Пойтахт ин оинаи давлат муаррифгари миллат аст, ва маданияту маърифати миллатро низ дар пойтахти он мушоҳида кардан мумкин аст. Оре, ҳар як давлатро аз пойтахташ дида, баҳои миллатро медиҳанд. Душанбе ҳануз як қарн пеш яъне соли 1924 рисолати пойтахтро дар худ касб намудааст. Албатта, ки аз таърихи гузаштаи тоҷикон маълум аст, ки тоҷикон аз азал ҳамчун миллати донишманду китобдор ва соҳибдавлату шаҳрдору шаҳрсоз буданду ҳастанд ва ҳамеша пойтахтро маркази илму ирфон макони баргузории чорабиниҳои илмиву фарҳангӣ қарор дода, дар назди дигар халқиятҳо нишон додаанд.

Гар чанде, ки дар раванди тақсимоти ҳудудии давлатҳои Осиёи Миёна соли 1924 аз нав ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян карда шудааст ва дар асл тибқи таҳқиқоти бостоншиносон Шаҳри Душанбе таърихи беш аз 2400-сола дорад, ки далели ин гуфтаҳо бозёфтҳои бостоншиносон дар ҳудуди шаҳри Душанбе аст. Тибқи маълумоти шабакаҳои интернетӣ «Тамаддуни Ҳисор» аст. Ҳисор тамаддуни бостонии аҳди неолит буда, давраи интиҳои асри сангро дар қисмати Тоҷикистони Марказӣ ва Ҷанубӣ фаро мегирад, ки ба ҳазорсолаҳои 7–2 то милод мансуб мебошад. Шаҳри душанбе пойтахти ватани азизамон яке аз пойтахтҳои тараққикардаи Осиёи Миёна ба шумор рафта, ҳамчун шаҳри сулҳ дар тамоми дунё шинохта шудааст. пойтах ин оина ва муаррифгарӣ ҳар як давлату миллат аст.

Албатта, дар замони соҳибистиқлолии ватани азизамон Бо ташаббусҳои созандаву бунёдкоронаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Раиси ҷавони шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ пойтахти ватани азизамон шаҳри Душанбе макони баргузории чорабиниҳои сиёсӣ, фарҳангӣ, илмӣ – адабии сатҳи байналмилалӣ гаштааст, ки ин шаҳодат аз ворисони асили нобиғагони миллати тоҷик, Абӯалӣ ибни Сино, Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ, Ал – Хоразмӣ, Абӯрайҳони Берунӣ, Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ, Бобоҷон Ғафуров, Садриддин Айнӣ ва садҳову ҳазорҳо амсоли инҳо нобиғагони нотакрор будани насли навро фаҳмонида, соҳибдавлату соҳибпойтахту тамаддундор будани тоҷиконро далел аст.

Дар солҳои соҳибистиқлолии ватани азизамон пойтахти давлатамон шаҳри Душанбе симои зоҳирии худро ба куллӣ дигар карда, ба макони сайру тамошо ва фароғат табдил гаштааст, ба хусус дар солҳои охир рӯз то рӯз ободу зебо гардидани Душанбешаҳр дили садҳо бинандаро тасхир намудааст, аз ҷумла иншоотҳои хуштарҳу замонавӣ ва дорои санъати баланди меъморӣ – сохтмонӣ будани иншоотҳои дар солҳои охир қоматафрухта аз қабили Маҷмааи Истиқлол, (Кохи Истиқлол) Кохи Наврӯз, Китобхонаи миллӣ, Парлумони Тоҷикистон, донишкадаву донишгоҳҳо, осорхонаҳо, боғҳои фарҳангӣ – фароғатӣ ва гулгашту хиёбонҳо ба ҳусни пойтахтамон шаҳри Душанбе ҳусни зиёдатӣ зам намуда, диққати шаҳрвандон, саёҳон ва хориҷиёнро низ ба санъати меъморию сохтмонии меъморони ватани ҷалб намудааст.

Душанбе макони илму ирфон, хонаи умеди тоҷикони ҷаҳон, шаҳри ормонҳо, шаҳри гулҳо, шаҳри сулҳ, макони тамошои ҳазорҳо одамони дохил ва хориҷи кишвар ва қалби Тоҷикистони азиз аст.

Зебову дилоро ва тамошобоб гаштани пойтахти азизамон шаҳри Душанберо на танҳо мо шаҳрвандони Тоҷикистон, балки хориҷиёне, ки ба ватани мо ташриф меоранд, бо як ҳиссиёту ҳаяҷон ва хушҳолӣ оид ба зебогиву дилрабо ва оромию осоиштагӣ ибрози андеша намуда, ба дигар хориҷиён, сайёҳон низ барои тамошо ва истироҳат омадан шаҳри Душанберо тавсеа медиҳанд.

А. Саидов – ходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷануб ва Шарқӣ – и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Мутобиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи рӯзҳои ид» аз 1 марти соли 2005 ҳамасола шанбеи сеюми моҳи апрел ҳамчун Рӯзи пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон – шаҳри Душанбе таҷлил мегардад. Ин сана рамзи ифтихор аз таъриху фарҳанг ва дастовардҳои пойтахти кишвар буда, барои ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон аҳамияти вижа дорад. Шаҳри Душанбе на танҳо маркази сиёсӣ ва иқтисодии мамлакат, балки қутби илму маърифат ва фарҳанги миллӣ низ мебошад.

Дар ин росто, Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҳамчун муассисаи пешбари илмӣ дар рушди маънавию зеҳнии пойтахт ва умуман кишвар нақши муҳим мебозад.

Рӯзи пойтахт имконият фароҳам меорад, ки сокинони Душанбе ва меҳмонони он аз дастовардҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии шаҳр ёд кунанд. Ин рӯз бо баргузории чорабиниҳои гуногун, аз қабили намоишҳои фарҳангӣ, конфронсҳои илмӣ, фестивалҳо ва барномаҳои варзишӣ ҷашн гирифта мешавад. Душанбе ҳамчун шаҳри сулҳу дӯстӣ дар сатҳи байналмилалӣ низ эътироф шудааст, ки ин ифтихори ҳар як тоҷикистониро афзун мегардонад.

Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, ки дар қалби пойтахт ҷойгир аст, яке аз муассисаҳои калидии илмии кишвар ба ҳисоб меравад. Ин ниҳод дар тӯли солҳои мавҷудияти худ барои пешрафти илм, таҳкими маърифат ва тарбияи кадрҳои баландихтисос саҳми арзанда гузоштааст. Дар доираи таҷлили Рӯзи пойтахт, Академия бо ташкили конфронсҳо, семинарҳо ва намоишҳои илмӣ фаъолона иштирок мекунад, ки ба баланд бардоштани сатҳи маърифати ҷомеа ва муаррифии дастовардҳои илмии тоҷик мусоидат менамояд.

Академия дар омӯзиши таъриху фарҳанги Душанбе, инчунин масъалаҳои муосири шаҳрсозӣ, экология ва рушди устувор нақши муҳим дорад. Таҳқиқотҳои илмии олимони Академия ба ҳалли мушкилоти пойтахт, аз ҷумла беҳтар намудани инфрасохтор, ҳифзи муҳити зист ва баланд бардоштани сифати зиндагии сокинон равона шудаанд. Масалан, лоиҳаҳои илмии марбут ба истифодаи оқилонаи захираҳои табиӣ ва рушди технологияҳои сабз ба Душанбе имкон медиҳанд, ки ҳамчун шаҳри муосир ва дорои муҳити мусоид барои зиндагӣ рушд кунад.

Яке аз вазифаҳои муҳими Академияи миллии илмҳо ин пайванди илм бо ҷомеа мебошад. Дар рӯзҳои ҷашни пойтахт, олимони Академия бо баргузории лексияҳои оммавӣ ва мулоқот бо ҷавонон кӯшиш мекунанд, ки донишҳои илмиро ба таври содда ва дастрас ба мардум расонанд. Ин иқдом на танҳо ба боло рафтани савияи маърифати сокинон мусоидат мекунад, балки ҷавононро ба омӯзиши илм ва ихтироъкорӣ ҳавасманд месозад.

Рӯзи пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон – шаҳри Душанбе на танҳо як ҷашни расмӣ, балки фурсати муносиб барои арҷгузорӣ ба таъриху фарҳанг ва дастовардҳои ин шаҳри зебост. Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо фаъолияти пурсамари худ дар ин рӯз ва умуман дар рушди пойтахт саҳми назаррас дорад. Тавассути таҳқиқотҳои илмӣ, тарбияи кадрҳо ва таблиғи дониш, Академия ба пойтахти кишвар – Душанбе дар роҳи пешрафт ва шукуфоӣ кумак мерасонад. Ин аст, ки Рӯзи пойтахт бо ифтихор аз дастовардҳои илмию фарҳангӣ ва ваҳдати миллӣ таҷлил мегардад.

Олимҷон Азизов – мудири шуъбаи муносибатҳои байналмилалӣ ва робита бо ҷомеаи Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Ҳар инсон гӯшае аз дунёро бо қалбаш дӯст медорад — гоҳ кӯчаи кӯдакиҳояш, гоҳ деҳаи зебои кӯҳистон ва ё як шаҳри дилчасп. Барои мо ин гӯшаи дӯстдоштатарини дунё — Душанбе аст. Душанбе, пойтахти зебо ва дили Тоҷикистон. Як шаҳри пур аз таърихи амиқ ва фарҳанги бой мебошад. Шаҳре, ки бо кӯчаҳояш, боғҳояш, манзараҳои зебо, табиати аҷиб ва меъмории хос боиси ифтихори мардум гардидааст.

Шаҳре, ки на танҳо пойтахти кишвар, балки маркази рӯшноӣ, фарҳанг ва зиндагии пур аз умед аст. Шаҳре, ки бо нурпошии офтоб субҳ медамад ва шабонгоҳ бо чароғҳои рангин нурафшон мегардад.

Душанбе барои мо фақат як шаҳр нест — як ҳиссиёт аст. Ҳар боре ки дур мешавем, хаёлам бармегардад ба ҳамин ҷо: ба боғи Рӯдакӣ, ба Муҷассамаи Сомонӣ, ба кӯчаҳои равшани шабона. Ин шаҳр бо ҳар як гӯшааш қисса мекунад — аз гузаштаи пурифтихор то ормонҳои оянда. Аз фарҳанг то технологияи нав. Он зебоӣ танҳо дар манзараҳояш нест, балки дар одамон, рӯҳия ва муҳити он ҷой дорад. Пойтахт — шодобтарин ва рӯшантарин гӯшаи ҳар як кишвар аст. Барои Тоҷикистон, шаҳри Душанбе дар давраи истиқлолият фақат маркази сиёсиву маъмурии кишвар набуда, балки нишони бузургтарини рушд ва азнавсозии миллат мебошад.

Пойтахти Тоҷикистон - шаҳри Душанбе дар давраи истиқлолият бо бунёди биноҳои муосир ва бехатар, сохтмони роҳҳои асосии байнишаҳрӣ ва нақбҳо рушд кард. Яке аз бузургтарин муваффақиятҳо дар ин самт сохтмони Фурудгоҳи байналмилалии Душанбе аст, ки ба талаботи байналмилалӣ ҷавобгӯ мебошад. Бунёди марказҳои савдо, тарабхонаҳо, меҳмонхонаҳо, таъмир ва таҷдиди кӯчаҳо ва боғҳо низ шаҳодат аз онро медиҳад, ки Душанбе дигар бо паймонҳои модерн муносибат мекунад.

Бо ташаббуси Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарм Эмомалӣ Раҳмон дар 33 соли истиқлолият, Душанбе пойтахт ва маркази рушди иқтисодии Тоҷикистон гашт. Дар ин давра, шаҳри Душанбе ба як маркази тиҷоратӣ ва молиявӣ табдил ёфта, бахши хизматрасонӣ, манзил ва сохтмони корхонаҳо дар тамоми шаҳр паҳн гардид. Нақши калидии Ҳукумати мамлакат ва вазорату идораҳои давлатии Душанбе дар пешбурди иқтисоди миллӣ ва устувор кардани вазъи иқтисодӣ дар кишвар мунтазам шудан ба муассисаҳои хориҷӣ ва ташкили форуми иқтисодӣ на танҳо ба иқтисоди маҳаллӣ, балки ба кишварҳои ҳамсоя низ таъсир гузошт. Пойтахт дар давраи истиқлолият ба як маркази фарҳангӣ табдил ёфт. Муассисаҳои фарҳангӣ ба мисли Театри опера ва балети ба номи Садриддин Айнӣ, Осорхонаи Миллӣ, мақбараи Исмоили Сомонӣ ва дигар ҷойҳои таърихӣ ва фарҳангии Душанбе на танҳо шоҳиди азнавсозӣ ва бозсозӣ гардиданд, балки бо ифтихор то имрӯз аз таърих ва фарҳанги Тоҷикистон нақл мекунанд.

Пойтахти Тоҷикистон - шаҳри Душанбе, инчунин дар соҳаи маориф ва илм пешрафт намуда, муассисаҳои таълимии муосир, донишгоҳҳо, муассисаҳои тадқиқотӣ ва мактабҳои махсуси байналмилалӣ таъсис ёфтанд. Маҷмӯи ин кӯшишҳо ба рушди афкори шаҳрвандӣ ва эҳё кардани донишҳои илмӣ кӯмак расонида, дар рушди ҷомеаи шаҳр таъсири назаррас дошт.

Душанбе бо манзараҳои зебои кӯҳии Ҳисору Варзоб ва дарёи равон аз кӯҳ, дар фазои гарм ва ором ҷой гирифтааст аст. Ин кӯҳҳо ба шаҳр як ҳисси оромиш ва шодобӣ мебахшанд, ки хеле хос аст. Ҳангоми рафтан дар хиёбонҳои Душанбе, бо дидани кӯчаҳои зебо ва гулзорҳои рангоранг, ба одамон оромиш ва эътидол медиҳад. Душанбе дар шомгоҳон бо чароғҳои ва манзараҳои зебо обод медурахшад. Шабҳои шаҳр ба як рамзи равшании оянда табдил меёбанд ва чароғҳои рангин ва тарроҳӣ шудаи хиёбонҳо як намуди зебоии бештари шаҳрро ба назар мегузоранд.

Душанбе: рамзи тавоноии миллат Душанбе, ки имрӯз бо меъмории муосир, хиёбонҳои замонавӣ, ва марказҳои тиҷоратии ҷолиб шӯҳрат пайдо кардааст, дар замони истиқлолияти Тоҷикистон рӯйдодҳои муҳим ва тағйироти амиқро таҷриба кардааст. Он на танҳо ҳамчун як пойтахт, балки рамзи тавоноии миллӣ ва рушди давлати ҷавон мебошад, ки бо қарори Маҷлиси вакилони халқи шаҳри Душанбе №11-2 аз 28 декбри соли 2000-ум қабул гардиааст. Барои дарки маъсулият дар назди ҷомеа пойтахти ватанамон –ш.

Душнбе дар оянда низ ҳамчун маркази ваҳдат, ризояти ҷомеа, волояти қонун Маромномаи пойтахт ин як усули муҳими таълимӣ ва фарҳангии таҳкими зиндагии осоишта ва масъулияти шаҳрвандӣ дар шаҳр аст. Дар Душанбе, пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон, эҳтиром ба қонун, одоби ҷамъиятӣ ва хати ахлоқӣ барои ҳар як сокини шаҳр аз аҳамияти хосе бархурдор аст. Аз ин рӯ, пос доштани маромнома ва риояи тартиб ва қонунҳо на танҳо ба беҳдошти муҳити шаҳр кӯмак мерасонад, балки нишон медиҳад, ки ҳар як шаҳрванд ба таҳкими арзишҳои миллӣ ва иҷтимоии ҷомеа таъсир мерасонад.

Хулоса, Душанбе дар давраи истиқлолият аз нуқтаи назари сиёсиву иқтисодӣ ва фарҳангӣ ба муосиртарин ва густурдатарин маркази шаҳрсозӣ ва фарҳангии кишвар табдил ёфтааст. Тағйироти асосӣ, бунёди инфрасохтори нав ва амали муҳими таърихии Душанбе дар давраи истиқлолият ба мо нишон дод, ки пойтахт метавонад рамзи рушди як миллат бошад. Шаҳри Душанбе имрӯз на танҳо маркази сиёсӣ, балки як қалби зинда ва рушдкунандаи Тоҷикистон мебошад. Рушд ва муваффақиятҳо дар пойтахт нишона аз он аст, ки Тоҷикистон қадамҳои устуворро барои бунёди як ояндаи мустаҳкам ва рушдёбанда меҷаҳад.

Пойтахти мо танҳо маркази сиёсиву иқтисодӣ нест — ин шаҳри умеду илҳом, дӯстиву ормон, ва муҳимтар аз ҳама, зеби дунёи мост.

Меҳрангез Муминова – котиби илмии Агентии амнияти ХБРЯ - и АМИТ, ФАРЗОНА Муҳиддинова –Ходими илмии Агентии амнияти ХБРЯ - и АМИТ

Айни замон яке аз масъалаи ҳалталаб ва мубраме, ки тамоми аҳли сайёраро ба ташвиш овардааст, таъсири тағйирёбии глобалии иқлим ба захираҳои обӣ ва ҳолати зуд обшавии пиряхҳо мебошад. Масъалаи вобаста ба ин мушкилот дар қатори дигар таҳдиду хатарҳо, ки ҷаҳони мутамаддинро фаро гирифтааст, муҳим арзёбӣ мегардад.

Мусаллам аст, ки масоили ҳифзи пиряхҳо, таъсири тағйирёбии глобалии иқлим ба захираҳои обӣ ва ҳолати зудобшавии пиряхҳо аҳли сайёраро ба ташвиш овардааст. Бояд зикр кард, ки масъалаи мазкур ҳамеша дар мадди назари Пешвои муаззами миллатамон қарор дошта, оид ба ҳалли ин масоил муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз тариқи минбарҳои бонуфузи дунё иқдомҳои наҷибро ироа доштанд, ки ин ташаббусҳо аз ҷониби тамоми мамолики ҷаҳон ҳамаҷониба дастгирии худро ёфтанд.

Пӯшида нест, ки кишварҳои узви Созмони Милали Муттаҳид солҳои охир ба масоили глобалии ҳифзи обу иқлим ва обшавии пиряхҳо дар саросари сайёра таваҷҷуҳи хоса доранд. Мусаллам аст, ки ба сатҳи ҷаҳонӣ баровардани ҳалли мушкилоти экологӣ яке аз ташаббусҳои беназири Роҳбарияти Ҳукумати мамлакат ва ҳамзамон Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад.

Лоиқи зикри хос аст, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба масъалаҳои муҳимтарини вобаста ба ояндаи инсоният муносибати дурбинона ва ҷиддӣ доранд. Бо пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Созмони Милали Муттаҳид соли 2003-ро “Соли байналмилалии оби тоза”, солҳои 2005-2015 - ро Даҳсолаи байналмилалии амалиёти “Об барои ҳаёт”, соли 2013 - ро “Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об”, солҳои 2018-2028-ро Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор” ва соли 2025-ро Соли байналмилалии “Ҳифзи пиряхҳо” эълон кард. Ҳамчунин тибқи қатъномаи Маҷмаи Умумии СММ аз соли 2025 ба баъд ҳар сол 21-уми март ҳамчун “Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо” таҷлил карда мешавад.

Эълон гардидани 21- уми март ҳамчун “Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо” ва соли 2025 ҳамчун “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо”, инчунин таъсис додани Фонди байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва моҳи майи соли 2025 дар шаҳри Душанбе баргузор намудани Конфронси сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо, яке аз чор банди асосии қатънома ба ҳисоб меравад. Аз ин рӯ, мо шаҳрвандони ҷумҳурӣ, сарфароз аз онем, ки дар як қатънома чор ташаббуси Ҷумҳурии Тоҷикистон дарҷ гардида, аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ пазируфта шуд. Татбиқи ин чорабиниҳо аз ҷониби Кумитаи ҳифзи муҳити зист ҳамчун мақоми ваколатдор марҳала ба марҳала амалӣ карда мешавад, ки боиси ифтихор аст.

Дар ҷумҳурӣ ҳифзи пиряхҳо дар доираи татбиқи Барномаи давлатии ҳифзи пиряхҳо барои солҳои 2010-2030 амалӣ гардида, аз ҳисоби мутахассисони Агентии обу ҳавошиносии Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон экспедитсияҳо ба ҳавзаи дарёҳо ва пиряхҳои гуногуни кишвар сафарбар карда мешаванд. Бо ин мақсад, ҳанӯз соли 2014 дар назди Агентии обу ҳавошиносӣ Маркази яхшиносӣ таъсис ёфта, мутахассисони марказ ба омӯзиши пиряхҳо, ченкунии қабати барф, инчунин, пешгӯйи офатҳои табиии тармафароӣ, сел ва мушоҳидаи кӯлҳои рахнашаванда, ки аз обшавии пиряхҳо хавфи калон доранд, машғуланд ва маълумоти заруриро ба вазорату идораҳо ва аҳолӣ сари вақт ва бетаъхир мерасонанд.

Ҳоло дар ҳавзаи дарёҳо пиряхҳои калидӣ ҳамчун пиряхҳои назоратӣ муайяншуда, боназардошти дар онҳо фаъолият кардани нуқтаҳои мушоҳидавӣ, аз ҷумла реперҳо, сатҳи об ва зиёду камшавии пиряхҳо мунтазам аз ҷониби мутахассисони соҳавӣ санҷида мешаванд. Инчунин, аз тарафи Агентии обу ҳавошиносӣ ҳамасола ду маротиба, моҳҳои март-апрел ва май-июн дар ҳавзаи дарёҳои Панҷ, Вахш ва минтақаи Канаск мушоҳидаҳои аэровизуалӣ гузаронида мешаванд.

Омӯзиши пиряхҳо аз ҷониби мутахассисони Агентии номбурда дар баъзе минтақаҳо бо усули пиёда низ бештар сурат мегирад. Як омилро бояд ба инобат гирифт, ки дар кишварҳои дорои пиряхҳо ҳифзу нигоҳдорӣ мувофиқ ба мавқеи ҷойгиршавии пиряхҳо анҷом дода мешавад. Дар кишвари мо азбаски пиряхҳо дар баландии то 4-5 ҳазор метр аз сатҳи баҳр ҷой гирифтаанд, ҳифзу нигоҳдорӣ ба тариқи гузарондани омӯзиш ва мушоҳидаҳои аэровизуалӣ сурат мегиранд. Аз ҷониби дигар, бунёди неругоҳҳои хурду бузург ва дигар иншооти барқию обӣ то андозае ба ҳифзу нигоҳдории захираҳои об дар кишвар ҳамаҷиҳата мусоидат менамоянд.

Дар ҳавзаи дарёи Зарафшон тибқи мушоҳидаҳои бисёрсола, обшудани пиряхҳо бештар ба мушоҳида мерасанд. Пиряхи Зарафшон дар масоҳати 38,7 километри мукааб ва дарозии 27,8 метри мураббаъ ҷойгир буда, ҳоло ба таназзулёбӣ дучор шудааст. Сарҳади забонаи пирях ба ҳисоби миёна 1700 метр қафо нишастааст ва масоҳати он баандозаи 1,3 километри мураббаъ коҳиш ёфтааст. Тибқи мушоҳидаҳои пойгоҳи обу ҳавосанҷии Зарафшон, пиряхҳои водии Зарафшон боназардошти мавқеи ҷойгиршавиашон дар давраи ҳисоби миёнаи бисёрсола аз ҳама пиряхҳои осебпазиртарин дониста мешаванд ва обшавии онҳо босуръат ҷараён дорад. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон Стратегияи миллии мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим амал менамояд, ки дар он шаш самти афзалиятнок-энергетика, захираҳои об, нақлиёт, кишоварзӣ, иҷтимоӣ ва ҳифзи муҳити зист муайян шудаанд. Дар доираи татбиқи стратегия аз тарафи Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон якҷоя бо шарикони рушд барои ҷалби сармоя ба таври мунтазам тадбирҳои зарурӣ андешида мешаванд.

Фаъолияти Маркази татбиқи лоиҳаҳои дар назди Кумита буда, боназардошти дар ҳамкорӣ бо шарикони рушд таҳия кардани нақша ва инчунин боназардошти таҳияи Консепсияи лоиҳаҳо хеле пурсамар арзёбӣ мешавад. Бо ташаббуси Роҳбарияти Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва инчунин Раёсати Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун мақоми ваколатдор калонтарин фонди маблағгузорӣ барои мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим - Фонди иқлими сабз таъсис дода шудааст, ки айни замон фаъолият менамояд. Феълан аз ҷониби Кумитаи номбурда, аллакай таҳияи барномаи сармоягузорӣ ба маблағи умумии 400 миллион доллари амрикоӣ омода гардида, татбиқи лоиҳаҳо соҳаҳои афзалиятноки ҷумҳуриро фаро хоҳанд гирифт.

Ҳамин тариқ, ҳамкориҳои ҳамаҷонибаи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо кишварҳои узви Созмони Милали Муттаҳид барои бисёр масъалаҳои иқтисодию иҷтимоӣ, аз ҷумла ҳалли масъалаҳои марбут ба масоили экологӣ ёрирасон хоҳад буд. Ба пиндори мо баргузории конфронсу семинарҳои илмию амалӣ дар сатҳҳои гуногун барои ҳалли масъалаҳои экологӣ такони ҷиддӣ хоҳанд бахшад.

Боиси ифтихор аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сатҳи байналмилалӣ ҳамчун кишвари ташаббускор дар ҳалли масъалаҳои марбут ба обу иқлим эътироф шудааст. Чунончӣ, 14-уми декабри соли 2022 Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид дар бораи “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” эълон кардани соли 2025 ва 21-уми март ҳамчун “Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо”, ки аз ҷониби Тоҷикистон пешниҳод шуда буд, якдилона қатънома қабул намуд. Қабули қатъномаи мазкур дар миқёси ҷаҳон иқдоми муҳим ва таърихӣ буда, тавассути он ҷомеаи ҷаҳонӣ имкон пайдо мекунад, ки барои ҳифзи бузургтарин манбаъҳои оби ошомиданӣ тадбирҳои муштарак андешад.

Яке аз мушкилоти экологии замони муосир ин проблемаи обшавии пиряхҳо мебошад, чунки пиряхҳо манбаи асосии оби тозаи ошомиданӣ мебошанд. Об дар ҷомеаи инсонӣ аз сарвати нодиртарин ва дастрастарини табиӣ ба сарвати сиёсӣ табдил ёфта. Мураккабтарин мавзӯи матраҳшавандаи сатҳи олии сиёсӣ дар ҷаҳони муосир гардидааст.

Ҷиҳати пешгирии ин масъалаи экологӣ зарур аст, ки тамоми кишварҳои минтақа ва ҷаҳон дастаҷамъона амал намоянд. Мусаллам аст, ки солҳои охир аз таъсири манфии гармшавии иқлим обшавии пиряхҳо мушоҳида мегардад, ки ин метавонад оқибатҳои номатлуберо ба мисли тақсимоти нодурусти об дар обанборҳои сунъӣ, неругоҳҳои барқи обӣ, киштзорҳо, маҳалҳои аҳолинишин ба миён орад. Тағйирёбии иқлим ба соҳаи таъмину истифодаи захираҳои оби тоза таъсири манфӣ расонида, хавфи обхезӣ ва селу ярчҳо, хушксолӣ ва фалокатҳои дигари табии вобаста ба обро бештар мегардонад.

Тағйирёбии иқлим масъалаи бе ин ҳам душвори камбуди оби тозаро дар минтақаҳои алоҳидаи сайёра боз ҳам мураккабтар мегардонад. Дар кӯҳистони Тоҷикистон, ки қариб 60 дарсади захираҳои оби минтақа ташаккул меёбанд, дар давоми 30 соли охир аз 14 ҳазор пирях зиёда аз 1000 пирях нобуд шудааст. Ҷомеаи ҷаҳониро тағйирёбии иқлим, обшавии босуръати пиряхҳо, норасоии оби ошомиданӣ нигарон кардааст. Аҳамияти пиряхҳо ҳамчун манбаи асосии захираҳои об масъалаи бунёдӣ аст.

Тоҷикистон ба туфайли ибтикороти стратегӣ ва иқдомҳои худ дар мавриди истифодаи оқилонаи захираҳои об ва рафъи оқибатҳои ногувори тағйирёбии иқлим, ки таҳти роҳбарии Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон амалӣ мегарданд, дар самти пешбурди барномаҳои глобалии вобаста ба об ва иқлим мавқеи пешсафиро соҳиб шудааст.

Тибқи мушоҳидаи олимону муҳаққиқони соҳаи пиряхшиносӣ имрӯзҳо пиряхҳо дар кӯҳҳои Осиёи Миёна ва инчунин дигар манотиқи ҷаҳон хело ҳам кам шуда, ҳамзамон босуръат об мешаванд. Дар натиҷа нигарониҳо зиёд мешаванд, ки тағйирёбии иқлим метавонад норасоии обро афзоиш диҳад ва он ба экосистемаҳо, истеҳсоли ғизо ва саломатии инсон таъсири манфии худро расонад.

Аз таърихи Осиёи Марказӣ маълум аст, ки саҳлангорӣ нисбат ба истифодаи захираҳои табиӣ чӣ гуна оқибатҳои ногувор дошта метавонад. Хушкшавии воқеии баҳри Аралро таъкид намуда, мо набояд ба нобуд гардидани пиряхҳо, ки манбаи асосии ҳаёт дар Осиёи Марказӣ мебошанд, роҳ диҳем. Дар робита ба ин, ба назари мо зарурати таъсиси Бунёди байналмилалии ҳифзи пиряхҳо, ки метавонад кӯшиши кишварҳои минтақа ва ҷомеаи ҷаҳониро дар ин самти аз ҷиҳати стратегӣ муҳим муттаҳид намояд, ба миён омадааст.

Имрӯз ҷомеаи ҷаҳон нақши Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Президенти он муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро дар масъалаи обу экология, пешбарии рӯзномаи ҷаҳонии об ва ҳамкорӣ бо Созмони Милали Муттаҳид баланд арзёбӣ намуда, ҳамаи чорабиниҳои дар самти обу иқлим то ин муддат баргузоршударо ҳамчун “Раванди Душанбе оид ба масоили марбут ба об” ё “Раванди оби Душанбе” эътироф намудааст. Ин воқеан дастоварди дигари Тоқикистони сиҳибистиқлол маҳсуб меёбад.

Ҳамин тариқ, тағйирёбии глобалии иқлим имрӯзҳо ба сифати яке аз мушкилоти муосир, пеш аз ҳама, ба ҳолати пиряхҳо, захираҳои барф ва об таъсири манфии худро мерасонад. Ҷомеаи ҷаҳонӣ хуб дарк мекунад, ки коҳиш ва харобшавии минбаъдаи обҳои ошомиданӣ дар сайёра метавонад аҳли башарро ба фалокатҳои зиёди ҷонӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодӣ дучор намояд. Бинобар ин дар ҳолати тағйирёбии иқлим - ҳифзи пиряхҳо ва захираҳои об яке аз масъалаҳои умдатарин ҷаҳони муосир маҳсуб меравад.

Давлиёрова Сафаргул Тешаевна ходими пешбари илмии шуъбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақили Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои фалсафа, дотсент,

Ҳангоме ки нури нарми баҳор бар домани кӯҳсор мерезад ва лолаҳо – ин афсонаҳои рангоранги табиат – дар саҳроҳо мешукуфанд, ҳамзамон рӯҳу андешаи инсон низ гӯё эҳё мешавад. Мувофиқи андешаи мардумшиносон маҳз дар ҳамин рӯзҳои муборак – байни 10 то 20 апрел – ҷашни лолаҳо миёни тоҷикон бо шукӯҳу шодмонӣ таҷлил мегардид, ки он дар замони Истиқлолияти давлатӣ дубора эҳё карда шуд ва шанбеи сеюми ҳамин моҳ, ки Рӯзи пойтахти кишвари азизи мо – шаҳри ҷавони Душанбе – аст, ба як рамзи муассири ҳамоҳангии инсон, табиат ва фарҳанг табдил ёфтааст. Ин рост омадани ҷашну гулрезон тасодуф нест, балки нишони пайванди амиқи зебоишиносии мардуми тоҷик бо муҳити зист ва андешаи маънавии онҳо дар тӯли таърих аст – пайванде, ки на танҳо дар хотираи мардум, балки дар намунаҳои беҳтарини санъати амалии аҷдодони мо таҷассум ёфтааст.

Дар гузашта, миёни аҷдодони тоҷикон ва дигар халқҳои Шарқи қадим, лола на танҳо як гули саҳроӣ, балки ҷузъи фарҳанг ва ҷаҳонбинии мардум будааст. Ҷашнҳои марбут ба гули лола реша дар анъанаҳои куҳани халқҳои эронитабор доранд, ки онҳоро метавон то дар даврони ориёиҳо, суғдиён ва бохтариён пайгирӣ кард. Аз нуқтаи назари бостоншиносӣ ва мардумшиносӣ, маълум аст, ки одамон аз қадим баҳорон ва эҳёи табиатро ба таври рамзӣ бо гулҳо таҷассум мекарданд. Дар ин миён, гули лола, ки рамзи бедории табиат дониста мешуд ва бо рангҳои дурахшон ва шеваи хосаш ҷилва мекард, диққати хосаеро ҷалб намудааст.

Дар матлаби мазкур яке аз дастовардҳои бостоншиносон, ки сарзамини тантанаҳои баҳорӣ, ба хусус таҷлили ҷашни гули лола будани Тоҷикистон ва меросбарони аслии ҷашвораҳои зиёди ориёӣ будани халқи куҳанбунёди тоҷикро собит месозад, маълумот хоҳем дод. Ин дастовард – кашфи ҳуҷраи махсус бо тасвирҳои зиёди гули лола дар деворнигораҳои Панҷакенти қадим мебошад, ки аз ҷониби бостоншиносони Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи А.Дониши АМИТ ва ҳамкасбони рус аз Эрмитажи давлатии Россия мебошад. Панҷакенти қадим яке аз маъруфтарин ёдгориҳои фарҳанги ибтидои асрҳои миёнаи Осиёи Марказӣ ба шумор меравад. Он дар ҷануби шаҳри муосири Панҷакент, маркази маъмурии ноҳияи Панҷакенти вилояти Суғд ҷойгир шудааст. Шаҳр дар асри V таъсис ёфта, то асри VIII дар он зиндагӣ идома ёфта аст ва яке аз марказҳои муҳими ҳунармандӣ, тиҷоратӣ ва фарҳангӣ дар Суғд ва Шоҳроҳи бузурги Абрешим ба шумор мерафт. Ҳафриёти бостоншиносӣ дар Панҷакенти қадим аз соли 1946 оғоз ёфта, ҳоло ин таҳқиқотро Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи А.Дониши АМИТ дар ҳамкорӣ бо бостоншиносони Эрмитажи Давлатии Русия пеш мебаранд, ва то ҳол дар мактаби бостоншиносии он садҳо бостншиносони варзидаи ватаниву хориҷӣ ба камол расида, дар таҳқиқ, талқин ва муаррифии таърих, санъат ва бостоншиносии минбаъдаи тоҷик саҳми арзандаи худро гузоштаанд.

Дар фарҳанги мардуми Суғди бостон гулҳо на танҳо унсури зебоии табиат, балки рамзи ҳаёт, баҳор, наврӯз ва эҳёи табиат ба ҳисоб мерафтанд. Дар миёни ин гулҳо, лола – ҳамчун рамзи нозукӣ, зебоӣ ва таровати ҷавонӣ ҷойгоҳи хос дошт. Тасвири он дар деворнигораҳои Панҷакенти Қадим шоҳиди возеҳи мақоми бадеӣ ва рамзии он дар зеҳни мардуми бостонӣ аст. Ин гул, ки имрӯз низ дар ҷашнҳои баҳорӣ, аз ҷумла “Ҷашни лола”, мавқеи хос дорад, реша дар анъанаҳои дерини зебоишиносии аҷдодӣ дорад.

Панҷакенти қадим намунаи беҳтарини шаҳри асримиёнагии Осиёи Марказӣ маҳсуб мешавад. Ин ягона шаҳрест, ки ҳамчун як маҷмӯи мукаммали бостоншиносӣ мавриди омӯзиши амиқ қарор гирифта, барои омӯхтани меъморӣ ва фарҳанги шаҳрсозии Суғд сарчашмаи нодир ба шумор меравад. Бостоншиносон дар он қасрҳо, маъбадҳо, устохонаҳо, манзилҳои зист ва қабристонҳоро кашф кардаанд. Ҳамчунин, дар ҷараёни ҳафриёт миқдори зиёди осори фарҳанги моддӣ ва ёдгориҳои нодири санъати амалӣ кашф гардиданд, ки сатҳи баланди фарҳанги мардуми Суғд – ниёгони тоҷиконро нишон медиҳанд. Яке аз нуманаҳои беҳтарини фарҳанги модии сокинони Панҷакенти қадим санъати тасвирӣ ва ё наққошиҳои рӯйидеворӣ ба ҳисоб меравад, ки мазмуну мундариҷаи онҳоро аслан қаҳрамониҳо, тантанаҳои идона, достонҳои устуравӣ, ривоятҳо, афсонаҳо ва қиссаву тамсилҳо ташкил медиҳанд.

Дар шаҳрсозии ибтидои асрҳои миёна Куҳандиз як қисми муҳими шаҳрҳо ба ҳисоб рафта, дар ҳашамати он ҳашамату зебогии кулли шаҳр таҷассум меёфт. Чун дигар шаҳрҳои равнақёфтаи ибтидои асримиёнагӣ Панқагенти қадим низ Куҳандиз дошт, ки он дар қисмати шимолу ғарбии шаҳри қадима ҷойгир шуда буд. Куҳандизи Панҷакенти қадим, ки дар он ҳуҷраҳо ва толорҳои боҳашамат бунёд ёфта буданд ду давраи сохтмониро фарогир мебошад, ки давраи аввал ба асрҳои V-VI ва давраи дувум ба асрҳои VII-VIII рост меояд. Эҳтимолан дар асри VI қасри ҳокимони шаҳр шимолтар аз Куҳандизи асрҳои VII-VIII ҷойгир шуда буд, ки чашмаи овозадори Қайнар ва манбаъи оби нӯшокии шаҳри қадима ва имрӯза дар қисамтаи ғарбии он ҷойгир аст.

Деворҳои нахустини қасри ҳокимони Панҷакенти қадим низ пур аз наққошиҳои рангоранг буданд. Яке аз ҷолибтарин деворнигораҳои ин қаср аз ҳуҷраи 13, ки солҳои 1988-1992 мавриди омӯзиш қарор гирифта буд пайдо гардиданд, ки дар онҳо гулҳои лола бо усули хоса тасвир ёфта буданд. Баъд аз соли 1992 ҳафриёт дар шаҳри қадима маҳдуд гардида, идома додани корҳои саҳроӣ дар мавзеъи Қайнар номумкин гардид ва қисми зиёди наққошиҳо аз зери хок бардошта нашуданд. Дар соли 2010 имконият фароҳам омад, ки ин қаср дубора мавриди таҳқиқ қарор гирифта, дар натиҷаи ҳафриёти солҳои 2010-2012 ҳуҷраи 13 пурра аз зери хок озод гарадида, дар деворҳои он қабатҳои сершумори наққошиҳо мавриди омӯзиш қарор гирифтанд. Андозаи ҳуҷра ба 3,2 × 5,6 метр баробар буда, дар деворҳои он дар давраҳои мухталиф инсонҳо, саҳнаи шикор ва гулҳои лола тасвир ёфтаанд. Се қабати андоваҳои девори ҳуҷраи мазкур бо тасвири гулҳои лола дар як усули хос тасвир ёфта, ҳамаи онҳо дар муддати нисбатан кӯтоҳ, шояд ҳар сол як маротиба офарида шудаанд. Ду қабати поёнӣ як композитсияро ташкил медоданд, ки қабати андоваи девор бо хатҳои сиёҳ ба росткунҷаҳои андозаашон 33×33 см тақсим шуда буд ва дар ҳар кадом тасвирҳои лолаҳои зард ҷой доштанд. Дохили нақши росткунҷаҳо бо ду ва се лола навбат ба навбат ҷойгир шуда буданд ва қисми поёнии композитсия бо ҳошияи махсус оро ёфта буд.

Қабати аввал, ки эҳтимол қадимтар ва комилтар аз дигар қабатҳои минбаъда шуморида мешавад, ки он бо шаклҳои гирди лолаҳо ва хатҳои васеъ каме фарқкунанда аст. Гулҳо дар тартибе ҳамсон ҷойгир шуда, як низоми шинохтанашавандаро ташкил медиҳанд. Унсурҳои ботаникӣ бо шеваи рамзӣ, мутамарказ ва эҳтимолан аз ҷониби як устои моҳир тасвир шудаанд.

Дар қабати миёна, сабк тағйир ёфта, лолаҳо шакли дарозрӯяро мегиранд. Барг ё худ пояҳо бо хатҳои борик ва шево кашида шудаанд. Ҳамзамон, дар ин қабат истифодаи ранги хокистарӣ, ки дар қабати поёнӣ барои эҷоди иллюзияи ранги сабз ба кор мерафтанд, қатъ шудааст. Ин бозгӯкунандаи маҳдудияти рангубор ва ҳамзамон шеваи маҳаллии кор бо ранг аст, зеро дар рангубори деворнигораҳои Панҷакенти қадим ранги сабз вуҷуд надорад.

Қабати сеюм, ки эҳтимол дар марҳилаи дертар кашида шудааст, унсурҳои нави ороишӣ ва нақшҳои бо рангҳои сурх ва гулобӣ кашидашударо дар бар мегирад. Ҳамзамон, дар ин қабат баъзе тасвирҳои содда ва нисбатан ноустувор ба назар мерасанд. Дар давоми ҳафриётҳои солҳои 1988-1992, инчунин расмҳои сарҳои инсон бо кулоҳҳои сабки антиқа ва дар солҳои охир тасвири як шахси занмонанд дар болои асп низ ошкор гардид. Эҳтимол меравад, ки онҳо аз ҷумлаи наққошиҳои ғайрикасбӣ ё нотамом бошанд.

Гарчанде ки мавзӯъ дар тамоми қабатҳо яксон аст яъне тасвири гул аз ҳар деворнигора бо мураккабӣ ва шеваи ба худ хос иҷро шудааст. Ҷойгоҳ ва шумораи лолаҳо дар ҳар як мураббаъ яксон нест, ки гувоҳи иҷрои дастӣ ва ғайриқолабӣ будани онҳост. Ҳатто дар баъзе қисматҳо иштибоҳҳо ва талоши ислоҳ намудан маълуманд.

Шароити табиӣ монанди намнокии баланд, шӯрии хок ва ҷойгиршавии наққошиҳо дар се қабати пайдарпай – усулҳои махсуси муҳофизат ва бардоштро талаб мекарданд. Мутахассисони Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон ва Озмоишгоҳи илмии барқарорсозии наққошиҳои монументалии Эрмитажи давлатӣ барои наҷоти ин наққошиҳо усули мураккаб ва бисёрмарҳила ба кор бурданд, ки он заҳмати шабонарӯзиро талаб мекард.

Тасвирҳои гули лола на танҳо дар Панҷакенти қадим, балки дар дигар намунаҳои санъати амалии аҳди бостон, зарфҳо, тасвирҳои барҷастаи рӯйи санг ва гил, низ дида мешаванд, ки яке аз онҳо маъбади Ҷартепа II ба шумор меравад. Ин маъбад дар деҳаи Варағсар, дар роҳи аз Самарқанд ба Панҷакент (дар ҳудуди Ӯзбекистони имрӯза) ҷойгир аст. Муҳақиқони ин маъбад қайд мекунанд, ки расмҳои қабатҳои поёнии ин маъбад, аз ҷиҳати мазмун ва услуб ба деворнигораҳои маъбади дуюми Панҷакенти қадим монанданд. Дар ҳар ду ҳолат, саҳнаҳои тақдими ҳадя ба худоён тасвир ёфтаанд. Муҳаққиқон бар ин назаранд, ки тасвири лола дар маъбади Ҷартепа метавонад бо ҷашни баҳории эҳёи табиат, яъне ҷашни лола, алоқаманд бошад, ки онро мардуми Суғд дар охири баҳор таҷлил мекардаанд. Ин шабоҳат нишон медиҳад, ки анъанаҳои маросимӣ ва рамзҳои гул дар фарҳанги аҷдодони халқи тоҷик густариш ёфта буданд.

Хулоса, тасвироти гулҳои лола дар деворнигораҳои Панҷакент на танҳо намунаи зебоии бадеӣ, балки рамзи пайвастагии инсон бо табиат, ҷашни эҳёи баҳорӣ ва эҳтиром ба анъанаҳои зебоишиносии миллӣ мебошанд. Имрӯз, вақте ки дар Тоҷикистон ҳар баҳор ҷашни лола таҷлил мегардад, метавон гуфт ки ин суннат реша дар маърифати ниёгон дошта, дар санъати тасвирии Суғд низ ифодаи пурмаъно пайдо кардааст. Ҳоло ҳамаи деворнигораҳо дар Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон дар низди Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи А.Дониши АМИТ қарор дошата, ду пора аз ду қабатҳои алоҳидаи деворнигораи болозикр дар экспозитсияи осорхона барои тамошои меҳмонони ватаниву хориҷӣ дастрас гардидааст.

Абдураҳмон Пӯлотов - директори Осорхонаи милии бостонии Тоҷикистон

«Пойтахти азизамон – шаҳри Душанбе дар замони соҳибистиқлолӣ бо ташаббусҳои Ҳукумати кишвар ва талошҳои Роҳбарияти Мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии шаҳр дар байни шаҳрҳои минтақа мақоми шоиста пайдо карда, ба яке аз пойтахтҳои сабзу обод ва рушдёбандаи Осиё табдил ёфтааст».

Эмомалӣ Раҳмон

Ҳар сол шанбеи сеюми моҳи апрел дар саросари Тоҷикистон бо шукӯҳи хосса Рӯзи пойтахт таҷлил мегардад. Ин рӯз на танҳо ҷашни шаҳри Душанбе балки нишонаи ваҳдати миллӣ, рамзи ободӣ ва ифтихор аз дастовардҳои истиқлолияти давлатии кишвар аст. Душанбе – пойтахти азизи мо, ки бо зебоии худ қалбҳоро тасхир мекунад, дар тӯли беш аз як аср аз як деҳаи хурд ба яке аз шаҳрҳои сабзу хуррам, амну обод ва пешрафтаи Осиё табдил ёфтааст.

Номи “Душанбе” аз вожаи форсии “ду” (ду) ва “шанбе” (рӯзи ҳафта) сарчашма гирифта, ба маънои “бозори рӯзи душанбе” аст. Дар асрҳои миёна ин минтақа ҳамчун як нуқтаи тиҷоратии муҳим шинохта мешуд, ки дар он деҳқонон, ҳунармандон ва тоҷирон барои хариду фурӯш ҷамъ меомаданд. Аммо таърихи муосири Душанбе аз соли 1924 оғоз меёбад, вақте ки дар натиҷаи тақсимоти миллии марзӣ дар Осиёи Миёна, тоҷикон пойтахти худро аз Бухоро ба Душанбе интиқол доданд.

15 марти соли 1925 Душанбе расман пойтахти Ҷумҳурии Мухтори Тоҷикистон дар ҳайати Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Ӯзбекистон эълон гардид. Аз соли 1929 то 1961 шаҳр ба ифтихори Иосиф Сталин “Сталинобод” номида шуд ва дар ин давра ба маркази муҳими маъмурӣ, саноатӣ ва фарҳангии Иттиҳоди Шӯравӣ табдил ёфт. Дар он солҳо, биноҳои маъмурӣ, корхонаҳои саноатӣ, мактабҳо ва театрҳо сохта шуданд, ки барои рушди шаҳр замина гузоштанд.

Пас аз соли 1961 номи шаҳр ба Душанбе баргардонида шуд ва то 9 сентябри 1991 – рӯзи истиқлолияти Тоҷикистон – он ҳамчун пойтахти Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон мақоми баланд дошт. Дар солҳои аввали истиқлолият, бо вуҷуди мушкилоти сиёсӣ ва иқтисодӣ, Душанбе маркази барқарорсозии сулҳ ва ваҳдати миллӣ гардид.

Баъди ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ таҳти роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Душанбе ба марҳилаи нави рушд ворид шуд. Дар ин давра шаҳр на танҳо аз лиҳози иқтисодӣ, балки аз ҷиҳати фарҳангӣ, маънавӣ ва инфрасохторӣ низ пешрафт кард. Бо ташаббусҳои Ҳукумати ҷумҳурӣ биноҳои маъмурӣ, муассисаҳои таълимӣ, беморхонаҳо ва марказҳои фарҳангӣ бунёд ёфтанд, ки Душанберо ба маркази муосири минтақа табдил доданд.

Дар ҳашт соли охир таҳти роҳбарии Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ пойтахт симои худро комилан дигаргун кард. Биноҳои баландошёнаи истиқоматӣ, марказҳои муосири тиҷоратӣ, хиёбонҳои сабзу гулгаштҳои дилкаш ва роҳҳои замонавӣ Душанберо ба яке аз пойтахтҳои зеботарин, бехатартарин ва сабзтарини Осиё табдил доданд. Аз соли 2017 то 2024 дар шаҳри Душанбе зиёда аз 600 иншооти нав, аз ҷумла манзилҳои истиқоматӣ, мактабҳо, боғчаҳои кӯдакон ва беморхонаҳо ба истифода дода шуданд.

Шаҳри ишқам, шаҳри бахтам, шаҳри армонам Душанбе,

Бо ту будам, бо ту ҳастам, бо ту мемонам Душанбе!

Имрӯз Душанбе на танҳо пойтахти сиёсии Тоҷикистон, балки маркази иқтисодии он низ мебошад. Тибқи омори расмӣ саҳми шаҳри Душанбе дар тавлиди маҳсулоти умумии дохилии кишвар беш аз 35%–ро ташкил медиҳад. Дар пойтахт корхонаҳои саноатӣ, марказҳои тиҷоратӣ, бонкҳо ва муассисаҳои хизматрасонӣ фаъолият мекунанд, ки барои таъмини ҷойҳои корӣ ва баланд бардоштани сатҳи зиндагии сокинон мусоидат мекунанд.

Дар солҳои охир бо ташаббуси шаҳрдорӣ, барномаҳои зиёде барои рушди иқтисоди шаҳр амалӣ шуданд. Аз ҷумла, барномаи “Шаҳри сабз” барои афзоиши майдони сабзазорҳо ва дарахтон дар Душанбе роҳандозӣ гардид. Тибқи маълумоти расмӣ аз соли 2017 то 2024 майдони сабзазорҳо дар шаҳр 30% афзоиш ёфт ва Душанбе дар раддабандии шаҳрҳои сабзи Осиёи Марказӣ ҷойгоҳи намоёнро ишғол кард.

Инфрасохтори нақлиётии шаҳр низ ба таври назаррас такмил ёфт. Роҳҳои нав, пулҳо ва гузаргоҳҳо сохта шуданд ва системаи нақлиёти ҷамъиятӣ бо автобусҳои муосир муҷаҳҳаз гардид. Ин тадбирҳо рафтуомади сокинонро осон карданд ва ба коҳиши ифлосшавии ҳаво мусоидат намуданд. Масалан, дар соли 2023 зиёда аз 200 автобуси муосир ба хизматрасонии сокинон ҷалб карда шуданд, ки 40% талабот ба нақлиёти ҷамъиятиро қонеъ намуд.

Душанбе ҳамчун маркази фарҳангии Тоҷикистон мақоми хос дорад. Дар ин шаҳр муассисаҳои бузурги фарҳангӣ, аз қабили Театри опера ва балети ба номи Садриддин Айнӣ, Осорхонаи миллии Тоҷикистон ва Китобхонаи миллии Тоҷикистон ҷойгир шудаанд. Ин муассисаҳо на танҳо барои сокинони пойтахт, балки барои меҳмонони хориҷӣ низ ҷолиби диққатанд. Ҳамасола дар Душанбе чорабиниҳои фарҳангии сатҳи байналмилалӣ, аз қабили Фестивали мусиқии “Садои Душанбе”, Намоишгоҳи китобҳои Тоҷикистон ва Фестивали филмҳои тоҷикӣ баргузор мегарданд. Ин чорабиниҳо ба муаррифии фарҳанги тоҷик дар арсаи ҷаҳонӣ мусоидат мекунанд ва Душанберо ҳамчун маркази фарҳангии минтақа мустаҳкам мегардонанд.

Аз соли 2017, вақте ки муҳтарам Рустами Эмомалӣ Раиси шаҳри Душанбе таъин гардид, пойтахт ба марҳилаи нави рушд ворид шуд. Ҳамчун пайрави мактаби давлатдории Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон муҳтарам Рустами Эмомалӣ барои ободонии шаҳр ва беҳтар кардани шароити зиндагии сокинон талошҳои зиёд ба харҷ дод.

Яке аз дастовардҳои муҳими давраи роҳбарии ӯ сохтмони биноҳои баландошёнаи истиқоматӣ аст, ки барои ҳалли мушкилоти манзил мусоидат кард. Тибқи маълумоти расмӣ аз соли 2017 то 2024 зиёда аз 12 000 манзили истиқоматӣ ба истифода дода шуд, ки барои беш аз 50 000 нафар сокинон шароити зиндагии муосир фароҳам овард.

Дар соҳаи маориф ва тандурустӣ низ пешрафтҳои назаррас ба даст омаданд. Сохтмони мактабҳо ва боғчаҳои кӯдакон, таъмири беморхонаҳо ва муҷаҳҳазсозии онҳо бо таҷҳизоти муосир аз ҷумлаи ин тадбирҳост. Масалан, дар соли 2024 танҳо дар соҳаи маориф 18 мактаби нав ва 25 боғчаи кӯдакон ба истифода дода шуданд, ки талабот ба муассисаҳои таълимиро 20% афзоиш дод.

Шоири ҷавон Кӯҳзоди Фатҳулло ин талошҳоро чунин тавсиф кардааст:

Душанбе сабзу зебо мешавад бо кӯшиши Рустам,

Дилафрӯзу дилоро мешавад бо кӯшиши Рустам.

Чароғон кӯчаву гулгаштҳояш шуд,

Ба олам ҳамчу шаҳри сулҳ шуҳратёр гардидааст.

Душанбе на танҳо пойтахти Тоҷикистон, балки маркази муҳими сиёсӣ ва дипломатӣ дар Осиёи Марказӣ аст. Дар ин шаҳр нишастҳои сатҳи баланди байналмилалӣ, аз қабили Саммити Созмони ҳамкории Шанхай, Конфронси байналмилалии об ва Форуми иқтисодии Душанбе баргузор мегарданд. Ин чорабиниҳо ба муаррифии Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ мусоидат мекунанд ва Душанберо ҳамчун маркази сулҳу ҳамкорӣ муаррифӣ менамоянд.

Душанбе узви шабакаҳои байналмилалии шаҳрҳо, аз қабили Созмони шаҳрҳои пойтахтҳои ҷаҳон мебошад. Ин узвият ба табодули таҷриба бо дигар пойтахтҳо, ҷалби сармоягузориҳои хориҷӣ ва рушди инфрасохтори шаҳр мусоидат мекунад. Масалан, дар соли 2023 Душанбе бо шаҳрҳои Сеул ва Дубай созишномаҳои ҳамкорӣ имзо кард, ки ба татбиқи лоиҳаҳои муштарак дар соҳаи технология ва туризм мусоидат намуд.

Барои ояндаи Душанбе нақшаҳои бузурге тарҳрезӣ шудаанд. То ҷашни 35-солагии Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, пойтахт бояд ба яке аз шаҳрҳои пешрафтаи Осиё табдил ёбад. Аз ҷумла, нақшаҳои зерин дар назар дошта шудаанд:

- тавсеаи инфрасохтори нақлиётӣ: Сохтмони роҳҳои нав, пулҳо ва дар ояндаи наздик оғози лоиҳаи метрои Душанбе;

- рушди шаҳри сабз: Афзоиши майдони боғҳо, сабзазорҳо ва гулгаштҳо барои беҳтар кардани экологияи шаҳр;

- табдили Душанбе ба шаҳри интеллектуалӣ: Истифодаи технологияҳои рақамӣ дар идоракунии шаҳр, аз қабили системаи “Шаҳри оқил” ва хизматрасониҳои онлайн;

- беҳтар кардани хизматрасониҳои коммуналӣ: Таъмини манзилҳои муосир, оби тоза ва барқ барои ҳамаи сокинон.

Ин нақшаҳо бо дастгирии Ҳукумати Тоҷикистон ва ташаббусҳои шаҳрдорӣ амалӣ хоҳанд шуд ва Душанберо ба маркази нави иқтисодӣ, фарҳангӣ ва маънавии минтақа табдил хоҳанд дод.

Душанбе – на танҳо пойтахти Тоҷикистон, балки нигини Осиё, рамзи истиқлолият, сулҳу ваҳдат ва ободонии кишвар аст. Ин шаҳр бо таърихи ғании худ, дастовардҳои муосир ва дурнамои дурахшони ояндааш ифтихори ҳар як тоҷик аст. Ба шарофати талошҳои Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Раиси шаҳр муҳтарам Рустами Эмомалӣ Душанбе имрӯз яке аз зеботарин, бехатартарин ва сабзтарин пойтахтҳои ҷаҳон аст.

Дар ин рӯзи фархунда, тамоми сокинони пойтахт ва шаҳрвандони Тоҷикистонро самимона табрик мегӯям. Бигузор Душанбеи азизамон ҳамеша ободу зебо ва маркази сулҳу дӯстӣ бошад!

Душанбе достони шоҳкор аст,

Муаллиф шоҳмарди шаҳрдор аст.

Чу Рустам дар сари майдони кор аст,

Ҳадаф танҳо барор асту барор аст.

Раҳимзода Алишер Орзу, - номзади илмҳои физикаву математика, директори Институти математикаи ба номи А. Ҷӯраеви Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Пойтахт-яке аз рамзҳои асосии ҳар як давлат аст ва ин рукни асосии давлату давлатдорӣ мебошад. Шаҳри Душанбе ҳамчун пойтахти давлати тоҷикон 101 сола шуд. Тӯли ин 101 сол Душанбе аз як деҳаи хурди маъмулӣ ба шаҳри азиму зебо ва замонавӣ табдил ёфт.

Тадқиқоти бостоншиносӣ собит сохтаанд, ки ҳанӯз аз замони неолит ҳудуди водии Ҳисор бошишгоҳи одамони ибтидоӣ буда, дар давраҳои минбаъда низ дар ин ҷо одамон мезистаанд. То давраи дар сарчашмаҳои хаттӣ дарӣ ёфтани шаҳри Душанбе дар он одамон зиндагӣ карда, дар ҳудуди имрӯзаи шаҳр маҳаллаҳои зиёди шаҳрмонанд вуҷуд доштанд. Қабатҳои фарҳангии бостоншиносон пайдонамуда ва маводи нумизматикӣ гувоҳи онанд, ки дар замони салтанати давлати Юнону Бохтар, Кушониёну Сомониён Душанбе маскангоҳи аҷдодони мо будааст.

Номи Душанбе бори аввал дар мактуби хони Балх Субҳонқули Баҳодур ба шоҳи рус Федор Алексеевич ёд мешавад. Ин мактуб имкон медиҳад, ки бо назардошти қонунҳои илми таърих, ш. Душанберо дорои таърихи 400-сола гӯем.

Тибқи маълумоти сарчашмаҳо соли 1747 Душанбе дар ҳайати бекигарии Ҳисор ба аморати Бухоро тобеъ мегардад. Дар давраҳои минбаъда бекигарии Ҳисор аксар вақт сиёсати мустақилонаи худро пеш бурда, ба марказ кам итоат мекард. Ҷангҳои феодалии ин давра барои марказонидани минтақаҳои саркаш боиси харобии шаҳру деҳот мегардид. Аз ин ҷост, ки дар асри XIX Душанбе якчанд маротиба мавриди тохтутоз қарор мегирад. Аз ҷумла дар солҳои 40-уми қарни XIX шаҳр ду маротиба: аввал аз ҷониби беки Дарвоз -Исмоилхон, сипас аз ҷониби ҳокими Балҷувону Кӯлоб - Мизробшо вайрон карда мешавад.

Шаҳри имрӯзаи Душанбе дар охири асри XIX аз деҳаҳои Душанбе, Шоҳмансур, Сари Осиё, Ғофилобод, Мири Шикор, Хуҷамбиёи боло ва Хуҷамбиёи поён, Қаримашикор, Чармгарон ва Заргар иборат буд. Деҳаи калонтарин - Душанбе бештар аз 500 ҳавлӣ дошта, дар он 6-8 ҳазор одам мезист. Ин деҳа аз ҷониби шимол то меҳмонхонаи ҳозираи «Авасто», аз ҷануб то кӯчаи Шоҳтемур, аз шарқ то чойхонаи «Роҳат», аз ғарб то нишеби соҳили дарёи Душанберо ишғол мекард. Дар деҳа қалъаи начандон калоне воқеъ буд, ки дар он гарнизони ҳарбӣ ҷойгир буд. Дар атрофи қалъа хонаҳои похсагин бо бомҳои бо қамиш пӯшидашуда ҷой гирифта буданд. Душанберо бо дигар минтақаҳо кӯпрукҳои чӯбин мепайвастанд.

Пас аз заминларзаи 8- сентябри соли 11007 дар Қаротоғ, ки бар асари он ҳазорон нафар ҳалок гардиданд, беки Ҳисор Шоҳимардонқул барои таъмини бехатарии худ бо оилааш ба Душанбе мекӯчад ва онро истироҳатгоҳи тобистонаи хеш қарор медиҳад. Аз ҳамин вақт cap карда, Душанбе ба маркази тобистонаи бекҳои Ҳисор мубаддал мегардад. Ба маркази маъмурии водии Ҳисор табдил ёфтани шаҳр ба якбора зиёд шудани аҳолии он мусоидат менамояд. То соли 1920 аҳолии шаҳр то 14- 16 ҳазор нафар меафзояд.

Аҳолии Душанбе асосан аз деҳқонон, савдогарон, ҳунармандон ва сӯдхурон иборат буд. Қисми камтарро ғуломон, хизматгорон ва аробакашҳо ташкил медоданд. Дар ибтидои асри XX дар шаҳр ба ғайр аз тоҷикон, ки аксари кулли аҳолиро ташкил медоданд, узбекҳо, афғонҳо, ҳиндувон, чиниҳо, яҳудиёни бухорӣ, эрониён ва ғайра зиндагӣ мекарданд.

Тамоми ҳукумати маъмуриро беки Ҳисор бо дастгоҳи мансабдоронаш, ки ба он амлокдорон, ясавулбошӣ, девонбегӣ ва ғайра шомил буданд, иҷро мекард. Амлокдорони Душанбе ба беки Ҳисор тобеъ буданд, охирин амлокдори Душанбе Элҷон буда, ӯ дар як вақт ҷонишини беки Ҳисор низ буд.

Душанбе бо боғоти мевагии бошукуҳу чинорҳои куҳансолаш, ки зери онҳо чойхонаҳо ва кӯкнорхонаҳо ҷой гирифта буданд ва бозиҳои саргармкунанда -бедонабозию кабкбозӣ меоростанд, диққатро ҷалб мекарданд. Сокинони он бо ҳунармандӣ низ шӯҳрат доштанд.

Дар асри XIX ва ибтидои асри XX мансабдорони бешумори ҳарбӣ ва олимони хориҷӣ –Ҷ. Вуд, С. Гедин, Лилиентал, Б. Литвинов, А. Федченко, М. Маев, Н. Минаев, В.И. Липский ва дигарон ба Душанбе омаданд. Маҳз навиштаҳои онҳо ба мо имкон медиҳанд, ки ҳаёти он давраи Душанберо то дараҷае омӯзем.

Шаҳр бо оби канали сунъии Ҳазора таъмин карда мешуд. Канали дигар-канали Шоҳмансур буд, ки аз дарёи Кофарниҳон меомад, қад-кади кӯчаи имрӯзаи Айнӣ мегузашт.

Дар Душанбе рӯзҳои асосии ҳафта якшанбе ва чоршанбе ба ҳисоб мерафтанд. Ба шаҳр аз тамоми Бухорои Шарқӣ ва мамолики хориҷӣ савдогарону харидорон, ки барояшон зиёда аз 300 дӯкон хизмат мекарданд, ҷамъ меомаданд. Дар майдони бозор 12 чойхона сохта шуда буд, ки дар сояи чанорҳои бисёрасра чой гирифта, ба мардум хизмат мекарданд. Соли 1911 бо фармони Генерал -губернатори Туркистон ба Бухорои Шарқӣ отряди духтурон ва муҳандисони рус бо мақсади омӯзиши вазъи эпидемиологӣ дар маҳал ва сохтмони беморхона фиристода мешаванд. Ин беморхона дар ш. Душанбе сохта мешавад, ки аввалин бинои шакли аврупоӣ дар шаҳр ва тамоми Бухорои Шарқӣ буд. Бино соли 1915 қомат рост карда, аз сабаби ҷанги якуми ҷаҳон то охир сохтмони он анҷом наёфт. Ин бино бо номи «хонаи рӯсӣ» машҳур буд.

Куллан тағйир ёфтани вазъияти ҷамъиятиву сиёсии аморати Бухоро ва пошхурии он, таъсиси Ҷумҳурии Халқии Шӯравии Бухоро ва пойдоршавии сохти шӯравӣ ба он мусоидат намуданд, ки дар ибтидои солҳои 20-и асри сипаришуда шаҳри Душанбе оҳиста-оҳиста ба маркази маъмурии Бухорои Шарқӣ ва сипас Тоҷикистони тозабунёд табдил меёбад. Муҳимтарин воқеоти сиёсии минтақа минбаъд дар ҳамин собиқ деҳаи кӯчак сурат мегиранд.

Баробари таъсиси Ҷумҳурии Халқии Шӯравии Бухоро, ки собиқ бекигариҳои аморатро ба вилоятҳо табдил дод (бо баъзе тағйироти марзиву номҳо) вилояти Душанбе низ таъсис дода шуд ва аз 20 октябр то 31 декабри соли 1920 ш. Душанбе маркази маъмурии вилояти Душанбе маҳсуб меёфт, ҳарчанд, ки аз миёнаҳои моҳи сентябри соли 1920 то 21 феврали соли 1921 дар шаҳр амири фирорӣ маскан гирифта, онро ба маркази мубориза алаҳи сохти нави шӯравӣ табдил дода буд. Дар ин ҷо амир сафи артиши хешро пурра намуда, ба муҳориба омодагӣ мегирифт. Вале ӯ дар шаҳр зиёд истода натавонист, зеро қушунҳои якҷояи Артиши Сурх ва Ҷумҳурии Халқии Шуравии Бухоро ӯро дунболагир намуда, ба озодкунии Бухорои Шарқӣ (ҳудуди имрӯзаи Тоҷикистони ҷанубиву марказӣ) аз амир ва тарафдорони ӯ оғоз намуданд. Ин дастаи муттаҳида ки дар таърих бо номи Отряди экспедитсионии ҳарбӣ-сиёсии Ҳисор ном гирифтааст, дар як муддати кӯтоҳ тамоми Бухорои Шарқиро таҳти назорати хеш қарор дода, амирро маҷбур сохт, ки ба Афғонистон фирор намояд.

Пас аз ишғоли Душанбе ва дигар навоҳии Бухорои Шарқӣ моҳҳои феврал-марти соли 1921 намояндагони масъули ҳукумати навтаъсиси Ҷумҳурии Бухоро ба шаҳр меоянд ва ба созмон додани органҳои нави ҳокимият машғул мешаванд. Онҳо дар ин ҷо сараввал кумитаи инқилобии тумани Душанберо таъсис доданд, ки ба вилояти Ҳисор шомил буд. Ғайр аз намояндагони масъули ҳукумати Бухоро қароргоҳи отряди ҳарбӣ-сиёсии Ҳисор низ дар Душанбе мемонад ва аз ин вақт ба баъд Душанбе ба маркази сиёсиву маъмурии Бухорои Шарқӣ табдил меёбад.

Пас аз маркази вилояти Душанбе интихоб намудани шаҳр дар моҳи марта соли 1921 дар ин ҷо Назирати вилоятии маориф ба кор оғоз мекунад. Дар муддати кутоҳ ин ташкилот тавонист корҳои зиёдеро анҷом диҳад. Аз ҷумла моҳи апрели ҳамон сол дар пойтахт курси семоҳаи таълимӣ ба кор шурӯъ намуда, дар он қариб 40 нафар таълим мегирифтанд. Аз сабаби нарасидани муаллимон вазифаи онҳоро мудири шӯъбаи маорифи вилоят, сардори милитсия, котиби кумитаи инқилобӣ ва амсоли онҳо иҷро мекарданд. Бо кушиши шӯъбаи вилоятии маориф дар Душанбе анҷумани аввалин кормандони маорифи вилоят барпо мегардад, ки масъалаи ҷорӣ намудани корҳои таълимиро дар ҳудуди вилоят баррасӣ менамояд.

Дар масоили фарҳангӣ низ чорабиниҳо амалӣ мешаванд. Курсҳои маҳви бесаводӣ ба кор оғоз намуда, барои бо васоити таълим таъмин намудани толибилмон маблағ ҷудо карда мешавад. Соли 1923 ба Душанбе аз Қаршӣ се ҳазор нусха китоб меоранд, ки дар асоси он аввалин китобхона бунёд меёбад. Худи ҳамон сол типографияи хурд ба кор медарояд. Моҳи декабри соли 1923 аввалин маротиба дар Душанбе рӯзномаи ҳарбиён «По басмачу» чоп мешавад.

Аввали соли 1922 - ибтидои 1923 дар шаҳр аввалин амбулатория ва соли 1923 стансияи пешгирии касалиҳои сирояткунанда (противомалярийная ст.) ба кор шурӯъ мекунанд.

Аз нимаи дуюми соли 1924 вазъият дар Бухорои Шарқӣ то андоза муътадил мегардад ва имконияти пиёда намудани чорабиниҳои сиёсӣ пайдо мешавад. Аз ин хотир, бо қарори Кумитаи Марказии Умумибухороӣ аз 7 июни соли 1924 Комиссияи Фавқуллодаи Диктаторӣ фаъолияти хешро хотима медиҳад ва ба ҷои он Кумитаи Марказии Иҷроияи муваққатии шӯрои вакилони халқи Бухорои Шарқӣ бо марказ дар Душанбе созмон меёбад. Ин органи демократии ҳокимият дар давоми моҳҳои июл-августи соли 1924 дар Бухорои Шарқӣ маъракаи интихоботи вакилонро барпо мекунад ва моҳи сентябри соли 1924 дар натиҷаи ин интихобот анҷумани якуми Шӯрои вакилони халқи Бухорои Шарқӣ барпо мешавад. Ин анҷумани таърихӣ масоили ба пуррагӣ маҳв сохтани босмачигарӣ, барқарор намудани хоҷагии халқ, тақсимоти миллӣ-марзии халқҳои Осиёи Миёнаро баррасӣ ва қарорҳои дахлдор қабул менамояд. Анҷуман инчунин ҳайати роҳбарикунандаи КИМ-и Бухорои Шарқӣ ва вакилонро ба анҷумани V-и умумибухороии Шӯроҳо интихоб мекунад. Бояд зикр намуд, ки дар Душанбе баргузор шудани ин анҷуман ва ширкати аҳолии камбизоат ба сифати вакил аҳамияти бузурги таърихӣ дошта, боварии мардумро ба ҳукумати нав афзуд, дар шуури мардуми асрҳо беҳуқуқу бепуштибон инқилоберо ба вуҷуд овард.

Боиси таваҷҷӯҳ аст, ки дар рӯзи дуюми кори анҷумани якуми Шӯроҳои Бухорои Шарқӣ ба ифтихори чорумин солгарди инқилоби Бухоро, дар ш. Душанбе аввалин электростансияи дизелӣ ба кор шурӯъ намуд, ки қобилияти таъмини 200 нуқтаи равшанидиҳандаро бо барқ бархурдор буд. Ин иқдом барои тамоми шаҳри онвақтаро бо равшанӣ таъмин намудан басанда буд.

Ҳамин тариқ, пас аз баргузор шудани анҷумани 1-и Шӯроҳои вакилони халқи Бухорои Шарқӣ ва маркази он тайн шудани ш. Душанбе, пойтахти минбаъда статуси худро ҳамчун маркази минтақа мастаҳкам месозад ва муҳимтарин масоили ҳаёти ҷамъиятии Бухорои Шарқӣ дар Душанбе баррасӣ мешаванд.

14 октябри соли 1924 сессияи навбатии КИМ_и Умумироссиягӣ дар хусуси тақсимоти марзӣ миллии Осиёи Миёна қарор кабул менамояд, ки тибқи он Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон созмон меёбад ва Раиси Кумитаи Инқилобии ҶМШС Тоҷикистон Нусратулло Махсум интихоб мешавад, ки то ин дам дар шаҳри Душанбе дар ҳайати Комиссияи Фавқулоддаи Диктаторӣ ва Кумитаи муваққатии Марказии Иҷроияи Бухорои Шарқӣ фаъолият намуда, дар ин ҷо таҷрибаи кории лозима дошт ва минтақаро хуб медонист. Аз сабаби он, ки ҳайати ҳукумати ҷумҳурӣ дар ш. Тошканд қарор доштанд, онҳо то омадан ба Душанбе дар Тошканд якчанд ҷаласа мегузаронанд, ки аксар ба масоили ташкилӣ ва ба Душанбе интиқол додани пойтахт бахшида шуда буданд.

Аввалин ҷаласаи ҳукумати Тоҷикистон - Кумитаи инқилобӣ 7 декабри соли 1924 дар ш. Тошканд бо иштироки Б. Додобоев, Ҳомидов, Ч.Имомов, Ҳоҷӣ Раҳматулло Бобоҷонов, С.Соколов, Ш.Шотемур, А.Қурбӣ, И.Федко ва ба таври даъват- Дяков Ҷ.Зокирӣ ва М.Исмоилов, баргузор мешавад.

Масъалаи асосии ҷаласаи аввалин ба маркази ҷумҳурӣ - ш. Душанбе кучонидани ҳукумат буд, ки дар ин бора аъзои ҳукумат С.Соколов маърӯза намуд. Тибқи қарори қабулшуда рӯзи ба Душанбе омадан 29 декабр муайян шуда, аъзои Кумитаи инқилобӣ Шириншо Шотемур вазифадор карда мешавад, ки пешакӣ ба Душанбе рафта, барои ҳукумат ва муассисаҳои ҳукуматӣ биноҳои мувофиқ интихоб намояд ва барои иҷрои ин чораҳо 10 ҳазор рубл ҷудо карда мешавад.

Ҳайати якуми ҳукумат 16 январи соли 1925 ба воситаи ҳавопаймо ба Душанбе омад. Боқимонда аъзоёни ҳукумат ба воситаи нақлиёти бобоӣ - аспу ароба ва таҳти муҳофизати ҳарбиёни полки 13-и тирандозии куҳӣ пас аз ду ҳафта ба Душанбе меояд ва танҳо 5 феврали соли 1925 ҳайати ҳукумат дар Душанбе пурра ҷамъ мешавад.

Ҳамин тариқ, воқеоти ибтидои солҳои бистум, ки дар собиқ аморати Бухоро ба вуқуъ пайвастанд, вазъи ҷамъиятиву сиёсии минтақаро ба куллӣ тағйир доданд, ба он мусоидат намуданд, ки собиқ даҳае, ки дар ҳаёти сиёсии минтақа саҳме надошт, ба яке аз марказҳои маъмуриву сиёсии Осиёи Миёна мубаддал гардад ва минбаъд ҳамчун пойтахти ҶШС Тоҷикистону имрӯз ба сифати пойтахти Тоҷикистони соҳибистиқлол шинохта шавад.

2 ноябри соли 1926 дар ҷаласаи Раёсати Кумитаи инқилоби ҶШМС Тоҷикистон (суратҷаласаи №23) нақшаи аз ҷониби меъморон тартибдодаи шаҳри Душанбе аз назар гузаронида шуда ва доир ба номи аввалин кӯчаҳои шаҳр ва он ҷойҳое, ки онҳо мегузаранд, қарор карда шуд. Дар он гуфта мешуд, ки «Номҳои зерини кӯчаҳои Душанбе-Ленин, Коммунист, Интернатсионал, Совет, Карл Маркс, Деҳқон, Қӯрғонтеппа... ҳамагӣ ҷамъ 18 номгӯй тасдиқ карда шавад».

27 апрели соли 1927 Шӯрои комиссарони халқи ҶШМС Тоҷикистон «Дар бораи сохтмони шаҳри Душанбе» қарор қабул намуд, ки барои шаҳрсозии мураттаб аз рӯи барнома замина муҳайё намуд. Соли 1927 аз рӯи лоиҳаи меъмор П.И. Ваулин дар Душанбе аввалин қасри бошукӯҳ барои гузаронидани анҷуман, конференсия ва ҷаласаҳои гуногун - Қасри деҳқон сохта шуд. Ҳоло дар ин бино Театри драммавии русӣ ба номи В. Маяковский ҷойгир аст. Соли 1928 ҷанубтар аз кинотеатри ҳозираи ба номи Абдураҳмони Ҷомӣ бинои Комиҷроияи Марказии ҶШМС Тоҷикистон сохта шуд.

Ташкилёбии ҶШС Тоҷикистон дар роҳи минбаъдаи давлатдории халқи тоҷик давраи муҳим ба шумор мерафт. Дар харитаи сиёсии ҷаҳон давлати нав пайдо гашт, ки пойтахти он шаҳри Душанбе гардид. 19 октябри соли 1929 Анҷумани фавқулодаи Шӯроҳои ҶШСК Тоҷикистон дар хусуси табдил додани номи Душанбе ба Сталинобод қарор қабул намуд. 1 декабр Раёсати КИМ ИҶШС ба қарори Анҷумани фавқулодаи Шӯроҳои ҶШС Тоҷикистон дар хусуси табдил додани Душанбе ба Сталинобод ризоият дод.

10 сентябри соли 1929 ба Душанбе қатораи нахустин омад. Алоқаи роҳи оҳан бо Москав кушода гардид. Маҳз аз ҳамин давра болоравии қатъии иқтисодӣ ва фарҳангии Тоҷикистон оғоз меёбад. Ба василаи қатораҳои аввалин барои сохтмони заводҳо оиди тайёр намудани хишти пухта ва оҳану бетон таҷҳизоти зарурӣ оварда шуд.

Соли 1930 Ҳукумати Тоҷикистон аввалин лоиҳаи банақшагирии шаҳри Душанберо тасдиқ намуд. Моҳи феврали соли 1930 дар ҷаласаи Шӯрои шаҳри Душанбе оиди сохтмони фурудгоҳ дар қафои бино вокзали роҳи оҳан ва харидорӣ намудани таҷҳизот ба маблағи 100 ҳазор сӯм қарор қабул карда шуд. Аз соли 1931 дар Душанбе ба тарзи доимии ду ҳавопаймои Ф -13 ҷойгир гашта, дар назди Шӯрои шаҳр аэроузел ташкил карда шуд. Миёнаҳои солҳои 30-уми фурудгоҳ бо ҳавопаймоҳои тамғаи АНТ -9, ПС-5, П-5, Стал -2 пурра карда шуд.

Дар нимаи якуми солҳои 30-ум аз рӯи лоиҳаи меъмор П.И. Ваулин дар Душанбе нахустин биноҳои дуошёна-Кумитаи Шӯрои халқ (рӯ ба рӯи бинои Ҳукумати шаҳр) ва Комиссариати халқии кишоварзӣ (ҳозира бинои Вазорати адлия) сохта шуд. Соли 1934 дар хиёбони ба номи академикон С. ва 3. Раҷабовҳо (собиқ кӯчаи ба номи Кӯйбышев) аввалин мактаби тоҷикии дуошёна сохта шуд, ки ҳоло дар ин бино Осорхонаи бостоншиносони Тоҷикистон ҷой гирифтааст. Моҳи июни соли 1935 дар кӯчаи Лоҳутӣ (хиёбони Рӯдакӣ) ба сохтмони бинои Кумитаи марказии ҳизби Коммунистии (КМ ҲҚ) Тоҷикистон ба гармидиҳии буғӣ оғоз намуданд (ҳозира бинои Раёсати Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон). Дар ҳамин сол бинои Бонки Давлатӣ-Бонки Миллии Тоҷикистон ба истифода дода шуд.

Дар соли 30-юм индустриякунонии ба тадриҷи шаҳр оғоз ёфт, ки дар он 20 корхонаи саноатӣ -заводҳои хишт, чарм, чӯбкоркунанда, таъмири мошинҳо, пивокашӣ, гаҷбарорӣ, шоҳибофӣ, ду фабрикаи дузандагӣ, комбинати гӯшт, ГЭС - и Варзоб ва ғайра пайдо гардид. Агар дар соли 1929 ҳаҷми маҳсулоти умумии дар соли 1939 он 45,2 млн. сӯмро ташкил медод.

3 марти соли 1938 Ҳукумати Тоҷикистон нақшаи генералии шаҳри Душанберо, ки меъморони Ленингради М. Баранов, Н.Баранов, муҳандисон Г. Сидко ва Г.Шлеховский таҳия намуда буданд, тасдиқ намуд. Нақша барои 170 ҳазор истиқоматкунандагон муқаррар шуда буд ва сохтмони шаҳр танҳо дар соҳили чапи дарёи Душанбе пешбинӣ шуда буд. Вале аллакай дар соли 1939 сохтмончиёни пойтахт ба соҳили рости дарёи Душанбе қадам ниҳоданд. Ҷавонони шаҳр ба сохтмони кӯли Комсомол ва боғи он шурӯъ намуданд, корҳо оиди бунёд намудани иншоотҳои варзишӣ, ки ба оғози сохтмони комплекси бузурги варзишӣ асосгузоштанд, сар шуданд. 23 январи соли 1939 бо фармони Раёсати Шӯрои вазирони ҶШСТ дар Душанбе се ноҳияи маъмурӣ -Душанбе (соли 1961 ноҳияи Октябр, соли 1999 —ноҳияи Исмоили Сомони) Марказӣ ва Роҳи Оҳан таъсис дода шуд.

Дар соли 1939 шумораи аҳолии Душанбе ба 82,5 ҳазор нафар расида буд.

Душанбе дар ду даҳсолаи аввал, ҳамчун пойтахт роҳи пуршарафи меҳнатиро тай намуд. Вале дар пеши чашм мувофиқи он замон аз қишлоқи оддии ба шаҳри замонавӣ мубаддал гардид. Душанбе дар индустриякунонии Тоҷикистон саҳми зиёд гузошт. Маҳсулоти он ба сохтмонҳои муҳимтарин ва корхонаҳои дурдасттарини ҷумҳурӣ расонда мешуданд. Синфи коргари пойтахт дар баланд бардоштани хоҷагии кишоварзӣ ва гузаронидани системаҳои муҳими ирригатсионӣ кӯмаки зиёд расонд. Душанбе маркази фарҳангии мамлакат гардид. Дар ин ҷо бешатари мактабҳои олӣ ва омӯзишгоҳҳои касбию техникӣ мутамарказонида шуданд, беҳтарин кадрҳои илмӣ меҳнат мекарданд, ахли санъату адаб эҷодкорона кор мекарданд.

Субҳи 22 июни соли 1941 Германияи фашиста бе имони ҷанг ногаҳон ба Иттиҳоди Шӯравӣ ҳуҷум намуд. Ҳукумати Шӯравӣ дар изҳороти хурд ба воситаи радио дар ҳудуди ҳамин рӯз халқ ва армияро барои муборизаи беамон ба зидди истилоҳгарон даъват намуд. Ҷанги Бузурги Ватанӣ оғоз ёфт.

Фиристодаҳои Душанбе дар набардҳо Ҷанги Бузурги Ватанӣ мардонагӣ ва диловарӣ зоҳир мекунанд. Ягон задухурди калоне набуд, ки дар он ҷанговарони душанбегӣ иштирок надошта бошанд. Даҳҳо ҳазорҳои онҳо бо ордену медалҳо ИҶШС мукофотонида шуданд, ба ҳаждаҳ нафар душанбегиён унвони Қаҳрамони Иттифоқи Совета дода шуд. Фиристодагони Душанбе бо мардонагию диловарӣ дар ғалабаи умум бар душман саҳми арзандаи худро гузоштанд.

Дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ хоҷагии халқи Душанбе ба тарзи ҳарбӣ гузаронида шуд. Сохтмонҳои саноатӣ якбора паст рафт, зеро маблағгузории асосӣ дар навбати аввал барои тадбирҳои мудофиавӣ масраф мегаштанд. Бо вуҷуди ин дар ҳамин давра Навбати аввали комбинати бофандагӣ, заводи семент, фабрикаи трикотажӣ, якчанд корхонаҳои соҳаи озуқаворӣ, Канали Калони Ҳисор ба истифода дода шуданд.

Ҳарсола симои шаҳри Душанбе низ зеботар мегашт. Аз соли 1946 васеъ намудану асфалтпӯш кардани кӯчаҳо оғоз гардид. Дар нимаи дуюми солҳои 40-ум сохтмони муҷтамаи зебое, ки сохтмонаш аз соли 1939 оғоз ёфта буд, ба охир расид. Нақшаи асосиро дар он театри Академии опера ва балета ба номи С. Айнӣ, майдони ба номи 800- солагии Маскав, меҳмонхонаи «Вахш» ва бинои истиқоматии сеошёна бо мағозааш мебозиданд. Дар айни замон майдони ба номи 800-солагии Маскав яке аз ҷойҳои зеботарини пойтахт ба ҳисоб меравад.

Дар соли 1946 сохтмони Қасри Ҳукумат, ки ҳоло дар он Маҷлиси Намояндагони маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷой гирифтанд, ҳамчунин майдони Дӯстӣ ба охир расонда шуд.

Соли 1964 аз ҷониби меъморони Тоҷикистон «Муқарароти асосии инкишофи шаҳри Душанбе барои солҳои 1965-1980» (муаллифон В. Пекарский, И. Ткачев, С. Самонина, Т. Терещенко, В. Бирюков) пешниҳод карда шуд, ки дар ин маврид он барои 460 ҳазор нафар аҳолӣ пешбинӣ шуда буд. Ин муқарарот дар шакли лоиҳаи сохтмони Душанбе, ки 25 апрели соли 1966 тасдиқ ёфт, барои сохтмони муттасили шаҳракҳои истиқоматӣ дар кӯчаҳои Московский, хиёбони Саъдии Шерозй, маҳалаҳои истиқоматии 1 ва 2-юми Совета, микрорайони 82 такони сахт буд. Дар ибтидои солҳои 60-ум фурудгоҳ, вокзали роҳи оҳан, меҳмонхонаи «Душанбе», дар Осиёи Миёна калонтарин беморхонаи клиникии № 3 сохта шуданд.

Дар солҳои 70-80 кӯча ва хиёбонҳои пойтахтро биноҳои нави бошукӯҳ - Пажӯҳишгоҳҳои бешумори Академияи имлҳо, Вазоратҳои корҳои дохилӣ ва амният, муҷтамаи ёдгории Садриддин Айнӣ, меҳмонхонаи «Тоҷикистон» ва «Авесто», муассисаҳои фарҳангӣ – Қасри фарҳангии иттифоқҳои касаба, комплекси киною консерти «Борбад», Сирк, Театри бачагонаи лӯхтак, Театри ҷавонон ба номи М. Воҳидов, мактабҳои олии таълимӣ - Донишкадаи ҳунарҳои зебои ба номи М. Турсунзода, Донишкадаи тарбияи бадан ва варзиш, Донишкадаи забонҳо зеб доданд. Навбатҳои аввали комплексҳои Донишгоҳи давлатии Тоҷикистон ва Донишгоҳи давлатии тибби Тоҷикистон, боғҳои фарҳангию фароғатӣ- Дӯстии халқҳо, Ғалаба ба муҷтамаи ёдгориаш, даҳҳо биноҳои ҷамъиятӣ, таълимгоҳҳои таъсилоти ҳамагонӣ, муассисаҳои тиббӣ, даҳҳо боғ, кинотеатрҳо ва ғайра ба истифода дода шуданд. Дар роҳҳо гузаргоҳҳои пиёдарави зеризаминӣ сохта шуданд.

Соли 1974 ба муносибати 50-солагии ташкилёбии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва барои комёбиҳои хоҷагию фарҳангӣ, барои саҳми меҳнаткашони тоҷик дар таъмини ғалаба дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ бо фармони Раёсати Шӯрои Олии ИҶШС шаҳри Душанбе бо ордени Байрақи Сурхи Меҳнат мукофонида шуд.

Дар охири солҳои 100-ум бо сабаби вазъи ноустувори ҷамъиятию сиёсӣ ва бар асари он якбора ҳиҷрат намудани мардуми русзабон, аҳолии Душанбе аз 650 ҳазор то 540 ҳазор кам гардид.

Ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992-1997 дар Тоҷикистон яке аз давраҳои вазнинтарин ва тезутунд дар таърихи халқи тоҷик ба шумор меравад, зеро сабабҳои ин зиддияти яроқнокро муайян кардан хеле душвор аст. Ҷанг бо оштинопазирӣ ва бераҳмиаш ҳамто надошт. Дар он бо тарзи возеҳ бартарии сиёсат бар омилҳои ҳарбию стратегӣ, бахусус нақши сабабҳои иҷтимоию рӯҳӣ - боварии сангарнишастагон ба ҳақиқати кори худ, ташаббускорӣ, ҷонфидоии фавқулодда ва ғайраҳо ҷой доштанд. Фоҷеаи ҷанг ҳамчунин аз он иборат буд, ки бераҳми бераҳмиро ба бор меовард ва ба гирдоби ҳаводиси фоҷеавӣ миллионҳо одамони бегуноҳи аз мансабҳои дур кашида шуда буданд.

Ҷанги шаҳрвандӣ моҳи май соли 1992 ба задухӯрди тезутунди як халқ дар ду майдони Душанбе - Шаҳидон (собиқ майдони ба номи И.Путовский) ва Озодӣ, ки дар хиёбони Рудакӣ дар масофаи 500 метр аз ҳамдигар дурӣ доштанд, оғоз ёфт.

Шаҳри дӯстию меҳмоннавоз, ки дар он халқҳои гуногун дӯстона мезистанд, дар рӯзҳои башумор ба шаҳри ноором, ваҳшат, ғаму андӯҳ ва дарду аламталаб табдил ёфт.

Хушбахтона, Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар қасри, Арбоби ш. Хуҷанд моҳҳои ноябр-декабри соли 1992 баргузор гардид, пеши роҳи парокандагии давлату миллатро боздошт ва пойтахти азизи мо ба давраи нави тараққиёти хеш ҳамчун пойтахти давлати соҳибистиклоли Тоҷикистон ворид гашт.

А. Гафуров, номзади илмҳои таърих, дотсент

Ҳамасола шанбеи сеюми моҳи апрел дар Тоҷикистон Рӯзи пойтахт таҷлил мегардад. Имсол санаи мазкур ба 19 апрел рост меояд.

Чанд рӯз пеш, зимни баргузории Иҷлосияи аввалини Маҷлиси Миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, даъвати ҳафтум Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ таъкид намуданд,ки зарфияти рушди пойтахти Тоҷикистон бузург аст ва дар ин самт боз ҳам бештар фаъолият кард. Ин боварии Президенти Тоҷикистон албатта ба он вобастааст, ки дар замони ба раҳбарии шаҳри Душанбе омадани шаҳрдори ҷавону мактабдида муҳтарам Рустами Эмомалӣ, он аз пешина бамаротиб фарқкунанда гардид.

Албатта шаҳри Душанбе, ки соли гузашта 100 солагии он таҷлил шуд, дар сохтусози давлати миллии тоҷикон мақоми ба худ хосу арзанда дорад. Душанбешаҳр дар масири рушд дар асри XX роҳи пурпечу тоберо тай кардааст. Ҳамон тавре медонем, пеш аз он ки Душанбе пойтахт гардад, як деҳаи хурд бо аҳолии маҳаллӣ буд, ки рӯзҳои душанбе бозори маъруф дошт ва маҳз аз ҳамин ҷост, ки номаш “Душанбе” шудааст.

Ҳарчанд оғози давраи рушди Душанбе ҳамчун шаҳр асосан ба нимаи аввали асри ХХ баробар омадааст, ин мавзеъ бо иқлими мусоид ва мавқеи мувофиқи ҷуғрофии он чун макони зисту фаъолияти одамон таърихи басо қадимӣ дорад.

Дар таърихномаҳо зикр шудааст, ки номи Душанбе бори нахуст моҳи декабри соли 1676 дар номаи хони Балх Субҳонқули Баҳодур ба шоҳи давлати рус Романов ишора шуда, дар он оид ба сокин будани аҳолӣ дар мавзеи Душанбе маълумот медиҳад. Чандин аср пеш олим ва муаррихи ибтидои асри VIII Маҳмуд ибни Валии Балхӣ доир ба иқлими мусоид, олами наботот ва ҳайвоноти мавзеи Душанбе ва атрофи он маълумоти фаровон додааст.

Бо вуҷуди ин ҳама таърихҳо дар маълумотномаҳои замони шӯравӣ дар бораи Душанбе танҳо мегуфтанд: «Давраи асосии рушди Душанбе ба сифати шаҳр пас аз барқарор гардидани Ҳокимияти шуравӣ дар Осиёи Марказӣ оғоз ёфта, он аз 21 августи соли 1924 нахуст ба сифати маркази Ҷумҳурии Мухтори Тоҷикистон ва баъдан, аз 14 октябри соли 1924 баробари таъсиси Ҷумҳурии Мухтори Шуравии Сотсиалистии Тоҷикистон пойтахти давлати навтаъсиси шуравӣ эълон карда мешавад»[1].

Ҳамин тавр Душанбе ахиран ба худ мақоми шаҳрро гирифта, таи солҳои 1929 - 1961 Сталинобод ном дошт. Аз соли 1961 дубора Душанбе номгузорӣ шуд.Дуруст аст, ки аз ҳамон замон равандҳои азими сохтмонӣ оғоз ёфта, Душанбе ба як маркази сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии кишвар табдил ёфт. Аммо, ҳамон тавре муаррихону фарҳангшиносон таъкид намудаанд, Душанбеи он замон дар худ нишонҳои миллиро хеле кам дошт. Рамзҳо ва нишони миллӣ маҳз дар замони Истиқлоли давлатӣ дар пойтахт таъсис ва бунёд ёфтаанд. Ҳамон тавре Сарвари давлат дар 90-солагии пойтахт изҳор доштанд:«Аз ҷумлаи ифтихороти мо дар замони соҳибистиқлолии Ватани муқаддасамон аст, ки муҷассама ва маҷмааи ёдгории асосгузори давлати мутамаркази тоҷикон — Исмоили Сомонӣ ба муносибати 1100-солагии давлатдории аҷдоди некномамон — Сомониён ҳамчун тантанаи адолати таърихӣ ва рамзи таҳкими ваҳдати милливу эҳёи Тоҷикистон маҳз дар майдони марказии шаҳри Душанбе гузошта шуд»[2].

Бо шарофати Истиқлолияти давлатӣ ва дар асоси дастуру ҳидоятҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва саъйю кӯшишҳои бемисли Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ пойтахти Ватани маҳбуби мо – шаҳри Душнабе беш аз пеш рушду тараққӣ намуда, таҷассумгари ободиву сарсабзӣ, рамзи сарфарозӣ ва дилбастагии мардуми Тоҷикистон ба ҳаёти зебо гардидааст.

Ҳамон тавре дар маълумотномаҳои расмӣ омадааст, дар пойтахт танҳо дар доираи ҷашни бузурги миллӣ – 30 — солагии Истиқлолияти давлатӣ беш аз 4300 иншооти таъиноташ гуногун сохтаву мавриди баҳрабардорӣ қарор гирифтааст. Аз ҷумла, бунёди 16 муассисаи таҳсилоти умумӣ ва томактабӣ, 8 муассисаи тандурустӣ, 50 коргоҳу корхонаи саноатӣ, 19 бинои маъмурӣ, 225 иншооти баландошёна бо 161 маркази хизматрасонӣ, 62 майдончаи варзиш, 9 гулгашт, таъмири 2 321 бинои истиқомативу маъмурӣ, 116 хобгоҳ ва таъсиси беш аз 15 ҳазор ҷойҳои нави корӣ анҷом дода шуд.

Воқеан, Душанбе дар солҳои истиқлолият ба маънои том дигаргун шуда, дар ҳамаи соҳаҳо ба дастовардҳои беназир ноил гардида истодааст.Дар ин солҳо дар пойтахт биноҳои аз ҷиҳати меъморӣ диққатҷалбкунанда бо унсурҳои миллӣ ба монанди Китобхонаи миллӣ, Осорхонаи миллии Тоҷикистон, қасрҳо – «Кохи Сомон», «Кохи Наврӯз», «Душанбе – Плаза», «Қасри Бахт» ва як қатор иншооти дигар сохта шуданд, ки ифтихори ҳар як сокини хурду бузурги пойтахт ва боиси муаррифии он дар арсаи ҷаҳон гардидааст.

Душанбе боргоҳи неруҳои бузурги зеҳнӣ буда, рамзи давлатдорӣ ва ҷаҳони маънавии он дар маҷмааи меъмории Ваҳдати миллӣ ва эҳёи Тоҷикистон бо муҷассамаи Исмоили Сомонӣ, пайкараҳои бошукӯҳи алломаҳои оламшумули илму адаб — Абуабдуллоҳ Рӯдакӣ, Абуали ибни Сино, Абулқосим Фирдавсӣ, Умари Хайём, Садриддин Айнӣ, Абдураҳмони Ҷомӣ, Бобоҷон Ғафуров ва дигарон ифода гаштаанд.

Яке аз баландтарин парчам дар ҷаҳон бо баландии 165 метр маҳз дар шаҳри Душанбе дар замони соҳибистиқлолӣ қомат афрохта, дар китоби рекордҳои Гиннесс сабт гардидааст.

Дар Душанбе масҷиде бунёд шуд, ки яке аз иншооти боҳашамати меъмории Тоҷикистон ва бузургтарин иншооти соҳа дар замони соҳибистиқлолӣ ба шумор меравад.

Маҷмааи «Майдони Истиқлол», ки бо санъати баланди меъмории миллӣ бунёд гардида, дар он осорхонаи шаҳр бо нигораву ашёи нодири таърихӣ ҷойгир шудааст, имрӯзҳо ба макони сайру саёҳати садҳо сокинону меҳмонони хориҷи кишвар табдил ёфтааст.

Нигора ва экспонатҳои осорхонаҳои таърихӣ-кишваршиносии пойтахт, аз ҷумла Осорхонаи миллии Тоҷикистон, Осорхонаи миллии бостоншиносӣ, Осорхонаи мардумшиносӣ, Хона-осорхонаҳои нобиғаҳои илму адаб ва фарҳанги оламшумули тоҷик аз таърихи пурғановат, маданияти қадима ва диёри зебоманзару афсонавии Тоҷикистон шаҳодат медиҳанд.

Ин ҳамаро дар дохилу хориҷи мамлакат эътироф доранд. Дар натиҷа Душанбеи мо бо ҷоизадории Шаҳри сулҳ ва амнияти хеш соли 2012 аз рӯи ҷавобгӯ будан ба талаботи ҷории интихоби ниҳодҳои Созмони Милали Муттаҳид, яъне мавҷудияти уҳдадории баланд аз ҷониби мақомоти маҳаллӣ, ниҳоди намояндагии маҳаллӣ, ҷой доштани воқеияти зарфиятҳои ҳамкорӣ ва таваҷҷуҳи хосса дар шаффофияти фаъолият, дар радифи шаҳрҳои Бейрути Калон (Лубнон), Метро Манила (Филиппин), Марокаш (Марокаш), Найроби (Кения), Рио-де Жанейро (Бразилия), Сан-Хосе (Коста-Рика), Тегусигалпа (Гондурас) ба макони татбиқи Иқдомоти Глобалии волотарин созмони байналмилалии зикргардида дар бахши «Шаҳрҳои бехатар ва рафоқат барои ҳамагон» оид ба Барномаи тавсеаи ҳуқуқ ва имкониятҳои занону кӯдакон дар партави рушди устувори шаҳрҳои сайёра пазируфта шуд.

Ҳоло Душанбешаҳр аъзои Ассамблеяи байналхалқии пойтахтҳо ва бузургшаҳрҳо (МАГ), Ташкилоти байналхалқии бародаршаҳрҳо (МОГП), Ташкилоти Боулдер-Душанбе бародаршаҳрҳо (БДГП), Ташкилоти Умумиҷаҳонии Шаҳрҳои Муттаҳида ва Ҳокимиятҳои Маҳаллӣ (ВО ОГМВ) мебошад.

Яъне таҷлили Рӯзи пойтахт на танҳо ёдоварӣ аз гузаштаи пурифтихори пойтахт, балки арҷгузорӣ ба саҳми мардуми заҳматкаши он дар бунёди як шаҳрест, ки рамзи давлатдории тоҷикон аст.

Бо таҷлили Рӯзи пойтахт, насли нав аз таърих, фарҳанг ва арзишҳои миллӣ бештар огоҳ мешаванд ва ҳисси ватандӯстӣ дар қалбҳои онҳо таҳким меёбад. Ин ҷашн на танҳо як санаи тақвимӣ, балки як рӯҳия ва нерӯи мусбат барои рушди оянда хоҳад буд.

Рухшона Азизхонова, - ходими хурди илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Адабиёти истифодашуда:

1. ДИРӮЗ, ИМРӮЗ ВА ФАРДОИ ДУРАХШОНИ ДУШАНБЕ. Эҳдо ба Рӯзи пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон. Манбаи электронӣ// https://khovar.tj/2023/04/dir-z-imr-z-va-fardoi-durahshoni-dushanbe-e-do-ba-r-zi-pojtahti-um-urii-to-ikiston// [Санаи дастрасӣ:17.04.2025]

2. Суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба ифтихори 90 — солагии ба мақоми пойтахт соҳиб шудани шаҳри Душанбе.

Манбаи электронӣ//https://sadoimardum.tj/president/suhanroni-o/dushanbe-sha-ri-umedu-orzu-o/ [Санаи дастрасӣ:17.04.2025]