Аз аҳли адаби форс-тоҷик, ки осори бадеӣ ва илмиашон аз забони арабӣ холӣ бошад (хусусан дар асрҳои XII, XIII, XIV, XV), бароямон тасаввур кардан ғайри имкон аст. Дар қироати осори адабии Саноии Ғазнавӣ, Мавлоно Ҷалолиддин Балхии Румӣ, «Девон»-и Ҳофиз, асарҳои Саъдии Шерозӣ, Шайх Аттори Нишопурӣ аёну ноаён бо таркибу иборае, байту рубоие, қитъаи шеъре ё ғазали арабӣ рӯ ба рӯ меоем, ки идае барои чанд тан мутахассиси забондон аз нигоҳи маънӣ равшан шуда истад ҳам, барои бештари тоҷикон торику номафҳум буд ва имрӯз ҳам ин ҳолат равшантар ба мушоҳида мерасад. Дар ин иддао осори манзуму мансури Мавлоно Абдураҳмони Ҷомӣ (1414-1492) низ барканор нест, ки дар мақола аз ин боб сухан меравад.

Абдураҳмони Ҷомӣ аз адибону мутафаккирони барҷастаи асри XV маҳсуб ёфта, вобаста ба тақозои давру замон сарфу наҳви забони арабиро хеле ва хеле хуб медонист. Тибқи маълумотҳо, ӯ ҳатто баъзе асарҳое дорад, ки ба забони арабӣ навиштаву таълиф гардида, ба таълими сарфу наҳви забони арабӣ бахшида шудааст. Мисоли ин гуфтаҳо рисолаи «Фавоиди Зиёия» мебошад, ки муаллиф онро барои забони арабиро ба фарзандаш Зиёуддин Юсуф таълим додан навишта будааст. Рисола соли 1432 навишта шуда, худи Ҷомӣ дар муқаддимаи асар сабаби таълифи онро интавр маънидод кардааст: «… ин китобест барои ҳалли мушкилоти «Қофия»-и алломаи машҳур – Ибни Ҳоҷиб. Ин китобро бо ҳамон роҳу равише чун риштаи марворид барои фарзандам Зиёуддин Юсуфалӣ шарҳ додам ва номи онро «Фавоиди Зиёия» ниҳодам.......» [1].

Аз шиносоӣ бо рисола маълум мешавад, ки Ҷомӣ, ки худ аз устодони номии замонаш буд, мебинад фарзандаш ва толибилмони дигар аз омӯхтани нозукиҳои граматикаи забони арабӣ ба мушкилиҳо рӯ ба рӯянд. Вай мақсад мегузорад, ки ин мушкилотро аз байн барад ва ин китобро менависад. Мусанниф дар он асосан масоили мушкилфаҳми «Қофия»-и Ибни Ҳоҷибро бо ашъори арабӣ шарҳу тавзеҳ додаст.

Бале, Абдураҳмони Ҷомӣ арабиро хеле хуб медонист. Дар ин бора Асомуддин Насриддинов – муҳаққиқи ҷомишиноси тоҷик навишта буд: «Вай (яъне, Ҷомӣ- З.С.) сарфу наҳви забони арабӣ, қавоиди шеър-аруз, санъати бадеия, қофия, илми калом, фиқҳ, тафсир, илми маонӣ, баён, иншои наср, китобат, маҳозирот, мусиқӣ, муаммо ва ҳоказоро ба хубӣ меомӯзад ва қобилияти фавқуллодаи худро нишон медиҳад» [2,9].

Устоди зиндаёд Аълохон Афсаҳзод, ки таҳиягари матн, муаллифи сарсухан ва шореҳи луғоту тавзеҳоти «Баҳористон»-и Абдураҳмони Ҷомӣ мебошад, дар муқаддимаи он забони арабидонии Ҷомиро ин тавр таъкид кардааст: «Панҷсад сол пеш аз ин, баҳори соли 1487, шоиру олими номдор Абдураҳмони Ҷомӣ (1414-1487), ки он вақт 73 сола буд, дар канори шаҳри Ҳирот, дар маҳаллаи Хиёбон ба фарзанди ягонаи даҳсолааш Зиёуддин Юсуф аз забони арабӣ ва қоидаҳои он дарс медод» [3,5].

Ин муҳаққиқи асили осори Ҷомӣ бар он аст, ки Мавлоно Ҷомӣ дар эҷоди «Ҳафт авранг»-и худ, бахусус дар навиштани маснавиҳои «Лайлӣ ва Маҷнун» ва «Юсуф ва Зулайхо» аз адабу фарҳанги арабҳо бебаҳра набудааст.

Арабидонии Малвоно Ҷомиро метавон дар тамоми осори ба мо меросмондаи ин адибу мутафаккир пайваста мушоҳида намоем, ҳатто дар осори манзуми форсӣ-тоҷикии ӯ. Муламмаънависи адиб ин манзараро бароямон боз ҳам равшантар менамояд. Муламмаотро устод Иброҳим Наққош ин тавр шарҳ додааст: «Муламмаот дар истилои адабиётшиносӣ абётест, ки бо ду забон назм шудааст» [4,134]. Ҷойи таъкид аст, ки муламмаот назмест хоси адабиёти форс-тоҷик буда, ба адабиёти турк низ бетаъсир набудааст. Муламмаънависӣ аз санъати бисёр мураккаб аст, зеро шоири муламмаъгӯй бояд забони ғайрро дар баробари забони модарии худ донад ва бо тамоми талаботи қавоиди манзуму мансури он бархурдор бошад. Вақте ба осори Абдураҳмони Ҷомӣ таваҷҷӯҳ меравад, мебинем, ки вай низ ба қатори шоирони муламмаъгӯйи адабиёти форс-тоҷик дохил аст, чунки агар ба офаридаҳои сеҳри қалами шоир нигоҳи амиқ равад, бо абёте дучор меоем, ки як мисраи он тоҷикӣ ва мисраи дуввумаш арабӣ мебошад. Сабаби надоштани шеъри мулламмаъи бархе аз шоиронро ин бешубҳа забони дигарро надонистан ё камтар донистанашон аст. Муламмаънависӣ асосан хоси адабиёти форситаборон буда тавре ишора рафт, пас ба адибони туркигӯй таъсир гузоштааст.

Мавлоно Ҷомӣ дар ин ҷода аз худ намунаҳои зиёдеро ба мерос мондааст, монанди:

Таҷаллар-рӯҳу мин каъсин, тусаффир-рӯҳа фақбалҳо,

Ки мебахшад сафои май, фурӯғи хилвати дилҳо.

Дар ин мисол маънии байти аввал таври зайл аст:

-Майи рахшанда аз ҷоме, кунад ҷон тоза, гир онро

Намунаи дигар аз ҳамин ғазал:

Анилнӣ ҷуръатан минҳо, ареҳнӣ соатан аннӣ,

Ки монд аз зулмати бистар, даруни парда мушкилҳо

Маънии мисраи аввал:

Бидеҳ як ҷуръае аз май, бубахшад соатам роҳат….

Ин ғазали Ҷомӣ то ба охир дар санъати муламмаъ офарида шудааст, ки мисраи аввал ба забони арабӣ буда, мисраи дуввуми ҳар байт ба забони модарии шоир, яъне забони ноби тоҷикӣ омадааст.

Муҳаққиқони зиёди адабиётшинос, ки номбар намуданашон ин ҷо аз имкон берун аст, ин санъати муламмаотро минбаъд бо таркиби «ширу шакар» низ ёд кардаанд.

Алишери Навоӣ, ки аз шогирдони Мавлоно Ҷомӣ буд, ҳатто муламмаоте ба забонҳои арабӣ-туркӣ менавиштааст. Мисол:

Ашрақат мин акси шамсил-каъси анвору-л-ҳудо

Ёр аксин майда кӯр, деб, жомдин чиқти садо

Ташналаб ӯмда Навоӣ, чун азал соқийсидан

«Ишрабу ё айюҳал-атшон» келур ҳардам нидо.

То Абдураҳмони Ҷомӣ ва Алишери Навоӣ муламмаъгӯӣ дар адабиёти мо роиҷ буда, ки намунаи беҳтарини онҳо дар ғазали аввали «Девон»-и Хоҷа Ҳофиз дучор меоем:

Ало ё айюуҳа-с-соқӣ, адир каъсан ва новилҳо,

Ки ишқ осон намуд аввал, вале афтод мушкилҳо

инчунин ду мисраи охири ҳамин ғазал:

Ҳузуре гар ҳаме хоҳӣ аз ӯ ғоиб машав Ҳофиз,

Мато мо талқа ман таҳво даъи-д-дунё ва аҳмилҳо [5,1].

«Баҳористон», ки аз асарҳои машҳури Мавлоно Ҷомист, ки соли 1487 таълиф гардидааст, дар аксар сатрҳои ин асар метавонем ба вожаҳои арабию нақли шоирони араб, подшоҳу ҳокимон ва нависандагони араб дучор оем. Вай аз шоир Асмаъии араб (вафот 828), ки монанди Мушфиқӣ қаҳрамони ҳикояву латифаҳои зиёди арабӣ гаштааст, дар равзаи чаҳоруми «Баҳористон» «Дар васфи мевабахшии дарахтони боғистони ҷуду карам ва шукуфарезиашон ба базли динору дирам» ҳикоёте ҷой дода, намунае аз шеъри Асмаъиро иқтибос кардааст [3,56]. Ҳикояти доир ба Асмаъии шоири араб овардаи Мавлоно Ҷомӣ ин аст:

«Асмаъӣ гӯяд: Бо кариме ошноӣ доштам, ки ҳамвора ба таваққӯъи караму эҳсон ба дари хонаи вай мерафтам. Як бор ба дари хонаи вай расидам. Дарбоне шинонда буд. Маро манъ кард аз он ки бар вай дароям. Баъд аз он гуфт:

— Э, Асмаъӣ! Ин сабаби манъ кардани ман аз даромадан бар вай тангдастию нодорист, ки вайро пеш омадааст.

Ман ин байтро навиштам:

Изо кона-л-кариму лаҳу ҳиҷобун,

Фа мо фазлу-л-кариму ала-л-лаим

Тарҷума: (Чун сахӣ парданишин гардад,

Фазли ӯ ҳам ба лаъин бар гардад)

ва ба он дарбон додам, ки инро ба вай расон. Замоне барнаёмаду руқъаро овард. Бар пушти вай набишта, ки

Изо кона-л-кариму қалила мол,

Тастара би-л-ҳиҷоби ани-л-азим

Тарҷума: (Чун сахӣ камбизоат шудааст,

Худро ба пардаи бузург ниҳон намудааст)

ва ҳамроҳи руқъа суррае понсад динор дар вай. Бо худ гуфтам: «Ҳаргиз қиссае аз ин ғарибтар бар ман нагузаштааст. Инро тӯҳфаи маҷлиси Маъмун хоҳам сохт!» Пеши вай рафтам.

Гуфт:

-Аз куҷо мерасӣ, э Асмаъӣ?

Гуфтам:

Аз пеши каримтарин касе аз аҳёи араб.

Пурсид, ки кист? Гуфтам, ки марде, ки маро аз илму моли худ баҳравар сохтааст. Ва он руқъаву сурраро пеши вай бар замин ниҳодам. Чун сурраро дид, ранги вай баромаду гуфт:

-Ин муҳри хазонаи ман аст. Мехоҳам, ки он касро талаб дорам.

Гуфтам:

-Эй амиралмуъминин! Валлоҳ, шарм медорам, ки ба ҷиҳати баъзе гумоштагони ту хавфе ба хотири вай роҳ ёбад.

Маъмун яке аз хавоси худро гуфт, ки ҳамроҳи Асмаъӣ бирав. Чун он мард бибинӣ, бигӯй: амиралмуъминин туро металабад, бе он ки тафриқае ба хотири вай расад.

Чун он мард ҳозир омад, Маъмун ба вай гуфт:

-Ту он шахсе нестӣ, ки дирӯз пеши мо омадӣ ва изҳори фақру фоқа кардӣ, ин сурраро ба ту додем, то сарфи маоши худ кунӣ, ки ба як байт шеър, ки Асмаъӣ пеши ту фиристод, онро ба вай додӣ?

Гуфт:

-Валлоҳ, ки дар изҳори фақру фоқа, ки дӣ кардам, дурӯғ нагуфтам. Валекин нахостам, ки қосиди вайро боз гардонам, магар чунон ки амиралмӯъминин маро боз гардонида.

Пас бифармуд, то ҳазор динор ба вай доданд. Асмаъӣ гуфт:

-Э амиралмӯминин! Маро низ дар ин ато ба вай мулҳақ гардон!

Фармуд, то ҳазор вайро низ такмил карданд. Ва он мардро аз зумраи надимони худ гардонид:

Кафи соҳибкарам чун бедирам монд

Зи нодорӣ шумар, гар дар бибандад.

Вале дар бастани мудхил чунон аст,

Ки ҳамёни дирамро сар бибандад. »[3,56-57].

Инҷо Абдураҳмони Ҷомӣ перомуни қадру қимати шоири араб ва маънии волои шеъри ӯ сухан рондааст. Асмаъӣ, яке аз шоирони шинохтае буд, ки бо ҳикоёту латоифи баландмазмунаш мардуми ғайриараб низ ӯро мешинохтанд ва бо шуҳрат ва маънии баланди ашъораш аз қаҳрамонони ҳикоёти Мавлавӣ Ҷомӣ гардида будааст.

Дар «Нафаҳот ал-унс мин ҳазарот ал-қудс» -и Ҷомӣ, ки дар он зикри 618 сӯфии адибу шоир дарҷ гардидаасту бештарашон аз манотиқи арабнишини Бағдоду Шом, Ҳиҷозу Басра ва Яману Мисранд, пайдост, ки ӯ бо фарҳанги мардуми араб ошноии тамом доштааст. Мусаннифи «Нафаҳот ал-унс» на танҳо дар асари худ шаммае аз рӯзгору фаъолият офаридаи қалами онҳо ҳадс мезанад, ҳатто дар зарурат пораи ашъори арабии онҳоро ба сифати мисол иқтибос менамояд.

Масалан, Абӯҳомид ас-Сӯфӣ, ки кӯфиюласл буда, дар Шом ба ҳайси шайх вазифаи масъул дошт, шеър ҳам мегуфт, ки намунаҳои онро ба забони асли арабӣ дар «Нафаҳот ал-унс» дучор меоем. Намунае аз он:

Хайру дорин ҳалла фиҳо хайру арбоб ад-диёри

Ва қадиман ваффақа-л-Лоҳу хиёран лихиёри.[6, 56-57]

Тарҷума: (Беҳтарин хонае, ки беҳтарин асҳоби диёр фаро омадаанд,

Ва дар гузашта Худо хубонро бо хубон ба ҳам меоварад)

Ба монанди ин шоири суфимашраб зикри чандини дигар аз шоирони суфия дар ин китоб оварда шудааст. Мо метавонем бо дарназардошти зикри якояки ин шайхони бузург Абдураҳмони Ҷомиро аз арабдонони машҳур дониста бошем.

Аз гуфтаҳои боло бар меояд, ки Мавлоно Абдураҳмони Ҷомӣ дар баробари донандаи асили забони модарии худ будан, аз забон ва адабиёти минтақаи Шарқи Наздик огоҳии тамом дошта, дар осори бадеӣ ва илмии худ аз захираи адабу фарҳанги арабҳо ба таври боиставу шоиста кор гирифтааст. Муламмаоти арабӣ-форсии Мавлоно Ҷомӣ равон, ширин ва намакин буда ба онҳое низ, ки забони арабиро ба таври зарурӣ намедонанд, фаҳмову гушнавоз аст. Ва ин далолат бар он мекунад, ки мавсуф бо осори гаронмояи худ ва забондонӣ барои таҳкими дӯстию равобити илмию адабии форситаборону арабҳо саҳми назаррасе гузоштааст.

Зиёев Субҳиддин Насриевич, - мудири шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои

                                                                                                      давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои филология

Адабиёт

1. Ҷомӣ, Абдурраҳмон. Шарҳ ал-Ҷомӣ. Пешовар, Покистон, чопи сангӣ, 1917.

2. Насриддинов, Асомуддин. Ҷомӣ – шоир ва мутафаккири бузург.-Душанбе: Ирфон, 1964.-59с.

3. Ҷомӣ, Абдурраҳмон. Баҳористон. Таҳия ва муаллифи сарсухан ва шореҳи тавзеҳоту луғот Аълохон Афсаҳзод. – Душанбе: Адиб, 1987.-157с.

4. Ҳ.И. ал-Наққош. Муламмаоти Ҷомӣ // Ҷашнномаи Ҷомӣ: Душанбе: Ирфон, 1966.-150с.

5. Ҳофизи Шерозӣ.-Теҳрон: Ҳунар, 1388.-389с.

Равобити адабӣ бахше аз муносиботи байналмилалӣ буда, ҳамчун василаи неруи нарм ҷиҳати огаҳӣ пайдо намудан аз адабиёт, фарҳанг, ашъор ва осори адабӣ миёни миллатҳо маҳсуб меёбад. Бозтоби адабиёти форс-тоҷик аз адабиёти араб мавзӯи доманадорест, ки пайваста дар ҷараён буда, аз асрҳои пеш то замони мо густариш ёфта истодааст. Таъсирпазирии ин ду адабиёт нишон аз ҳамбастагӣ ва пос доштани фарҳангу адаби ҳамдигар мебошад ва то имрӯз арабҳо аз намояндагони барҷастаи адабиёти тоҷику форс хуб истиқбол менамоянд ва ашъору осори мондагори онҳоро арҷгузорӣ намуда, дар мадди назари хонандагони мамолики хеш гузоштаанд.

Дар натиҷаи мутолеаи ашъори шоирони форсу тоҷик метавон ба хулосае омад, ки бузургони илму адаби мо на фақат ба забони арабӣ шеър эҷод кардаанд, балки дар натиҷаи таъсирпазирии шоирони араб бо фаҳми алоҳида аз маънии ашъори шуарои араб бо забони тоҷикӣ шеър низ меофаридаанд, ки ин навъи санъатро иқтибосу тазмин меноманд. Илова бар ин дар асрҳои аввали рушди адабиёти форс-тоҷик шоирон дар васфи подшоҳон ба забони тоҷикиву арабӣ шеър гуфтаанд, ки мисоли ин гуфтаҳо Робияи Балхӣ, Маҳмуди Варроқи Ҳиравӣ ва Муҳаммад ибни Васиф шуда метавонанд. Ва аввалин шеъри форсие, ки рӯи коғаз омадааст аз Муҳаммад ибни Васиф буда, пас аз он, ки Яъқуби Лайси Саффорӣ (867-879 м.) хавориҷро шикаст дод, шоирон ба расми замона шеър ба арабӣ дар ситоиши ӯ суруданд. Яъқуб гуфт: «Чизе, ки ман дарнаёбам, чаро бояд гуфт?». Дар ин ҳангом Муҳаммад ибни Васиф ӯро ба забони форсӣ ситоиш кард ва он чунин мебошад [17, 209]:

Эй амире, ки амирони ҷаҳон хосаву ом,

Бандаву чокару мавлою сагбанду ғулом.

Азалӣ хатте дар лавҳ, ки «мулке бидиҳед,

Ба Аби Юсуфи Яъқуб бин ал-Лайси ҳумом!»

Як қатор шарқшиносон ва адабиётшиносони халқҳои гуногун перомуни таъсири адабиёти арабӣ ба адабиёти форс-тоҷик аз қабили Э. Браун, А. Арберри, Е. Э. Бертельс, И. Ю. Крачковский, Шиблии Нуъмонӣ, Бадеъуззамон Фурӯзонфар, Маликушшуаро Баҳор, Ҳанно ал-Фахурӣ, Абдулҳусайн Зарринкӯб, Сайид Нафисӣ, Забеҳуллоҳи Сафо, А. Мирзоев, Х. Мирзозода, А. Абдуллоев, Ш. Ҳусейнзода, Х. Шарипов, Т. Мардонӣ, А. Абдусаттор, Н. Зоҳидӣ, У. Ғаффорова, Ваҳид Сабзиёнпур, Исо Алӣ Окуб ва як қатор муҳаққиқони ҷавон таҳқиқоти назаррас анҷом додаанд. Агар қисме аз ин донишмандон ба таҳқиқу пажуҳиши таъсири мутақобилаи ин ду адабиёт пардохта бошанд, қисмати дигарашон ба таври умум атрофи ин ду адаби бузург ибрози андеша намудаанд.

Азбаски пажуҳишҳои Умари Хайём дар ҷаҳони муосири араб ҳадафи аслии ин мақола аст, мавзӯи пажуҳишҳои Хайём дар Ғарб ва манотиқи дигари ҷаҳон наметавонад мавриди баҳсу баррасиҳои ин мақола бошад. Аммо ба далели аҳамияти фавқулоддаи мавзуъ аз як тараф ва иртиботи Хайёмшиносӣ дар олами араб ва Хайёмшиносӣ дар Ғарб зарур аст, ки ба ин масъала мухтасар сухан ронем.

Зиёда аз 150 сол мешавад, ки аврупоиҳо бо Хайём ва осори ӯ ошно мешбошанд. Дар ин муддати нисбатан тӯлонӣ Хайём ва рубоиёти ӯ бо кумаки аврупоиҳо шуҳрат пайдо кардааст. Ҳаҷми корҳои таҳқиқотӣ оид ба Хайём дар Ғарб ба дараҷае афзудааст, ки ба қавли профессор Ф. Бодемштедт, олими хайёмшиноси олмонӣ, агар мо онҳоро ҷамъоварӣ кунем, умри мо басанда нахоҳад буд [3, 230]. Дар Аврупо соли 1700-уми милодӣ Томас Ҳейд дар тарҷумаи рубоиёти Хайём қадами аввал гузошт. Аммо ками дар кам ба он эътибор медоданд [5, 340].

Дар соли 1857 Гарчин Д. низ чанд мисраи Хайёмро тарҷума кард [20, 28], вале боз ҳам таъсире надошт. Аммо касе, ки Хайёмро маъруф ва маҳбуби мардуми Ғарб кардааст, ба ҷуз Эдвард Фитзҷералди англис касе набуд. Соли 1858 Фитзҷералд рубоиёи Хайёмро дар як китоби алоҳида бо тафсири шоирона ва озод ба забони англисӣ таҳия намуд.

Ин дар аввал чандон хуб пазируфта нашуд. Аммо ниҳоят як гуруҳ аҳли адаб аҳамияти мавзуъро дарк намуда, паҳн намуда, онро дар гирду атроф шуҳратманд гардонданд [20, 30].

Пас аз Фитзҷералд чунин шахсоне буданд, ки: Николас Френч соли 1867 рубоиёти Хайёмро ҳамчун шоири мутасаввиф ба забони фаронсавӣ тарҷума карда, бо кумаки шоирону нависандагони фаронсавӣ интишор кардааст.

Нуфузи Хайём дар Аврупо тадриҷан меафзояд ва то ба ҷое расидааст, ки танҳо тарҷумаи Фитзҷералд беш аз 300 маротиба дар шаклҳои гуногун нашр шудааст [21, 12]. Холо Хайём дар қатори шоирони бузурге чун Гомер, Шекспир, Данте ва Гёте дохил шудааст ва рубоиёти Хайём ба тамоми забонҳои ҷаҳон тарҷума ва нашр шудаанд [19, 48].

Ба даст овардани маълумоти дақиқтар дар бораи таъсири Хайём ва андешаҳои ӯ ба мардуми Ғарб вақт ва пажуҳиши алоҳидаро талаб мекунад. Аммо дар бузургӣ ва фарогирии ин таъсир басанда аст, ки бузургон аз қабили Фитзҷералд, Томас Ҳейд, Гарсин дю Тасси, Николас, Кристиансен, Вопке, Браун, Арбери, Жуковски, Пиер Паскал, Эрнест Ренан ва муҳаққиқони бешумори дигар қисмате аз умри худро барои инъикос, пажуҳиш ва таблиғи ғояҳои Хайём сарф кардаанд.

Шӯҳрат ва нуфузи Хайём дар Ғарб танҳо дар шеъру адаб набуд. Доираи ин таъсир ва нуфуз ба дигар бахшҳо низ расидааст, андешаҳои Хайём дар мавзуъҳое чун санъати Ғарб, рассомӣ, мусиқӣ, суруд, кино, театр ва драма низ таъсир расонидааст. Масалан, соли 1916 коргардони маъруфи амрикоӣ В. Гриффитс тасмим гирифт, ки аз мавзуъҳои бархе аз рубоиёҳои Хайём филме бисозад [10, 1-12].

Аҷиб нест, ки ғарбиён Хайёмро “Султони хирад” меноманд ва ба номи ӯ дар Аврупову Амрико нишастҳо ва маҳфилҳои гуногун таъсис медиҳанд.

Пеш аз он ки дар бораи ҳузури барҷастаи Хайём дар ҷаҳони муосири араб ва таъсири ӯ ба ҷанбаҳои мухталифи фарҳангӣ, иҷтимоӣ, ҳунарӣ ва адабии арабҳои муосир сухан ронем, бояд дар бораи Хайём дар ҷаҳони араб ба таври куллӣ баҳс кунем, то заминаеро барои баррасии Хайём дар ҷаҳони муосири араб гузорем. Аз ин рӯ, дар ин бахш масоил аз қабили эҷодиёти Хайём ба забони арабӣ, таъсири Хайём дар шеър ва адабиёти араб, ашъори арабии Хайём ва монанди инҳо мавриди баррасӣ қарор мегирад. Зебоии ин асар дар он аст, ки ин гуна баҳсҳо робитаи мутақобилаи Хайём ва адабиёти арабро бо эҳтиром ба заминаи таърихӣ равшан мегардонад.

Бо тақозои замон Умари Хайём низ мисли дигар бузургони илму адаб дар ин сарзамин ё дигар сарзаминҳои шарқӣ маҷбур шуд, ки забони арабиро омӯзад, то тавонист, ки бо навиштан ба ин забон мувофиқи расму русуми он замон бозёфтҳои худро дар ҳама ҷо пазируфта намояд. Ин аст он чизе, ки дар бахши қобили таваҷҷуҳи осори ӯ мушоҳида мешавад [12, 30]. Ӯ ба далели заковати бузургаш дар омӯзиши забони арабӣ ва аз худ кардани қоидаҳои он ба ягон мушкилӣ дучор намешуд. Ҳарчанд ҳадафи ӯ аз омӯзиши забони арабӣ адиб, шоир, нависанда ва муаррих шудан набуд [11, 2], вай мувофиқи одати замон забон ва адабиёти арабиро ба дараҷаи баланд омӯхт. Ривоёти сершумор, аз ҷумла ривоятҳои Байҳақӣ, Низомии Арӯзӣ ва Замахшарӣ ин масъаларо таъйид мекунанд. Пас, шаке нест, ки Хайём дар донистани забон ва адаби комили арабӣ истеъдоди бемисл дошт [1, 45]. Дар мавриди маҳорати Хайём дар донистани забони арабӣ ва нозукиҳои адабиёти араб баҳси Ҷоруллоҳи Замахшарӣ басанда аст. Ин баҳс дар Марв сурат гирифт ва мавзуи баҳс ин буд, ки чӣ гуна Хайём аз ашъори Абулъалои Маъаррӣ шоири араб қироат мекунад.

Замахшарӣ дар рисолаи худ «Аз-зоҷиру ли-с-сиғор фи муъоризати-л-кибор» достони ин баҳсро ба таври муфассал нақл карда, онро далели салоҳият ва маҳорати ӯ дар адаби арабӣ медонад. Аммо ӯ фазилат ва тавоноии Хайёмро дар забон ва адабиёти араб эътироф намуда, ба шогирдонаш тавсия мекунад, ки осори Хайёмро мутолиа кунанд [12, 75].

Аз Хайём ҳудуди 17 то 25 байти ашъори арабӣ боқи мондааст [2, 17]. Китобҳо ба монанди “Харидату-л-қаср”-и Ибни Имоди Исфаҳонӣ ва идомаи «Савонеҳу-л-ҳикмат»-и Ғазанфари Табрезӣ ва «Таърихул-ҳикма ал-Қифтӣ» қадимтарин сарчашмаҳои ривояти ашъори арабии Хайём ҳастанд. Ахиран донишманди шодравон Муҳаммади Тоқӣ аз ашъори арабии Хайём аз «Атима-т-ат-татимма» ёздаҳ байти дигарро нишон медиҳад [4, 95].

Вадеъи Бӯстонӣ шоири лубнонӣ ва мутарҷими рубоиёти Хайём дар муқаддимаи китоби худ ду байти дигари ашъори арабии Хайёмро зикр кардааст. Аммо онҳо барои далели возеҳи ин рубоиҳо аз Хайём будан сарчашмае наовардаанд [9, 15].

Зоҳиран, Аҳмад Ҳомиди Ироқӣ низ ин ду байтро аз Вадиъ ал-Бустонӣ оварда, дар китоби худ таҳлил кардааст [8, 99].

Дар мавриди он ки оё ин абёти арабӣ аз ашъори худи Хайём аст ё ба ӯ нисбат дода мешавад, баҳсҳое вуҷуд доранд. Дар байни муосирони бузург ба монанди Қазвинӣ, Даштӣ, Фуруғӣ ва ғайра ба ашъори арабии Хайём таваҷҷуҳ намуда, онҳоро аз ашъори Хайём медонанд.

Даштӣ мегӯяд: Бархе аз муҳаққиқон шояд ба Хайём нисбат додани ин ашъор шак кунанд. Аммо чун далеле надоранд ва далеле нест, ки аз Хайём набошанд ва аз он ки соҳиби дигаре барои онҳо пайдо нашудааст, ба хусус, ки се муаррихи наздик ба замони Хайём дар бораи онҳо хабар додаанд пас аз Хайём аст. Аз ин рӯ, илоҷе нест, ки онҳоро ҳамчун ашъори арабии Хайём напазирем [4, 19].

Тадқиқоти расоили “Ихвон ас-сафо” нишон медихад, ки ин навиштаҳо аз ҷиҳати услуби баён ва мулоҳиза ба баъзе осори Хайём ба таври тааҷҷубовар шабоҳат доранд. Махсусан, рисолаҳои «Тазод дар олам» ва «Кавн ва таклиф» якхела ва як маънӣ доранд. Чунин ба назар мерасад, ки Хайём дар ин тоифаҳо зери таъсири ин рисолаҳо қарор гирифтааст. Аммо ин шабоҳатҳо чунонанд, ки фарқ кардани онҳо қариб душвор аст.

Дар гузоришҳои матнҳои бостонии марбут ба ҳаёт ва фаъолияти Хайём чизе ба таври равшан нишон дода нашудааст, ки Хайём аз шоирону нависандагони араби пеш аз худ таъсир пазируфтааст. Аммо дар ин матнҳо нишонаҳое ба назар мерасанд, ки аз маҳорати донистани забон ва адабиёти араби Хайём ва аз вазъи шеъру адаб ва шоирони араби пеш аз ӯ огоҳӣ доштани Хайём дарак медиҳад. Масалан, Абулҳасани Байҳақӣ, муаллифи асари мукаммали «Савон-ул-ҳикма» бо ҳамроҳии падараш ба ҳузури Хайём омада, дар посух ба суол дар бораи табиат ва тафсири як байте аз ашъори достони Абӯтамом ба ҳузури Хайём меафтад. Ин достон аз дониши Хайём дар бораи достони Абӯтамом нишон медиҳад ва ин достон ҳамон достоне, ки баргузидаи ашъори шоирони бузурги араб то замони Абӯтамом будааст [12, 73].

Чунин ба назар мерасад, ки Хайём аз шоироне чун Абумуҳаҷҷани Сафкӣ, Башор ибни Бурд, Абулатоҳайя, Абунувос ва Ибни Румӣ маълумоти фаровоне доштааст ва шояд баъзе мавзуъҳои ашъори худро аз онҳо тазмин карда бошад, аз ҷумла аз Абулатоҳия [24, 27]. Фурӯғӣ низ ин ақидаро тасдиқ кардааст. Эдвард Браун даврони Хайёмро дар донишу маърифат нисбат ба дигар давру замоне дурахшонтар медонад [23, 2-4].

Ба ғайр аз инҳо Абулъалои Маъаррӣ шояд ягона шоири бузурги арабест, ки афкор ва ашъори Хайём то андозае зери таъсири он мондааст. Азбаски ин масъала айни таваҷҷуҳ аст, ба таври муфассал мавриди баррасӣ қарор додаем. Достони ошноӣ ва шинохти Хайём бо Абулъалои Маъаррӣ ва афкору ашъори ӯ чи гунае, ки дар боло гуфта гузаштем бештар аз ҷониби Ҷоруллоҳи Замахшарӣ гуфта шудааст [16].

Аз нигоҳи маънӣ ва сохтор рубоиёти Умари Хайём ба рубоиёти Абулъалои Маъаррӣ хеле наздикӣ дорад. Хайём дар баъзе ашъораш ба форсӣ ва арабӣ то андозае зери таъсири Абулъало қарор гирифтааст.

Албатта, касе дар ягон ҷо нагуфта бошад, ки Хайём ва Абулъалои Маъаррӣ бо ҳам вохӯрданд. Аммо достони баҳси Замахшарӣ бо Хайём шакеро намегузорад, ки Хайём бо ҳаёт, осор ва ашъори Абулъалои Маъаррӣ ошноӣ доштааст. Ӯ сабки шоирӣ ва равиши фикрии худро доштааст [5, 108].

Бо тавзеҳоти боло метавон пазируфт, ки Хайём аз афкор ва ашъори Абулъало Маъаррӣ то андозае таъсир гузоштааст. Албатта, таъсири файласуфи хирадманд ё шоири бузург бар гузаштагонаш мақом ва шаъну шарафи ӯро паст намекунад. Балки он саховатмандӣ, хоксорӣ ва дарки ӯ аз захираҳо ва неъматҳои гаронбаҳои замони гузаштаро баён мекунад, ки бояд истифода шавад ва Хайём чунин кардааст, хоҳ ин андеша бозмонда аз Шаҳиди Балхӣ бошад, хоҳ Абумуҳоҷини Сафқӣ, хоҳ Абулъалои Маъаррӣ ва хоҳ Ибни Сино ва китоби «Шифо»-и ӯ [7, 45].

Таъсири Хайём ба адабиёти араб ва шоирони маъруфи он мавзуест, ки бисёриҳо дар бораи он бовар доранд ва баҳс ва далелҳо пешниҳод кардаанд [1, 159]. Аммо дар ин баҳсҳо Абулъалои Маъаррӣ мақоми хосса дорад. Зеро Хайём аз афкори фалсафӣ ва сабки шоирии Маъаррӣ илҳом гирифта буд ва Маъаррӣ дар баёни ҳақиқат ва мубориза бо урфу одатҳои ботил ва мардонагӣ ва ҷасорат нишон додааст [6, 127].

Ба ҳамин сабабҳои зикршуда, як гурӯҳи бузурги донишмандони муосир дар олами муосири араб дар бораи Хайём ва таъсири ӯ ба Маъаррӣ пажӯҳиш анҷом додаанд.

Умар Фаррух, Ҳомид Сарраф, Вадиъи Бустонӣ, Ҳана Фахурӣ, Ҳомид Абдулқодир, Аҳмад Шантановӣ, Абдулмасиъи Мисрӣ, Амин ар-Райҳонӣ, Ҳиндовӣ, Манфалутӣ, Абунасри Мубашшир ит-Тирозӣ, Илё Абумозӣ, Муҳаммад ас-Субоъӣ, Абдулҳақ Фозили Мисрӣ дар ҷаҳони араб оид ба ин мавзуъ таваҷҷуҳ намудаанд [15, 274].

Аллома Муҳаммади Қазвинӣ, Ҳусейн Нурӣ, Аббос Иқбол, Исмоили Ёғонӣ, Ҳусейн Дониш, Ҳусейн Шаҷарӣ, Муҳаммадмаҳдии Фоладванд, Саид Нафисӣ, Фурӯзаннафар, Абдулҳусайни Фарзод, Тоҷиддин Нуриддин Мардонӣ ва ғайра аз ҷумлаи муҳаққиқони муосире мебошанд, ки ба ин масъала рушноӣ андухтаанд.

Гурӯҳи дигар бар ин боваранд, ки Хайём бо тамоми донишу огоҳии худ эҳтиёҷе надошт, ки зери таъсири Абулъало ва амсоли ӯ қарор гирифта бошад [14, 39].

Номи олим, мутафаккир ва шоири бузургу забардасти форсу тоҷик Умари Хайём ҳанӯз дар асрҳои миёна дар доираҳои илмиву адабии арабҳо маълуму машҳур будааст. Дар асрҳои миёна арабҳо Хайёмро бештар ҳамчун файласуф ва олими риёзӣ медонистанд. Танҳо дар доираи маҳдуди аҳли адаб ӯро чун шоир мешинохтанд. Дар он за­мон бо рубоиёти форсӣ-тоҷикии ӯ фақат он арабҳое ошно буданд, ки ба забон, адабиёт ва шеъри форсӣ-тоҷикӣ иттилоъ доштанд. Аз ин рӯ, Хайём дар ибтидои асри бист аз тарафи оммаи васеи хонандагони араб ҳамчун устоди барҷастаи назми фалсафӣ дувумбора кашф карда шудааст. Ба тавассути тарҷумаҳо рубоиёти тоҷикии Хайём дар саросари сарзамини Шарқи Араб соҳиби шуҳрату овозаи тоза гардиданд. Имрӯз дар хонаи қариб ҳар як араби бомаърифат дар қатори дигар китобҳо албатта маҷмӯаи рубоиёти Хайёмро вохӯрдан мумкин аст. Ба бисёр кӯчаҳову майдонҳо, боғҳову гулгаштҳо, кинохонаву меҳмонхонаҳои пойтахт ва шаҳрҳои калони мамлакатҳои араб номи ин шоири бузург гузошта шудааст. Наққошону хаттотони араб мисраъҳо ва байтҳои рубоиёти Хайём ва фикрҳои ҳакимонаи ӯро басе зебо кашида, бо онҳо дохил ва беруни биноҳову манзилҳоро ороиш медиҳанд.

Масъалаи таърихи омӯзиши ҷараёни зиндагию фаъолияти эҷодии Умари Хайём ва тарҷумаҳои рубоиёти ӯ берун аз мамлакати мо, алалхсус дар Шарқи Араб, мутаассифона, чи дар шарқшиносии советӣ ва чи дар хориҷӣ то ҳол мавриди тадқиқи мукаммал қарор нагирифтааст.

Дар адабиётшиносии давраи нави араб номи Умари Хайёмро нахустин маротиба нависанда, муаррих ва адабиётшиноси маъруфи араб Ҷурҷӣ Зайдон (1860 – 1916) дар тазкираи худ «Таърих одоб ал-луғат ал-арабия» [22, 105] зикр кар­да, аксари сарчашмаву тадқиқотҳои форсӣ, арабӣ ва аврупоиро номбар мекунад, ки дар онҳо оид ба Хайём сухан меравад.

Нахустин мутарҷими рубоиёти Хайём ба забони арабӣ шоири машҳури араб Вадиъ ал-Бустонӣ мебошад, ки ӯ ҳанӯз соли 1912 тарҷумаҳои худро нашр карда буд. Аммо ӯ, мувофиқи эътирофи шахсиаш, забони форсиро намедонист ва тарҷумаҳояш ба тарҷумаҳои франсавӣ ва англисӣ, хусусан тарҷумаҳои Фитсчералд, асос ёфтаанд. Фарқияти тарҷумаҳои Вадиъ ал-Бустонӣ аз дигар тарҷумаҳо дар он аст, ки ӯ чор мисраи рубоиро дар қолаби ғайриоддии шеъри ҳафтмисрагӣ гунҷонида, онро на «рубоиёт», балки «Субоиёт» (шеъри ҳафтмисрагӣ) номидааст. Ӯ ҳамагӣ ҳаштод рубоиро тарҷума карда, чилтоӣ ба ду қисм тақсим намуда «нашиди якум» ва «нашиди дуюм» номидааст. Ба ҳар як «субоӣ» мувофиқи мазмунаш номи махсус гузошта шудааст. Тарзи қофиябандӣ низ дар субоиёт хеле ҷолиби диққат ме­бошад; се мисраи аввали субоӣ бо як қофия ва дутои минбаъда бо дигар қофия омадаанд. Мисраи пеш аз охир бо ягон мисраи субоӣ ҳамқофия намебошад, вале мисраҳои охирини субоӣ бо мисраъҳои охирини дигар субоиҳо ҳамқофияанд.

Лекин хизмати бузург ва шоёни мутарҷим дар он аст, ки ӯ аввалин шуда, оммаи васеи хонандагони муосири арабро бо Хайём ва рубоиёти ӯ ошно кард ва ба ҳаракати омӯзиши Умари Хайём, ки пас аз ӯ дар адабиётшиносии араб сар зад ва хеле ривоҷу равнақ ёфт, замина гузошт [18, 115].

Устод Тоҷиддин Мардонӣ арабшиноси машҳури тоҷик дар китоби “Саҳифаҳое аз равобити адабии арабу аҷам” инчунин номи якчанд мутарҷимони арабро, ки дар тарҷумаи арабии рубоиёти Умари Хайём саҳм доштаанд зикр менамоянд. Дар ҳақиқат, баъд аз Ва­диъ ал-Бустонӣ дар адабиёти араб як гурӯҳ мутарҷимони болаёқате зуҳур намуданд, ки дар кори тарҷума, нашр ва паҳн кардани рубоиёти Хайём дар кишварҳои араб саҳми арзандаи худро гузоштанд. Дар байни онҳо ҳам номҳои шоирон ва адибони шуҳратманди муосири араб ва ҳам ҷавонони боистеъдодро, ки пой ба арсаи эҷод ниҳодаанд, дидан мумкин аст: Муҳаммад ас-Сибоқ, Ҷамил Сидқӣ аз-Заҳовӣ, Аҳмад Софӣ ан-Наҷафӣ, Аҳмад Ҳомид ас-Сарроф, Алӣ Маҳмуд Таҳа, Аҳмад Закӣ Абу Шодӣ, Иброҳим Абдулқодир ал-Мозинӣ, Абдураҳмон Шукрӣ, Абдулҳақ Фозил, Нозик ал- Малоика, Иброҳим ал-Ариза, Аҳмад Ромӣ ва дигарон. Бисёр адабиётшиносони муосири араб оид ба Хайём ва рубоиёти ӯ рисолаҳои тадқиқотӣ навиштанд. Воқеан, яке аз адабиётшиносони мисрӣ профессор Абдулмунъим Талима чунин мешуморад, ки рубоиёти Умари Хайём ба авҷ гирифтани ҳаракати романтизм дар адабиёти имрӯзаи араб алоқамандии зич ва муносибати бевосита дорад ва ҳеҷ як намояндаи ин ҳаракатро дучор шудан мумкин нест, ки бо рубоиёт ягон муносибат надошта бошад ва ё аз он мутаассир нагардида бошад [18, 117].

Баъзе мутарҷимони номбурда ҳангоми тарҷумаи рубоиёт аз асли форсӣ-тоҷикӣ истифода мебурдаанд, баъзеашон ба тарҷумаҳои аврупоӣ такя мекарданд. Яке дар шакли шеър, дигаре бо наср ва ё насри мусаҷҷаъ тарҷума мекарданд.

Аҳмад Закӣ Абу Шодӣ рубоиётро аз рӯи тарҷумаҳои англисӣ ба забони арабӣ гардонда дар «Аполон» ном ассотсиасияи адабии Миср нашр кардааст. Гарчанде муаллифи сарсухани тарҷумаҳои ӯ адабиётшиноси урдунӣ Рокси ал-Азизӣ ба ин кор баҳои муболиғаомез медиҳад, бояд гуфт, ки тарҷима мазмун ва ғояҳои аслии рубоиёти Хайёмро дуруст ва пурра ифода наменамояд.

Шоири ироқӣ Ҷамил Сидқӣ аз-Заҳовӣ яксаду сӣ рубоии Хайёмро, ки ба ӯ бештар писанд омадаанд, интихоб намуда, бо назму наср ба арабӣ тарҷума кардааст ва дар вақти чоп асли тоҷикии ҳар як рубоиро баробари тарҷумаҳо ҷой додааст. Яке аз шоирони лирики маъруфи Миср Аҳмад Ромӣ рубоиётро бевосита аз асли форсӣ-тоҷикӣ тарҷума карда, нахустин бор тобистони сои 1924 чоп кунондааст. Аҳмад Ромӣ ҳамчун мухлиси вафодори адабиёти классикии форсу тоҷик ва дӯстдору донандаи эҷодиёти Хайём эътирофу шуҳрат ёфтааст. Маҳз ҳамин меҳру муҳаббат нисбат ба Хайём боиси он шудааст, ки Аҳмад Ромӣ барои омӯхтани забони форсӣ дар Париж ба мактаби забонҳои шарқӣ дохил шуда, онро бо мувафаққият ба итмом расонд. Рубоиёти Хайём дар тарҷумаи Аҳмад Ромӣ аз тарафи Риёз ас-Сумботӣ ба оҳанг дароварда шуд ва онро мутрибаи машҳури олами араб Умм Кулсум месароид. Барои тарҷумаҳои Рубоиёти Хайём комитети давлатии Миср Аҳмад Ромиро сазовори ҷоизаи олӣ гардонд. Аҳмад Ромӣ, кӯшиш намудааст, ки ҳангоми тарҷума шакли асли рубоиро нигаҳ дорад, яъне мисраъҳои якум, дуюм ва чорумро дар як қофия оварда, мисраи сеюмро озод мондааст. Доир ба баъзе нуқсонҳои тарҷумаи Аҳмад Ромӣ адабиётшинос Рокси ал-Азизӣ ишораҳо мекунад ва аз ҳадди эътидол гузашта, онро суст ва сатҳӣ мешуморад, ки ин ба назари мо, баҳои ноҳақ аст.

Тибқи фикри умумии мунаққидон беҳтарин тарҷумаи рубоиёти Хайёмро шоири ироқӣ ва муҳаққиқи адабиёти асримиёнагии форсу тоҷик Аҳмад Софӣ ан-Наҷафӣ анҷом додааст. Асари ӯ «Рубоиёти Умари Хайём» қисми тадқиқотиро низ зери унвони «Шеъри Хайём ва фалсафаи ӯ» дорост, ки онро хайёмшиноси дигари араб Адиб ат-Тақӣ махсус барои ҳамин китоб навиштааст. Дар бораи интишори жанри рубоӣ дар адабиёти форсу тоҷик ва хусусиятҳои фарқкунандаи рубоиёти Хайём, ки боиси аз рубоиёти дигар шоирон аълотар шумурдан мешаванд, сухан ронда Адиб ат-Тақӣ чунин мегӯяд: «Одамоне, ки дар Форс рубоӣ менависанд, садҳоанд, вале Хайём такрорнашаванда аст ва касе ба ӯ баробар наметавонад будан. Ӯ устоди тамоми устодон дар офаридани рубоӣ аст» [18, 120]. Мутарҷим қариб ҳашт сол дар Теҳрон зиндагӣ карда, тамоми ин муддат саъю кӯшиши худро ба омӯхтани забони форсӣ ва адабиёти асримиёнагии фор­су тоҷик равона намуда, дар ин соҳа муваффақиятҳои зиёде ба даст овардааст. Омили муҳиме, ки боиси ин ҷустуҷӯҳо гардидааст, шиносоии ӯ бо ру­боиёти Умари Хайём дар тарҷумаи Вадиъ ал-Бустонӣ будааст, ки дар дилу ёди ӯ нақши абадӣ боқӣ гузоштааст. «Агар тарҷумаи рубоиёт чунин пуртаъсир бошад, – менави­сад Аҳмад Софӣ ан-Наҷафӣ,– пас таъсири асли онҳо чӣ гуна бошад! Дар ҳашт соли дар Теҳрон буданаш ан-Наҷафӣ се соли пурра танҳо ба омӯхтани ҳаёту эҷодиёти Хайём ва тарҷумаи рубоиёти ӯ машғул мешавад. Пас аз се сол ӯ маҳсули кори худро ба адабиётшиносони эронӣ нишон медиҳад ва онҳо тарҷумаро ба асл муқоиса намуда, ба меҳнати ӯ баҳои баланд доданд. Шоир ба адабёитшиноси маъруфи эронӣ Маликушшуаро Баҳор дар хусуси ин тарҷумаҳо ба ан-Наҷафӣ чунин навиштааст: «Баъзе аз тарҷумаҳо илова бар мувофиқати том бо асл доштанашон аз нуқтаи назари балоғат ва услуб аз асл болотаранд». Шояд баҳои баландтарин ба маҳсули заҳматҳои чандинсолаи мутарҷим суханони олиме бошанд, ки ӯро ан-Наҷафӣ дар сарсухани китобаш Садр ул-Афозил меномад. Ӯ гуфтааст: «Ба назари ман чунин менамояд, ки гӯё Хайём рубо­иёти худро якбора ба ду забон – форсӣ ва арабӣ навишта бошад, вале арабиаш мафқуд гашта ва ту акнун онро ёфта ба худ нисбат медиҳӣ».

Тақризи аллома Мирзо Муаҳммадҷони Қазвинӣ дар китоби ан-Наҷафӣ оварда шудааст, ки дар он ӯ таассуроти худро дар бораи тарҷумаҳои гуногуни ғарбии рубоиёти Хайём баён карда, аз ҷумла қайд мекунад, ки онҳо аз асл хеле дур меистанд, зеро тарҷума аз тарҷума мебошанд. Дар хусуси тарҷумаҳои арабӣ бошад, Қазвинӣ навиштааст: «Ба наздикӣ ас-Сибоӣ рубоиёти Хайёмро дар тарҷумаи худаш дар Миср аз чоп баровардааст, вале то ҳол ман онро надидаам, ки ақи­даи худро дар бораи он арз намоям. Тарҷумаи Шумо бо­шад, ба назарам тарзи тамоман нав менамояд». Баъд Қазвинӣ қайд мекунад, ки дар тарҷума вазни анъанавии рубоӣ риоя карда нашудааст. Лекин ин эроди ӯ, ба ақидаи мо, то дараҷае беасос мебошад, зеро, чуноне ки маълум аст, шакли рубоӣ аз қадим хоси адабиёти форсу тоҷик буда, ба адабиёти араб бегона аст. Аз ҳамин сабаб, барои арабҳо дар шакли рубоӣ шеър офаридан ва дар айни замон нигоҳ доштани вазни анъанавии он ниҳоят мушкил аст.

«Вале аз ҳайси мутобиқати тарҷума бо асл, – давом медиҳад Қазвинӣ, – аз рӯи ҳақиқат ва инсоф бояд гуфт, ки Шумо хеле ва хеле муваффақ шудаед ва ҳатто гуфтан мумкин аст, ки тарҷумаи Шумо аз тамоми тарҷумаҳои шоиронаи рубоиёти Хайём бе истисно аниқтар ва дақиқтар мебо­шад. Шумо адабиётдӯстони арабро бо яке аз бузургтарин шоирони мо шинос кардед, ки ӯ дар ҳамаи мамлакатҳои Аврупо ва Амрико шуҳрат дошту ӯро танҳо бародарони араби мо намедонистанд».

Абдулҳақ Фозил тарҷумони дагари Хайём адабиётшиноси муосири араб аз Ироқ мебошад, ки ӯ 375 рубоиро аз асли форсӣ-тоҷикӣ тарҷума кардааст. Аҳмад Ҳомид ас-Сарроф рубоиётро бо каср тарҷума карда, дар қисми дуюми рисолаи ба Хайём бахшидааш ҷойгир намудааст. Тавфиқ Муфарраҷ бошад, рубо­иётро ба насри мусаҷҷаъ тарҷума кардааст, вале чуноне ки худаш эътироф менамояд, ба риояи принсипҳои тарҷумаи бадеӣ накӯшидааст ва танҳо мазмуну ғояҳои рубоиҳои Хайёмро иқтибос намуда, дар шаклу либоси дигаре овардааст, ки ба табъу завқи хонандаи араб мувофиқ бошад. Ба ғайр аз ин тарҷумаи шоиронаи Толиб Ҳайдарӣ машҳур аст, ки он дар Бағдод солҳои 1950 ва 1964 аз чоп баромада буд. Шоири дигари ироқӣ Муҳаммад Ҳошимӣ рубоиётро аз асл тарҷума кардааст. Адабиётшиноси мисрӣ ва муҳаққиқи маъруфи адабиёти классикии форсу тоҷик Муҳаммад Ғунаймӣ Ҳилол дар китобаш «Мухторот мин аш-шеър ал-форсӣ» дар қатори намунаҳои ашъори бисёр шоирон бисту шаш рубоии Хайёмро дар тарҷу­маи худаш овардааст. Қатъи назар аз он, ки тарҷума зоҳиран ба шакли рубоӣ монанд аст, вай на вазн дораду на қофия. Мутарҷим мазмуни рубоиҳоро дар чор ҷумлаи насрӣ ҷой намудааст.

Дар мамлакатҳои араб шуҳрати рубоиёти Умари Хайём чунон паҳн шуд, ки баъзе шоирон ҳаракат карданд он­ро ба лаҳҷаҳои маҳаллии кишварҳои гуногуни араб гардонанд. Аз қабили ин гуна кӯшишҳо тарҷумаҳои шоири мисрӣ Ҳусайн Мазлум Риёз ва шоири лубнонӣ Артур Зу ҷолибанд.

Олимони бисёреро аз арабҳо номбар кардан мумкин аст, ки дар бораи ҷараёни зиндагӣ, мероси илмӣ-адабӣ ва ҷаҳонбинии фалсафии Умари Хайём мақолаҳо ва рисолаҳои тадқиқотии зиёде навиштаанд. Аз байни онҳо китоби Абдулҳақ Фозил «Саврат-ул-Хайём»-ро қайд кардан лозим аст, ки дар он муаллиф тамоми фикрҳои оид ба Хайём гуфтаи муаллифони пешинаро батафсил аз назар мегузаронад, бо баъзеи онҳо дар хусуси моли Хайём буднаи ин ё он рубоӣ баҳсу мунозира мекунад, ё ихтилофҳои муҳаққиқонро дар масъалаи ақидаҳои фалсафии ӯ нишон медиҳад ва нуқтаи назари худ­ро баён карда, мехоҳад баъзе тарафҳои торики ин мавзӯъро равшан намояд. Ба фикри олими эронӣ Сайд Нафисӣ дар ин кори худ Абдулҳақ Фозил муваффақ шудааст.

Мубашшир ат-Тарозӣ ал-Ҳусайнӣ муаллифи рисолаи калони тадқиқотие, ки «Кашф-ул-лисон ар рубоиёт ал-Хайём» мебошад. Дар тадқиқоти ӯ сухан дар бораи ҳаёт ва фаъолияти Умари Хайём рафта, рубоиёти ӯ мавриди тадқиқи муфассал қарор дода шудааст. Дигар тадқиқоти бузургҳаҷм зери унвони – «Умари Хайём, ҳаёт, илм за рубоиёти ӯ» ба қалами яке аз мутарҷимон Аҳмад Ҳомид ас-Сарроф тааллуқ дорад. Инчунин ба Хайём китоби Аҳмад Шантановӣ «Умари Хайём, ҳаёт, фалсафа ва рубоиёти ӯ» ва тадқиқоти на он қадар калони адабиётшинос ва олими муосири араб Мӯсо Ҳиндовӣ «Ақоиди фалсафии Умари Хайём аз рӯи рубоиёти ӯ» [13, 210] бахшида шудаанд. Ин рисолаи Ҳиндовӣ солҳои 1967-1968 дар факултети адабиёти донишгоҳи олии Кувайт ба шакли курси махсус тадрис шудааст.

Зикр кардан ба маврид аст, ки муҳаққиқони эҷодиёти Хайём дар Шарқи Араб ба ҳамаи ин маҳдуд нашуда, асарҳои хайёмшиносони аврупоиро низ ба забони арабӣ тарҷума мекарданд. Аз ҳамин қабил асарҳо китоби «Қиссаи зиндагии Хайём» - и Гарольд Лемм ном нависанда ва адабиётшиноси англисро зикр кардан мумкин аст, ки аз тарафи Муҳаммад Тавфиқ Мустафо ба забони арабӣ тарҷума шудааст.

Хулоса Умари Хайём дертар дар ҷаҳони араб ҳамчун шоир шинохта шуд. Аммо дар пайи талошҳои аврупоиҳо ва гурӯҳе аз эрониҳо, хусусан Фитзҷералд дар ҷаҳони араб рубоиёти Хайём шуҳрат пайдо карданд ва дар тӯли якуним қарни охир дар тамоми паҳлӯҳои фарҳангу адабиёти ҷаҳонӣ таъсири бузург гузоштаанд.

- Дар муаррифии Хайём ва рубоиёташ бахусус Аврупо мақоми хоса дорад.

- Хайём бо такя ба шароити муътадили замони худ, шояд аз афкори баъзе шоирони арабу эронӣ пеш аз ӯ таъсир дошта бошад. Абулъало Маъаррӣ дар ин бобат мавқеи беҳтаре дорад.

- Донишмандони муосири араб пас аз ошноӣ бо рубоиёти Хайём, бештар тавассути тарҷумаи худ аз матнҳои аврупоӣ, дар густариши афкор ва андешаҳои ӯ дар ҷаҳони араби муосир нақши муассир доштаанд. Мутаассифона, дар паҳнои адабиёти тоҷику форс талошҳои арабҳои муосир дар мавриди Хайём ва рубоиёти ӯ мавриди таваҷҷуҳ ва сазовори таваҷҷуҳ қарор нагирифтаанд.

-Рубоиёти Хайём дар ҷаҳони муосири араб ба афкори адибон, шоирон, адабиёни муосири араб ва хатто ба фархангу санъати ин кишварҳо таъсири бузург расонидааст. Қариб ягон шоири бузурги муосири имрӯз дар 100 соли гузашта дар ҷаҳони араб ёфт намешавад, ки аз рубоиёт ва андешаҳои Хайём таъсир напазируфта бошад.

- Илё Абумозӣ, Маъруф Ал-Русафӣ, Ҷамил Сидқӣ Ал-Заҳавӣ, Искандар Маълуф, Амин Маълуф, Абдураҳмон Шукрӣ, Маҳмуд Аққод, Иброҳим Абдулқодир Мозинӣ ва дигар бузургони адабиёти муосири араб аз Хайём таъсир пизируфтаанд.

-Асарҳои тадқиқотӣ оид ба рубоиёти Хайём ва дигар осори ӯ дар ҷаҳони муосири араб хеле зиёданд. Дар кишварҳои арабӣ ҳудуди сесад китоб, садҳо мақола ва беш аз 295 тарҷумаи назму насрии рубоиёти ӯ ба табъ расидаанд. Коре, ки хатто дар бораи баъзе бузургони назм ва адабиёти классикии араб анҷом дода нашудааст перомуни ҳаёт ва эҷодиёти Умари Хайём дар ҷаҳони араб рӯйи кор омадаанд.

ЗИЁЕВ CУБҲИДДИН НACРИЕВИЧ, мудири шуъбaи Шaрқи Миёнa вa Нaздики Инcтитути oмӯзиши мacъaлaҳoи дaвлaтҳoи Ocиё вa Aврурoи AМИТ, нoмзaди илмҳoи филoлoгия

ГУЛОВА ГУЛРЕЗА, докторанти PhD-и курси сеюми Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Рӯйхати адабиёти истифодашуда:

1. Абдулҳақ Фозил. Сура ал-Хайём. Бейрут: Дор-ул-ъилм ли-лмалайин, нашри 2. 1968. – 159 с.

2. Абулқосим Қурбонӣ. Зиндагиномаи риёзидонони давраи исломӣ аз садаи севум то садаи ёздаҳумин ҳиҷрӣ. Теҳрон: Маркази интишори донишгоҳӣ, Нашри дувум, 1996. – 451 с.

3. Азизуллоҳ Қассоб. Рубоиёти Хайём. Теҳрон: Интишороти Рашидӣ, 1366.-230 с.

4. Алии Даштӣ. Даме бо Хайём. Теҳрон: Нашриёти «Асотир», нашри дуюм. 1998. – 349 с.

5. Амир Разавӣ. Зиндагӣ ва осори Ҳаким Умари Хайём. Тарҷумаи Маҷидуддини Кайвонӣ, Теҳрон: Интишороти Сухан, Нашри 2. 2008. – 340 с.

6. Аҳмад Муҳаммад Ҳуфӣ. Тамоюлҳои фарҳангии байни арабҳо ва форсҳо. Қоҳира: Дорул-маориф, ҷ.2. 1978. – 384 с.

7. Аҳмад Сафии Наҷафӣ. Рубоиёти Умари Хайём, Димишқ: Дар Талас, ҷ.5. 1998. – 268 с.

8. Аҳмад Ҳамиди Сарроф. Умари Хайём. Бағдод: Матбуоти Шаъб, ҷилди 2. 1948. – 200 с.

9. Вадеъи Бӯстонӣ. Рубоъийёт Умар ал-Хаййам. Қоҳира. Нашри Дор-ул-маориф. 1959. – 154 с.

10. Дарвеш Иброҳим. «Миа ва хамсун ъаман маррат ъало тарҷума рубоъийёт ал-Хайём. (Як саду панҷоҳ сол аз тарҷумаи рубоиёти Хайём гузашт). Қоҳира: Муассисаи ҷузур ас-сақофия. 2010. - С. 1—12.

11. Забеҳуллоҳ Сафо. Таърихи адабиёт дар Эрон. Ҷилди 2, Теҳрон: Интишороти Амир Кабир, нашри панҷум. 1356. – 529 с.

12. Муҳаммад Муҳити Таботабоӣ. Хайёмӣ ё Хайём. Теҳрон: Интишороти Қақнус, нашри аввал. 1370. – 247 с.

13. Мӯсо Ҳиндовӣ. Ақоиди фалсафии Умари Хайём аз рӯи рубоиёти ӯ. Кувайт, 1966. – 210 с.

14. Муҳаммад Тақии Ҷаъфарӣ. Таҳлили шахсияти Хайём. Теҳрон: Интишороти Кайҳон, нашри аввал. 1986. – 359 с.

15. Муҳаммадризо Қанбарӣ. Хайёмнома. Теҳрон: Интишороти Заввор. Чопи аввал. 2014.-367 с.

16. Носир Муҳсининиё. Хайёмпажуҳӣ бо такя ба ҷаҳони муосири араб. // https://rasekhoon.net/article/show/214694. (Таърихи муроҷиат: 13.06.2025)

17. Таърихи Сиистон. Тасҳеҳи Маликушшуаро Баҳор. Ба ҳиммати Муҳаммад Рамазонӣ. Теҳрон: Интишороти Кулолаи Ховар,1314-С.-209.

18. Тоҷиддин Мардонӣ. Саҳифаҳое аз равобити адабии арабу аҷам (Гузашта ва имрӯза). – Душанбе: “Ирфон”, 2010. – 236 с.

19. Фарзона Мӯҳсин. Хайёмшинохт. Техрон: Нашриёти Хӯша, Нашри аввал. 1974. – 215 с.

20. Фоладванд Мухаммад Меҳдӣ. Хайёмшиносӣ. Теҳрон: Интишороти Элсет Фардо, нашри аввал, 1990.-320 с.

21. Хайём Масъуд. Хайём ва таронаҳо. Теҳрон: Нашриёти Навбаҳор, Нашри аввал, 1375. – 210 с.

22. Ҷурҷӣ Зайдон. Таърих одоб ал-луғат ал-арабия. Бейрут. 2000. - 394 с.

23. Эдвард Браун. Таърихи адабиёти Эрон, ҷилди 2, Тарҷумаи Алӣ Пошо Солеҳ, Теҳрон: Нашриёти Амир Кабир, нашри аввал. 1358. – С. 2-4.

24. Юсуф Ҳусейни Бекор. Ал-Ивҳом фи китобот ал-ъараб ъани-л-Хайём. Бейрут: Дорул-Ҷайл, ҷилди 1. 1989.-271 с.

(ба истиқболи ҷашни 1160-солагии Муҳаммад Закариёи Розӣ)

Агар ба таърихи осори гузаштагонамон назар афканем, маълум мегардад, ки онҳо дар риштаҳои мухталифи илм ба дастовардҳои арзишманду нодир ноил гардидаанд. Аз ин лиҳоз,таҳқиқи осори ба ёдгор мондаи онҳо барои наслҳои имрӯза аҳамияти гаронбаҳо дорад. Омӯзиши ҳаёт ва фаъолияти илмии Абӯбакр Муҳаммад Закариёи Розӣ низ аз ҷумлаи онҳост.

Абӯбакр Муҳаммад Закариёи Розӣ яке аз бузургтарин ва барҷастатарин табиб, файласуф, табиатшиноси форсу тоҷик ва ҷаҳон ба шумор меравад. Ӯ дар инкишофи илмҳои гуногун саҳми муносиб гузошта, яке аз саромадони илми тиб ва табиатшиносӣ ба шумор меравад. Абӯбакр Муҳаммад ибни Закариё ибни Яҳёи Розӣ дар шаҳри Рай 28 – уми августи соли 251 ҳиҷрӣ (865) дар оилаи косиб таваллуд шудааст. Солҳои тифлию айёми ҷавонии ӯ дар зодгоҳаш мегузарад. Аз маълумоте, ки дар «Китоб-ут-тиб – ул – Мансурӣ» мавҷуд аст, бармеояд, ки донишманд дар аввалҳои умр бо касби заргариву саррофӣ шуғл варзида, дар як давраи муайян ба ҳаваси кимиёгарӣ дар пайи омӯхтани илми кимиё мегардад. Абӯрайҳони Берунӣ (973 -1048) дар «Феҳрасти майлу рағбат доштани Закариёи Розӣ» ном асараш дар бобати ба илми кимиё шавқу ҳавас доштани Закариёи Розӣ чунин гуфтааст: «Наздикӣ ба оташ ва бӯйҳои тунд чашми ӯро маъюб сохт ва ӯ ба сӯи муолиҷа ва мудово ва сипас ба илми пизишкӣ кашонид».

Муаллифи китоби мазкур дар саҳифаи дигари ҳамин асар равшану возеҳ сабабу иллати аз илми кимиё ба илми тиб гузаштан ва дар ин соҳа ба яке аз рукну сутуни бузурге, ки минбаъд хазинаи донишандӯзии инсон бар сари он қарор ёфтааст, табдил ёфтани осори тиббии Закариёи Розиро ба тариқи зайл менигорад. «Иштиғоли Розӣ ба илми тиб пас аз даврони ҷавонӣ буд ва дар натиҷаи рамаде буд, ки дар чашмони ӯ падидор омад. Ва гӯянд, пеши куҳоле рафт. Куҳол гуфт: «Муолиҷати ту мавқуф аст бар понсад динор, ки бояд бидиҳӣ» . Ӯ он маблағро ба куҳол доду гуфт: «Кимиё илми тиб аст, на он ки ту бад он машғулӣ». Бад он сабаб аз кимиё аъроз намуд ва дар таҳсили илми тиб ба ғояте расид, ки тасонифи ӯ дар ин илм носихи таълифи муътақадимон гашт.

Розӣ аз овони ҷавонӣ бо омӯхтани илму адаб ба василаи китобу навиштаҷот, маҳфилҳо ва баҳсу мунозирот дилбастагии махсусе доштааст. Ҳисси кунҷковию кӯшиши донишандӯзии ӯро дақиқае тарк нанамуданд.

Тазаккур бояд дод, ки Муҳаммад Закариёи Розӣ дар овони ҷавонӣ монанди дигар кимиёгарон аз пайи орзуи ёфтани иксир шуда буд, ки ба воситаи он маъданҳоро ба тилло баргардонад, валекин баъдтар аз ин амал даст кашид ва ҷилави истеъдоди донишро бар сӯйи майдони илми тиб, ҳикмат, риёзиёт,фалакиёт ва адабиёт баргардонид. Закариёи Розӣ аввал ба хидмати ҳокими Рай – Мансур ибни Исҳоқ ибни Аҳмад ибни Асад, ки солҳои 290 – 296 ҳиҷрӣ (902-908) ҳукуматдорӣ кардааст, ба вазифаи сарвари бемористон адои вазифа намуда, баъд аз чанд соли хидмат ин мутафаккири барҷаставу табиби ҳозиқро ҳокими Бағдод ба дарбори худ даъват мекунад. Дар сарчашмаҳо оид ба сарвари бемористони Бағдод таъин шудани Закариёи Розӣ ривоятҳои зиёд оварда шудаанд. Закариёи Розӣ баъд аз солҳои зиёд дар бемористони Бағдод хидмат намудан ва соҳиби тахаллуси «табиби мористонӣ» шудан ба зодгоҳаш бармегардад. Ӯ як қисми умрашро дар Мовароуннаҳр гузаронида ва бо доираҳои илмии ин кишвар робитаҳо дошта аст. Дар охири умри худ нобино шуда, дасташ аз кор монда будааст.Файласуф ва табиби мушкилкушо, кимиёгари маъруф Закариёи Розӣ дар байни солҳои 320 ҳиҷрӣ (25-уми октябри соли 925 мелодӣ) аз олам чашм пӯшидааст. Фаъолияти илмии ин донишманди бузург ба тадриҷ ба Аврупо нуфуз намуд ва дар он ҷо бо номи Abubater ё Razes шуҳрат пайдо кард. Аз омӯзиши осори Закариёи Розӣ бармеояд, ки ӯ дуруст будани назарияи сунъӣ, яъне истеҳсоли тилло ва нуқраро оид ба тавассути иксир эътиқоди комил надоштааст, ки онро мо аз ду асари ӯ таҳти унвони «Меҳнат- ул – заҳоб ва алфизати ва мизони табиӣ» ва «Фиана саноатил кимиёи ақрабу илал вуҷуд минҳо илал имтиноъ» дарёфт карда метавонем. Ин нуқтаи назари Закариёи Розиро мо зимни мутолиаи асарҳои дигари ӯ ба монанди «Китоб- ул – асрор» ва «Китоб -ул – сирил – асрор» низ пайдо намудем.

Бояд тазаккур дод, ки китоби дуввуми дар боло номбар шуда, яъне «Китоб-ул- сирил – асрор» ҳанӯз дар замони Розӣ ба забони лотинӣ тарҷума шуда, дар кишварҳои ғарб шуҳрати васеъ пайдо кардааст. Худи Муҳаммад Закариёи Розӣ дар ҷое зикр кардааст, ки «Китоб-ул- сирил – асрор» аз асари «Китоб- ул- асрор» пурмазмунтар асту мақоми баланде дорад. Дар ҳақиқат ин китоб дар тарҷумаи Ҳасаналии Шайбонӣ ба забони форсӣ (ҳаҷмаш 630 саҳифа) буда, аксари матни онро маълумоти кимиёӣ ташкил медиҳад. Илова бар китобҳои дар боло зикршуда, Закариёи Розӣ боз ба шахсоне, ки мухталифи ақидаҳояш буданд, асарҳо навиштааст. Ҳамчунон ба осори Арасту ва Афлотун шарҳи ҷолибе ба ёдгор гузоштааст. Китобе дар илми мантиқ тадвин карда, дар бораи фалсафаи Фисоғурис низ асаре нигоштааст. Асари муҳими табиии ӯ «Ал – ҳовӣ» аст, ки инчунин ба номи «Ҳақоиқ доиратул- маорифи тиббӣ» ёд мешавад. Муҳаммад Закариёи Розӣ қариб 238 китоб ва рисола навиштааст. Мутаассифона аксарияти онҳо несту нобуд гардида ва имрӯз фақат 30 ҷилд аз осори ӯ боқӣ мондаасту халос, ки аксарияташон ба забони арабӣ нигошта шудааанд.

Равиши таҷрибаи Закариёи Розӣ нишон медиҳад, ки ӯ аз рӯйи усули таҷрибаи империзм кор мекард. Ба мисли уламои дигари замони хеш, ӯ ба офариниши олам имони комил дошт,аммо биниши ӯ биниши моддӣ буд ва аз ақидаҳои хурофотӣ сарфи назар менамуд ва пайваста машғули таҳқиқ буда, зиндагии фақирона дошт. Вобаста ба ин Каъбӣ дар борааш чунин гуфтааст: «Ту адои кимиёгарӣ, дар ҳоле ки натавонистӣ даҳ динор кобини занатро дар маҳзари қозӣ бипардозӣ. Ту муддаии табобат ҳастӣ, дар ҳоле, ки натавонистӣ чашмонатро дармон кунӣ ва нобино шудӣ». Илова бар муҳаққиқони қаблӣ,

Муҳаммад Закариёи Розӣ дар тиб низ пешниҳодҳои муҳим намуда, ба даст овардани тезоби сулфат ва спиртро ба роҳ монд. Ӯ спиртро ба тақтири маводи қандӣ ва ношоиста ва тезоби сулфатро бо таҷзияи зочи сабз ба даст овард. Зочи сабзро метавон сулфати мис донист, чунки ҳамаи намакҳои тезоби сулфатро дар он замон ба номи зоч зок ёд менамуданд, аммо ранги сабзро ионҳои мис (II) медиҳад. Закариёи Розӣ чӣ дар илми кимиё ва чӣ дар илми тиб саҳми босазое гузоштааст. Омӯзиши ғояҳои фалсафии Ар- Розӣ нишон медиҳад, ки вай назарияи худро дар асоси муҳимтарин ҷараёнҳои фалсафаи исломӣ асоснок намуда, анбиқҳои махсусе таҳия намудааст ва дар зимни омӯзиши анбиқҳо роҷеъ ба категорияҳо, инчунин дар бораи фарқ байни зоҳир ва ботин сухан рондааст. Аз сабабе ки Закариёи Розӣ дар натиҷаи омӯзиши таносуби ҷисм ва рӯҳ ба натиҷаи мусбат нарасидааст, бинобар ин ӯ мухолифи ақидаи таҳаввули рӯҳ будааст.Ин натиҷагирӣ ба ӯ имкон додааст, ки нисбат ба тамоми алкимиёгарони дигари мусулмон бештар дар масъалаи табдили ҳамдигарии моддаҳои гуногун аҳамият бидиҳад, яъне барои табдили алкимиё ба кимиёи ҳақиқӣ заминаи хубе гузоштааст. Дар баробари ин аз ҳама бештар вожаҳои алкимиёиро тафсир намудааст.

Асарҳои ӯ «Китоб – ул асрор» ва «Аз – мадҳалул – таълимӣ» аз тарафи олимони исломӣ дар асрҳои баъд ҳамчун асарҳои соҳаи алкимиё омӯхта шудаанд, зеро дар онҳо забону вожаҳои ҳамин соҳа истифода шуда будаанд ва мазмуни ин асарҳо ба соҳаи кимиё иртибот доштанд. Ар–розӣ дар тадқиқотҳои худ дар ин ришта бештар ба Ҷобир пайравӣ кардааст.Масалан, дар масъалаи тақсим кардани филизот саҳми босазое гузоштааст. Роҳу воситаҳои аз филиз сохтани асбобҳоро барои таҷрибаи кимиёӣ ва об кардани маъданҳоро баён доштааст.Вай дар хусуси сохтани шишаҳои гуногун пешниҳодҳои судманд дорад. Намудҳои беҳтарини он шишаи беранги ҷилонок буда, бо сифати худ ба булӯр монанд аст.

Закариёи Розӣ бори аввал дар таърихи кимиё моддаҳоро ба се гурӯҳ маъданӣ, рустанигӣ ва ҳайвонӣ ҷудо кардааст. Моддаҳои маъданиро бошад, дар навбати худ дар шаш гурӯҳ: 1) моддаҳои аз гармӣ бухоршаванда: симоб, амиак, сулфур ва ғайра: 2) филизот: тилло, нуқра, мис, оҳан, (рӯҳ) ва ғайра: 3) сангҳо: малахит, мармари сабз,оҳаксанги сурх,оҳаксанги хокистарранг, шиша ва ғайра: 4) купоросҳо, купориси сиёҳ, купороси рӯҳ ва ғайра: 5) Танакор: сода,танакор: 6) намакҳо: намаки ош, намаки талх,оҳак,намаки пешоб ва ғайра.

Муҳаммад Закариёи Розӣ роҳҳои тозакунӣ ва ҳосил кардани маъданро медонист. Ӯ дар озмоишгоҳи (лабораторияи) худ мис, нуқра, оҳан,тилло,қалъагӣ ҳосил мекард. Барои гудохтан ва тоза кардани онҳо Розӣ аз кӯраи оҳангарӣ, бута, анбур,чакуш ва дигар асбобҳои сохтаи худ истифода мекард. Тадқиқотчиёни соҳаи кимиё Розиро ҳамчун кимиёдони маъруф мешиносанд, агарчи кимиёгарони Эрон баъзе назариёти ӯро хато низ ҳисобиданд. Мутолиаи осори Розӣ ва навиштаҳои муаррихоне, ки роҷеъ ба фаъолияти илмии ӯ китобу мақолаҳо навиштанд, нишон медиҳад, ки Закариёи Розиро дар радифи асосгузорони илми кимиё ҷой бидиҳем ва ҳамчунон ӯро яке аз инкишофдиҳандагони ятрокимиё бидонем. Дар ҳақиқат Закариёи Розӣ баъд аз донистани асосҳои кимиёии он замон ба омӯзиши илми тиб шуруъ намуда, дар ин соҳа низ ба комёбиҳои зиёд ноил гардидааст.Донишҳои кимиёӣ ба ӯ имкон додаанд, ки он малакаҳои амалиро дар санъати дорусозӣ ва табобати беморон истифода намояд. Агар Ҷобир ибни Ҳайён дар санъати кимиёгарӣ, яъне кимиёи амалӣ саҳми босазое гузошта бошад, Закариёи Розӣ натиҷаи таҷрубиро арзёбӣ намуда, кӯшиш намудааст, ки онро аз нигоҳи назарӣ асоснок кунад.

Яке аз кӯшишҳои муҳимтарини Розӣ таснифи (классификатсия) –и моддаҳои гуногун буд.Тавре, ки дар боло зикр гардид, ӯ моддаҳои маълуми он замонро ба шаш гурӯҳ табақабандӣ кардааст. Ар-Розӣ инчунин баъд аз Ҷобир ибни Ҳайён ҷараёнҳои кимиёиеро ба мисли дистилатсия, калсинатсия ва филтратсия дақиқ тасвир намуда, истифодаи онҳоро асоснок кардааст. Донистани асосҳои тиб ва тариқаи истифода ва истеъмоли гиёҳҳо ба Розӣ имкон додаанд,ки дар бораи ятро кимиёи низ тадқиқотҳои зиёд анҷом диҳад. Ӯ аввалин шахсе буд, ки алкул спиртро дар тиб истифода кардааст, аммо ин амади ӯ аз ҷониби дигар табибон дастгирӣ наёфтааст.

Муҳаммад Закариёи Розӣ дар натиҷаи омӯзиши маъданҳо роҳҳои омӯзиши омехтаҳои тиллодорро шарҳ додааст. Дар асарҳои ӯ моддаҳои гуногун ёдовар шуда, зарфҳои гуногуни кимиёӣ, таҷҳизот ва тарзҳои гуногуни истифодаи онҳо дар озмоишгоҳ нишон дода шудааст. Розӣ ба дуруст будани назарияи тарзии истеҳсоли сунъии тилло ва нуқра эътиқоди комил надоштааст, ки онро мо аз ду асари ӯ таҳти унвони «Меҳнат – ул заҳаб», «Алфизоти ва мезона табиӣ» ва «Фи ана саноатил – кимиёи ақрабу илал вуҷуд минҳо илал иминоъ» мебинем.Ин нуқтаро инчунин дар китобҳои дигари ӯ «Китоб -ул -асрор» ва «Китоб-ул- сирил асрор» низ метавон дарёфт кард. Аз боби аввали «Китоб - ул – асрор» дар маърифати ақоқир, яъне дар бораи адвия, ки аз қисми таркиби решаи наботот ба даст меояд, маълумот пайдо мекунем. Аз қисми дигари китоб, ки ба номи «Дар маърифати олот» ёд мешавад ба хулосае омадан мумкин аст, ки асари мазкур дар иртиботи кимиё таълиф шудааст. Ва аз порчаҳои асарҳои то ба мо расида маълум мешавад, ки Закариёи Розӣ то андозае ба роҳҳои тадбиқи санъати дарёфти тилло ва нуқра мароқ зоҳир карда будааст.Муҳаммад Закариёи Розӣ дар муқаддимаи «Китоб – ул – асрор» дар хусуси асрори пинҳон кардаи файласуфони гузашта: Оғосозимус Ҳирмиз, Аристотелис, Холид ибни Язид ва Ҷобир ибни Ҳайён маълумоти кофӣ додааст, ки моҳияти он маълумотҳо ба дониста гирифтани се маърифат вобаста аст: 1.Маърифати ақоқир, яъне дар бораи адвия; 2. Маърифати олот; 3.Маърифати таҷриба.

Дар навбати худ Закариёи Розӣ маърифати ақоқирро ба се навъ тақсим кардааст: 1.1.Минералӣ, яъне хокӣ, маъданӣ, ки марбут ба гурӯҳи унсурҳои ғайриузвӣ мебошад: 1.2.Наботӣ: 1.3.Ҳайвонӣ Навъи 1.2 (набототӣ) ва 1.3 (ҳайвонӣ) марбути гурӯҳи узвианд.

Ба асоси тафаккури худ Закариёи Розӣ дар натиҷаи омӯзиши маводи табиӣ онҳоро ба ду гурӯҳ тақсим кардааст,ки якеро арвоҳ ва дигареро аҷсод номидааст, ки маънои рӯҳ ва ҷисм ё ҷасадро медиҳанд. Ин тарзи табақабандӣ ба он сабаб пайдо гаштааст, ки дар он замон ҷудосозӣ ба филизот ва ғайри филизот набуд.Бинобар ин Закариёи Розӣ ба сабаби нармӣ, ҷоришавӣ ва қобилияти табхир доштани баъзе мавод онҳоро арвоҳ ва маводи дигарро ба иллати ҷомид зудгудохтанашаванда – аҷсод номидааст, ки он ба қарори зайл аст: 1.Арвоҳ (ҷамъи рӯҳ), яъне маводи нарм ва табхиршаванда, ки чаҳоранд. 1.Симоб, ки ба арабӣ зайбиқ ва ба форсӣ инчунин чева хонанд. 2.Навшодир, инчунин нӯшодир. 3. Сулфур, ба арабӣ кибрит ва ба форсӣ инчунин гӯгирд гӯянд. 4. Арсен, ки ба арабӣ зарних хонанд.

Ҳарчанд ӯ дар таърихи кимиёву тиб бо лақаби “Падари кимиё” ва “Табиби ҳозиқ” шинохта шуда, дар фалсафа яке аз барҷастатарин намояндаҳои асҳоби хаюло эътироф гаштааст, ҳамзамон баъд аз омӯзиши ҳамаҷониба ҳамагӣ ду асари Закариё Розӣ - “Тибби рӯҳонӣ” ва “Сирати фалсаф” ба хулоса омаданд, ки ӯро “Муаллими ахлоқ” номидан ҳам ҳеҷ иштибоҳе нахоҳад буд.

Муаррихон исбот кардаанд, ки Абӯбакри Розӣ ба сабаби аз ҳад зиёд машғул шудан бо таҷрибаҳои кимиёӣ, доимо сару кор доштан бо оташ, аз бисёр хондан ва хусусан аз китобхонии шабона ба дарди чашм дучор мешавад. Ӯ дар ҷустуҷуи роҳҳои муолиҷаи чашм маҷбур шуд ки ба омӯзиши илми тиб пардозад, ки ин вақт синнаш ба 40 дар баъзе манбаъҳо 26 расида буд.

Абубакри Розӣ дар асарҳои ба масъалаҳои дорушиносӣ ва дорусозӣ бахшидашуда, ба сифати дору истифода бурдани масолеҳи гуногуни минералӣ, қатрон, филизот, намак ва ғайраро тавсия кардааст.

Абубакри Розӣ таъсири маводи доруии кашф кардаашро қаблан дар ҳайвонот месанҷид. Ӯ зимни муолиҷаи пешакӣ дар хоришак (қӯтур) аввалин бор доруи сулема, зимни давои дарди мафосил – симобмолӣ, зимни исҳоли хунин омехтаи марги муш, кӯкнор ва оҳак, зимни нагзак-доруҳои сурбӣ ва ғайраро истифода кардааст.

Муҳаммад Закариёи Розӣ ба ғайр аз кимиёгар буданаш, ҳамчунин бо маҳорати бузурги тиббӣ ва осори бойи абадзиндаи илмиаш на танҳо дар пешрафт ва равнақи тиббу табиатшиносии олам саҳми ниҳоят бузург дорад, балки ӯ дар таърихи илму маданияти ҷаҳонӣ ҷойи намоёнро ишғол менамояд. Китобу рисолаҳои эҷоднамудаи ӯ ба таълиму тарбияи кимиёгарон, табибон, барои сохтмони табобатхонаҳо, муолиҷаи бемориҳои алоҳида, тартибу хӯроку об ва дигар мушкилоти барои ҳифзи саломатии инсон зарур бахшида шудаанд. Бояд гуфт, ки дар он замон амалияҳои тиббӣ ба амалияи кимиёӣ алоқаманд буд, бинобар ин асарҳои эҷодшудаи Закариёи Розӣ дар кимиёгарӣ ва тибби имрӯза низ иртиботи қавӣ дорад.

Дар маҷмуъ метавон гуфт, ки Абӯбакр Муҳаммад Закариёи Розӣ аксарияти илмҳои замонашро аз устодаш Ҷобир ибни Ҳайён фаро гирифта, худ саромад ва устоди бузурги ин риштаҳои илм гардидааст. Ин дастовардҳои илмии Закариёи Розӣ ба илми Аврупо таъсири назаррас расонида ,номи ӯро ба қатори саромадони тамаддуни башарӣ шомил гардонида аст.

Закариёи Розӣ на танҳо ба рушди химия ва илмҳои табиӣ, балки ба ҳамаи илмҳои амалии замон нақши ҷиддии худро гузошт. Ӯ бунёдгузори илмии кимиё, осори кимиёвии таҷрибавӣ ва назарияи кимиёвӣ мебошад, ки таъсироти устувор дар таърихи илмҳои табиӣ ва ҳаёти муосир ба ҷо гузошт.

Дар робита ба ин Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Асосгузори сулҳ ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дар суханрониҳои худ пайваста ба хизматҳои абармардони илму фарҳанги тоҷик арҷгузорӣ намуда, дар яке аз суханрониҳои худ, иброз намуданд, ки; «Кашфиёту дастовардҳои илмии Муҳаммади Хоразмӣ, Аҳмади Фарғонӣ, Закариёи Розӣ, Абӯнасри Форобӣ, Абӯмаҳмуди Хуҷандӣ, Абӯрайҳони Берунӣ, Абӯалӣ ибни Сино, Носири Хусрави Қубодиёнӣ ва дигарон дар фосилаи чандин аср аз тарафи олимони Аврупо ва дигар кишварҳои олам васеъ истифода шудаанд».

Ин суханон нишон медиҳанд, ки Пешвои миллат ба саҳми бузурги Закариёи Розӣ дар рушди илмҳои кимиё, тиб ва фалсафа арҷ мегузоранд.

Дар соли 2025, Тоҷикистон 1160-солагии ин донишманди барҷастаро таҷлил менамояд, ки ин бозгӯи эҳтироми давлат ба мероси илмии гузаштагонамон мебошад.

Раҳмонов Раҳмон Охонович – доктори илмҳои химия, муовини

директор оид ба илм ва таълими Институти кимиёи АМИТ

АДАБИЁТ

1. Закариёи Розӣ. Мунтахаби осор. – Душанбе: Адиб, 1989. –160 с.

2. Ар-Рози Абу Бакр. Духовная медицина.- Душанбе: Ирфон, 1990 - 88 с.

3. Каримов У.И. Неизвестное сочинение ар-Рази «Книга тайны тайн». - Ташкент: Фан, 1957. - 241 с.

4. Девонақулов А. Муҳаммад Закариёи Розӣ. – Душанбе: Ирфон, 88 с.

5. Комилов А.Ш. Физика ар-Рази и Ибн Сины. – М.: МГУ, 1999. – 160 с.

6. Забеҳуллои Сафо. Таърихи адабиёти Эрон. – Душанбе: Алҳудо, 2001.

Бисёр хурсандибахш аст, ки дар Қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳанӯз дар соли 1995 иди Меҳргон, ҳамчуни иди миллии аҷдодӣ қайд градид ва тибқи он ҳар сол мардуми шарифи мамлакатамон онро дар фасли заррини тирамоҳ ҷашн мегиранд. Барои аз нав эҳёгардидани иди аҷдодии Меҳргон, Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон умри дубора бахшид ва таҷлили ин иди аҷдодӣ тибқи қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 5-уми августи соли 2009 таҳти рақами 538, дар тамоми гӯшаю канори кишварамон бо шукӯҳу шаҳомати хоса ва анъанаҳои халқи тоҷик ҷашн гирифта мешавад.

Олимон бо истинод аз китоби «Осор-ул-боқия»-и Абурайҳон Берунӣ таърихи ҷашни Меҳргонро беш аз 3 ҳазорсола мепиндоранд. Дар ин китоб гуфта мешавад, ки Меҳр номи Офтоб буда, дар замони сулолаи Сосониён дар Меҳрмоҳ тоҷеро, ки сурати Офтоб дар он кашида шуда буд, ба сар мегузоштанд. Ҳамин тавр Иди Меҳргон аз калимаи меҳр гирифта шудааст, ки маънояш ин меҳру мӯҳаббат ба зиндагӣ, ба кишоварзӣ, ба замину обу хок, ба ҳавои муссафои кишварамон вобастагии ногустанӣ дорад.

Дар рӯзҳои ҷашнгирии ин Иди аҷдодиамон ғаллакорон, пахтакорон, боғу токпарварон, чорводорон ва инжинерону механизаторони меҳнатқарин маҳсулотҳои истеҳсолкардаашонро ба намоиш бароварда, аз баракату файзи меҳнаташон шодиву хурсандӣ, рақсу шодкомӣ менамоянд, ки ин худ ба ғайрату матонати марди деҳқони тоҷик илҳоми навро зам менамояд. Ҳамаи ин дастовардҳои истеҳсолии кишварзон барои боз ҳам ғанӣ гардидани иқтисодиёти мамлакатамон аҳамияти калон доранд.

Месазад қайд намуд, ки Иди Меҳргон ин иди касбии кишоварзони кишвар ба шумор рафта, рушду нумӯ ва пешрафти соҳаи кишоварзӣ, баҳри инкишофи ояндаи иқтисодиёти мамлакатамон хеле муҳим аст ва он чун таҳкурсии мустаҳками иқтисодӣ арзёбӣ мегардад.

Дар солҳои Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо талошҳои пайгирона ва хирадмандонаи Пешвои муаззами миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти мамлакат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Иди Меҳргон аз нав боз шукӯҳу шаҳомоти тозаю навро соҳиб гардид.

Президенти мамлакат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд намудаанд, ки …“Меҳргон яке аз куҳантарин ҷашнҳои мардуми ориёинажод буда, гузаштагонамон онро ҳамчун ситоишу ниёиши Меҳр ё Митро ва рамзи аҳду паймон ва дӯстиву муҳаббати ойини меҳрпарастӣ таъбир кардаанд. Меҳргон иди ҷамъоварии ҳосили рӯёндаи деҳқон, иди фаровонӣ, шодию нишот, дӯстию рафоқат, ваҳдату ягонагӣ ва меҳру садоқат аст.”

Дар кишварамон дар пурфайзу шумор мераванд. Махсусан, навъҳои серҳосили картошка, сабзавотиҳо, ғалладонагиҳо, лубиёгиҳо, ки аз тарафи олимони тоҷик дар солҳои Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки бо ҳидояту дастгирии бевоситади Президенти мамлакат, муҳтарм Эмомалӣ Раҳмон ба даст оварда шудаанд, ҳоло қариб дар саросари пурбаракт гаштани киштзорҳои деҳқонони асили кишвари биҳищосоямон, имрӯзҳо саҳми олимони кишвар, ҳамкориҳои илмию амалии онҳо бо кишоварзон хело судманд арзёбӣ мегардад. Махсусан, олимони Шуъбаи илмҳои биологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, дар ҳамкорӣ бо Вазорати кишоварзӣ, бо олимони Академияи илмҳои кишоварзии Тоҷикистон, Донишгоҳи агаририи Тоҷикистон ба номи Ш. Шоҳтемур ва деҳқонони асили кишварамон кӯмакҳои илмию амалии хешро мерасонанд, ки ин сол аз сол, аз Меҳгон то ба Меҳргон зиёд гардидани маҳсулоти кишоварзӣ дар мамлакат мегардад. Алалхусус, навъу намунаҳои нави ихтироъ намудаи зироатҳои кишоварзӣ, зотҳои сермаҳсули чорвою парранда ва технологияҳои нави инватсионии олимон тоҷик имрӯзҳо яке аз омилҳои асосӣ дар пешрафати бахши кишоварзии кишварамон, заминаи боэътимоди ба даст овардани ҳосили баланди ин зироатҳо ба шумор мераванд. Олимони Шуъбаи биологияи Академияи милии илмҳои Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо дигар олимону мутахассисони муассисаҳои илмии кишварамон минбаъд ҳам кушишу ғайрати хешро ба он равона месозанд, ки дар арафаи идҳои Меҳргон файзу баракати кори деҳқонон боз ҳам афзунтар гардида, таъмини амнияти озӯқоврии кишвар боз ҳам хубтару беҳтар гардад. Иди аҷдодии миллатамон- Иди Меҳргонро ба хамаи сокинони мамлакат, ба ҳамаи кишоварзону олимони кишвар табрик намуда, ба онҳо тинҷиву осудагӣ, хирмани пурфайзу пурборро дар арафаи Иди Меҳргон дар кишвари биҳиштосоямон- Тоҷикистон орзӯ менамоем!

МИРЗОРАҲИМЗОДА А.К.- ноиби президенти Академияи

миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои биология, профессор, ПАРТОЕВ Қ., доктори илмҳои кишоварзӣ, профессор.

Дар қарни XXI боз бештару беҳтар маълуму равшан гардид, ки ояндаи кишвар ва тақдири насли ҷавон аз ҳифзу густариши мероси фарҳанги мардум бастагӣ дорад. Таҷрибаи талхи солҳои гузашта нишон дод, ки ба гӯшаи фаромӯшӣ супоридани беҳтарин суннатҳои мардумӣ, канда шудан аз арзишҳои рӯҳонию маънавӣ ба таназзулу бӯҳрони зиндагии иҷтимоӣ рӯ ба рӯ гашт. Сабабҳои афзудани ҷиноят, нашъамандӣ, фақр, бекорӣ, фуру рафтани ахлоқи хонавода, низоъҳои миллӣ, қавмӣ, маҳалгарои ҳам дар надонистан ва камтаваҷҷӯҳи ба мероси фарҳангӣ мардум будааст. Имрӯз, ки обрӯ ва эътибори Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳон боло мегирад, эҳё ва такомули фарҳанги миллӣ ҷойгоҳи хосаеро доро мешавад. Ҳамакнун зарур аст, ки аз тарафи афзудаи фарҳанги Ғарб дар канор бошем ва думболи рушди арзишҳои фарҳанги хеш бошем.

Воқеан, мероси фарҳанги тоҷикӣ дӯстдоштанист ва дар умқи таърих реша дорад. Фарҳанги мардуми тоҷик таърих аст ва таърихи мардуми тоҷик фарҳанг аст. Зебоӣ ва хираду руҳонияти он мерос ҳамакнун побарҷост, ки онҳо дар ҳаммосаҳо, қиссаю достонҳо, дар либоси арусакҳо, василаи зиндаги ва умуман дар ҳуввияти тоҷикӣ инъикос гардидаанд.

Солҳои охир бештари ҷашну маросимҳо, суннату анъанаҳо эҳё гардидаанд. Бо ёрии онҳо ҷомеаи имрӯза дар рӯзгору замонҳои қадим аҷдодони мо чӣ гуна бо табиат замону фазо дар муттаносиб мезистанд, хонавода, модар, ватан ва кори ҳалолро дар замири аҷдодӣ ба эҳтиром мегузоштанд, иттилои муфид ба даст меоваранд. На бояд фаромӯш созем, ки дар тули таърих дар фарҳанги мардум арзишҳои озмудашудаи миллат побарҷо мондаанд. Бо таваҷҷӯҳ ба ин эҳёи ҷашну маросимҳои мардуми роҳи наҷотест барои навсозии ҷомеаи имрӯз.

Ба ҳар кассе, ки дар заминаи гирдовари ва нашри фарҳанги омма қадаме ҳатто басо кӯтоҳу пуршитоб бармедорад ва домани ҳиммат ба камар мезанад, сари иродат дар пеши пой дорем ва ба кӯшиши онон эҳтиром мегузорем. Аммо ба кори пажуҳандагони ғайри касби дар шинохт ва пардохти рагу решаҳои нуҳуфтаи таърихи вижагиҳои нозуку борики бо ойинҳо, бовариҳо, ҷашну маросимҳо, эътиқоди камтар дорем, ҳарчанд, ки кулбории бузурге аз донишҳои гуногунро дар душ дошта бошанд, чаро ки метавон бо сари панҷа тадбире аз куҷо то куҷоро дар нур дид ва бо дили бедору имони устувор ба ҳар таҳгӯшаи биноҳои деринасоз сар зад, ёддошт бардошт ва акс гирифт, метавон порае аз воқеиятҳои айнӣ аст.

Мумкин аст, ки дар рӯзгорони гузашта, мардуми мо ойинҳои дигаре доштаанд, ки рафта – рафта ба ҷиҳати гуногун аз байн рафтааст. Аммо, он чи ки дар ин ҷо омада, тақрибан бештари ойинҳое ҳастанд, ки то имрӯз боқӣ мондаанд ва сина ба сина то ин рӯзгор расидаанд. Аммо боваридоштҳои мардум беш аз ин аст ва гирдоварии ҳамаи онҳо ба солҳо фурсати дигар ниёз низ дорад.

Яке аз самтҳои муҳими сиёсати хирадмандона ва фарҳангии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, пеш аз ҳама, ташаккули тафаккури бунёдкорӣ, тарбияи ифтихори миллӣ, худшиносиву худогоҳӣ, ватандӯстӣ, сулҳу ваҳдат дар ҷомеа ва ҳамдигарфаҳмии сокинони ҷумҳурӣ ба ҳисоб меравад. Ноил шудан ба ҳадафҳои зикргардидаро Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавассути фарҳанги миллӣ, аз ҷумла бо роҳи эҳёи мероси таърихию фарҳангӣ арзёбӣ намудааст.

Ҳанӯз соли 2000 дар Паём ба ҷаласаи якуми якҷояи Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Президент чунин қайд карда буд: «Таърих гувоҳ аст, ки халқи тоҷик аз қарну асрҳо то имрӯз симои миллати худро, пеш аз ҳама, тавассути фарҳанг нигоҳ доштааст ва байни халқу миллатҳои дигар соҳиби нуфузу эътибор гаштааст».[1]

Яке аз дастовардҳои бузурги фарҳанги даврони истиқлол, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба он диққати ҷиддӣ дод, ин таҷлили ботантанаи санаҳои муҳими таърихию фарҳангии халқи тоҷик ба шумор мерафт.

Таҷлили ҷашнҳо ба худшиносиву худогоҳӣ, ифтихори ватандорию ғурури миллӣ, сулҳу ваҳдат ва мустаҳкамгардии он замина гузошта, мардум ба саволҳои «кӣ будем?», «кӣ ҳастем?» ва «кӣ хоҳем шуд?» ҷавоб пайдо кард.

Меҳргон чун Наврӯз аз қадимтарин ҷашнҳои мардуми ориёитабор мебошад. Тавре қайд намуда будем, агар Наврӯз оғози баҳор, оғози соли нав ва эътидоли баҳории Хуршед дар бурҷи Ҳамал бошад, Меҳргон оғози нимаи дувуми сол ва ё фасли тирамоҳ- ҳулули Хуршед дар бурҷи Мизон мебошад. Ин ду ҷашнро дар сарчашмаҳои қадимӣ ду қутби зиндагонии мардум муаррифӣ намудаанд, ки аз Наврӯз дар айёми баҳор шурӯъ гардида, дар замони таҷлили Меҳргон, яъне дар тирамоҳ ба анҷом мерасанд. Маънои калимаи “меҳргон” меҳр буда, дар аввал шакли “Митра”, яъне номи яке аз бузургтарин худоёни ориёиҳо будааст.

Ин ҷашн низ ба монанди Наврӯз ҷанбаҳои гуногуни таърихӣ, нуҷумӣ, динӣ, кишоварзӣ ва иҷтимоӣ дорад. Агар ҷанбаи таърихии он як зумра ҳодисаҳои муборизаи некӣ бар бадӣ, нур бар зулмот ва барқарор намудани адлу ростиро дар Эронзамин дар бар гирад, ҷараёни офариниши оламу ҷаҳоншиносӣ масъалаи нуҷумии онро фаро мегирад.

Дар хусуси пайдоиш ва суннатҳои ҷашни Меҳргон дар сарчашмаҳои таърихию адабӣ ва бадеии ниёгони мо андешаҳои гуногун аст. Нахусутин андешаҳо перомуни ин масъала ба суннатҳои мардуми ориёитабор рост меояд, ки мувофиқи он мутобиқати ҳар рӯзи моҳро бо номи он ҷашн мегирифтанд. Маҳз дар ҳамин бора рисолаи махсусе бо номи «Рисолаи рӯзҳо» то замони мо расидааст, ки дар он шарҳи моҳияти рӯзҳои моҳ, аз ҷумла хосияти мутобиқати номи рӯз бо номи моҳ, ки сабаби ҷашн гирифтани он мегардад, баён шудааст ва бо сабаби мувофиқ омадани номи яке аз рӯзҳо ба номи моҳи Меҳр ба он пасованди «гон»-ро изофа намуда, “Меҳргон” гуфтаанд ва дар рӯзи 16-уми моҳи Меҳр, ки баробар ба рӯзи 8-уми моҳи октябри мелодист, ҷашн мегирифтанд. Аз нигоришу тасифҳои аҳли илму адаб ва ривоятҳои бостонӣ бармеояд, ки Меҳргон ҷашнест табиӣ. Айёмест, ки ба табиат, ба салтанат ва рӯзгори мардум иртибот дорад.

Зиёева З.И. ходими калони Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Меҳргон ҷашни миллии бостонии тоҷикон буда, муаррифгари фарҳанги кишоварзӣ ва падидаи нодир дар тамаддуни ҷаҳонӣ ба ҳисоб меравад. Дар мадди аввал, дар арафаи таҷлили ин ҷашн аҷдодонамон ба унсурҳои оташу ҳавою замин эҳтиром мегузоштанд ва бад-ин васила фарҳанги кишоварзро тарғиб мекарданд. Чунки табиату замин аз шеваи муқаддас маҳсуб меёфт.

Модели ҷашнгирии Меҳргон бозгукунандаи тарҳи ҳамзистию ҳамкории осоиштаи кишварҳо ва халқҳо дар соҳаҳои иқтисодӣ ва иҷтимоию фарҳангӣ мебошад. Меҳргон ҳамчуни ҷашни аҷдодӣ аз хурофот ё дину идеология берун буда, воқеиятро инъикос медорад. Тамоилҳои он мардумро ба ҳувияту худшиносии миллӣ, баҳамоии мардум ҳидоят менамоянд. Ба дигар маънӣ, дар ҳар як нукта як хусусиятгирӣ, як арзиши волои фарҳангӣ, як рукни муҳимми ба ҳамзистию ҳамкорӣ даъват кардани инсонҳоро ифода медоранд.

Дар фарҳанги гузаштаамон Шаҳриваргонро нишоне аз анҷомёбии тобистон ва оғоз шудани рӯзҳои сардӣ ба ҳисоб мерафт. Махсусан, барои кишоварзон ва боғпарварон вақти захира кардани дастоварди ба ранҷ ва заҳмат парварида, ҷашни сари хирман, ки давраи бод кардани коҳ ва ҷудо намудани зироати донагӣ аз он мебошад, маҳсуб меёфт.

Дигар хусусияти хосси ин ҷашн он буд, ки сарватмандон ба қишри бенавои аҳолӣ кумак мерасониданд, ба онҳо ғизо медоданд то онҳо хушнуд шаванд. Зеро хушнудии раият ин хушнудии шаҳриёрони куҳани мардуми ориёӣ ба ҳисоб мерафт.

Меҳргон иртибот ба фариштаи меҳр дорад, ки ӯро дар китоби муқаддаси «Авесто» Митро меноманд. Мувофиқ ба боварҳои мардумӣ ин ҷашн рӯзе барпо карда мешуд, ки подшоҳи пешдодӣ - Фариддун бар парварандаи неруи нопок ва зишти аҳриманӣ - Заҳҳок пирӯз омада, дар кӯҳи Дамованд ӯро ба банд мекашад ва тоҷи шаҳриёрии Эронзаминро бар сар мениҳад. Ё худ ориёитаборон Митроро ба сифати «Худои дӯстӣ, аҳд, ризоият, таҳаммул ва дар асри сеюми қабл аз милод ҳамчун Худои Офтоб шинохтаанд. Ҳаками тавонгари наҷотбахши байни қувваҳои некӣ (Ҳурмузд) ва бадӣ (Аҳриман) медонистаанд».

Хусусиятгириҳои хосси ин ҷашнро пеш аз ҳама дар чунин нуктаҳо месазад нишон дод:

1. Гузаштагонамон ин ҷашнро рӯзи шонздаҳуми моҳи меҳр мутобиқ ба солшумории куҳан ва даҳуми моҳи меҳрмоҳ бо солшумории имрӯза (дуюми октябр) таҷлил мекарданд. Маъниҳои меҳр, муҳаббат, самимият, рамзи дӯстию бародарӣ, ризоият, ҳамдилӣ ва ғайраро ифода мекард.

2. Таҷлили он шаш рӯз давом карда, рӯзи аввали онро «Меҳргони омма» ва рӯзи охиринашро «Меҳргони хосса» меномиданд.

3. Суннатҳои ҷашни мазкурро бо зикри якчанд таомули хусусияти инсонгароидошта риоя карда мешуданд:

- мардумон дар ин рӯз либоси нав ба бар карда, худро зебову ороста мегардониданд. Яъне либосҳои миллии худро муаррифӣ менамуданд. Ин таомул ифодакунандаи он маънӣ мебошад, ки насли имрӯз низ аз либоси миллии худ ҳимоят кунанд ва аз майл ба фарҳанги бегона худро боз доранд;

- барои болидахотир гардидан ба ҳамдигар орзӯҳои нек мекарданд ва ҳадяҳо медоданд;

- дасторхони идона ороста, онро бо ҳафт дона муруд, хушаи ангури сафед, себ, биҳӣ, нилуфар, шакар ва лимӯ оро медоданд. Ба дигар шакл, рӯзи «Меҳргон» мардум дастархоне аз матоъи сурх ороста мекарданд ва онро бо нонҳои аз зироати ҳамон сол парварида оро медоданд. Аз ҳафт анвоъи зироат: гандум, ҷав, арзан, ҷӯворӣ, наск, биринҷ ва лӯбиё нон мепӯхтанд. Гоҳо шумораи навъи зироатҳо ба дувоздаҳ ҳам мерасид.

- агар дар рӯзи баргузории ҷашни «Меҳргон» дар хонае аз мардуми тифли навзод таваллуд шавад, ба хотири эҳтиром ва арҷ гузоштан ба ин ҷашн ба номи ӯ вожаи меҳрро зам мекарданд. Аз қабили: Меҳрнӯш, Меҳрин, Меҳрдод, Меҳрнигор, Меҳрангез, Меҳрбону ва ғайра.

- «Меҳргон» иди ҷамъбасти тобистону тирамоҳ, оғози фасли зимистон, ки гармиро мутеи сардӣ мегардонад, ҷашни захиранамоии маҳсули яксолаи парваридаи деҳқон, натиҷаи даврони хушкию офтобӣ ва ҳосилзамкунию ҳосилғундории кишоварз будааст.

Бобоҷон Самиев - мудири шуъбаи фалсафаи фарҳанги Институи фалсафа,

сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

(дар доираи сафари давлатии Президенти Федератсияи Русия муҳтарам Владимир Путин ба Ҷумҳурии Тоҷикистон,8-12 октябри 2025)

Дастёбӣ ба соҳибихтиёрии давлатӣ барои Ҷумҳурии Тоҷикистон имконияти васеи на танҳо бунёди давлатдории миллӣ, балки ворид шудан ба ҷомеаи ҷаҳонӣ ва барқарор намудани муносибатҳои дуҷонибаву бисёрҷонибаро бо кишварҳои дуру наздик фароҳам овард. Ҳамкорӣ бо Федератсияи Русия яке аз самтҳои асосӣ ва авлавиятноки сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон маҳсуб меёбад.

Муносибатҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Федератсияи Русия аз оғози соҳибистиқлолӣ инкишофи пайгирона дошта, амалан тамоми соҳаҳои ҳаёт: сиёсат, иқтисодиёт, тиҷорат, саноат, ҳарбӣ – техникӣ, гуманитарӣ, энергетика, мудофиаи шаҳрвандӣ, илму фарҳанг, маориф ва ғайраро дар бар мегиранд.

Рушд ва раванди муносибатҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Федератсияи Русияро Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни ироаи Паёми хеш ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар таърихи 23 апрели соли 2014 чунин баён намуда буданд: «Тавсеаву рушд ва густариши муносиботи дарозмуддату босуботи Тоҷикистон бо шарики асосии стратегии мо – Федератсияи Русия низ аз ҳадафҳои асосии мост. Аслан сатҳ, мазмун ва муҳтавои равобити гуногунҷанбаи Тоҷикистону Русияро на танҳо манфиатҳои геополитикӣ ва прагматизми иқтисодӣ, балки ҳамчунин заминаҳои маънавӣ, фарҳангӣ ва пайвандҳои инсонӣ муайян месозанд.

Ҳарчанд мо сатҳу муҳтавои равобити худ, дараҷаи эътимод ва боварии тарафҳоро бо Федератсияи Русия хеле баланд арзёбӣ менамоем, рушду густариши минбаъдаи равобити ҳамаҷонибаи судманд бо ин кишвар, устувортар ва амиқтар намудани пайвандҳои иқтисодӣ ва алоқаҳои фарҳангӣ, қавитар сохтани ҳамкориҳои сиёсиву низомӣ ва низомиву техникӣ бо ин давлати дӯст аз самтҳои афзалиятноки равобити Тоҷикистон бо Русия аст ва чунин хоҳад монд».

Робитаҳои Тоҷикистон ва Русия ба принсипҳои эътимоду боварӣ, ҳусни тафоҳум ва шарики озмудашуда асос ёфтааст. Чунин сатҳи робитаҳои давлатӣ пеш аз ҳама натиҷаи муколама ва машваратҳои доимии роҳбарони сиёсии ҳар ду мамлакат аст.

Сарони ҳарду давлат мунтазам дар доираи сафарҳои давлатӣ, корӣ дар форумҳои байналмилалӣ боздиду мулоқотҳо ба амал оварда аз рӯи муҳимтарин масъалаҳои ҳамкориҳои дуҷониба ва бисёрҷониба табодули назар менамоянд. Ташрифи расмии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон моҳи апрели соли 1999 ба Русия ба муносибатҳои шарикии стратегии ду мамлакат заминаи мустаҳкам гузошт. Дар ҷараёни сафари расмӣ ду санади хеле муҳим – Аҳднома дар бораи ҳамкориҳои ҳам иттиҳодии байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Федератсияи Русия ба асри ХХI нигаронидашуда ва Аҳднома дар бораи мақом ва шартҳои ҳузури пойгоҳи ҳарбии Русия дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон ба имзо расид. То ба ҳол Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ягон давлати хориҷӣ чунин аҳдномаҳоро имзо накарда буд.

Ин ва дигар омилҳо боиси ба шарики стратегӣ табдил ёфтани робитаҳои байнидавлатии Тоҷикистон ва Русия гардиданд.

Дар таҳкими муносибатҳои иттиҳодӣ ва шарикӣ тақвият ва рушди робитаҳои дуҷониба нақши пешбарандаро сарони давлатҳо мебозанд. Намунаи барҷастаи чунин муносибатҳо ташриф ва сафарҳои расмӣ ва давлатии онҳо ба кишварҳои якдигар аст. Ин сафарҳо хусусияти доимӣ гирифта, аксаран бо натиҷаҳои назаррас анҷом меёбанд. Аз ҷумла Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон апрели 2001, июни 2004, июли 2007, октябри 2007, августи 2013, феврали 2014, ва солҳои 2019 ва 2025 ба Русия сафарҳои расмӣ анҷом доданд. Сафарҳои Президенти Русия В.В.Путин ба Тоҷикистон ноябри соли 1999, июли 2000, октябри 2001, апрели 2003, октябри 2004, августи 2008, сентябри 2011, октябри 2012, феврали 2017 ва солҳои 2020, 2024 ва 2025 сурат гирифтанд. Ин сафарҳо ва ташрифот ҳам аз нигоҳи фосилавӣ ҳам аз нигоҳи муҳтаво хеле беназир буда аз сатҳи баланди робитаҳои дӯстона гувоҳӣ медиҳанд. Дар ҷараёни ин ташрифот масъалаҳои муҳими баҳамсозии Тоҷикистону Русия дар соҳаҳои ҳарбӣ ва сарҳадот, таъмини амнияти минтақа, тавсеаи алоқаҳои тиҷоратӣ – иқтисодӣ, танзими муҳоҷирати меҳнатӣ баррасӣ гардида, як қатор созишномаҳо оид ба тадбиқи лоиҳаҳои калонҳаҷми соҳаи гидроэнергетика ва фулузоти ранга, истихроҷи газ, нафт ва канданиҳои фоиданок ба имзо расиданд.

Намунаи барҷастаи таҳкими муносибатҳои шарики байни ду кишвар ташрифи расмии Президенти Русия В.В. Путин ба Тоҷикистон 5 октябри 2012 ба ҳисоб меравад, ки дар ҷараёни он санадҳо оид ба ҳамкорӣ дар соҳаи низомӣ, энергетика, расондани маводи нафтӣ ва вусъати ҳамкорӣ дар соҳаи муҳоҷират имзо гардиданд. Соли 2013 ҷиҳати тадбиқи ин санадҳо Созишномаҳои байниҳукуматӣ имзо гардиданд, ки тибқи он ба маҳсулоти нафтии аз Русия ба Тоҷикистон воридшаванда нархи имтиёзноки боҷи гумрукӣ муқаррар карда шуд. Шароити буду боши муҳоҷирони тоҷик дар Русия беҳтар карда шуда, муҳлати кор ва сабти номнависии онҳо дароз карда шуд. Сохтмони неругоҳҳои хурду миёнаи барқии обӣ дар шимоли ҷумҳурӣ ба нақша гирифта шуд.

Сатҳи баланди равобити сиёсӣ омили муҳими рушди ҳамкории стратегии сиёсӣ, амниятӣ, ҳарбӣ ва иттилоотии дуҷониба ва дар чаҳорчўби Созмони Аҳдномаи Амнияти Дастҷамъӣ мебошад.

Санаи 8 октябри соли 2025 Президенти Федератсияи Русия муҳтарам Владимир Путин бо сафари давлатӣ ба Ҷумҳурии Тоҷикистон ташриф оварданд. 9 октябр маросими бошукуҳи истиқболи Президенти Федератсияи Русия муҳтарам Владимир Путин дар майдони Қасри миллат, ки ба хотири сафари давлатии меҳмони воломақом ороста шуда буд, баргузор гардид. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Президенти Федератсияи Русия муҳтарам Владимир Путинро самимона истиқбол гирифта, ба болои шоҳсуфаи фахрӣ даъват карданд. Маросими истиқбол бо гузориши командири қаровули фахрӣ ба меҳмони воломақом, садо додани сурудҳои миллии ду кишвар, гузаштан аз назди сафи қаровули фахрӣ, арзи эҳтиром ба Парчами давлатии Тоҷикистон ва шиносоӣ бо ҳайатҳои расмии ду ҷониб ҷараён гирифта, бо қадамзании мутантан ва гузаштани ҷузъу томҳои қаровули фахрӣ аз назди сарони ду давлат анҷом ёфт. Вуруди Владимир Путин ба Душанбе аз гулчанбаргузорӣ дар назди пайкараи шоҳ Исмоили Сомонӣ оғоз ёфт. Ҳамчунин дар идомаи сафари давлатӣ Шоми Дӯстӣ бо иштироки сарони давлатҳои Тоҷикистону Русия дар боғи Ирами Душанбе дар сатҳи хело баланд баргузор гардид. Дар рафти Шоми Дустӣ аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон намоиши ҳунарҳои мардумии халқи тоҷик ба Президенти Федератсия Русия муаррифӣ карда шуд. Дар навбати худ Президенти Федератсияи Русия ба Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон китоби нодири “Тоҷикон”-ро , ки дар баробари китоби устод Боборҷон Ғафуров арзиши илмии баланд дорад ва дар Федератсия Русия чоп шудааст туҳфа карданд.

Дар идомаи сафар Музокироти сатҳи олӣ миёни Тоҷикистону Русия сипас дар мулоқоти васеъ бо иштироки ҳайатҳои расмии ду кишвар идома ёфт. Гуфтушунидҳои сатҳи олии Тоҷикистону Русия доираи васеи масоил аз соҳаҳои энергетика, бахшҳои гуногуни саноат, сармоягузорӣ, нақлиёт, кишоварзӣ ва иқтисоди рақамӣ то илму маориф ва амнияту мудофиаро фаро гирифтанд. Дар ин замина ба омода намудани кадрҳо ва мутахассисони дараҷаи баланди соҳаҳои гуногун ва ҳамчунин, ба муҳоҷирати меҳнатӣ ва густариши робитаҳои байниминтақавӣ таваҷҷуҳ зоҳир карда шуд. Имконоти тавсеаи ҳамкориҳои сармоягузорӣ дар бахшҳои истихроҷи маъдан ва саноати коркард, бахусус коркарди маҳсулоти кишоварзӣ, саноати сабуку хӯрокворӣ ва тавлиди масолеҳи сохтмонӣ мавриди таваҷҷуҳ қарор дошт. Густариши долонҳои нақлиётӣ ва логистикӣ, таъмини устувории шабакаҳои боркашонӣ, рушди ҳамкорӣ дар самти иқтисодиёти рақамӣ ва татбиқи технологияҳои нав дар мадди назар қарор гирифт. Ҳамоҳангӣ ва ҳамкории зичи мақомоти ҳифзи ҳуқуқу мудофиа ва хадамоти махсуси ду кишвар дар самти таъмини амният, аз ҷумла мубориза бо терроризм, ифротгароӣ ва идеологияи радикалӣ, мубориза бо қочоқи маводи мухаддир, таҳдидҳои киберӣ ва дигар шаклҳои ҷинояткории фаромарзӣ бо қаноатмандӣ таъкид гардид. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дар суханронии худ зикр намуданд, ки “Русия барои Тоҷикистон яке аз шарикони асосии сиёсию иқтисодӣ мебошад”, дар идома чунин қайд намуданд, ки “мо дар соҳаҳои тиҷоративу иқтисодӣ ва фарҳангию гуманитарӣ, ҳамчунин, дар бахши амният ҳамкории наздик дорем”. Пешвои миллат таъкид намуданд, ки аз ҷаласаи чанде пеш баргузоршудаи Комиссияи муштараки байниҳукуматӣ оид ба ҳамкории тиҷоратию иқтисодӣ, бисёр масъалаҳо дар доираи кори ин комиссия ҳалли худро меёбанд.

Пас аз мулоқоту музокироти сатҳи олӣ маросими имзои санадҳои дуҷониба баргузор шуд, ки зимни он 16 санади нави ҳамкории байнидавлатию байниҳукуматӣ ва миёни сохторҳои гуногуни Тоҷикистону Русия имзо ва табодул карда шуданд.

Зери Изҳороти муштараки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Президенти Федератсияи Русия дар бораи таъмиқи муносибатҳои шарики стратегӣ ва ҳампаймонии Тоҷикистону Русия сарони ду давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва муҳтарам Владимир Путин имзо гузоштанд.

15 санади дигари ҳамкорӣ инҳоянд:

- Нақшаи чорабиниҳо оид ба афзоиши ҳаҷми савдои мутақобила миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Федератсияи Русия барои солҳои 2025-2030;

-Созишномаи сармоягузорӣ миёни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Консорсуми гурӯҳи ширкатҳои БТК оид ба амалисозии лоиҳаи ташкили кластери саноати сабуки гурӯҳи ширкатҳои БТК дар Ҷумҳурии Тоҷикистон;

-Созишнома миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Федератсияи Русия дар бораи мақоми ҳуқуқии намояндагиҳои мақомоти салоҳиятдор оид ба масъалаҳои корҳои дохилӣ ва муҳоҷират дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Федератсияи Русия;

- Созишнома миёни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Федератсияи Русия дар бораи муоинаи тиббии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон барои ворид шудан ба ҳудуди Федератсияи Русия бо мақсади амалӣ намудани фаъолияти меҳнатӣ;

- Протокол дар бораи ворид намудани тағйирот ба Созишнома миёни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Федератсияи Русия оид ба ҷалби муташаккилонаи шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон барои амалӣ намудани фаъолияти меҳнатии муваққатӣ дар ҳудуди Федератсияи Русия аз 17 апрели соли 2019;

-Созишнома дар бораи ҳамкорӣ миёни Гвардияи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Хадамоти федералии қӯшунҳои Гвардияи миллии Федератсияи Русия;

- Созишнома миёни Кумитаи давлатии идораи замин ва геодезии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Хадамоти федералии бақайдгирии давлатӣ, кадастр ва харитасозии Федератсияи Русия оид ба ҳамкорӣ бо мақсадҳои рушд ва ғанӣ гардонидани Геопортали инфрасохтори маълумоти фазоии давлатҳои иштирокчии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил;

- Харитаи роҳ оид ба ҳамкориҳо дар самти нақлиёт барои солҳои 2025-2030 миёни Вазорати нақлиёти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Вазорати нақлиёти Федератсияи Русия;

-Ёддошти тафоҳум дар самти мубориза бар зидди вабо миёни Вазорати тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Хадамоти федеролии назорат оид ба ҳифзи ҳуқуқи истеъмолкунандагон ва некуаҳволии инсони Федератсияи Русия;

-Ёддошти тафоҳум миёни Кумита оид ба таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбии назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Вазорати маорифи Федератсияи Русия оид ба ҳамкорӣ дар соҳаи таҳсилоти миёнаи касбӣ, таълими касбии дахлдори иловагӣ ва таълими касбӣ;

-Харитаи роҳ миёни Вазорати саноат ва технологияҳои нави Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Корпоратсияи давлатии энергияи атомии Росатом оид ба татбиқи санҷиши пешазлоиҳавии радиатсионӣ ва тадқиқоти партовгоҳи Деҳмой дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ва таҳияи асосҳои молиявии иқтисодии безараргардонии он;

-Ёддошти тафоҳум миёни Хадамоти назорати давлатии тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Хадамоти федералии назорат дар соҳаи тандурустии Федератсияи Русия;

-Ёддошти тафоҳум миёни Хадамоти алоқаи назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Хадамоти федералии назорати алоқа, технологияҳои иттилоотӣ ва коммуникатсияи оммавии Федератсияи Русия оид ба масъалаҳои истифодаи спектри радиобасомад, муқовимат ба паҳншавии иттилоот ва (ё) захираҳои иттилоотии ғайриқонунӣ дар шабакаи интернет, муқовимат ба зангҳои қаллобӣ ҳангоми расонидани хизматрасониҳои алоқа;

-Созишномаи сармоягузорӣ миёни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, КВД Коргоҳи мошинасозии назди Вазорати саноат ва технологияҳои нави Ҷумҳурии Тоҷикистон ва шахси ҳуқуқии ваколатдори Федератсияи Русия оид ба таъсиси Парки саноатии Тоҷикистон ва Русия.

-Созишномаи ҳамкорӣ миёни Агентии хизмати давлатии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Академияи русиягии хоҷагии халқ ва хизмати давлатии назди Президенти Федератсияи Русия.

Таъкид гардид, ки санадҳои имрӯз имзошаванда низ ба рушди ҳамкории барои ҳарду кишвар судбахш такони нав мебахшанд.

Таҳлилҳо нишон медиҳад, ки робитаҳои Тоҷикистон бо Русия ба сатҳи шарикии стратегӣ расида ба нафъи мардумони ҳарду кишвар ва таҳкими сулҳу суботи дарозмуддат дар минтақа ва ҷаҳон хизмат хоҳад кард.

МИРЗОЕВ Ҳ.Т., ходими илмии Шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои таърих, дотсент,

Меҳргон чун Наврӯз аз қадимтарин ҷашнҳои мардуми ориёитабор мебошад. Агар Наврӯз оғози баҳор, оғози соли нав ва эътидоли баҳории Хуршед дар бурҷи Ҳамал бошад, Меҳргон оғози нимаи дувуми сол ва ё фасли тирамоҳ- ҳулули Хуршед дар бурҷи Мизон мебошад. Ин ду ҷашнро дар сарчашмаҳои қадимӣ ду қутби зиндагонии мардум муаррифӣ намудаанд, ки аз Наврӯз дар айёми баҳор шурӯъ гардида, дар замони таҷлили Меҳргон, яъне дар тирамоҳ ба анҷом мерасанд. Маънои калимаи “меҳргон” меҳр буда, дар аввал шакли “Митра”, яъне номи яке аз бузургтарин худоёни ориёиҳо будааст.

Ин ҷашн низ ба монанди Наврӯз ҷанбаҳои гуногуни таърихӣ, нуҷумӣ, динӣ, кишоварзӣ ва иҷтимоӣ дорад. Агар ҷанбаи таърихии он як зумра ҳодисаҳои муборизаи некӣ бар бадӣ, нур бар зулмот ва барқарор намудани адлу ростиро дар Эронзамин дар бар гирад, ҷараёни офариниши оламу ҷаҳоншиносӣ масъалаи нуҷумии онро фаро мегирад. Ҷанбаи оинии он бошад, ба пайдоиши дини меҳрпарастии ориёиён иртибот дорад, ки он дар асри XVIII пеш аз мелод дар канор ва соҳилҳои рӯдҳои Ҷайҳуну Сайҳун ба вуҷуд омада, то замони Ҳаҳоманишиён дар мамолики Шарқ фаъолона амал мекард ва бино ба маълумоти Ксенофонт ва Плутарх он ба сарзаминҳои Ғарб чунон босуръат интишор ёфт, ки ҳатто император Нерон онро расман қабул кард ва то асри IVмелодӣ ба Испанияву Англияву Франсия то сарзамини Скотланд нуфуз пайдо намуд. Танҳо император Константин барои интишори дини масеҳӣ тавонист, ки пеши роҳи нуфузи баъдинаи митраизм дар Ғарбро бигирад.

Дар хусуси пайдоиш ва суннатҳои ҷашни Меҳргон дар сарчашмаҳои таърихию адабӣ ва бадеии ниёгони мо андешаҳои гуногун аст. Нахусутин андешаҳо перомуни ин масъала ба суннатҳои мардуми ориёитабор рост меояд, ки мувофиқи он мутобиқати ҳар рӯзи моҳро бо номи он ҷашн мегирифтанд. Маҳз дар ҳамин бора рисолаи махсусе бо номи «Рисолаи рӯзҳо» то замони мо расидааст, ки дар он шарҳи моҳияти рӯзҳои моҳ, аз ҷумла хосияти мутобиқати номи рӯз бо номи моҳ, ки сабаби ҷашн гирифтани он мегардад, баён шудааст ва бо сабаби мувофиқ омадани номи яке аз рӯзҳо ба номи моҳи Меҳр ба он пасованди «гон»-ро изофа намуда, “Меҳргон” гуфтаанд ва дар рӯзи 16-уми моҳи Меҳр, ки баробар ба рӯзи 8-уми моҳи октябри мелодист, ҷашн мегирифтанд.

Бояд қайд кард, ки гузаштагони мо дар хусуси ҷашни Меҳргон ба мисли Наврӯз ривоятҳои фаровон боқӣ гузоштанд, ки дар қисмати зиёди онҳо пайдо шудани Хуршед ё Меҳрро ба ин рӯз нисбат додаанд. Ҳамчунин, омадани фариштагон барои нусрати Фаридун дар набард бо Заҳҳоки морон ва пирӯзии Коваву партавафшонии дирафши ковиёниро низ ба айёми Меҳргон нисбат додаанд. Аммо собиқаи ин ҷашнҳои дерин ҳикоятгари он аст, ки мардумони ориёӣ қабл аз зуҳури Зардушт Наврӯзу Меҳргонро гиромӣ доштаанд ва ин ду ҷашнро, ки бартар аз замону ҳамаи андешаҳои динӣ будаанд, чун намое аз тавоноии Офаридагори ҷаҳон донистаанд ва дар асрҳои баъдӣ ин ҷашнҳоро хостаанд маъниҳои мазҳабӣ бахшанд. Ҳамин тавр, Меҳргонро бар қиёмат, ки охири олам аст, монанд карда, Наврӯзро бар растохез, ки рӯзгори бедории табиат ва одаму олам аст, монанд донистаанд.

Бояд қайд кард, ки Абусаъид Абдулҳайи Гардезӣ дар асари худ «Зайн-ул-ахбор» дар бобати идҳо маълумотҳои фаровон оварда, ҳар кадом идро бо рӯзҳояшон тасвир намудааст. Ӯ дар ин асари худ дар боби «Андар идҳо ва расмҳои муғон» бо ҷадвал ва тафсилот чунин баён намудааст: «Сухан андар маънии идҳои муғон ва аҷамиён гӯем ва падид кунам, ки ҳар иде ба кадом рӯз бошад ва рӯзҳои эшон. Ва он рӯзро андар ҷадвал овардам, ҳам бар он ҷумла, ки аз они арабиён гуфтам. Ва онро ба чаҳор ҷадвал андар овардам: нахуст адад (дудигар), ҷашнҳо ва идҳо. Ва ҷадвали се дигар андар рӯзҳои моҳҳои аҷамиён. Ҷадвали чаҳорум андар моҳҳои муғон" .

Дар ҷадвали тартибдодаи ӯ 31 ид номбар мешавад, ки дар байни онҳо Меҳргон низ ҷой дорад. Тибқи маълумоти он Меҳргон дар зинаи 16-ум қарор гирифта, ба 16-уми Меҳрмоҳ рост меояд. Пас аз ин, Ромрӯзи Меҳргони бузург дар зинаи 17-ум ҷой дода шудааст, ки ба 21-уми Меҳрмоҳ рост омадааст.

Гардезӣ дар ин асари худ дар боби «Андар шарҳи ҷашнҳо ва идҳои муғон» ҳар як идро шарҳ дода, сабабҳои ба вуҷуд омадан ва таҷлил намудани онҳоро зикр менамояд. «Муғонро ҷашнҳои фаровон будааст андар рӯзгори қадим ва ман он чӣ ёфтам, ин ҷо биёвардам, андар ин ҷадвалҳо ва акнун шарҳи сабаби ҳар якеро бигӯям ҳам бар он ҷумла, ки андар кутуб ёфтам» . Ӯ дар бобати Меҳргон мефармояд: «Ин рӯз Меҳргон бошад ва номи рӯзу номи моҳ муттафиқанд. Ва чунин гӯянд, ки андар ин рӯз Афридун бар Беварсап, ки ӯро Заҳҳок гӯянд, зафар ёфт, мар Заҳҳокро асир гирифт ва ба Дамованд бурду он ҷо ба ҳабс кард ӯро» . Ҳамчунин, дар шарҳи идҳо нисбат ба Ромрӯзи Меҳргони бузург чунин мегӯяд: «Меҳргони бузург бошад ва баъзе аз муғон чунин гӯянд, ки ин фирӯзии Афридун бар Беварасп ромрӯз будааст аз Меҳрмоҳ. Ва Зардушт, ки муғон ӯро ба пайғамбарӣ доранд, эшонро фармудааст бузург доштани ин рӯз ва рӯзи Наврӯзро» .

Меҳргон пеш аз аҳди Ҳахоманишиён дар аҳди Каёниён, ки дар боло аз қавли Фирдавсӣ зикр шуд, таҷлил мегардид. Аммо дар замони ҳукумати Сосониён ин ҷашн ҷалолу шукӯҳи тозае ба худ гирифт ва ҳатто дар аввалҳои даврони исломӣ низ Меҳргон он шаҳоматашро аз даст надода буд. Дар бомдоди рӯзи Меҳргон шоҳи Сосонӣ ҷомаи махсусеро, ки аз матои бурди яманӣ ва зарбофти гаронбаҳо дӯхта мешуд, ба бар карда, тоҷеро, ки тасвири Хуршед дошт, бар сар мениҳод. Дар толори бузург менишаст ва мардуми аз ҷойҳои дуру наздик омадаро мепазируфт ва ҳадяҳояшонро қабул менамуд.

Пас аз суқути давлати Сосониён бисёре аз расму русуми мардумони эронитабор аз байн рафт, ки аз миёни онҳо танҳо Наврӯз, Меҳргон ва Сада боқӣ монданд ва то ҳамлаи муғул (асри ХIII) ин ҷашнҳо дар дарбори шоҳон ва хулафо расм гардида буд.

Дар аҳди арабҳо ҳарчанд муборизаҳо ҷиҳати аз байн бурдани иду ҷашнҳои мардуми эронитабор сурат мегирифт ва бисёре аз онҳоро аз байн бурд, вале осори онро комилан маҳв сохта натавонист. Уммавиён бо вуҷуди душманӣ бо русуми миллии ғайриараб, аз ҷумла тоҷикон, чун расми ҳадя додани мардумро писандиданд, бо баргузории Меҳргон мухолифати ошкоро накарданд. Аммо Меҳргон дар радифи дигар ҷашнҳои миллӣ аз давраи Аббосиён, ки парвардаву баркашидаи мардуми Хуросон буданд, равнақи дигар гирифт. Халифа Маъмун (813-833) беш аз дигарон ба ҷашнҳову маросимҳои мардуми Хуросон таваҷҷӯҳ кард ва дар ин давра он бо шукуҳу шаҳомати хоса таҷилил мегашт.

Меҳргон дар аҳди салтанати Тоҳириёну Саффориён ва Сомониён дар тақлид ба Бағдод таҷлил мегашт.

Зарринкӯб Абдулҳусайн дар асари худ “Таърихи мардуми Эрон” (аз поёни Сосониён то поёни Оли Бӯя) қайд менамояд, ки суннату русуми дарбори Бухоро бо рӯйи кор омадани Маҳмуд ба Ғазнин интиқол ёфт . Аз ҷумла, таҷлилу гиромидошти ҷашнҳои Наврӯзу Меҳргону Сада дар дарбори Ғазна идома ёфт, ки аз нуфузи фарҳанги тоҷикӣ ҳикоят мекунад.

Таҷлили ҷашнҳои Наврӯзу Меҳргонро амирони Ғазнин пуршукӯҳ баргузор мекарданд. Дарвозаи зиндонҳо боз мешуд, ба рӯйи бенавоён низ дари хайр мекушоданд ва ба онҳо инъому ҳадя нисор мекарданд. Дар ин рӯзҳо олимону шоирон даъват шуда, базму тараб меоростанд.

Хоҷа Абулфазл Муҳаммад ибни Ҳусайн, ки рӯзгори салатанати Ғазнавиёнро китобат кардааст, дар асари худ “Таърихи Байҳақӣ” дар баробари дигар паҳлуҳои ҳаёти моддии он давр истиқболи Наврӯзу Меҳргонро дар аҳди Ғазнавиён тасвир намудааст. Тибқи гуфтаи Байҳақӣ дар рӯзҳои Наврӯзу Меҳргон шаҳру навоҳии ин давлат ҳадияҳои зиёди ҷашнӣ омада, таомҳои хоса тайёр мекарданд. Тибқи гуфтаи ӯ дар ин рӯзҳо маҷлиси шароб барпо шуда, занони пойкӯб ширкат ва шодиву базмороӣ мекарданд. Ба гуфти Байҳақӣ дар маҷлиси шароби амир ҳар кас наметавонист ширкат кунад ва ҳузур дар чунин базм барои аҳли дарбор ва мардуми ҷоҳталабу чоплуси он рӯзгор ифтихор буд ва ҳатто вақте Масъуд даъвати падарро барои ширкат дар маҷлиси шароб мешунавад, шодӣ мекунад. Маҳмуд ба писараш мегӯяд: «Навбате диранг кун, ки мо нишоти шароб дорем ва мехоҳем, ки туро пеши хеш шароб диҳем, то ин навохт биёбӣ. Амир Масъуд ба хаймаи навбат бинишасту шод шуд бад-ин фатҳ»

Тибқи иттилои Байҳақӣ Масъуд нахустин маротиба пас аз ба даст овардани тоҷу тахт ва банд кардани бародараш Муҳаммад Меҳргонро таҷлил кард, ки ин ба моҳи рамазони соли 421 (баробар бо августи соли 1031) рост омад. Байҳақӣ мегӯяд: «Рӯзи душанбе ду рӯз монда аз моҳи рамазон ба ҷашни Меҳргон бинишаст ва чандон нисорҳову ҳадяҳо ва турафу сутур оварда буданд, ки аз ҳадду андоза бигзашт». Аз ҳадяҳои фаровони волии ситампешаи Хуросон Абулфазли Сурӣ ҳикоят мекунад, ки ӯ «бениҳоят чизе фиристода буд наздики вакили дараш, то пеш овард». Байҳақӣ ҳадяву нисори сардорони дигар вилоётҳоро зикр менамояд. «Ҳамчунон вукалои бузургони атроф, чун Хоразмшоҳ Олтунтош ва амири Чағониёну амири Гургон ва вулоти Қусдору Макрон ва дигарон бисёр чиз оварданд ва рӯзе бо ном бигузашт» .

Абулфазли Байҳақӣ аз баргузории Меҳргони соли 1035, ки ба 22 сентябр рост меояд, ёдовар шудааст. Дар ин ҷашн тибқи расму оинҳои маъмул «нисорҳову ҳадяҳо оварданд аз ҳадду андоза гузашта. Ва пас аз намоз нишоти шароб кард ва расми Меҳргон ба ҷой оварданд сахт некӯ бо тамоми шароити он» . Тавре мушоҳида мешавад, шоҳиди он рӯзгор ибораи «бо тамоми шароити он» ҷашн гирифтани Меҳргонро махсус таъкид мекунад. Аз ин чунин бармеояд, ки Меҳргон дар шумори ҷашнҳои расмии давлати Ғазнавиён эътироф гардида, фурсате будааст барои нишон додани шукуҳу чалоли дарбор ва баҳона баҳри хуш гузаронидани айём.

Ҳамин тавр, Меҳргон дар салтанати Ғазнавиён бо шукӯҳу шаҳомати хосса таҷлил мегашт. Дар асрҳои миёна то ба ибтидои садаи ХХ ҷашни Меҳргон ҳамчун иди оммавӣ бо номҳои “Сайр” ва “Иди тирамоҳӣ” ҷашн гирифта мешуд. Устод С.Айнӣ дар асари худ «Ёдоштҳо» роҷеъ ба сайри Дарвешобод ва баргузории он, ки дар фасли тирамоҳ сурат мегирифт, маълумоти ҷолиб додааст. Мувофиқи шаҳодати ӯ сайри Дарвешобод одатан ҳар ҳафта рӯзи сешанбе пагоҳӣ сар шуда, рӯзи чоршанбе то чоштгоҳӣ давом мекард. Сайргоҳ дар тарафи ғарбии роҳи калоне буд, ки аз бозори гови Ғиждувон баромада ба тарафи Бухоро мерафт. Дар ду тарафи қитъа растаҳо бо бурё ва ходачаҳо дӯкончаҳои каппамонанд сохта буданд, ки баъзеи он дӯконҳо чойхона, баъзеашон ошхона, моҳипазӣ ва монанди инҳо будаанд. Дар зери деворҳо ҳар ҷо-ҳар ҷо мардум давра гирифта, бозиҳову саргармиҳо мекарданд. Дар баъзеи он давраҳо ғирғиракбозӣ, дар баъзеашон тасмабозӣ, дар баъзеи дигарашон қартабозӣ ва монанди инҳо буданд. Дар баъзе давраҳо маддоҳон мадҳия мехонданд, сарояндаҳо сурудхонӣ мекарданд, наққолону ровиён қисса мегуфтанд. Чун шаб фаро мерасид замони тарфбозӣ сар мешуд. Тарфҳоро, ки дар кӯза дуруст мекарданд, оташ дода ба ҳаво сар медоданд. Он мисли мушаку салютҳои имрӯза дар осмон шарорапошӣ менамуд. Фардои он рӯз дар майдони назди бозори гов мусобиқаҳои хартозӣ, яъне пойгаҳи харҳо ва тагалҷангандозӣ шурӯъ мешудааст .

Пас аз таҳлилу омӯзиши сарчашмаҳо ва дигар асарҳои роҷеъ ба иди Меҳргон бахшидашуда маълум мегардад, ки Меҳргон дар баробари идҳои Наврӯз ва Сада яке аз ҷашнҳои асосӣ ва қадимии мардумии ориёитабор буда, бар асоси тақвимҳои нуҷумиву мардумӣ ва мавсимии фарорасӣ аз идҳои дигар тафовут дорад, вале Меҳргон, Наврӯз ва Сада дар якҷоягӣ гардиши моҳро ифода мекунанд, ки Меҳргон оғози тирамоҳро нишон медиҳад. Ғайр аз ин, агар Наврӯз фарорасии соли навро нишон диҳад, Меҳргон фурӯравии он ҳисоб мешавад, ки ҳар ду дар якҷоягӣ як соли комили кишварзиро нишон медиҳанд. «Тақсими сол ба ду қисми баробар ва дар ду нуқтаи мушаххаси эътидоли баҳориву тирамоҳӣ дар бовариҳои омиёнаи мардуми тоҷику эрониву афғон ва соири кишварҳои ҳамҷавори онҳо аз замонҳои хеле қадим вуҷуд дорад». Ин ҷашни авлодии мо дар тӯли таърих ба сарзаминҳои Шарқу Ғарб доман паҳн карда буд. Аз таҳлили сарчашмаҳои дастрасшуда маълум гардид, ки яке аз маросимҳои ҷолиби Меҳргон дар дарбор шурӯъ шудани таҷлили он буд. Аксари муҳаққиқон қайд намудаанд, ки чун мазҳари ойини меҳрпарастӣ Хуршед буд, шоҳон бештар маросими тоҷгузории худро дар ин рӯз анҷом медоданд ва дигар тадорукоти муҳими давлатиро низ ба ҳамин рӯз мавқуф мегузоштанд. Масалан, ривоят аст, ки маросими тоҷгузории Анушервони Одил дар ҳамин рӯз сурат гирифт буд.

Таҷлили ҷашни Меҳргон дар замони Сосониён бо шукӯҳу шахомати хоса таҷлил мегашт. Тавре зикр намуда будем, ҳарчанд бо истилои араб бисёре аз идҳои мардуми ориёитабор дар сарзамини Хуросону Мовароуннаҳр аз байн рафтанд ва ё дар гӯшаи фаромӯшӣ қарор гирифтанд, вале ҷашнҳои Наврӯз ва Меҳргон мавқеи худро нигоҳ доштанд, балки таҷлили онҳо минбаъд ҳам аз ҷониби омма ва ҳам аз ҷониби сулолаҳои ҳукмрон идома ёфт. Дар даври Иттиҳоди Шӯравӣ бошад, ҳарчанд номе қариб аз Меҳргон боқӣ намонда буд, мардум ба ҷойи он «Иди ҳосилот»-ро таҷлил мекарданнд, ки ба тирамоҳ рост меомад.

Бо ба даст овардани Истиқололияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон идҳои қадимии мардуми тоҷик дубора эҳё гардиданд. Аз ҷумла, имрӯзҳо Меҳргон низ бо шукӯҳу шаҳомати хоса таҷлил мегардад. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии хеш ба муносибати 80-солагии таъсисёбии Донишгоҳи аграрии Тоҷикистон дар санаи 8-уми октябри соли 2011 таъкид намуданд, ки «Ҷашни Меҳргон ба монанди Наврӯз таҷассумгари суннатҳои неки инсонист, ки файзу баракати хони пурнеъмати кишоварзонро инъикос менамояд. Бинобар ин, зарур аст, ки ҳар сол бо шукӯҳу шаҳомати хоса таҷлил карда шавад».

Меҳргон дар тӯли таърихи хеш дорои суннатҳои хоси худ буд. Аз ҷанбаҳои ҷашни иди Меҳргон оростани дастархони идона, шодиву сурур, тақдими ҳадяҳо, мусиқӣ ва овозхониро дар канори шеърсароӣ зикр намудан ба маврид аст. Мусиқидонон ба ин муносибат оҳангҳои ҷолиб сохта, ба ҳокимону шоҳон тақдим мекарданд. Дар давраи Аббосиён рақси раққосон, шеърсароӣ ва овозхонӣ, хӯрдани анор ва ҳафт намуди меваҷот, истифодаи гулоб аз суннатҳои Меҳргон буд, ки гӯё аз шоҳони Сосонӣ ба ҳокимони Хилофати Аббосиён мерос монда буд. Ин суннатиҳои иди Меҳргон то имрӯз боқӣ мондаанд.

Ҳамин тариқ, Меҳргон аз ҷашнҳои хеле бостонии мардумони ориёитабор маҳсуб ёфта, доир ба таърих ва ташаккули он дар осори таърихӣ тафсироти гуногун зикр ёфтаанд ва он дорои хусусиятҳои хоси худ мебошад. Меҳргон боварӣ ва эътиқод ба иззати Меҳр ва ойинҳои меҳрӣ (митроӣ), ки пеш аз Зардушт дар Ҳинд ва Ирон вуҷуд дошта ба моҳи меҳр рост меомад. Баъди пайдо шудани тасавуроти асотирӣ оид ба Меҳр он ташаккул ёфта, дар миёни мардум маҳбубияташ бештар гардида, аз доираи устуравӣ ба як оини мукаммали Меҳр табдил ёфт. Сипас, ин ҷашн ба иди ҷамъбасти тамоми фаъолияти кишоварзон табдил ёфта , ба ин сифат дар масири таърих бо бисёр арзишҳои созандагиаш дар ҳаёти мардум ва кору пайкори онҳо таъсир гузошт.

Ҷангибекова С., унвонҷӯ - Шуъбаи фалсафаи фарҳанги ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ