКЕНТ ВА 45-КИЛОМЕТРИИ ШАРҚИ САМАРҚАНД КАШФ
ШУДААСТ. ИН МАВЗЕЪРО ТИРАМОҲИ СОЛИ 1976 БОСТОНШИНОС АБДУЛЛОҶОН ИСҲОҚОВ
КАШФ КАРДА БУД ВА СОЛҲОИ ЗИЁД ТАҲТИ РОҲБАРИИ Ӯ МАВРИДИ ОМӮЗИШ ҚАРОР ГИРИФТААСТ. -
РАВАНДИ КОРИ АВВАЛИН ЛАБОРАТОРИЯИ POLLYXT “ЛИДАР” ДАР ОСИЁИ МИЁНА,
ДАР ОЗМОИШГОҲИ ИНСТИТУТИ ФИЗИКАЮ ТЕХНИКАИ БА НОМИ С. У. УМАРОВИ
АКАДЕМИЯИ МИЛЛИИ ИЛМҲОИ ТОҶИКИСТОН
Хабар ва навгониҳо
ҚАҲРАМОНОНИ ТОҶИКИСТОН

Адиб, олим ва асосгузори адабиёти муосири тоҷик. Аввалин Президенти Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон. Муаллифи асарҳои «Таърихи амирони манғитияи Бухоро», «Таърихи инқилоби фикрӣ дар Бухоро», «Намунаи адабиёти тоҷик», «Дохунда»,...Муфассал

Олим, академики Академияи Илмҳои ИҶШС, арбоби ҳизбӣ ва давлатӣ, муаллифи китоби оламшумули «Тоҷикон» ва зиёда аз 300 асару мақолаҳо. Солҳои 1944-1946 котиби дуюм, с.1946-1956 котиби якуми КМ Ҳизби комунистии Тоҷикистон, 1956 – 1977 сарвари...Муфассал

Шоири халқӣ, раиси Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон, Қаҳрамони меҳнати сотсиалистӣ, Раиси Кумитаи якдилии халқҳои Осиё ва Африқо. Барои достонҳои «Қиссаи Ҳиндустон»(1948), «Ҳасани аробакаш», «Чароғи абадӣ», «Садои Осиё»,(1960) «Ҷони ширин»...Муфассал

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон. 19 ноябри соли 1992 дар иҷлосияи XVI Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон раиси Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, 6 ноябри соли 1994 бори аввал, солҳои 1999, 2006 ва 2013 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб гардидаст...Муфассал

Нусратулло Махсум (Лутфуллоев) ходими давлатӣ ва ҳизбӣ. Солҳои 1924-1926 раиси Кумитаи инқилобии ҶМШС Тоҷикистон, солҳои 1926-1933 раиси Кумитаи Иҷроияи Марказии ҶШС Тоҷикистон. Бо фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 июни соли 2006....Муфассал

Ходими давлатӣ ва ҳизбӣ. Солҳои 1929-1931 котиби Ҳизби коммунистии ҶШС Тоҷикистон, солҳои 1933-1937 Раиси Кумитаи Иҷроияи Марказии ҶШС Тоҷикистон. Бо фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 июни соли 2006 ба фарзанди барӯманди халқи тоҷик....Муфассал
Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон





АКАДЕМИЯИ ИЛМҲОИ ҶУМҲУРӢ ИН ОИНАЕСТ, КИ СИМОИ АҚЛОНӢ, САТҲИ МАЪРИФАТУ ДОНИШ ВА ТАМАДДУНИ ҶОМЕАИ МОРО ИНЪИКОС МЕНАМОЯД. ҲАР ҚАДАР ИН ОИНА ПОКИЗАВУ БЕҒУБОР БОШАД, БА ҲАМОН АНДОЗА СИМОИ МАЪНАВИИ МИЛЛАТУ ДАВЛАТИ МО РӮШАНТАРУ БАРҶАСТАТАР БА ҶАҲОНИЁН ҶИЛВАГАР МЕШАВАД.
ЭМОМАЛӢ РАҲМОН

ШОҲАСАРИ «ТОҶИКОН»-И БОБОҶОН ҒАФУРОВ ВА ШУҲРАТИ ОН
“Тоҷикон” асарест, ки таърихи миллати тоҷикро аз замонҳои қадимтарин то ибтидои асри XX-ум дар бар мегирад ва дар заминаи маводи зиёди бостоншиносӣ, осори фаровони хаттии таърихиву адабӣ ва таҳқиқоти олимони маъруфи Шарқу Ғарб ба таври хеле муфассал таълиф шудааст. Дар ин асари безавол ҷараёни ташаккулёбии миллати тоҷик, рушди фарҳанги миллӣ ва ҳамзамон бо ин, лаҳзаҳои фоҷиабори ҳаёти мардуми мо ва қаҳрамониҳои таърихии фарзандони ҷоннисори он возеҳу равшан ва бо истифода аз сарчашмаҳои муътамади таърихӣ баён гардидаанд.
Эмомалӣ Раҳмон.

Ба муносибати 1045 – солагии олими бузурги тоҷик Абӯали ибни Сино.
Аз қаъри гили сияҳ то авҷи Зуҳал,
Кардам ҳама мушкилоти гетиро ҳал.
Берун ҷастам зи қайди ҳар макру ҳиял,
Ҳар банд кушода шуд, магар банди аҷал.
(Ибн Сино)
Китобҳои тозанашр
Мақолаҳои илмӣ-оммавӣ
Ҷавонон неруи созандаю қувваи асосии пешбарандаи ҷомеа маҳсуб мешаванд. Ҳангоме, ки сухан дар мавриди ҷавонон меравад, бевосита гуфтаҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пеши назар меоянд. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи ҷавонон ибрози андеша намуда, чунин таъкид карданд: “Мо бояд тамоми шароитҳоро барои ҷавонон, ки ояндаи миллатанд, муҳайё гардонем ва онҳоро дар рӯҳияи ватандӯстию хештаншиносӣ ва ифтихори миллӣ тарбия намоем”. Албатта чунин андешаронӣ қобили ситоиш аст, зеро ҷавонон такягоҳ ва ояндасози милаттанд. Вале, набояд фаромуш кард, ки мо ҷавонони хештаншиносу худогоҳ ва арҷгузоранда ба арзишҳои миллиро ҳамон вақт тарбия карда метавонем, ки онҳо тафаккури мантиқию ҷаҳонбинии илмӣ дошта бошанд. Бинобар ин, ҷавононро зарураст то дар ин марҳилаи ҳасос, ки ҷомеаи инсониро фаро гирифтааст ба омӯзиши илми мантиқ рӯ биёранд ва аз таъсири манфии ҳаргуна ҳизбу ҳаракатҳо дар амон бошад.
Бояд гуфт, ки илми мантиқ – ин пеш аз ҳама қонунҳои дурусти тафаккурро мавриди омӯзиш қарор дода, қобилияти дуруст фикр кардан ва қабули қарорҳои оқилонаро барои инсон нишон медиҳад. Бояд гуфт, ки бе донистани мантиқ, ҷавонон метавонанд бо мушкилоти зиёд рӯбарӯ шаванд, ки оқибатҳои харобиовар дошта бошанд.
Маврид ба зикр аст, ки илми мантиқ қобилияти дуруст ва систематикӣ фикр кардан, ҳалли дурусти мушкилот мебошад. Метавон гуфт, ки илми мантиқ метавонад ба ташаккули тафаккури ҷавонон кӯмак намояд, то ки онҳо дар зиндагӣ роҳи дуруст ва оқилонаро интихоб намуда, ба мушкилотҳо ҷасурона рӯбарӯ шуда, онҳоро ҳал намоянд ва ҳамчун шахсияти мутавозину масъулиятшинос ташаккул ёбанд.
Маврид ба зикр аст, ки илми мантиқ на танҳо дар соҳаи илм ва таҳсил зарур аст, балки дар ҳаёти рӯзмарра, муносибату гуфтугӯ бо одамон, қабул ва ё рад намудани ақида, инчунин баровардани қарорҳо нақши муҳим мебозад.
Тазаккур бояд дод, ки шахсияти ҷавонон бо қобилияти дуруст фикр кардан ва интихоби роҳи дуруст ҳамбастагӣ доард. Илми мантиқ бошад барои ташаккули худшиносӣ, эътимод ба худ ва қобилияти ҳаллу фасли мушкилот ва интихоби роҳи дуруст мусоидат мекунад.
Маврид ба зикр аст, ки бо донистани илми мантиқ ҷавонон метавонанд ҳадафҳои ҳаётии худро равшантар муайян намоянд ва барои расидан ба онҳо нақшаҳои дуруст тартиб диҳанд.
Агар ҷавонон илми мантиқро надонанд, метавонанд ба мушкилотҳое монанди:
-ба осонӣ ба маълумоти дурӯғин ва ғаразнок бовар кардан;
-ба гурӯҳҳои ифротӣ ва бегонапарастӣ пайвастан;
-қарорҳои нодуруст гирифтанд, ки боиси вайроншавии зиндагӣ ва муносибатҳо гардад;
-аз стресс ва мушкилоти равонӣ ранҷ бурдан;
-шабакаҳои иҷтимоиро нодуруст истифода намудан, ки барои онҳо таҳдиди бузург эҷод кунад ва ғ. рӯбарӯ гарданд.
Қобили қайд аст, ки дар ҷаҳони муосир, технология ва иттилоот зуд ва бо суръати баланд паҳн мешавад, донистани илми мантиқ барои ноб сохтани ахбороту маълумотҳои нодуруст ва таҳлили амиқ намудани онҳо хеле муҳим аст.
Тазаккур бояд дод, ки мактаб, донишгоҳ умуман соҳаи маориф дар таълими фанни мантиқ ва ташаккули тафаккури мантиқии ҷавонону хонандагон нақши калидӣ доранд. Маҳз тавассути таҳия ва омода намудани барномаҳои таълимӣ, китобҳои дарсӣ ва дастраси хонандагон намудани онҳо қобилияти таҳлилии ҷавонон ва тафаккури мантиқии онҳо метавонад рушд кунад. Зеро таҷриба нишон медиҳад, ки аксарият кишварҳои пешрафтаи олам таълими фанни мантиқро аз синфҳои ибтидоӣ оғоз намудаанд, ки дар рушди шахсияти хонандагону ҷавонон ва ташаккули тафаккури онҳо таъсири мусбӣ расонидааст.
Маҳмадизода Н.А. - ходими калони шӯъбаи масъалаҳои дини институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ
Фозилзода О.М. – докторанти PhD-и кафедраи онтология ва назарияи маърифати факултети фалсафаи ДМТ
«Ваҳдат барои мо як вожа ва калимаи оддӣ нест, балки номаи тақдири мо, шарти пешрафти кишварамон ба сӯйи ояндаи ободу осуда ва муҳимтар аз ҳама кафили сарҷамъиву хушбахтии имрӯзу ояндаи халқамон аст».
Эмомалӣ Раҳмон
Вақте ки мо ба оинаи таърихи навини Тоҷикистон назар меандозем, мебинем, ки сулҳу суботи тоҷикон ба осонӣ ба даст наомадааст. Воқеан, аз аввали солҳои 90-уми қарни гузашта то ноил гардидан ба ваҳдати миллӣ Тоҷикистони соҳибистиқлол гирифтори ҷанги шаҳрвандӣ гардида, дар он рӯзҳо бенизомиву бетартибӣ ҳукмфармо, меъёрҳои қонунҳои давлат зери по шуда, бесарусомониву ҷинояткорӣ қариб дар ҳама соҳаҳои иҷтимоӣ шакли муташаккилонаро гирифта буд. Дар ин марҳила, бисёре аз фарди Тоҷикистон Ватанро тарк карда, ба дигар кишварҳо фирор намудаанд.
Аз ҷумла, ман даъватнома доштам ба Донишгоҳи Ҳумболди Олмон, шавҳарам даъватнома доштанд ба Донишгоҳи Михаил Ломоносови шаҳри Маскав. Мо ба ҳеҷ куҷо нарафтем, гуреза ҳам нашудем, бо тамоми мардуми Тоҷикистон азият кашидем. Илова бар ин, дар ин раванди фазои ҷангӣ дар яке аз хиёбонҳои шаҳри Душанбе 30 нафар қумандонҳои ниқоби сиёҳ пушида, моро бо тиру туфанг таъқиб намуданд. Дар натиҷа моро аз нақлиёти “камаз” фароварданд. Пас аз он шавҳарам гуфтанд, ки ман Ректори Донишгоҳи миллии Тоҷикистон Тоҳиров Фозил Тоҳирович ҳастам. Баъдан яке аз қумандонҳо ӯро шинохта, хушбахтона моро раҳо кард, ки то ҳанӯз ин лаҳзаҳои мудҳиш аз ёдам намеравад.
Он вақт ман бо оилаам дар хиёбони Айнӣ зиндагӣ мекардам. Баъди кор дар хонаамон тирҳоро дарёфт мекардем. Оинаамон мисли ғалбер шуда буд. Дар хиёбон садои тиру туфанг хело даҳшатноку шадид буд. Бинобар ин пеш гирифтани роҳи сулҳ ва ваҳдати миллӣ барои Тоҷикистон дар он рӯзҳои вазнин кори осон набуд. Ба бахти мо, як сиёсатмадори дурандешу хирадманд амсоли Президенти кишварамон муҳтарам Эмомали Раҳмон дар шароити мураккаби муноқишаи ҷанги шаҳрвандӣ давлатдории тоҷиконро аз парешонӣ ва парокандагӣ ҳифз карда тавонистанд.
Ҳамин тариқ, Ваҳдати миллӣ ва тарғибҳои ғояҳои сулҳпарварии ӯ буд, ки Тоҷикистон дар арсаи минтақа ва байналмилалӣ дар як муддати кӯтоҳи таърихӣ эътибору манзалати хоса пайдо намуд. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин хусус гуфтаанд, ки «Ваҳдати миллӣ ҳамчун падидаи нодири даврони соҳибистиқлолии кишвар барои сарҷамъ намудани миллати дар ҳоли парокандашавӣ қарордоштаи тоҷик ва аз вартаи нестӣ раҳоӣ бахшидани давлати навини тоҷикон нақши басо бузургро иҷро кард». Зеро дар натиҷаи ҷанги шаҳрвандӣ зиёда 150 ҳазор инсонҳо ҷони худро аз даст додаанд. Кӯдакон бе сарпараст монданд. Дар лаҳзаҳои ҳассос ва мушкил Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба бахти тоҷикон шахсияти адолатпарвар, меъмори сулҳу субот, шахсияти оқилу доно тоҷиконро ҳифз карда тавонистанд.
Пеш аз он ки мо дар фазои сулҳу субот зиндагӣ кунем, чи қадар гуфтушунидҳо ва созишномаҳо дар Қазоқистон, Теҳрон, Маскав шуда гузаштаанд, ки билохира 27 июни соли 1997 Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ба имзо расонида шуд. Ин санади муҳими таърихӣ ва фаромушношуданӣ дар кишвари маҳбуби мо моро аз вартаи ҳалокат ва нобудӣ наҷот дод. Воқеан ҳам ин ҳуҷҷат, сарчашмаи сулҳу ягонагӣ, ваҳдату якдилӣ ва ҳамдигарфаҳмию рафоқати мардуми тоҷик ба ҳисоб меравад. Зеро, дар ин рӯзи пурфайзи таърихӣ ормони чандинсолаи халқи азияткашидаи тоҷик ба воқеият пайваст, яъне дар шаҳри Маскави Федератсияи Русия Созишномаи умумӣ дар бораи истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ба имзо расид, ки бо ҳамин ба ҷанги бародаркушӣ миёни фарзандони миллат хотима гузошта шуд ва сулҳи бебозгаштро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба вуҷуд овард.
Ногуфта намонад, ки ташваббуси навбатии сулҳпарваронаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти кишвар, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии хеш дар мубоҳисаҳои 79-уми умумии Маҷмааи умумии СММ барои ҳалли низоъҳо ва барқарорсозии сулҳу субот дар сайёра пешниҳод намуданд, ки қатъномаи махсуси СММ “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” қабул карда шавад.
Ҳамин тариқ, ташаббуси ҷаҳонии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ -Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бевосита аз таҳкими сулҳу субот ва амнияту оромӣ дар минтақа ва ҷаҳон гувоҳӣ медиҳад. Ба шарофати сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат мавқеи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба сифати кишвари сулҳдӯсту сулҳофар дар арсаи ҷаҳон боз ҳам баланд гашт ва шинохта шуд. Ин шаҳодати он аст, ки дар ҳақиқат мактаби дипломатияи сулҳи тоҷикон дар тақвият ёфтани нақш ва симои мусбати кишвар дар ҷаҳон хело бузург аст. Имрӯз Тоҷикистон бо сайю кушишҳои Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар арсаи ҷаҳон ҳамчун кишвари пешбарандаи сиёсати хориҷии сулҳҷӯёнаву созанда эътироф шуда, кишвари мо дар асоси ҳамин мафҳум бо ҳамаи давлату созмонҳо ҳамкории судмандро ба роҳ мондааст. Аз ин лиҳоз, мо боварӣ дорем, ки ташаббуси навбатии Президенти мо “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” тавассути қатъномаи махсуси СММ аз тарафи ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирӣ ва қабул карда мешавад ва сулҳу суботро дар ҷаҳон пойдор месозад.
Ногуфта намонад, ки воқеаи муҳими таърихӣ ин аст, ки дар сарҷамъ намудани Ваҳдати миллӣ ва иттиҳоду ягонагӣ муҳтарам Пешвои миллат нақши мондагор ва пурарзиш гузоштанд. Саҳми Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои баргардонидани гурезагон ниҳоят назаррас ва тақдирсоз мебошад.
Вобаста ба ин Ҷумҳурии соҳибистиқлоли азизи мо дар марҳилаи сифатан нави рушди иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ қарор дорад ва ба кишвари дорои низоми муосири муносибатҳои бозоргонӣ, иқтисоди миллии рушдёбанда ва фазои мусоид барои нақшаҳои бузурги пешрафту созандагӣ табдил ёфтааст.
Вале дар хусуси нақши як санади муҳими ҳуқуқӣ Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи авфи иштирокчиёни муқовимати сиёсӣ ва низомӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» махсус бояд қайд кард.
Маҳз дар асоси Қонуни зикршуда иштирокчиёни муқовимати сиёсӣ ва низомӣ аз ҷавобгарии ҷиноятӣ озод гардида, парвандаҳои ҷиноятӣ ва дигар маводи таъқибӣ доир ба онҳо қатъ карда шуданд.
Дигар ин, ки бо назардошти аҳамиятти масъалаҳои ҳуқуқӣ дар музокироти байни тоҷикон дар сохтори Комиссияи оштии миллӣ бахши махсус – зеркомиссия оид ба масъалаҳои ҳуқуқӣ таъсис дода шуд, ки вазифаи асосии он таҳияи механизмҳои амалӣ намудани масъалаҳои ҳуқуқии Созишномаи умумӣ буд.
Тағйироту иловаҳо, ки ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ворид карда мешуданд, таҳия ва мувофиқа гардида, аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон маъқул дониста, тавассути Парламенти кишвар ба раъйпурсии умумихалқӣ гузошта шуданд.
Омӯзиши таҷрибаи сулҳи тоҷикон аҳамияти байналмилалӣ низ дорад, зеро он яке аз мавзӯъҳоест, ки дар давоми даҳсолаи охир дар маркази диққати мутахассисони дунё, аз қабили сиёсатшиносон, низоъшиносон ва умуман сиёсатмадорону ҷомеаи башарӣ дар кишварҳои гуногуни олам қарор дорад.
Ва чунон, ки эътироф шудааст, таҷрибаи сулҳофарини тоҷикон дар ҳалли низоъҳои дохилии миллӣ дар нуқтаҳои гуногуни сайёра ҳамчун намуна истифода шуда метавонад.
Бо гузашти солҳо мо аҳамияти таърихии ин ҳуҷҷати сарнавиштсоз, қиммати сулҳу субот ва Ваҳдати миллиро бештар дарк ва қадр намоем.
Дар марҳилаи ҳозира, ки мардуми шарифи Тоҷикистон бо эҳсоси гарми ватандӯстиву ватанпарастӣ ва хештаншиносиву ифтихори миллӣ созандагиву ободкориро ҳадафи муқаддаси худ қарор додааст, тамоми дастоварди Тоҷикистонро бо мавҷудияти суботи сиёсиву ҷамъиятӣ ва Ваҳдати миллӣ вобаста медонем.
Ҳамин тариқ, Сулҳи ба дастомада бояд ҳамеша дастури амал барои зиндагӣ ва фаъолияти шаҳрвандони Ҷумҳурӣ бошад.
Моро зарур аст, ки Сулҳу ваҳдатро дар шуур ва қалби наслҳои оянда бо як меҳру муҳаббат парвариш намоем, то ин ки онҳо низ саҳми арзандаи хешро содиқона дар рушду нумуи кишвари маҳбубамон гузоранд.
Маҳз аз баракати сулҳу суббот ва Ваҳдати миллӣ дар саросари кишвари тозаистиқлол падидаҳои навро фароҳам овард. Имрӯз шукргузор аз он ҳастем, ки Ваҳдати миллӣ сарчашмаи сулҳу ягонагӣ ва хушбахтии имрӯзу фардои тоҷикон боқӣ мемонад.
Дар ҳақиқат, сарбаландона иброз медорем: Тоҷикистон ба пеш!
Санавбарбону Воҳидова, - сарходими илмии Шуъбаи ИДМ-и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих, профессор
День Национального единства (Рузи Вахдати милли) в Таджикистане – один из ключевых государственных праздников, посвященный примирению после гражданской войны 1992–1997 гг. Он отмечается ежегодно 27 июня – в дату подписания Общего соглашения об установлении мира и национального согласия (27 июня 1997 г.). Этот праздник имеет особое значение для постконфликтного таджикского общества, многонационального и многоконфессионального по своему составу. В контексте сложного процесса национального строительства изучение роли Дня Национального единства в формировании гражданской идентичности представляет большой научный и практический интерес.
Население Таджикистана включает свыше 10 млн человек различных этносов. Титульная нация – таджики (около 85% населения), крупнейшее меньшинство – узбеки (примерно 11%), проживают также киргизы, русские и др.. Таджикистан является преимущественно мусульманской страной: подавляющая часть населения исповедует ислам суннитского толка, значительная община исмаилитов компактно проживает в Горно-Бадахшанской автономной области, присутствуют также последователи православия и других вероисповеданий. Этнокультурное многообразие исторически сочетается с доминирующей ролью таджикского языка и культуры, восходящей к персидско-иранистскому цивилизационному наследию региона. Таким образом, после обретения независимости в 1991 г. перед государством остро встал вопрос консолидации общества на основе общей гражданской (национальной) идентичности, интегрирующей разные группы населения.
Гражданская идентичность в данном контексте понимается как чувство принадлежности к единой политической нации – Республике Таджикистан – и лояльность по отношению к ней, независимо от этнических, региональных или религиозных различий. Формирование такой общенациональной идентичности осложнялось рядом факторов. Во-первых, сразу после распада СССР страна погрузилась в гражданский конфликт, в котором помимо идеологической составляющей отчетливо прослеживались регионально-клановые и религиозные разломы. Пятилетняя гражданская война стала одним из самых кровопролитных конфликтов на постсоветском пространстве: по официальным данным, погибло свыше 60 тысяч человек, около 100 тысяч пропали без вести, сотни тысяч стали беженцами. Эта война грозила распадом таджикской нации и утратой государственности. Во-вторых, в молодом независимом государстве отсутствовал устоявшийся «общенациональный» нарратив, который одинаково бы принимался всеми общинами. Идеология коммунистического интернационализма ушла в прошлое, а новая система ценностей еще только формировалась – на стыке светских национальных идей и возрождающегося интереса к исламу. В таких условиях укрепление национального единства стало для таджикского руководства первоочередной задачей выживания страны.
Праздник Дня Национального единства был установлен в память о примирении сторон конфликта и заключении мира. Соглашение 27 июня 1997 г. между правительством Республики Таджикистан и Объединенной таджикской оппозицией положило конец войне и заложило основу для мирного развития. Основатель мира и национального единства Республики Таджикистан - Лидер нации, Президент Республики Таджикистан, уважаемый Эмомали Рахмон в своем обращении по случаю 25-летия национального единства подчеркнул, что достижение мира и национального согласия – судьбоносное событие, спасшее таджикскую государственность. Он отметил, что героическими усилиями народа была пресечена угроза распада страны, и национальное единство предстало факелом, освещающим путь будущим поколениям. В официальном дискурсе этот праздник ставится в один ряд с Днем независимости по значимости для национальной консолидации. Недаром самому Президенту республику Эмомали Рахмону присвоен титул «Основатель мира и Национального единства – Лидер нации», подчеркивающий роль главы государства как архитектора единства. Таким образом, с самого своего учреждения День Национального единства получил ярко выраженное символическое значение – как праздник победы добра над злом, мира над войной, объединения разрозненного народа в единое целое.
Властями Таджикистана День Национального единства используется как инструмент патриотического воспитания и формирования общей исторической памяти. Ежегодно торжества проходят по всей стране – от столицы до отдаленных районов. В подготовке и проведении мероприятий задействованы государственные институты: комитеты по делам молодежи, культуры, образования, местные органы власти. По сообщению СМИ, празднование традиционно включает как официальные торжественные части (выступления руководителей, поздравления президента, награждение активистов), так и массовые культурно-развлекательные программы. Показательно, что праздничные программы акцентируют именно культурное многообразие страны – исполняются песни и танцы разных регионов, демонстрируются изделия народных промыслов всех областей. Это подчеркивает идею «единства в многообразии», где различные этнокультурные группы рассматриваются как равноправные составляющие одной таджикистанской нации.
В рамках подготовки ко Дню Национального единства проводятся и просветительско-воспитательные акции. Например, по данным областных властей, в Хатлонской области накануне 25-летия единства был реализован патриотический марафон «Корвони модарони вахдатсаро» с участием 80 матерей-активисток, которые объехали 25 районов с программой, призывающей к единению и любви к Родине. Подобные инициативы, поддерживаемые государством, формируют у граждан позитивный образ праздника как времени сплочения и согласия. Символический посыл Дня Национального единства – «мы единый народ, преодолевший разделения во имя общего будущего» – транслируется через образовательные учреждения, СМИ, культурные мероприятия. Таким образом, государственные институты целенаправленно используют праздник для укрепления гражданской идентичности, стараясь придать ему общенациональный характер и сделать частью новой традиции.
Для оценки реального вклада празднования Дня Национального единства в консолидацию идентичности важны данные социологических исследований. В 2025 г. Институтом философии, политологии и права им А. Баховаддинова Национальной академии наук Таджикистана было проведено социологическое исследование идентичностных ориентаций населения, результаты которого будут опубликованы в монографии Ш. Шоисматуллоева и соавт. (2025). Согласно данным опроса, подавляющее большинство граждан Таджикистана демонстрирует высокую степень гражданской идентичности. Так, на вопрос о том, чувствует ли респондент себя в первую очередь гражданином единого государства, утвердительно ответили свыше 65% опрошенных. При этом около 60-65% одновременно высоко оценивают значимость своей этнической принадлежности, а 20-25% – религиозной. Иными словами, для большинства жителей страны характерна многослойная идентичность: они осознают себя и гражданами Таджикистана, и носителями той или иной этнокультурной традиции, и приверженцами определенной религии. Тем не менее показательно, что доля гражданской составляющей – т.е. идентификации с национальным государством – оказалась наибольшей по сравнению с остальными. Это свидетельствует об укреплении общенационального самосознания, что во многом является итогом политики по консолидации нации.
Хотя официально День Национального единства позиционируется исключительно в позитивном ключе, в общественном мнении существуют разные оценки его значения. Подавляющее большинство граждан, особенно из аполитичных слоев, искренне воспринимают 27 июня как светлый праздник мира и согласия, далекой от политики. Для них символика единства близка и понятна – она означает конец войны, возвращение к нормальной жизни, стабильность и возможность развития.
Можно сказать, что День Национального единства стал неотъемлемой частью национального календаря и коллективной памяти. За более чем два десятилетия у поколения, родившегося после войны, выработалось естественное восприятие 27 июня как символа национального торжества. Праздник укоренился и на бытовом уровне – многие семьи в этот день накрывают дастархан, поздравляют друг друга, вспоминают миротворцев. Таким образом, праздник вышел за рамки официального ритуала и превратился в подлинно народную традицию, что является индикатором его влияния на массовое сознание.
Рассмотрение Дня Национального единства в системе формирования гражданской идентичности позволяет сделать несколько выводов. Во-первых, данный праздник выступает мощным инструментом интегративной символики: он объединяет разные группы населения вокруг общей исторической вехи – окончания гражданской войны – и тем самым укрепляет чувство единства судьбы нации. Во-вторых, ежегодное празднование создает цикл коллективных ритуалов, через которые транслируются базовые ценности таджикской государственности: мир, солидарность, толерантность. В-третьих, государственные институты успешно используют День единства для воспитания гражданского патриотизма, подключая к этому образовательные, культурные и медийные ресурсы. В-четвертых, социологические данные подтверждают положительное влияние такой политики: значительная часть населения демонстрирует высокую гражданскую идентичность, не отвергая при этом свои этнокультурные и религиозные корни. Можно говорить о постепенном становлении в Таджикистане гражданской нации, ядро которой составляют общие ценности и память о пережитом вместе историческом опыте. Праздник Национального единства вписан в эту память золотыми буквами как символ национального возрождения. В условиях многонационального и многоконфессионального общества Таджикистана День Национального единства продолжает играть роль важнейшего фактора консолидации, способствуя формированию и укреплению гражданской идентичности. Как бесценное достояние народа – «вахдати милли» – национальное единство стало фундаментом, на котором зиждется мир и стабильность современного таджикского государства.
ЛИТЕРАТУРА
1. Бабаджанова М. Культурное наследие Таджикистана и гражданская идентичность // Этнодиалоги. – 2022. – № 2(68). – С. 90–97.
2. ПОЗДРАВИТЕЛЬНОЕ ПОСЛАНИЕ Президента Республики Таджикистан, Лидера нации уважаемого Эмомали Рахмона по случаю 25-й годовщины Дня национального единства [Электронный ресурс]. – URL: https://khovar.tj/rus/2022/06/pozdravitelnoe-poslanie-prezidenta-respubliki-tadzhikistan-lidera-natsii-uvazhaemogo-emomali-rahmona-po-sluchayu-25-j-godovshhiny-dnya-natsionalnogo-edinstva/ (дата обращения: 10.06.2025).
3. Фирӯз М. Дар ҷашни Ваҳдати миллӣ тоҷикистониёнро чӣ гуна чорабиниҳо интизоранд? // Новости Таджикистана Asia-Plus [Электронный ресурс]. – URL: https://asiaplustj.info/tj/node/313474 (дата обращения: 10.06.2025).
4. Шоазимов П.Д. Таджикская идентичность и государственное строительство в Таджикистане. – Дисс. ... докт. филос. наук. – Душанбе, 2006. – 251 с.
5. Шоисматуллоев Ш., Мирзода Ф.С., Гардоншо А.М. Механизмҳои асосии ташаккули ҳувияти аҳолӣ дар Тоҷикистон (натиҷаҳои таҳқиқоти сотсиологӣ). – Душанбе, 2025. – 200 с.
6. Minority Rights Group International. Tajikistan – Communities and Nationalities. – 2021. [Электронный ресурс] – URL: https://minorityrights.org/country/tajikistan/ (дата обращения: 10.06.2025).
Научный сотрудник отдела социологии Института философии, политологии и права им. А. Баховаддинова Национальной академии наук Таджикистана Гардоншо А.М.
“Барои ноил шудан ба рӯзгори босаодати мардум ва иҷрои нақшаҳои муҳимми пешрафти кишвари маҳбубамон ҳамаи мо, яъне хурду бузурги Тоҷикистон вазифадорем, ки дастовардҳои бузурги таърихии халқамон Истиқлолу озодӣ ва Ваҳдати миллиро гиромӣ дорем, онҳоро ҳифз намоем, ояндабину дурандеш бошем ва Ватани муқаддасамонро ба мисли модари азизи худ дӯст дорем”.
Эмомалӣ РАҲМОН
Тавре аз таърихи гузаштаи пурифтихору пурғановати халқи тоҷик бармеояд, ибтидои солҳои 90-уми асри сипарӣ гардида дар кишварамон воқеае ба вуқуъ пайваста буд, ки зимнан он дар тақдири халқи тоҷик ва ҳамзамон тамоми тоҷикистониён гардиши куллӣ ба вуҷуд овард.
9-уми сентябри соли 1991 Иҷлосияи Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Эъломияи Истиқлоли давлатии Тоҷикистонро қабул карда буд. Ҳамин тариқ, яъне баъд аз ҳазор соли барҳамхӯрии Давлати абарқудрати Сомониён боз дар харитаи олам як давлати мустақилу соҳибихтиёри Тоҷикистон арзи ҳастӣ кард ва ба ин васила ин падида аз оғози марҳалаи наву тозае дар ҳаёти миллатамон башорат дод.
Вале, мутаассифона маҳз бо дахолати неруҳои аҳримании дохилӣ ва берунӣ Ҷумҳурии тозаистиқлоламон ба гирдоби ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ кашида шуд. Он замон Ҳукумати фалаҷгардидаи муросои миллӣ пеши роҳи ҷанги хонумонсӯзро гирифта натавонист. Оташи ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ тамоми минтақаҳои мухталифи кишварро фаро гирифта, ҳамин тариқ ҳазорҳо нафар ҳамватанонамон он замон тарки манзилу маъвои аҷдодӣ намуда, ҳамзамон рӯ ба ғурбат ниҳодаву фирорӣ гардиданд. Мулк бесоҳибу мардум гирифтори азобу уқубат буданд. Ҳатто нони хӯрданӣ надоштанд. Зиндагӣ вазнину душвор гардида хоинони миллати тоҷик падарро зидди писар ва бародарро ба сари бародар шӯрониданд.
Лозим ба тазаккур аст, ки беш аз 150 ҳазор нафар кушташудагон, як миллион гурезаҳои иҷборӣ, зиёда аз 50 ҳазор кӯдакони ятим, миллионҳо нафар одамоне, ки азизони худро аз даст дода буданд ва миллиардҳо сомонӣ зарари иқтисодии он рӯзҳо ҳанӯз аз хотираи мардум нарафтаанд.
Ниҳоятан халқи шарифи тоҷик ҷанги таҳмилии ба сараш омадаро амиқ дарк карда, таҳти сарварии хирадмандонаи фарзанди далеру шуҷоъи худ, ҷавони ҳамагӣ 40-сола Эмомалӣ Раҳмон, ки он вақт мавсуф вазифаи пурмасъулияти Раиси Шурои Олиро ба зимма дошт, барои фурӯ нишондани оташи ҷанги хонумонсӯз ва фалокатбор ҷонбозиҳои зиёд ба харҷ дод, ки оқибат комёбу пирӯз гардид.
Ҳамин тариқ, баъд аз баргузории Иҷлосияи тақдирсози 16-уми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, моҳи ноябри соли 1992 дар толори бошукуҳи Қасри Арбоби шаҳри бостонии Хуҷанд қувваҳои солимфикри кишвар тамоми неруи худро баҳри ҳалли осоиштаи масоили байни тоҷикон равона карданд. Ба бахти миллат дар рафти баргузории иҷлосияи мазкур, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо аксарияти овозҳои иштирокчиён якдилона Раиси Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб шуданд.
Мавсуф зимни нахустсуханронии худ аз минбари толори Қасри Арбоби шаҳри бостонии Хуҷанд дар он замонаи басо ҳам душвор аз ҷумла, чунин иброз дошта буданд: «Ман кори худро аз сулҳ оғоз хоҳам кард. Ман тарафдори давлати демократии ҳуқуқбунёд мебошам. Мо бояд ҳама ёру бародар бошем, то вазъро ором намоем. Ҳарчи аз дастам меояд, дар ин роҳ саъю талош хоҳам кард!...».
Сарвари давлати тозаинтихоб дар Муроҷиатномаи худ ба мардуми шарифи Тоҷикистон дилпурона чунин гуфта буданд: «Ман ба ҳар яки Шумо дар давраи барои Ватан хеле душвор муроҷиат карда, ба ақлу заковати Шумо, ки ворисони фарзандони барӯманди тоҷикон ҳастед, бовар мекунам. Ман қасам ёд мекунам, ки тамоми донишу таҷрибаамро барои дар ҳар хона ва ҳар оила барқарор шудани сулҳ равона карда, баҳри гулгулшукуфии Ватани азизам садоқатмандона хизмат мекунам. Барои ноил шудан ба ин нияти муқаддас агар лозим шавад ҷони худро нисор мекунам. Чунки ман ба ояндаи неки Ватанам ва ҳаёти хушбахтонаи халқи азияткашидаам бовар дорам».
Ин гуна суханони умедбахш гувоҳ аз оғози корнамоиҳои бемисл ва талошу ҷонбозиҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, абармарди арсаи сиёсат, Қаҳрамони Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ -Пешвои муаззами миллат, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар роҳи пурпечутоби расидан ба сулҳу Ваҳдати миллӣ ва берун овардани Тоҷикистони ҷангзада аз вартаи фалокат буд.
Рухшона АЗИЗХОНОВА, - ходими хурди илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ
Таҳкиму тақвияти ваҳдати миллӣ ва ҳифзи сулҳу амнияти кишвар барои мо вазифа ва рисолати муқаддасу муқаддами умумимиллӣ ва умумихалқӣ мебошад.
Эмомалӣ Раҳмон
Истиқрори сулҳ ва таъмини ваҳдати миллӣ яке аз дастовардҳои бузург ва нодиртарини халқи тоҷик дар охири садаи ХХ мебошад. Маҳз 27 - уми июни соли 1997 дар Кремли шаҳри Маскав дар нӯҳумин музокироти сулҳ миёни тоҷикон Эмомалӣ Раҳмон – раиси Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Саид Абдуллоҳи Нурӣ - раҳбари Иттиҳоди нерӯҳои мухолифини тоҷик Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллиро ба тасвиб расониданд. Бо ҳамин ба ҷанги панҷсолаи дохилӣ хотима бахшида шуд. Аз ин пас дар ин санаи таърихӣ ҳамасола дар саросари Тоҷикистони соҳибистиқлоли мо Рӯзи ваҳдати миллӣ ва ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ботантана ва шукуҳу шаҳомати хоса таҷлил карда мешавад.
Бояд зикр кард, ки 6-уми ноябр то 2-юми декабри соли 1992 дар шаҳри бостонии Хуҷанд Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардид, ки дар он тақдири миллати минбаъдаи халқи тоҷик ба рузнома гузошта шуд. Иҷлосияи XVI -уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тољикистон дар таърихи давлатдории минбаъдаи халқи тоҷик нақши бузург дошта, дар саҳифаҳои таърихи халқамон бо номи «Иҷлосияи тақдирсоз» сабт карда шудааст. Зеро он ба ибтидои ваҳдати миллӣ ва барпо намудани сулҳу субот дар Тоҷикистон замина гузошт. Дар толори маҷлисгоҳ чунин суханҳо сабт шуда буданд: «Вакилони мардумӣ! Шумо ба ин ҷо барои он омадаед, ки хунрезиро манъ кунед. Дар сарзамини Тоҷикистон бояд сулҳ тантана кунад!». Дар он лаҳзаҳои хеле вазнин ва хассос на ҳар кас ҷуръат мекард, ки роҳбарии кишвари ҷангзада ва валангорро ба ӯҳда гирад. 19 ноябри соли 1992 ҷаласаи Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон якдилона ба вазифаи Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро пешбарӣ ва интихоб намуд. Раиси тозаинтихоб аз минбари баланди Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон суханҳои зеринро ба забон меоварад: «Ман ба хонадони шумо сулҳ меорам ва то охирин фирории иҷборӣ ба Ватан барнагардад, осуда нахоҳам буд!» ва инчунин илова менамояд, ки «Ман барои амну амонии халқу Ватани азизам ҳозирам ҷони худро қурбон кунам!». Муроҷиатҳои Иҷлосияи ХVI Шӯрои Олӣ ба гурезагон, ба парламентҳои Россия ва кишварҳои Осиёи Марказӣ, Қонун дар бораи авф, ки рӯзи 26 ноябри соли 1992 ба имзо расонида шуд, танҳо як ҳадафи муқаддас - таъмини сулҳу оромиро дар сарзаминамон ифода мекард. Минбаъд Иҷлосияи шонздањуми Шӯрои Олӣ барои барқароршавии сулҳ нақши муассир бозида, барои рушди ҳаёти сиёсиву иктисодӣ ва иҷтимоии халқамон заминаҳои мусоидро фароҳам оварда, маракаи «оши оштиро» эълон намуд.
Агар саҳифаҳои таърихро назар афканем мебинем, ки шиддат гирифтани оташи ҷанги шаҳрвандӣ, ҳисороти ҷонию молӣ, зиёд шудани шумораи гурезагон ба амнияти минтақа хатар эҷод намуда, ҳар лаҳза хавфи аз байн рафтани Тоҷикистони тозаистиқлол ва давлатдории навини тоҷик бештар мегашт. Дар ин лаҳзаҳои ҳассос тарафҳои муқобил хуб дарк карданд, ки бояд манфиатҳои миллиро аз хусуматҳои шахсӣ болотар, кинаву адоватро нисбати якдигар дур гузоранд ва сари мизи музокирот ба ҳам оянд. Ин раванд ногузир будани оштии миллиро вусъат бахшид. Дар ҷараёни ҷанги дохилӣ 1992-1997 ҳудуди 150 ҳазор нафар кушта ва беш аз 1 миллион нафар муҳоҷир шуданд. Зарари иқтисодии ин ҷанг дар Ҷумҳурии Тоҷикистон зиёда аз 10 миллиард доллари амрикоиро ташкил дод. Мардуми Тоҷикистон хуб дарк намуд, ки танҳо дар фазои сулҳу ваҳдати миллӣ давлати тозаистиқлоли хешро метавон устувор ва ҳифз намуд. Ба имзо расонидани «Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон» мамлакатро аз таҳдиди нестшавӣ ва мардуми тоҷикро аз парешониву парокандашавӣ нигоҳ дошт.
Мусаллам аст, ки то лахзаи имзо шудани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ халқи тоҷик марҳилаи ниҳоят вазнин ва пурпечутобро тай намуд. Дар ин марҳилаи тақдирсоз Ҳукумати Тоҷикистон ва мухолифин пеш аз ҳама бо дарки масъулияти таърихӣ дар назди наслҳои имрӯзу оянда ва бо назардошти манфиатҳои бунёдии миллату давлат бо ҳам омада, барои таъмини сулҳу оромӣ, ваҳдати миллӣ, ҳар чи зудтар ба Ватан баргардонидани гурезаҳо ва сарҷамъ намудани миллат талошу фидокориҳо мекарданд. Илова бар он ба воқеаҳои даҳшатовари Тоҷикистон Созмони Миллали Муттањид низ таваҷҷуҳи хоса зоҳир менамояд. Раиси Шӯрои амнияти СММ 30 октябри соли 1993 изҳороти зеринро ироа менамояд: «Шӯрои амният бо нигаронии ҷиддӣ вазъияти Тоҷикистонро баррасӣ мекунад. Дар натиҷа ҳалокати одамон ва зарари моддии зиёде расида истодааст. Вазъияти Тоҷикистон амнияти тамоми минтақаро зери хавф мондааст. Шӯрои амнияти СММ тарафҳои даргирро даъват мекунад, ки амалиётњои ҳарбиро қатъ карда, ихтилофотро бо роҳи осоишта ҳал кунанд».
Ҳамин тариқ, 5 апрели соли 1994 дар ҳузури нозирон ва рӯзноманигорон дар яке аз маҷлисгоҳҳои вазорати корҳои хориҷии Россия гуфтушуниди аввалини сулҳи тоҷикон оғоз ёфт. Дар кушодашавии расмии гуфтушуниди тоҷикон Ливид Бото – намояндаи СММ дар Тоҷикистон, инчунин як зумра намояндагон аз Афғонистон, Қазоқистон, Қирғизистон, Ӯзбекистон, Эрон, Россия, Чин, Англия иштирок доштанд. Музокироти сулҳи тоҷикон байни ҳукумат ва мухолифин дар якчанд давр амалӣ карда шуд:
1. аз 5-ум то 19-уми апрели соли 1994 дар шаҳри Москва;
2. аз 18-ум то 28-уми июни соли 1994 дар шаҳри Теҳрон;
3. аз 20-уми октябр то 1-уми декабри соли 1994 дар шаҳри Исломобод;
4. аз 22-юми май то 2-юми июни соли 1995 дар шаҳри Алма-Ато;
5. аз 30-юми ноябр то 23-юми декабри 1995 дар шаҳри Ашқобод;
6. аз 4-ум то 19-уми январи соли 1997 дар шаҳри Теҳрон;
7. аз 26-уми феврал то 8-уми марти соли 1997 дар шаҳри Москва;
8. 8-18-уми апрел, 21-29-уми майи соли 1997 дар шаҳри Теҳрон;
9. 27-уми июни соли 1997 дар шаҳри Маскав Ҳукумат ва мухолифин намояндаи махсуси Дабири кулли СММ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон Г.Д.Меррем ба “Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон” имзо гузоштанд.
Бояд зикр кард, ки дар соли 1996 байни тарафҳо ягон гуфтушунид ба вуқуъ напайваст. Танҳо 10-11-уми декабри соли 1996 Сардори давлат ва роҳбари мухолифин Саид Абдуллоҳи Нурӣ дар Хустдеҳи Афғонистон мулоқоти тақдирсозе ба анҷом расониданд. Дар он вақт гуруҳҳои толибон аксар минтақаҳои Афғонистонро ба даст гирифта буданд. Ҳукумати ҳамонвақтаи Афғонистон бо сарварии Бурҳониддин Раббонӣ ва сипаҳсолор Аҳмадшоҳи Масъуд, ки бо толибон мубориза мебурданд, барои бе ягон мамониа баргузор гардидани ин вохӯрӣ кӯшиданд, ки амнияти онҳоро таъмин намуданд, ки он кори саҳл набуд.
Инак, бо гузашти вақт захмҳои ҷанг шифо ва харобаҳои ҷанг обод ёфта бошанд ҳам, рузҳои сахту талх ва даҳшату фоҷиаангези он, ки ҷони садҳо ҳазор нафарро аз задан монданд, миллионҳо нафари дигарро овораву бехонумон кард фаромӯш нашудааст ва ҳаргиз фаромӯш нахоҳад шуд. Қалби модарони фарзандгумкарда ҳанузам барои доғи ҷигарбандаш меноладу месузад. Мавлоно Ҷалодиддини Балхӣ барҳақ гуфтааст, ки:
Баъди навмедӣ басе уммедҳост,
Аз паси зулмот басе хуршедҳост.
Музокироти сулҳи тоҷикон ҳарчанд, ки роҳи мушкил ва тӯлониро аз сар гузаронид, меваи ширинро ба бор овард. Дар ҷараёни музокирот, ки зиёда аз 40 моҳ давом ёфту тарафҳо беш аз 20 маротиба сари мизи музокира нишастанд ва зиёда аз 40 ҳуҷҷати барои давлат ва миллати тоҷик муҳиму тақдирсозро ба имзо расониданд.
Бояд тазаккур дод, ки таҳлили ҷанги шаҳрвандӣ ва таҷрибаи сулҳи тоҷикон бори дигар собит менамояд, ки ба тарбияи насли наврас ва ҷавонон эътибори ҷиддӣ бояд дод, онҳоро дар рӯҳияи ваҳдату ватандӯстӣ ва худшиносии миллӣ тарбия ва роҳнамоӣ намуд. Аз ин лиҳоз омили асосии ҷашн гирифтани санаҳои таърихии кишварамон, аз ҷумла Ваҳдати миллӣ дар он зоҳир мегардад, ки мардуми Тоҷикистон, хусусан насли ҷавон ҳамеша аз он бохабар бошанд. Донистану омухтани таъриху фарҳанги миллати худ, таҷрибаву сабақҳои гузаштаву имрӯзаи таърихи худ василаест, ки неъмати бебаҳо ва муқаддас – Ваҳдати Миллиро пос дорему ягонагии миллату давлатамонро ҳифз ва арҷгузорӣ намоем. Расидан ба сулҳу ба даст овардани оромиш роҳи осон набуд. Вале мардуми шарафманди тоҷик тавонист ин неъмати бебаҳоро ба даст орад ва ба аҳли ҷомеаи ҷаҳонӣ, кишварҳои дӯсту ҳамсоя бори дигар собит созад, ки мо - тоҷикон халқи сулҳофару хайрхоҳ ва соҳибтамаддуну бофарҳанг ҳастем.
Ҳамин тарик, нобасомониҳои солҳои 90-уми асри гузашта имтиҳони навбатии таърих ва озмоиши сарнавиштсозе буданд, ки мардуми Тоҷикистон аз сар гузаронид. Таҷрибаи сулҳи Тоҷикистон ба ҷаҳониён нишон дод, ки хиради азалии миллати тоҷик, ифтихору худшиносии миллии у афзалтар аз ҳама гуна манфиатҳои маҳаллӣ, қавмиву ҳизбӣ мебошад. Созишномаи умумии Истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон ба ҷанги шаҳрвандӣ хотима дод, ваҳдати ҷовидонаи мардуми шарифи Тоҷикистонро бунёд намуда, ба таҳкими истиқлолияти кишвар заминаи боэътимод гузошт ва миллатамонро аз худкушиву нобудшавӣ раҳо сохт.
Хулоса, дар барқароршавӣ ва пойдории сулҳи тоҷикон ҷидду ҷаҳди Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон намунаи дарси ибрат ва хештаншиносӣ мебошад. Рисолати сулҳофарӣ ва талошҳои созандаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон боис шуд, ки музокироти миёни тоҷикон дар мӯҳлати нисбатан кӯтоҳ ба анҷом расад. Маҳз ба шарофати фарҳангу оинҳои таҳаммулгароии аҷдодиамон фарзандони фарзонаи миллати азизамон тавонистанд, ки Истиқлолияту Озодӣ, Асолату Ҳувият ва Ваҳдати Миллиро бо ҷасорату матонат ва фарҳанги баланди мардумсолорӣ барпо ва ҳифз намоянд.
Шоира Холиқова, - ходими пешбари илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои филология
Пайнавишт:
1. Ваҳдат, давлат, президент. - Душанбе: Деваштич,2007.-303 с.
2. Раҳмонов Э.Ш. Тоҷикистон: даҳ соли истиқлолият, ваҳдати миллӣ ва бунёдкорӣ. Душанбе, 2001. Ҷ.1.-С. 18-19.
3. https://www.president.tj/.../internal.../national_unity (санаи мурочиат 12.06.2025).
Чин, ҳамчун яке аз марказҳои асосии рушди зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) дар ҷаҳони муосир, таърихи ғании фалсафӣ ва фарҳангӣ дорад, ки ба муносибат ба технологияҳои муосир таъсир расонидааст. Ин бахш ба омӯзиши анъанаҳои фалсафии Чин, аз қабили Конфутсий, Даосизм ва Буддоизм, ва нақши онҳо дар оғози рушди зеҳни сунъӣ дар ин кишвар бахшида шудааст. Инчунин, марҳилаҳои аввалини таҳияи зеҳни сунъӣ дар Чин дар асрҳои 20 ва 21 баррасӣ мешаванд.
Фалсафаи Чин, ки дар тӯли ҳазорсолаҳо ташаккул ёфтааст, асоси муносибати муосири ин кишвар ба зеҳни сунъиро ташкил медиҳад. Конфутсий, ки дар асри 6–5 пеш аз милод зиндагӣ кардааст, ба ахлоқ, гармонияи иҷтимоӣ ва масъулияти инфиродӣ таъкид мекард [1, 15]. Олими чиноӣ Вей Чен қайд мекунад, ки принсипҳои Конфутсий, аз қабили "рен" (инсондӯстӣ) ва "ли" (тартиботи иҷтимоӣ), дар муносибати муосири Чин ба зеҳни сунъӣ инъикос ёфта, технологияро ҳамчун воситаи беҳбуди ҷомеа ва нигоҳдории мувозинат байни инсон ва мошин мебинанд [2, 22].
Даосизм, ки ба табиат ва мувозинати "йин ва ян" аҳамият медиҳад, низ ба фаҳмиши зеҳни сунъӣ таъсир расонидааст. Мувофиқи таълимоти Лао-цзи, технология бояд ба табиат мувофиқ бошад ва набояд ба нобудшавии муҳит ё ҷомеа оварда расонад [3, 30]. Ин андеша дар корҳои олимони муосири Чин, ба монанди Ли Юн, дида мешавад, ки таъкид мекунанд, ки зеҳни сунъӣ бояд барои рушди устувор истифода шавад, масалан, дар идоракунии захираҳои табиӣ [4, 35].
Буддоизм, ки дар Чин аз асри 1 милодӣ паҳн шудааст, ба масъалаҳои огоҳӣ ва ахлоқ таваҷҷуҳ дорад. Олими чиноӣ Чжан Вей дар таҳқиқоташ қайд мекунад, ки Буддоизм ба мубоҳисаҳо дар бораи он, ки оё мошинҳо метавонанд дорои огоҳии ба инсон монанд бошанд, таъсир расонидааст [5, 45]. Ин анъанаи фалсафӣ ба муносибати эҳтиёткорона ба зеҳни сунъӣ дар Чин мусоидат карда, таваҷҷуҳро ба ахлоқи технология афзоиш додааст.
Гарчанде ки анъанаҳои фалсафӣ асоси назариявиро ташкил доданд, рушди амалии зеҳни сунъӣ дар Чин нисбатан дер, дар нимаи дуюми асри 20, оғоз ёфт. Дар солҳои 1950–1960, вақте ки дар Аврупо ва ИМА таҳқиқоти зеҳни сунъӣ бо корҳои Алан Тюринг ва лоиҳаҳои Донишгоҳи Стэнфорд пеш мерафт, Чин бо мушкилоти дохилӣ, аз қабили Инқилоби фарҳангӣ, рӯбарӯ буд [6, 60]. Аммо, дар солҳои 1980, бо ислоҳоти иқтисодии Ден Сяопин, Чин ба пешрафти технологӣ таваҷҷуҳи бештар зоҳир кард.
Яке аз марҳилаҳои аввалини рушди зеҳни сунъӣ дар Чин ба таҳияи системаҳои коршиносӣ (expert systems) дар солҳои 1980 дахл дорад. Олими чиноӣ Ву Венцзюнь, ки дар соҳаи риёзиёт ва информатика кор мекард, алгоритмҳои барои коркарди забон ва таҳлили маълумотро таҳия намуд, ки асоси барномаҳои аввалини зеҳни сунъӣ дар Чин гардид [7, 70]. Ин корҳо дар Донишгоҳи Синхуа ва Академияи илмҳои Чин анҷом дода шуданд [7, 72].
Дар солҳои 1990, Чин ба таҳқиқоти шабакаҳои нейронӣ ва омӯзиши мошин (machine learning) шурӯъ кард, ки аз пешрафтҳои Ғарб илҳом гирифта буданд. Олими чиноӣ Ли Сяолин қайд мекунад, ки ин давра бо афзоиши ҳамкорӣ бо донишгоҳҳои хориҷӣ, аз қабили MIT ва Оксфорд, ҳамроҳ буд, ки ба интиқоли дониш дар соҳаи зеҳни сунъӣ мусоидат кард [8, 80]. Инчунин, ширкатҳои технологии Чин, ба монанди Huawei, дар охири асри 20 ба таҳияи барномаҳои зеҳни сунъӣ барои телекоммуникатсия шурӯъ карданд [8, 82].
Анъанаҳои фалсафии Чин ба муносибати амалии рушди зеҳни сунъӣ таъсир расонданд. Масалан, принсипи Конфутсий дар бораи гармонияи иҷтимоӣ дар барномаҳои давлатии Чин, ба монанди "Нақшаи рушди зеҳни сунъии насли нав" (2017), инъикос ёфтааст, ки зеҳни сунъиро ҳамчун воситаи беҳбуди хидматрасонии ҷамъиятӣ, аз қабили тандурустӣ ва маориф, истифода мебарад [9, 90]. Олими чиноӣ Чен Ю таъкид мекунад, ки ин муносибат аз фалсафаи Ғарб, ки бештар ба мушкилоти инфиродӣ ва хатарҳои зеҳни сунъӣ тамаркуз мекунад, фарқ дорад [9, 92].
Даосизм ба таҳияи технологияҳои экологӣ, ба монанди системаҳои зеҳни сунъӣ барои идоракунии энергия, мусоидат кардааст. Масалан, ширкати чиноии BYD аз алгоритмҳои зеҳни сунъӣ барои оптимизатсияи истеҳсоли батареяҳои барқӣ истифода мебарад, ки ба принсипҳои Даосизм дар бораи мувозинат бо табиат мувофиқат мекунад [10, 100]. Буддоизм бошад, ба мубоҳисаҳои ахлоқӣ дар бораи истифодаи зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои ҳассос, ба монанди назорати иҷтимоӣ, таъсир расонд, гарчанде ки ин масъала дар Чин баъзан бо маҳдудиятҳои сиёсӣ рӯбарӯ мешавад [5, 47].
Дар марҳилаҳои аввали рушди зеҳни сунъӣ, Чин бо якчанд мушкилот рӯбарӯ буд, аз ҷумла:
- Набуди инфрасохтор: Дар солҳои 1980, дастрасӣ ба компютерҳои пурқудрат ва маълумоти калон маҳдуд буд, ки таҳқиқотро суст мекард [7, 74].
- Камбуди мутахассисон: Шумораи олимони соҳибихтисос дар соҳаи зеҳни сунъӣ кам буд, ки Чинро маҷбур кард, ба ҳамкорӣ бо хориҷа такя кунад [8, 84].
- Маҳдудиятҳои сиёсӣ: Инқилоби фарҳангӣ ва сиёсатҳои пӯшидаи давлат дар асри 20 ба пешрафти илм монеа эҷод карданд [6, 62].
Бо вуҷуди ин, ислоҳоти иқтисодӣ ва сармоягузориҳои давлатӣ дар охири асри 20 ба Чин имкон доданд, ки ин мушкилотро паси сар кунад ва ба яке аз пешсафони зеҳни сунъӣ дар асри 21 табдил ёбад.
Анъанаҳои фалсафии Чин, аз қабили Конфутсий, Даосизм ва Буддоизм, асоси муносибати беназири ин кишвар ба зеҳни сунъиро ташкил доданд, ки ба гармонияи иҷтимоӣ, мувозинати экологӣ ва ахлоқ нигаронида шудааст. Марҳилаҳои аввалини рушди зеҳни сунъӣ дар Чин, сарфи назар аз мушкилот, бо таҳқиқоти системаҳои коршиносӣ ва шабакаҳои нейронӣ оғоз ёфт, ки дар асри 21 ба пешрафти бузург оварда расонд. Дар бахшҳои минбаъда, рушди муосири зеҳни сунъӣ дар Чин муфассал баррасӣ хоҳад шуд.
Дар асри 21, Чин ба яке аз пешсафони ҷаҳонӣ дар соҳаи зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) табдил ёфт, ки ин натиҷаи сармоягузориҳои бузурги давлатӣ, инфрасохтори пешрафта ва экосистемаи қавии технологӣ мебошад. Ин бахш ба рушди технологии зеҳни сунъӣ дар Чин аз соли 2000 то имрӯз, бо таваҷҷуҳ ба дастовардҳои асосӣ, сиёсатҳои давлатӣ, нақши ширкатҳои технологӣ ва мушкилоти мавҷуда, бахшида шудааст.
Рушди зеҳни сунъӣ дар Чин аз ҷониби сиёсатҳои марказонидашудаи давлат дастгирӣ мешавад. Соли 2017, ҳукумати Чин "Нақшаи рушди зеҳни сунъии насли нав"-ро қабул кард, ки ҳадаф дошт то соли 2030 Чинро ба пешвои ҷаҳонӣ дар ин соҳа табдил диҳад [11, 15]. Олими чиноӣ Кай-Фу Ли қайд мекунад, ки ин нақша ба сармоягузории беш аз 150 миллиард доллари ИМА ба таҳқиқот, инфрасохтор ва стартапҳои зеҳни сунъӣ мусоидат кард [12, 22]. Ин сармоягузорӣ ба сохтани марказҳои таҳқиқотӣ, ба монанди Институти зеҳни сунъии Донишгоҳи Цинхуа, ва шаҳрҳои "доно" (smart cities) дар Пекин ва Шанхай кумак кард [12, 24].
Дар соли 2020, Чин инчунин "Стратегияи миллии инноватсия дар зеҳни сунъӣ"-ро ҷорӣ кард, ки ба татбиқи зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои тандурустӣ, нақлиёт ва маориф нигаронида шуда буд [13, 30]. Олими чиноӣ Чен Ю таъкид мекунад, ки ин сиёсатҳо ба Чин имкон доданд, ки дар технологияҳои шинохти чеҳра, коркарди забон ва системаҳои тавсиядиҳанда (recommendation systems) пешсаф гардад [14, 35].
Ширкатҳои технологии Чин, ба монанди Baidu, Alibaba, Tencent ва Huawei, дар рушди зеҳни сунъӣ нақши муҳим бозиданд. Baidu, ки аксар вақт "Гугли Чин" номида мешавад, дар таҳияи платформаҳои зеҳни сунъӣ, ба монанди Apollo (барои мошинҳои худгард) ва DuerOS (барои дастгоҳҳои доно), пешрафт кардааст [15, 45]. Олими чиноӣ Ли Сяолин қайд мекунад, ки Baidu дар соли 2019 яке аз бузургтарин марказҳои таҳқиқоти зеҳни сунъиро дар Пекин кушод, ки ба омӯзиши амиқ (deep learning) ва коркарди забони табиӣ (natural language processing) бахшида шудааст [16, 50].
Alibaba аз зеҳни сунъӣ барои оптимизатсияи тиҷорати электронӣ ва логистика истифода мебарад. Платформаи Alibaba Cloud алгоритмҳои зеҳни сунъиро барои таҳлили рафтори муштариён ва идоракунии занҷирҳои таъминот пешниҳод мекунад [17, 60]. Tencent бошад, дар соҳаи бозиҳои компютерӣ ва шабакаҳои иҷтимоӣ аз зеҳни сунъӣ истифода мебарад, масалан, дар платформаи WeChat, ки системаҳои тавсиядиҳанда ва чатботҳоро истифода мекунад [17, 62]. Huawei дар таҳияи микросхемаҳои зеҳни сунъӣ, ба монанди Ascend, пешсаф аст, ки дар дастгоҳҳои мобилӣ ва инфрасохтори 5G истифода мешаванд [18, 70].
Дар асри 21, Чин дар якчанд соҳаи зеҳни сунъӣ дастовардҳои назаррас ба даст овард:
- Шинохти чеҳра: Ширкатҳое ба монанди SenseTime ва Megvii технологияҳои пешрафтаи шинохти чеҳраро таҳия карданд, ки дар амният, бонкдорӣ ва нақлиёти ҷамъиятӣ истифода мешаванд [19, 80]. Ин технологияҳо дар шаҳрҳои калон, ба монанди Шенчжен, барои назорати иҷтимоӣ татбиқ шудаанд, гарчанде ки ин масъала мубоҳисаҳои ахлоқиро ба вуҷуд овардааст [19, 82].
- Коркарди забони табиӣ: Baidu платформаи ERNIE-ро таҳия кард, ки дар коркарди забони чинӣ аз моделҳои ғарбӣ, ба монанди BERT, пеш гузашт [15, 47]. Ин технология дар ҷустуҷӯгарҳо, тарҷумаи мошинӣ ва чатботҳо истифода мешавад.
- Мошинҳои худгард: Платформаи Apollo-и Baidu дар соли 2023 дар шаҳрҳои Пекин ва Гуанчжоу таксиҳои худгардро ба кор андохт, ки яке аз аввалин лоиҳаҳои тиҷоратии ин навъ дар ҷаҳон буд [16, 52].
- Тандурустӣ: Зеҳни сунъӣ дар ташхиси бемориҳо, ба монанди саратони шуш, истифода мешавад. Масалан, ширкати iCarbonX алгоритмҳоеро таҳия кард, ки маълумоти генетикиро барои пешгӯии бемориҳо таҳлил мекунанд [20, 90].
Анъанаҳои фалсафии Чин, ки дар бахши 2.1 баррасӣ шуданд, ба рушди технологии зеҳни сунъӣ дар асри 21 низ таъсир расонданд. Принсипи Конфутсий дар бораи гармонияи иҷтимоӣ дар татбиқи зеҳни сунъӣ барои хидматрасонии ҷамъиятӣ, ба монанди идоракунии шаҳрҳои доно, инъикос ёфтааст [12, 26].
Олими чиноӣ Вей Чен қайд мекунад, ки муносибати чинӣ ба зеҳни сунъӣ бештар ба манфиати ҷомеа нигаронида шудааст, на ба ҳуқуқи инфиродӣ, ки аз муносибати ғарбӣ фарқ мекунад [21, 95].
Даосизм ба истифодаи зеҳни сунъӣ дар идоракунии захираҳои табиӣ ва энергия мусоидат кардааст. Масалан, ширкати State Grid Corporation of China аз алгоритмҳои зеҳни сунъӣ барои оптимизатсияи шабакаҳои барқӣ истифода мебарад, ки ба принсипҳои мувозинати экологӣ мувофиқат мекунад [12, 100]. Буддоизм бошад, ба мубоҳисаҳои ахлоқӣ дар бораи истифодаи зеҳни сунъӣ дар назорати иҷтимоӣ таъсир расонд, гарчанде ки ин масъалаҳо дар Чин ба далели назорати давлатӣ маҳдуданд [21, 97].
Сарфи назар аз дастовардҳо, Чин дар рушди зеҳни сунъӣ бо мушкилот рӯбарӯ аст:
- Масъалаҳои ахлоқӣ: Истифодаи зеҳни сунъӣ дар назорати иҷтимоӣ, ба монанди системаи "кредити иҷтимоӣ", мубоҳисаҳои байналмилалиро дар бораи махфияти шахсӣ ва ҳуқуқи инсон ба вуҷуд овардааст [19, 84]. Олими чиноӣ Чжан Вей таъкид мекунад, ки Чин бояд мувозинати байни инноватсия ва ахлоқро ҷустуҷӯ кунад [23, 110].
- Рақобати ҷаҳонӣ: Чин бо ИМА ва Аврупо дар соҳаи зеҳни сунъӣ рақобат мекунад, ки ба афзоиши танишҳои геополитикӣ, аз қабили маҳдудиятҳои содироти технология, оварда мерасонад [12, 28].
- Камбуди мутахассисон: Гарчанде ки Чин шумораи зиёди муҳандисонро тайёр мекунад, камбуди олимони сатҳи баланд дар соҳаи зеҳни сунъӣ боқӣ мемонад [16, 54].
Дар асри 21, Чин бо сармоягузориҳои бузург, сиёсатҳои давлатӣ ва фаъолияти ширкатҳои технологӣ ба пешвои ҷаҳонӣ дар соҳаи зеҳни сунъӣ табдил ёфт. Дастовардҳо дар шинохти чеҳра, мошинҳои худгард ва тандурустӣ нақши Чинро ҳамчун маркази инноватсия таъкид мекунанд. Бо вуҷуди ин, мушкилоти ахлоқӣ ва рақобати ҷаҳонӣ тақозо мекунанд, ки Чин равишҳои худро такмил диҳад. Дар бахшҳои минбаъда, таъсири зеҳни сунъӣ ба ҷомеа ва иқтисодиёти Чин муфассал баррасӣ хоҳад шуд.
ҚУРБОНОВА Ширин, сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии
Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.
АДАБИЁТ
1. Конфуций. Аналектҳо. – Пекин: 500 пеш аз милод. – 200 с.
2. Чен В. Конфутсий ва зеҳни сунъии муосир. – Пекин: 2020. – 150 с.
3. Лао-цзи. Дао Де Цзин. – Пекин: 400 пеш аз милод. – 100 с.
4. Ли Юн. Зеҳни сунъӣ ва рушди устувор. – Шанхай: 2021. – 180 с.
5. Чжан Вей. Буддоизм ва масъалаҳои огоҳии мошинҳо // Journal of Chinese Philosophy. – 2020. – № 47. – С. 40-50.
6. Сяопин Д. Ислоҳоти иқтисодӣ дар Чин. – Пекин: 1980. – 250 с.
7. Ву Венцзюнь. Риёзиёт ва зеҳни сунъӣ. – Пекин: 1985. – 200 с.
8. Ли Сяолин. Ҳамкорӣ дар соҳаи зеҳни сунъӣ: Чин ва Ғарб. – Пекин: 2000. – 150 с.
9. Чен Ю. Зеҳни сунъӣ дар Чин: Инноватсия ва танзим. – Пекин: 2021. – 200 с.
10. BYD Company. Зеҳни сунъӣ дар истеҳсоли батареяҳо. – Шенчжен: 2020. – 50 с.
11. Ҳукумати Чин. Нақшаи рушди зеҳни сунъии насли нав. – Пекин: 2017. – 50 с.
12. Ли К.-Ф. Суперқудратҳои зеҳни сунъӣ: Чин, Силикон Води ва тартиби нави ҷаҳонӣ. – Бостон: Houghton Mifflin, 2018. – 272 с.
13. Ҳукумати Чин. Стратегияи миллии инноватсия дар зеҳни сунъӣ. – Пекин: 2020. – 40 с.
14. Чен Ю. Зеҳни сунъӣ дар Чин: Инноватсия ва танзим. – Пекин: 2021. – 200 с.
15. Baidu. Платформаи Apollo: Таърихи рушд. – Пекин: 2020. – 60 с.
16. Ли Сяолин. Маркази таҳқиқоти зеҳни сунъии Baidu // Journal of AI Research. – 2020. – № 68. – С. 45-55.
17. Alibaba. Зеҳни сунъӣ дар тиҷорати электронӣ. – Ханчжоу: 2021. – 80 с.
18. Huawei. Микросхемаҳои Ascend: Инноватсия дар зеҳни сунъӣ. – Шенчжен: 2020. – 50 с.
19. SenseTime. Шинохти чеҳра дар Чин. – Шанхай: 2021. – 70 с.
20. iCarbonX. Зеҳни сунъӣ дар тандурустӣ. – Шенчжен: 2022. – 60 с.
21. Чен В. Зеҳни сунъӣ ва гармонияи иҷтимоӣ // Journal of Chinese Philosophy. – 2021. – № 48. – С. 95-105.
22. State Grid Corporation. Зеҳни сунъӣ дар идоракунии энергия. – Пекин: 2020. – 50 с.
23. Чжан Вей. Ахлоқи зеҳни сунъӣ дар Чин // AI & Society. – 2021. – № 36. – С. 105-115.
Ваҳдат на танҳо як мафҳуми зебо, балки қувваи бузургест, ки ҷомеаҳоро аз парокандагӣ наҷот медиҳад ва онҳоро ба сӯйи рушду шукуфоӣ ҳидоят мекунад. Дар Тоҷикистон ваҳдати миллӣ яке аз дастовардҳои муҳимтарини даврони истиқлолият ба шумор меравад. Ваҳдати миллӣ маънои ҳамзистии осоиштаи намояндагони миллатҳо, динҳо ва фарҳангҳои гуногунро дорад. Дар кишвари мо, ки мардумони тоҷик, узбек, рус, қирғиз ва дигар қавмҳо зиндагӣ мекунанд, ваҳдат имкон дод, ки ҳама як хонаводаи ягонаро ташкил диҳанд. Ин иттиҳод на танҳо дар сатҳи мардум, балки дар сиёсатҳои давлатӣ низ инъикос ёфтааст. Масалан, барномаҳои давлатӣ барои рушди минтақаҳои гуногун, таъмини баробарии иҷтимоӣ ва дастгирии фарҳангҳои мухталиф нишонаи амалии ваҳдат дар Тоҷикистон аст.
Дар сатҳи ҷаҳонӣ, ваҳдат маънои ҳамкорӣ байни кишварҳо ва мардумони гуногунро дорад. Имрӯз, дар замоне ки ҷаҳон бо мушкилоти монанди тағйироти иқлим, терроризм ва нобаробарии иқтисодӣ рӯбарӯ аст, ваҳдат ягона роҳи ҳалли ин мушкилот аст. Масалан, созмонҳои байналмилалӣ, аз қабили Созмони Милали Муттаҳид, кӯшиш мекунанд, ки кишварҳоро барои ҳалли мушкилоти умумӣ муттаҳид созанд. Ваҳдат дар ин сатҳ маънои эҳтиром ба гуногунрангӣ ва дарки онро дорад, ки ояндаи инсоният аз талошҳои муштарак вобаста аст.
Дар зиндагии ҳаррӯза низ ваҳдат аҳамияти бузург дорад. Дар оила, ҷомеа ва коргоҳ, ваҳдат маънои якдигарфаҳмӣ, дастгирӣ ва ҳамкорӣ дорад. Вақте ки одамон якҷоя кор мекунанд ва ба якдигар эҳтиром мегузоранд, онҳо метавонанд ба натиҷаҳои бузург ноил шаванд. Масалан, дар Тоҷикистон чорабиниҳои фарҳангӣ, аз қабили ҷашнҳои Наврӯз ё Рӯзи Ваҳдати Миллӣ, мардумро аз гӯшаву канорҳои мухталиф гирди ҳам меорад ва эҳсоси ягонагиро тақвият медиҳад. Барои нигоҳ доштани ваҳдат, ҳар як шахс бояд саҳм гузорад. Ин маънои онро дорад, ки мо бояд таҳаммулпазир бошем, ба андешаҳои дигарон гӯш диҳем ва барои хайри умум кор кунем.
Олимони ҷавон нақши муҳим дар таҳкими ваҳдат доранд. Мо бо истифода аз технологияҳои муосир, фаъолияти илмӣ ва эҷодӣ, ташфиқоту тарғибот метавонем паёми ваҳдату сулҳро на танҳо дар дохили кишвар, балки дар арсаи ҷаҳонӣ низ паҳн кунем.
Ваҳдат – ин на танҳо як мафҳум, балки роҳи зиндагист. Он моро аз парокандагӣ наҷот медиҳад, дилҳоро ба ҳам наздик мекунад ва барои бунёди ояндаи беҳтар илҳом мебахшад.
Дар Тоҷикистон ваҳдати миллӣ рамзи сулҳ, субот ва пешрафт аст, ки моро ба ҳам мепайвандад.
Ваҳдат қувваи мост, ки моро ба пеш мебарад!
Маҳмудзода Мӯъминҷон – н.и.т., ходими калони илмӣ, Маркази таҳқиқоти технологияҳои инноватсионӣ.
Рӯзи Ваҳдати миллӣ як рӯзи бузург буда, он на танҳо барои ба хотир овардани воқеаҳои муҳими таърихии кишварамон, балки таваҷҷуҳи тамоми шаҳрвандони кишварамонро ба аҳамияти ваҳдату иттиҳод равона менамояд. Дар ҳақиқат, Ваҳдати миллӣ аст, ки сулҳу субот, оромиву осоиштагӣ, пешрафту тараққиёт, ободии давлату миллат ва зиндагии шоистаи мардум таъмин аст. Ваҳдат оғози ҳамаи созандагиву ободкориҳо, ибтидои суботи сиёсиву иҷтимоӣ, некӯаҳволии рӯзгори ободу осудаи мардум ва эҳёи худшиносию худогоҳӣ ва роҳ ба сӯйи фардои дурахшон аст.
Худи калимаи “ваҳдат” беҳтарин неъмат барои кулли инсоният буда, он тамоми некию хубиҳои дунёро дар худ таҷассум намудааст. Зеро танҳо бо будани ваҳдат душворию монеаҳо паси сар мешаванд. Рӯзгори мардум рӯ ба беҳбудӣ мениҳад ва халқ орому осуда зиндагӣ менамояд.
Ваҳдати миллӣ барои ҷомеаи устувор ва шукуфон аҳамияти ҳалкунанда дорад, зеро он имкон медиҳад, ки барои ноил шудан ба ҳадафҳои муштарак амалҳои дастаҷамъӣ анҷом дода шаванд.
Бо шарофати Пешвои миллат ҳоло давлати мо дар самти тараққиёт қадамҳои устувор гузошта, аз рӯи бисёр нишондиҳандаҳо дар минтақа пешсаф мебошад. Иқтисодиёти Тоҷикистон рӯз то рӯз усутвор ва рақобатпазир шуда, мо ба кишвари содиркунанда табдил гардидем. Истихроҷи тиллову нуқра, алюминий ва маъданҳои гуногун, истеҳсоли молҳои ниёзи мардум камтарин дастовардҳои истиқлолият мебошанд.
Ваҳдати миллӣ падидаи нодири даврони соҳибистиқлолии кишвар буда, рамзи баҳамоӣ, сарҷамъӣ ва иттиҳоду ягонагӣ мебошад, ки пирӯзии фарҳанги сулҳ ва ақлу заковати солими миллати солору хирадманд ва сулҳпарвари тоҷикро дар арсаи ҷаҳон муаррифӣ мекунад.Имрӯз дарахти сулҳу ваҳдати тоҷикон меваҳои шаҳдборе ба бор овардааст.
Ин дастоварди нодири миллат, ҳоло ба ҳайси ҷузъи таркибии суннати таҳаммулгароӣ дар пешрафти ҳаёти сиёсӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ ва фарҳангии кишварамон нақши бузург дорад.Имрӯз кишвари мо аз файзу баракати ваҳдати миллӣ дар шоҳроҳи рушди устувор қарор дошта, сатҳу сифати зиндагӣ, маърифату ҷаҳонбинӣ ва эҳсоси худшиносиву ифтихори миллии ҳамватанони мо торафт таҳкиму густариш меёбад.
Бо шарофати дастовардҳои кишварамон, аз ҷумла Ваҳдати миллӣ,ки бе восита заҳмати шабонарузии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад, имрӯзҳо озмунҳои илмӣ ташкил карда шуда, тамоми хурду бузурги мардуми Тоҷикистон метавонанд дар он иштирок намоянд. Мақсади озмунҳои зикршуда, боло бурдани маърифати ҳуқуқӣ, дарки арзишҳои миллӣ, эҳтиром ва посдоштани ҷашнҳои миллӣ аз қабили ваҳдати миллӣ мебошад.
Ваҳдати миллӣ, ки имрӯз дар сар то сари кишвар ҳукмфармост,ин пеш аз ҳама барои рушди иттифоқи тамоми шаҳрвандон, сарфи назар аз миллату дину мазҳаб, тарҳрезии иқтисодии ягонаи барои ҳамаи қишрҳои ҷомеа манфиатбахшро таъмин намудааст.Бешубҳа, ваҳдати миллӣ барои мо дастоварди ниҳоят пурарзиш, шарти асосии некуаҳволии халқамон ва таҳкурсии боэътимоди пешрафту ободии Ватани маҳбубамон мебошад.
Пешвои миллат муҳтарам Э момалӣ Раҳмон дар баромадҳои хеш қайд менамоянд,ки ваҳдату ҳамбастагӣ ба сифати кафили пешрафти ҷомеа бояд пайгирона минбаъд низ ҳамчун мафкураи давлатӣ сармашқи фаъолияти кулли ниҳодҳои расмию ғайрирасмии ҷомеа эътироф карда шавад.
Бояд гуфт, ки ваҳдат, ҳамчун падидаи нодири иҷтимоӣ, як ҷузъи муҳим ва ногусастании фарҳанг ва ҳаёти иҷтимоии мардуми тоҷикро ташкил медиҳад.Худи ин дастовард яъне ваҳдати миллӣ далели давлати босубот будани Тоҷикистон мебошад.
Қайд кардан бамаврид аст,ки сулҳу ваҳдати миллӣ истилоҳе ҳастанданд,ки ин ҳамеша дилчаспу дилнишин ва бо лаҳни шево садо дода, бевосита шунавандаро ба амиқ фикр кардан ва ба тафаккури аниқ водор месозад.
Махмедов Муҳаммадҷон – ходими хурди илмии шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Which organizes an individual's finances and sometimes includes a series of steps or specific goals for spending.

Which organizes an individual's finances and sometimes includes a series of steps or specific goals for spending.

Which organizes an individual's finances and sometimes includes a series of steps or specific goals for spending.

Which organizes an individual's finances and sometimes includes a series of steps or specific goals for spending.
Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон
Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи А. Дониш.
Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи А. Дониш
Илми таърих дар фарҳанги ҷаҳонгири тоҷикӣ ҳамеша ҷойгоҳи олӣ ва арҷманд дошт ва мактаби таърихшиносии тоҷик аз ибтидо то ба имрӯз бо усули нигориш... Муфассал
Осорхонаи Милии бостонии Тоҷикистон
Осорхона соли 2001 дар назди Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи А. Дониши Академияи илмҳои Ҷумхурии Тоҷикистон ифтитоҳ... Муфассал
Осорхонаи мардумшиносӣ.
В 1949 году при секторе истории Института истории, языка и литературы Таджикистана был открыт Музей этнографии и археологии... Муфассал


ОЗМУНҲОИ ҶУМҲУРИЯВӢ
Президентҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон
(Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон 1951-1991, Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон 1991-2020)

Айнӣ Садриддин Саидмуродович (1878-1954). Президенти Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон аз 14 апрели соли 1951 то 15 июли соли 1954.

Умаров Султон Умарович (1900-1964). Президенти Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон аз 11 марти соли 1957 то 6 майи соли 1964.

Осимов Муҳаммад Сайфиддинович (1920-1996). Президенти Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон аз 23 майи соли 1965 то 6 майи соли 1988.

Неъматуллоев Собит Ҳабибуллоевич (1937). Президенти Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон (Ҷумҳурии Тоҷикистон) аз 6 майи соли 1988 то 16 июни соли 1995.

Мирсаидов Ӯлмас Мирсаидович (1945). Президенти Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 16 июни соли 1995 то 3 феврали соли 2005.

Илолов Мамадшо Илолович (1948), Президенти Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 феврали соли 2005 то 6-уми декабри соли 2013.

Фарҳод Раҳимӣ (1968) Президенти Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 6-уми декабри соли 2013 то 16 январи соли 2024.

Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт (1982) Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон аз 16-уми январи соли 2024 то инҷониб. Муфассал...
Суханҳои Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон оид ба илм





Муқовимат бо коррупсия дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон
