Боз як кашфиёти нодирро дар соли 2025 ҳаводорони астрономия ва мутахассисони ин соҳа таҷлил карданд. Ин ҳам бошад пайдоиши як ҷирми берун аз Низоми офтобӣ, ки аз фазои байниситорагӣ ба мо ворид шудааст. Номи ин ҷирм кометаи 3I/ATLAS буда, пас аз 1I/ʻOumuamua (2017) ва 2I/Borisov (2019) — сеюмин объекти байниситорагии аз ҷониби инсоният мушоҳида шуда мебошад.

Ҳафтаи равон (санаҳои 11–14 ноябри соли 2025) аз ҷониби муҳаққиқони Институти астрофизикаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо истифода аз телескопи Сейсс 1000 (1 метра) - и Расадхонаи астрономии байналмилалии Санглох мушоҳидаи ин ҷирми нодири байниситорагӣ — кометаи 3I/ATLAS, гузаронида шуд.

Тибқи баъзе маълумотҳои расмӣ ва ғайрирасмӣ, ки дар шабакаҳои иҷтимоӣ ва дигар воситаҳои ахбори омма баҳсу ҳангома ба миён оварданд, гӯё як зонди берунизаминӣ ба фазои наздизаминӣ ворид шудааст. Аммо таҳқиқотҳо нишон медиҳанд, ки ин хабарҳо асоси илмӣ надоранд. Ҷирми мушоҳидашуда дар асл як объекти нодири байниситорагӣ — кометаи 3I/ATLAS мебошад, ки ягон хатаре барои Замин эҷод намекунад.

Кометаи 3I/ATLAS санаи 1 июли соли 2025 тавассути системаи автоматии ATLAS (Asteroid Terrestrial-impact Last Alert System), ки дар Чили фаъолият дорад, ошкор гардид.

Натиҷаҳои аввалини мушоҳидаҳо нишон доданд, ки мадори ҷирм гиперболӣ буда, эксентриситети он аз 6 зиёд аст. Ин маънои онро дорад, ки ҷирм ба таври ҷозибавӣ аз Офтоб вобаста набуда, пас аз он, боз ба фазои байниситорагӣ бармегардад.

Комета бо суръати тақрибан 68 километр дар як сония вориди минтақаи дохилии Низоми офтобӣ шуда, масофаи наздиктарини он ба Офтоб дар нимаи моҳи сентябри соли 2025 ба қайд гирифта шуд.

Тибқи таҳқиқоти аввалия бо телескопҳои заминӣ ва кайҳонӣ (аз ҷумла James Webb Space Telescope), дар комаи кометаи 3I/ATLAS миқдори зиёди диоксиди карбон (CO₂) ва оксиди карбон (CO) ошкор шудааст. Ин нишон медиҳад, ки таркиби он аз бисёр кометаҳои дохилии Низоми офтобӣ фарқ мекунад.

Пайдоиши ҷирмҳои байниситорагӣ барои мутахассисони соҳаи астрономия аҳамияти бузург дорад. Онҳо ба олимон имкон медиҳанд, ки модда ва ташкилаи ибтидоии ситораҳо ва сайёраҳои дигарро омӯзанд. Ин гуна ҷирмҳо шояд пораҳои боқимонда аз системаҳое бошанд, ки дар онҳо ташаккули сайёраҳо ба таври дигар сурат гирифтааст.

Кометаи 3I/ATLAS яке аз навтарин ва ҷолибтарин кашфиётҳои астрономӣ дар даҳсолаи охир мебошад. Он ба монанди фиристодае аз олами дури ситораҳо буда, дар хусуси он ки кайҳон то чӣ андоза гуногун ва васеъ аст, ба мо маълумот меорад.

“Барои халқ, ҳукумат ва давлати мо Иҷлосияи 16- уми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аҳамияти бузурги таърихӣ дорад. Он ҷомеаро аз муқовимати сиёсии фоҷиабор, аз ҷанги таҳмилии бародаркуш, аз оворагиву дарбадарӣ наҷот дод. Асолати таърихии халқамон, яъне одамият, маърифатпарварӣ ва сӯлҳдӯстиро ба ӯ баргардонд. Дастархонашро пурфайз кард”

Эмомалӣ Раҳмон

Таърихи куҳандиёри Тоҷикистони соҳибистиқлол саршор аз воқеаҳои бузурги сиёсӣ ва саҳифаҳои рангине аст, ки инъикосгари як марҳалаи ташаккул ва рушди давлатдории миллӣ мебошад.

Сарнавишти миллати тоҷик дар давоми асрҳо чун дигар қавмҳои ориёинажод бисёр ҳам печ дар печ буда, халқи тоҷик дар мубориза барои озодӣ ва эҳёи давлатдорӣ дар масири таърих ҷоннисориҳои зиёде кардааст.

Лозим ба ёдоварист, ки 16-уми ноябри соли 2025 аз гузашти Иҷлосияи XVI – уми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 33- соли рассо пур мешавад. Мардуми шарифи Тоҷикистон ҳамасола ин санаи муҳими тақдирсозро дар фазои танинандози сулҳу ваҳдати миллӣ таҷлил менамоянд. Зеро маҳз 33 сол муқаддам бо иштироки вакилони халқ, баҳри ба як низоми муайян овардани авзои сиёсии ҷомеа дар шаҳри бостонии Хуҷанд Иҷлосияи XVI – уми Шурои Олӣ баргузор гардид. Вақте сухан аз Иҷлосияи XVI – уми Шурои Олӣ, даъвати XII меравад, ёдовар мешавем, ки то расидан ба ин айём чӣ мушкилотро аз сар гузаронидем ва ниҳоят ба ҳадаф расидем.

Дар ҳамон авзои мураккаби сиёсии ҷомеа, дар меҳвари “Маҷлиси машваратӣ” доир ба эътидол овардани вазъи сиёсӣ, қабули конститутсияи нав, барқарор намудани ҳокимияти конститутсионӣ ва интихоби роҳбарияти нави сиёсӣ, ҳалли масъалаи фирориён, ҳолати вазнини иқтисодию иҷтимоии ҷумҳурӣ садо дод ва аз Шурои Олӣ талаб гардид, ки оид ба ин ва дигар масоили мубрам қарорҳои дахлдор ва созанда қабул намояд.

Масъалаи муҳим ва мубрами Иҷлосия интихоби роҳбари нави ҷумҳурӣ маҳсуб меёфт. Ҳамин тавр, баррасии масоили интихоби Раиси нави Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон мавриди муҳокима қарор гирифт. Намояндаи халқ Мирзоев А. аз ҳавзаи интихоботии № 47, аз номи намояндагони шаҳри Турсунзода ва ноҳияҳои Ҳисору Шаҳринав сухан намуда, номзадии вакили халқ Эмомалӣ Шарифович Раҳмоновро аз ҳавзаи интихоботии Данғара ба вазифаи Раиси Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод намуд. Дар натиҷаи овоздиҳии пинҳонӣ аз 193 нафар вакили халқ, ки дар Иҷлосия ширкат меварзиданд, 186 нафар ба тарафдории Эмомалӣ Раҳмонов овоз доданд. Дар маҷмӯъ 74 санади ҳуқуқӣ, аз ҷумла 15 қонун, 52 қарор, 6 фармон ва 2 муроҷиатнома қабул гардид. Тибқи Қарори Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 19 – уми ноябри соли 1992 Эмомалӣ Шарифович Раҳмонов ба вазифаи Раиси Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб гардид.

Пешвои муаззами миллат, Эмомалӣ Раҳмон бо як ҷасорату мардонагӣ савганд ёд намуд, ки дар хидмати мардуми Тоҷикистон қарор хоҳад дошт ва ба Конститутсия, Парчаму Нишони давлатӣ ҳамеша содиқ мемонад ва суханони хешро бо чунин матлаб оғоз намуд, ки “Ман кори худро аз сулҳ оғоз хоҳам кард. Ман тарафдори давлати демократӣ ва ҳуқуқбунёд мебошам. Мо ҳама бояд ёру бародар бошем, то ки вазъиятро ором намоем…”

Маҳз бо туфайли амалӣ гардидани ҳамон қарору қонунҳои Иҷлосия XVI-уми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон буд, ки имрӯзҳо кишвари азизамон Тоҷикистони биҳиштосо тавонист, дар фазои сулҳу оромӣ, дустӣ, эҳтиром ва эътирофи якдигар рушду равнақ намояд.

Маҳз натиҷаи ҳамон Иҷлосия буд, ки заминаи муҳим барои истиқрори сулҳ, ризояти миллӣ ва ҳамбастагии мардуми кишвар гузошт, волоияти қонун барқарор шуд ва ҳалли масъалаҳои муҳими сиёсӣ бо роҳи конститутсионӣ шурӯъ гардид.

Иҷлосия исбот кард, ки миллати тоҷик дорои қувваи солим ва иродаи қавиест, ки кишварро аз буҳрони сиёсӣ берун бароварда метавонад. Аҳамияти таърихии Иҷлосия барои дарки худшиносӣ ва ҳуввияти миллии тоҷикон ва мардуми Тоҷикистон арзиши бузурги таърихие дорад, ки имрӯз мояи ифтихор аст. Иҷлосия истиқлоли воқеии миллати тоҷикро бо сарварии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъмин карда, барои худшиносии миллӣ ва иқдоми муҳими сиёсию иҷтимоӣ ва фарҳангӣ заминаи мусоид фароҳам овард.

Воқеан, имрӯз, таҳлили роҳи 31- солаи ҷумҳурии мустақил ва соҳибихтиёри Тоҷикистон нишон медиҳад, ки сарчашмаи дастовардҳои назарраси дар ин фосила ба даст омада, пеш аз ҳама, суботу ваҳдати ҷомеа, эъмори аркоми давлатдории навини миллӣ, раҳоӣ аз бӯҳрони иҷтимою иқтисодӣ ва фарҳангӣ маҳз ҳамин иҷлосияи таърихӣ мебошад.

Натиҷа ва самараи ҳамон Иҷлосияи тақдирсоз аст, ки солҳои охир гулгашту хиёбонҳои пойтахти азизамон таҳти сарварии Пешвои муаззами миллат ва ҷидду ҷаҳди бевоситаи Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ, ободтару зеботар гашта, маҳбуби дили сокинони пойтахту кишвари азизамон ва сайёҳони хориҷӣ гаштаанд. Пешрафти иқтисодиёт ва таъмини амнияти шаҳрвандон боис гашт, ки ҳамасола ба Тоҷикистон ҳазорон сайёҳони хориҷӣ ташриф меоранд.

ДОСТИЕВА Дилафруз, ходими хурди илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти

омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Воқеан ҳам дар шароити соҳибистиқлолӣ ҷиҳати таҳкими рукнҳои давлати соҳибистиқлол, демократӣ, дунявӣ ва иҷтимоии Тоҷикистон иқдомҳои муассир ба вуқуъ пайваста, самтҳои асосии сиёсати дохиливу хориҷии давлат, бо назардошти манфиатҳои миллӣ муайян шудаанд. Дар муддати кӯтоҳи таърихӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон дар баробари дигар дастовардҳо дар сиёсати хориҷии худ ба комёбиҳои назаррас ноил гардад. Тавре маълум аст, Пешвои миллат дар давроне ба ҳайси сарвари сиёсӣ фаъолиятро оғоз намуд, ки Тоҷикистон баъди ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ ба нооромиҳои сиёсӣ рӯбарӯ гардида буд. Аз вазъи дохилии кишвар қувваҳои манфиатдори хориҷӣ истифода намуда, дар кишварамон оташи ҷанги таҳмилиро фурӯзон намуданд. Нахустин комёбии Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин буд, ки тавонист дар Иҷлосияи XVI - уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун чеҳраи сиёсӣ бо як шуҷоату мардумсолорӣ худро муаррифӣ намуд. Далели ин садҳо барқияҳое мебошанд, ки ба иҷлосия ва садову симо меомаданду қариб як хел шурӯъ мешуданд: «Аз суханронии аввалини Шумо дар дили мо шуълаи умед фурӯзон гашт...».

Албатта, дар нутқи Раиси тозаинтихоби Шӯрои Олӣ ифтихори ватандорӣ, дурандешӣ, ҳисси баланди масъулият ва қотеияту матонат дида мешуд ва чунин хусусиятҳояш ба сарвари давлати тоҷикон Эмомалӣ Раҳмон имкон дод, ки дар сухани худашон содиқ монда, барои хотима бахшидан ба низоъ ва хусумати дохилӣ, таҳкими сулҳу салоҳ ва ваҳдати миллӣ миёни мардуми кишвар комёб гарданд. Дар чунин шароит мебоист сиёсати хориҷии Тоҷикистон муҳтавои амалгаро ва воқеъбинона дошта бошад ва ба татбиқи пайгиронаи ҳадафҳои милливу давлатии мамлакат мусоидат намояд.

Бояд гуфт, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 29 сентябри соли 1993 нахустин бор аз минбари Созмони Милали Муттаҳид сухан ронда, ҷомеаи ҷаҳониро бо ҳадафҳои сиёсии сулҳҷӯёна ва таҳкиму тақвияти ҳамкориҳо бо ҳама кишварҳои дӯсту сулҳпарвари ҷаҳон ошно намуд. Маҳз бо шарофати сиёсати сулҳҷӯёна ва бунёдкоронаи Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Тоҷикистон дар арсаи љањонӣ мавқеи худро пайдо карда, ба ҳайси як субекти муносибатҳои байналмилалӣ шинохта шуд.

Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон зери роҳбарии Сарвари давлат бо кишварҳои зиёди ҷаҳон равобити дипломатӣ барқарор карда, муносибатҳои шарикиро бо ҷомеаи ҷаҳонӣ дар чорчӯби созмонҳои байналмилаливу минтақавӣ роҳандозӣ намуда, рушди ҳамкориҳоро дар ин самт идома медиҳад. Тоҷикистон бо ташкилотҳои байналмилаливу минтақавӣ, аз ҷумла бо Созмони Милали Муттаҳид ва ниҳодҳои тахассусии он, Созмони ҳамкории Шанхай, Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ, Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо, Созмони ҳамкории иқтисодӣ ва Созмони ҳамкории исломӣ, инчунин, бо шарикони рушд ва ниҳодҳои молиявии байналмилаливу минтақавӣ ба роҳ мондааст.

Тавре ки дар Консепсияи сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст: «Сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон сиёсати «дарҳои кушода», сулҳхоҳона ва беғараз буда, зимни татбиқи он, Тоҷикистон омодааст бо ҳамаи кишварҳои дуру наздик робитаҳои дӯстона ва эътирофи манфиатҳои тарафайнро дар асоси эҳтироми ҳамдигар, баробарӣ ва ҳамкориҳои мутақобилан судманд густариш диҳад».

Қайд намудан зарур аст, ки аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирию пуштибонӣ ёфтани ташаббусҳо ва пешниҳодоти Тоҷикистон, бахусус, дар ҳалли масъалаҳои обу энергетика, пиряхҳо, сулҳу субот, мубориза бар зидди терроризм, ифротгароӣ ва муомилоти ғайриқонунии маводи мухаддир, аз байн бурдани мушкилоти Афғонистон ва ғайра баёнгари мавқеи фаъоли Тоҷикистон мебошад. Ин ҳама аз имиҷи байналмилалии Тоҷикистон дар низоми ҷаҳонӣ ва обрӯи баланди Президенти кишвар дар арсаи сиёсии олам шаҳодат медиҳад.

Маҳз бо кӯшишу талошҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мавзӯи «дипломатияи об» ба рӯзномаи байналмилалии масъалаҳои ҳалталаб ба таври доимӣ дохил гардид. Ҳуқуқи истифодаи об ҳамчун сарвати табиӣ ва ҳифзи он дар сатҳи зарурӣ масъалаи глобалие буд, ки маҳз тавассути Роҳбари давлати мо ба сатҳи масоили байналмилалӣ бароварда шуд. Албатта, манфиат аз он на танњо барои миллат, балки барои кулли инсоният аст. Бинобар ин, ҷонибдорӣ ёфтани ташаббусҳои глобалии Тоҷикистон вобаста ба ҳалли масъалаи об дар сатҳи ҷаҳонӣ, аз он шаҳодат медиҳад, ки масъалаи об дар сиёсати хориҷии Тоҷикистон мавқеи махсусро ишғол менамояд. Аз ҷумла, ташаббуси нахустини Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба эълон намудани соли 2003 - Соли оби тоза аз ҷониби 148 кишвари ҷаҳон дастгирии пурра ёфта, ин кишварҳоро дар ҳалли як масъалаи пураҳамият гирди ҳам овард.

Воқеан, ташаббусҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳалли масъалаҳои об муҳим ва саривақтӣ маҳсуб мегарданд. Зеро тибқи маълумотҳои созмонҳои минтақавию байналмилалӣ зиёда аз 750 миллион нафар ба оби нӯшокии безарар дастрасӣ надошта, интизор меравад, ки бо дарназардошти афзоиши тадриҷии аҳолӣ то соли 2030 қариб 40 дарсади аҳолии ҷаҳон ба мушкилоти норасоии об дучор гарданд.

Маҳз глобалӣ будани мушкилоти оби нушокї дар сайёра боиси он гардид, ки СММ пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба эълон намудани солҳои 2005-2015 ҳамчун Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои ҳаёт” дастгирӣ намуда, 23 декабри соли 2003 Маҷмаи Умумии СММ дар асоси Эъломияи Душанбе Қатъномаи дахлдорро қабул кард. Дар баробари ин, соли 2013 ҷомеаи байналмилалӣ Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи обро ки муаллифаш Тоҷикистон аст, қайд намуд.

Тазаккур бояд дод, ки пешниҳоди дигари Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба эълон намудани солҳои 2018-2028 ҳамчун Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор” - ро 21 декабри соли 2016 Маҷмаи Умумии СММ тавассути Қатънома эълон кард. Қайд кардан ба марид аст, ки бахшида ба оғози расмии Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028», рӯзи 22 марти соли 2018 дар Иёлоти Муттаҳидаи Амрико чорабинии сатҳи баланд доир гардид, ки Пешвои миллат низ ба ҳайси роҳбари кишвари ташаббускори масоили об дар он иштирок ва суханронӣ намуданд. Яке аз ҳадафҳои Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028»-ро Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни маърӯза дар чорабинии мазкур «эҷоди майдони васеъ барои густариши таҷрибаи андӯхта ва ҳамкориҳо дар соҳаи об» баён намуданд. Албатта, ташаббусҳои мазкур саривақтӣ мебошанд. Зеро раванди биёбоншавӣ, афзудани офатҳои табиии вобаста ба об ва ғайраҳо, ки ба захираҳои обӣ ва сифати он таъсири манфӣ мерасонанд, аз ҷомеаи ҷаҳонӣ татбиқи чораҳои фавриро талаб мекунанд.

Қайд кардан ба маврид аст, ки ташаббуси панљуми Тољикистон ин соли 2025 соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва ҳамасола 25 март рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо мебошад, ки аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ сазовори дастгирии ҳамаҷониба гардид. Дар асоси Қатъномаи СММ Фонди мақсадноки байналмилалӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо таъсис ёфт. Қатъномаи номбурда аҳаммияти пиряхҳоро ҳамчун ҷузъи таркибии даври гидрологӣ ва таъсири ҷиддии обшавии босуръати онҳоро ба иқлим, муҳити зист, саломатии инсон ва рушди устувор қайд намудааст. Инчунин дар ин санад таъкид шудааст, ки таъсири гармшавии глобалӣ боиси қоҳиши густурдаи криосфера шудааст, ки дар натиҷа устуворӣ дар минтақаҳои баландкуҳҳо кам шуда, миқдору мавсими маҷрои об ва захираҳои обро дар ҳавзаҳои дарёҳои барфу пиряхдор тағйир додааст.

Аз ин лиҳоз, боиси ифтихор аст, ки дар таърихи 13 августи соли 2024, зимни баргузории Иҷлоси 78-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид (СММ) қатъномаи ҷадиде таҳти унвони «Даҳсолаи амал барои илмҳои криосфера, солҳои 2025-2034» қабул гардид. Даҳсолаи мазкур ташаббуси 6-уми ҷаҳонии Ҷумҳурии Тоҷикистон аст, ки дар ҳамкорӣ бо Ҷумҳурии Фаронса пешбарӣ гардидааст.

Бо қабул гардидани ин қатънома бо мақсади пешбурди ҳамкориҳои илмии сатҳи ҷаҳонӣ тавассути баргузории тадқиқоту мониторинги илмии алоқаманд ва инчунин, талошҳои рушди устувор дар доираи сохтору захираҳои мавҷуда ва саҳмҳои ихтиёрӣ барои ҳалли масоили марбут бакоҳишёбӣ (деградатсияи) пиряхҳо ва тағйирот дар криосфера эълон гардиданд.

Тавре маълум аст, 23 сентябри соли 2024 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар шаҳри Ню-Йорки Иёлоти Муттаҳидаи Амрико дар Ҳамоиши оянда иштирок ва суханронӣ намуданд. Зимни суханронӣ пешниҳод намуданд, ки тавассути қатъномаи махсуси Созмони Милали Муттаҳид “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” қабул карда шавад. Ин аст, ки кишвари мо бо эҷоди мактаби сулҳу салоҳу созандагӣ мақом ва манзалат пайдо карда, ба яке аз амнтарин кишвар табдил ёфт. Иқдоми мазкур бори дигар аз сулҳофару ваҳдатпарвар будани миллати тоҷик гувоҳӣ дода, беҳтарин муждае барои тамоми башарият хоҳад буд. Зеро сулҳу субот ва оромишу осоиштагӣ асоси пешрафт, зиндагии арзанда, рушди босуботи ҷомеа ва волотарин арзишҳои инсоният маҳсуб мешаванд.

Дарвоқеъ, дар баланд бардоштани нуфузу эътибори байналмилалии Тоҷикистон ва ҳаллу фасли масъалаҳои глобалии олам талошҳои пайдарпайи эъмори сулҳи тоҷикон ва сипари боътимоди миллат, Пешвои маҳбубу муаззамамон ниҳоят бузург ва саривақтӣ буданду ҳастанд. Ногуфта намонад, ки ки 6 ноябри соли 2025 зимни иҷлоси 43-юми Конфронси генералии ЮНЕСКО қатънома таҳти унвони “Устувонаи Куруш: Эъломияи ибтидоии ҳуқуқи башар ва гуногунрангии фарҳангӣ” қабул гардид. Қатънома аҳаммияти таърихӣ ва маънавии “Устувонаи Куруш” - ро ҳамчун яке аз нахустин санадҳои башардӯстона, ки арзишҳои озодии виҷдон, эҳтиром ба гуногунрангии фарҳангӣ ва ҳамзистии осоиштаро тарғиб менамояд, таъкид месозад.

Бояд зикр намуд, ки ташаббуси мазкур тибқи дастури Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки зимни Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ" ироа гардида буд, пешбарӣ шуд. Аз ин рӯ, қабул гардидани санади зикршуда ба таҳкими арзишҳои умумибашарӣ, густариши ҳамдигарфаҳмӣ миёни тамаддунҳо ва мусоидат ба рушди муколамаи фарҳангҳо дар доираи ЮНЕСКО саҳми арзанда мегузорад. Қатъномаи мазкур бо ташаббуси Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Исломии Эрон пешниҳод гардида, аз ҷониби кишварҳои аъзои созмон ҷонибдорӣ ёфт.

Ташаббусҳои сатҳи ҷаҳонии Пешвои миллат дар ҷодаи дифоъ аз арзишҳои умумибашарӣ сабаби афзудани эътибори байналмилалии Тоҷикистон гардид. Нияту мароми миллати ватандӯсту истиқлолхоҳи мо ин аст, ки Тоҷикистони азизи мо боз ҳам дар роҳи мавқегирии манфиатҳои миллӣ дар сиёсати хориҷии худ ба мувафаққиятҳои бузург ноил гардад.

Чуноне ки Пешвои миллат дар Паёми худ ба Маҷлиси Олӣ қайд намуданд, «имрӯз Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун кишвари пешбарандаи сиёсати хориҷии сулҳҷӯёнаву созанда эътироф гардида, эътибор пайдо кардааст. Ба шарофати сиёсати «дарҳои кушода», ки ҷавҳари равобити байналмилалии Тоҷикистонро ташкил медиҳад, мо тавонистем бо аксари давлатҳои дунё муносибатҳои нек ва ҳамкориҳои судманди гуногунҷанбаро дар соҳаҳои мухталиф ба роҳ монда, тақвият бахшем. Мо минбаъд низ ин сиёсатро, бо дарназардошти воқеиятҳои нави байналмилалӣ, идома дода, кӯшиш ба харҷ медиҳем, ки ҳамкориҳоямонро бо шарикони стратегӣ ва минтақавию байналмилалӣ ба сатҳи сифатан нав барорем».

Ҳамин тариқ, аз таҳлили равандҳои сиёсӣ маълум аст, имиҷи байналмилалии Тоҷикистон бештар бо ташаббусҳои глобалӣ дар соҳаи об, иқлим ва фарҳанг шинохта мешавад. Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон бо ташаббусҳои сулҳҷӯёна ва иқдомҳои ҷаҳонӣ Тоҷикистонро ба як кишвари ташаббускори глобалӣ табдил додааст. Тољикистон тавассути дипломатия ва ҳамкориҳои илмӣ эътибори худро дар арсаи ҷаҳонӣ тақвият медиҳад. Пеш аз ҳама, саҳми Пешвои миллат дар ташаккули имиҷи байналмилалии Тоҷикистон аз сулҳоварӣ, ташаббусҳои глобалӣ ва муаррифии арзишҳои миллӣ иборат аст. Ин аст, ки имрӯз Тоҷикистон дар ҷаҳон ҳамчун кишвари сулҳҷӯ, ташаббускор ва дорои мероси фарҳангии бой шинохта мешавад. Аз ин лиҳоз, ташаббусҳои глобалии Пешвои миллат оид ба ҳалли масоили обу иқлим, масъалаҳои амниятӣ, мубориза бо терроризму экстремизм, гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир, ҳимоя аз дини мубини ислом ва ғайра аз мавқеи башардӯстонаи кишвари мо дарак медиҳад ва боиси рушди имиҷи байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистон мегардад.

Мавзунаи Сайдамир – магистранти АМИТ

Ба истиқболи Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон -16 ноябр

Аз рӯзҳои аввал соҳибистиқлоли Тоҷикистон сиёсати хориҷии кишвар дар асоси принсипи «дарҳои боз»-ро амалӣ мегардад. Имрӯзҳо Тоҷикистон воқеъан бо беш аз 185 кишвари ҷаҳон ҳамкории дипломатию иқтисодию фарҳангиро ба роҳ монда, баҳри рушду нумуи кишвар талош меварзад. Дар ин раванд, нақши Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар самти ҳамкорӣ бо кишварҳои аврупоӣ беназир аст. Бинобар сиёсати хирадмандона ва дипломатияи миллии тоҷикон муносибатҳои дӯстона бо кишварҳои аврупоӣ амсоли Шоҳигарии Белгия, Фаронса, Олмон, Шветсария ва Италия барқарор гардида, таҷрибаи пешрафтаи ин кишварҳоро барои Тоҷикистон муҳим арзёбӣ карда мешавад.

Агар мо ба оинаи таърих назар андозем, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Шоҳигарии Белгия сафар карданд ва бо Аълоҳазрат Алберто Филипп мулоқот карданд. Яке аз мавзуъҳои асосии музокироти Президент муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо ноиби Президенти Иттиҳоди Аврупо оид ба амният Жозеф Борелл мушкилоти Афғонистон, инчунин таҳдидҳо ва чолишҳое, ки дар ин кишвар вуҷуд дорад мавриди суҳбат қарор гирифт.

Зимни ин вохӯрӣ ва музокироти сатҳи баланд ҳайати Тоҷикистон дар сатҳи муовини вазири корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ҳайати Шоҳигарии Белгия дар сатҳи Директори генералии Хадамоти федеролии корҳои хориҷӣ оид ба равобити дуҷониба масоили муҳими дуҷониба ва судовари ҳамкориҳои тарафайнро мавриди баррасӣ қарор доданд.

Баъдан нишастҳои Форуми сармоягузории Тоҷикистон-Белгия дар шаҳри Брюссел барпо гардида , ҳаҷми гардиши савдо байни Тоҷикистон ва Белгия дар соли 2019 – 11 млн. долл. ШМА-ро ташкил дод. Содирот бо Белгия аз фулузот ва маснуоти саноати бофандагӣ иборат буда, моддаҳои химиявӣ ва пластикӣ, озуқаворӣ воридот ба Тоҷикистонро ташкил доданд.

Ба мақсади тақвияти ҳамкориҳои иқтисодиву фарҳангӣ Белгия Консулгарии фахрии худро дар Душанбе ифтитоҳ намудааст. Пояи шартномавӣ-ҳуқуқии ҳамкории ду давлат созишномаҳои байниҳукуматӣ ва байниидоравиро дар бар мегирад.

Ҳамин тариқ нақши Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар самти ҳамкориҳо бо давлатҳои Аврупо хеле назаррас аст. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар доираи сафари расмии худ ба шаҳри Париж дар як чорабинии фарҳангӣ - "Тоҷикистон - кишвари дарёҳои тиллоӣ" ширкат варзида, дар Рӯзи фарҳангии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ЮНЕСКО суханронӣ карданд.

Қобили зикр аст, ки "Тоҷикистон - кишвари дарёҳои тиллоӣ" - бузургтарин намоишгоҳи нигораҳои таърихии марбут ба ниёгони Тоҷикон дар Осорхонаи миллии ҳунарҳои зебои Париж - Осорхонаи Гимет кушода шуд. Дар намоиши фарҳанги дар Фаронса 9 млн. фаронсавиҳо аз таърих ва фарҳанги Тоҷикон аз наздик ошно шуданд. Президенти Фаронса Эммануэл Макрон таассуроташро пас аз боздиди намоиши нигораҳои таърихии Тоҷикистон бо забони тоҷикӣ баён дошт ва иброз намуд: “Тоҷикистон чорроҳаи воқеии тамаддун” мебошад.

Президенти Фаронса Эммануэл Макрон намоишгоҳи бостоншиносии кишвари моро дар Париж “ҳайратангез” номид ва ин таваҷҷуҳи фаронсавиёнро нисбат ба фарҳанги тоҷикон зиёд намуд. Эммануэл Макрон аз муносиботи қотеъонаи Президенти Ҷумхурии Тоҷикистон дар мубориза бар зидди терроризм ва ҳифзи ҳуқуқи занони Афғонистон истиқбол кард.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар доираи сафари расмӣ бо раиси Шӯрои Иттиҳоди Аврупо Шарл Мишел ва Президенти Ҷумҳурии Фаронса Эммануэл Макрон дар бораи самтҳои асоси сиёсати дохилӣ ва хориҷии кишвар суҳбат намуд. Дар доираи сафари расмӣ мулоқоти Эмомалӣ Раҳмон бо Президенти Фаронса Эммануэл Макрон ва раҳбарони баландпояи ин кишвар доир гардид, ки мавзӯи асосии музокирот вазъи Афғонистон пас аз ишғоли қудрат дар ин кишвар аз ҷониби ҷунбиши тундгароёни динӣ буд.

Моҳи ноябри соли 2019 зимни сафари кории Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Конфедератсия Швейтсария бо Президенти Швейтсария Ули Маурер вохӯрӣ анҷом доданд. Дар мулоқот роҳбарони давлатҳо баррасии масъалаҳои ҳамкориҳои дуҷониба ва бисёрҷониба ибрози ақида намуданд. Ули Маурер қайд намуд, ки ҳарду кишвар кӯҳистонӣ буда, дар марзи болооб зиндагӣ менамоем, мо омода ҳастем ҳама лоиҳаҳои Шуморо дастгирӣ намоем. Дар натиҷа мубодилаи савдо байни ду кишвар ба ҳаҷми 132 млн. Доллари ШМА ба имзо расид.

Ҳамчунин Асосгузори судҳу Ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон дар мулоқоти сарони давлатҳо, ки дар қасри Белвю қароргоҳи Президенти Олмон, дар Берлин баргузор шуд, иштирок карданд. Чунин чорабинӣ дар сатҳи олӣ бо роҳбарони кишварҳо имкон медиҳад, ки масоили гуногунҷанба, аз қабили сиёсат, иқтисод, амният ва мубодилаи фарҳангиро баррасӣ намоянд. Дар ин вохӯриҳои судманд 40 созишномаҳои ҳамкории иқтисодӣ оид ба тадқиқот ва инноватсия, маориф ва илм ҳамкориҳои энергетикӣ, фарҳангӣ, амнияти ва ғайраҳо ба имзо расиданд. Ногуфта намонад, ки мулоқоти сарони давлатҳо дар қасри Белвю қароргоҳи Президенти Олмон Франк Валтер Штайнмайер баргузор гардида буд.

Бояд қайд кард, ки кишварҳои Аврупо дар сиёсати берунаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷойгоҳи махсус дорад. Сиёсати беназири Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар сафари кориашон ба кишварҳои аврупоӣ, аз ҷумла Шоҳигарии Белгия, Италия, Фаронса ва Шветсария буд, ки хело муваффақ шуданд. Дар натиҷаи сафари хеш бо як қатор роҳбарон ва шахсони воломақоми ин кишварҳо вохӯрда, қариб бо ҳама самтҳои стратегӣ ва афзалиятноки кишвар аҳдномаҳо ва созишномаҳо ба имзо расидааст.

Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба захираҳои ғании табиии Тоҷикистон, иқтидорҳои бахши саноат, энергетика ва кишоварзӣ дар зимни вохӯрӣ ибрози ақида намуданд. Чунки Тоҷикистон барои ҷалби сармояи хориҷӣ махсусан Италия ворид намудани технологияи наву навтарин ҳавасманд аст.

Воқеаи таърихӣ ин аст, ки ширкати «Салини Импреджило» (Salini Impregilo) дар барқарорсозии иншооти гидроэнергетикӣ инчунин нерӯгоҳи обии барқии Роғун саҳми беназир дорад.

Қобили қайд аст, ки азбаски иқлиму оби тозаву табиати пурғановати Тоҷикистон аз ҷумла Варзоб, Алмосӣ шабеҳияти фарҳангу ҷуғрофии Рими Қадим мебошад, мо метавонем дар соҳаи сайёҳӣ аз таҷрибаи Италия омӯзем. Воқеаи таърихӣ ин аст, ки Водии Алмосии Тоҷикистон аввалин маконест, ки дар ИДМ ҳамчун мероси ҷаҳонии кишоварзӣ эътироф шудааст. Дар ҷаласаи гурӯҳи машваратии илмии СММ дар санаи 8 июли соли 2025 ба ин мако чунин мақом додааст. Ин рӯйдоди таърихӣ Тоҷикистонро аввалин кишваре дар саросари ҷаҳони пасошӯравӣ ба ҳисоб рафта, ки макони худро ба феҳристи бонуфузи GIAHS (системаҳои муҳими мероси кишоварзӣ) дохил кардааст.

Дар ин росто, ёдгориҳои замонҳои қадим аз замони Рим, романтикаи дилрабои Венетсия, панорамаи кӯҳии Тоскана, нишебиҳои ҷанубии Алп, табиати аҷиб, офтоб, баҳр, ҳаво - ҳама инҳо Италия аст! Он дар қисми марказии баҳри Миёназамин мавқеи “беназири ҷуғрофӣ” дошта, ба гаҳвораи тамаддуни Аврупо табдил ёфтааст.

Бояд тазаккур дод, ки омӯхтани таҷрибаи Ҷумҳурии Италия дар соҳаҳои мухталиф, аз ҷумла индустриализатсия (саноатикунонии кишвар), рушди бахшҳои саноат, савдо, хидматрасонӣ - бахусус хидматрасониҳои саноатӣ, молиявӣ, нақлиётӣ ва сайёҳӣ барои Ҷумҳурии Тоҷикистон хеле муҳим ва саривақтӣ ба ҳисоб меравад. Зеро имрӯз Италия дар сатҳи ҷаҳонӣ дар ин бахшҳо мавқеи пешсафро ишғол менамояд ва таҷрибаи он метавонад барои татбиқи стратегияҳои рушди ҳамкориҳои Тоҷикистон ҳамчун намунаи муассир ва муфид хизмат кунад.

Ҳамин тариқ, Ҷумҳурии Тоҷикистон метавонад таҷрибаи ғании кишварҳои мутараққии Аврупоро, амсоли Шоҳигарии Белгия, Фаронса, Олмон ва Италияро модели иқтисодиёти ин кишварҳоро омӯхта дар шароити Тоҷикистон барои пешрафти рушди кишвар қабул намоем.

Азбаски кишвари Тоҷикистон стратегияи чаҳоруми саноаткунонии кишварро паси сар карда истодааст, бо технологияи наву навтарин, истифодаи зеҳни сунъӣ ва “Иқтисоди сабз”-ро ҳамчун калиди пешрафати ҷомеъаи Тоҷикистон муҳим ва саривақтӣ арзёбӣ мешавад.

Бахусус тарзи хидматрасонӣ ба меҳмонони хориҷӣ, муоширати инсонӣ, дониши баланди кишваршиносӣ, таърихи зиёратгоҳо ҳамчун намуна қабул карда, механизҳои муосири сайёҳии кишвари Италия ва Фаронсаро дуруст ба роҳ монем. Бо дар назардошти чунин пешниҳодот, кушишҳо барои дар сатҳи баланд бардоштани ҳамкориҳо бо Иттиҳоди Аврупо идома дорад. Дар ин самт сиёсати беназири Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар самти кишварҳои аврупоӣ барои омӯхтани таҷрибаи кишварҳои пешрафтаи аврупоиро ҳамчун модел карда дар шароити имрӯзаи Тоҷикистон бояд истифода барем. Инчунин дар суханронии Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба истифода аз инноватсия, технологияи наву навтарин ва зеҳни сунъӣ ҷанбаҳои афзалиятнок мебошад.

Пеш аз ҳама саҳми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар сиёсати хориҷӣ, махсусан бо кишварҳои аврупоӣ беназир аст.

Воҳидова Санавбарбону, мудири шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих, профессор

Воситаи таълимии «Пешвои миллат – муаллифи ислоҳотҳои ҳуқуқӣ дар Тоҷикистон ва ҷаҳон», ки аз ҷониби муаллиф Сангинзода Дониёр Шомаҳмад – муовини директор оид ба илм ва таълими Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ профессор– таҳия шудааст, асаре мебошад, ки соли 2025 ба ифтихори Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва 35-умин солгарди Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон – ба чоп расида, нахустин пажӯҳиши мукаммали илмӣ дар бораи сиёсати ҳуқуқии кишвар аз соли 1991 то 2025 мебошад. Муаллиф бо маҳорати баланди илмӣ, равандҳои ҳуқуқэҷодкунӣ, ислоҳотҳои ҳуқуқӣ ва нақши калидии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро дар чор давраи асосӣ (1990–2010, 2011–2017, 2018–2023, 2024–инҷониб) таҳлил намудааст.

Асар бо қарори Шурои олимони Институти мо аз 30 январи соли 2025 (№1) ҳамчун воситаи таълимӣ тавсия шуда, барои донишҷӯён, унвонҷӯён, омӯзгорон ва мутахассисони мақомоти давлатӣ пешбинӣ гардидааст. Он на танҳо таърихро тасвир мекунад, балки ҳамчун илҳомбахши арзишҳои ватандӯстӣ ва маводи омӯзиши Мактаби давлатдории Пешвои миллат хизмат мекунад. Чунки ислоҳоти ҳуқуқӣ (ё ислоҳоти қонунӣ) — ин тағйирот ва такмилдиҳии низоми ҳуқуқӣ, қонунгузорӣ, муассисаҳои судӣ ва ҳифзи ҳуқуқ дар як кишвар бо мақсади баланд бардоштани адолат, шаффофият, ҳифзи ҳуқуқи инсон, мубориза бо коррупсия ва мувофиқ кардани қонунҳо ба стандартҳои байналмилалӣ мебошад.

Фасли аввал – «Пешвои миллат ва ташаккули сиёсати ҳуқуқӣ дар Тоҷикистон» – бо тасвири марҳалаи бунёди давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоӣ оғоз меёбад. Муаллиф бо далелҳои муайян нишон медиҳад, ки Эъломияи Истиқлолият (24 августи 1990), Изҳорот дар бораи истиқлолияти давлатӣ (9 сентябри 1991) ва Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон (6 ноябри 1994) заминаи ҳуқуқии давлатдории муосирро гузоштаанд. Таҳлили Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (16 ноябри 1992, Қасри Арбоб) ҳамчун нуқтаи гардиши таърихӣ. Муаллиф бо истинод ба 74 санадҳои ҳуқуқии қабулшуда дар ҳамон иҷлосия, нақши муайянкунандаи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро дар ҳифзи давлатдории миллӣ ва инкишофи ниҳодҳои демократӣ равшан мегардонад.

Дар давраи аввал (1990–2010), муаллиф ба Қонуни танзими анъана ва ҷашну маросим (8 июни 2007, №272) таваҷҷуҳи хоса зоҳир мекунад. Ин қонун, ҳамчун маҳсули ташаббуси Пешвои миллат, ба паст кардани сатҳи камбизоатӣ, мубориза бо зиёдаравӣ ва ҳифзи фазои маънавии ҷомеа мусоидат кардааст. Суханронии Пешвои миллат дар мулоқоти 10-солагии қонун (11 июли 2017) ҳамчун далели амиқи таъсири он истифода шудааст.

Давраи дуюм (2011–2017), муаллиф бо маҳорат Консепсияи пешгӯии инкишофи қонунгузорӣ (19 феврали 2011, №1021) ва Қонуни масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд (2 августи 2011, №762)-ро таҳлил мекунад. Ин санадҳо ба тарбияи ватандӯстӣ, эҳтиром ба арзишҳои миллӣ ва мубориза бо тақлидҳои бегонапарастона равона шудаанд. Суханронии Пешвои миллат ба муносибати иди Фитр (29 августи 2011) ҳамчун далели аҳамияти ин ислоҳотҳо истифода шудааст.

Давраи сеюм (2018–2023), Консепсияи сиёсати ҳуқуқӣ барои солҳои 2018–2028 (6 феврали 2018, №1005) ҳамчун ҳуҷҷати стратегии рушди ҳуқуқӣ тасвир шудааст. Ислоҳотҳо дар соҳаҳои энергетика, иқтисод, мубориза бо коррупсия ва экстремизм бо таҳлили амиқ пӯшонида шудаанд.

Давраи чорум (аз 2024 инҷониб), муаллиф ба ташаббусҳои инноватсионӣ – Стратегияи рушди зеҳни сунъӣ то соли 2040, қонунҳо дар бораи ҳифзи пиряхҳо ва қатъномаи A/79/L.94 (2025) дар бораи зеҳни сунъӣ дар Осиёи Марказӣ – таваҷҷуҳ мекунад. Инҳо нишонаи гузариши Тоҷикистон ба сиёсати ҳуқуқии рақамӣ ва устувор мебошанд.

Муаллиф бо ростқавлӣ мушкилоти давраҳои аввал (номувофиқатии қонунҳо, коррупсия, дастрасии нокифояи аҳолӣ ба санадҳо)-ро зикр карда, нишон медиҳад, ки чӣ гуна Пешвои миллат тавассути ислоҳотҳои минбаъда ин мушкилотро ҳал кардааст.

Фасли дуюм – «Ташаббусҳои байналмилалӣ ва саҳми ҷаҳонии Пешвои миллати миллат» – асарро ба сатҳи пажӯҳиши глобалӣ мебардорад. Муаллиф бо далелҳои муайян нишон медиҳад, ки Тоҷикистон таҳти роҳбарии Пешвои миллат 15 қатъномаи Маҷмаи Умумии СММ-ро пешниҳод кардааст, аз ҷумла:

- Даҳсолаи байналмилалии «Об барои рушди устувор» (2018–2028)

- Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо (2025)

- Қатъномаи A/79/L.94 дар бораи зеҳни сунъӣ дар Осиёи Марказӣ (2025) ва ғайра.

Муаллиф нақши Пешвои миллат дар таҳкими Созмони Ҳамкории Шанхай (раёсат дар солҳои 2008, 2014, 2021), ҳамкориҳои «Осиёи Марказӣ – Чин» ва эътирофи Наврӯз ҳамчун мероси ҷаҳониро таҳлил мекунад. Нишони фахрии сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ (6 августи 2021, Туркманистон) ҳамчун эътирофи байналмилалии хизматҳои Пешвои миллат зикр шудааст.

Муаллиф бо маҳорат нишон медиҳад, ки чӣ гуна Пешвои миллат ҳамчун ҳомии иқлим, об ва пиряхҳо дар арсаи ҷаҳонӣ шинохта шудааст. Ин фасл асарро ба як пажӯҳиши муқоисавии ҳуқуқи байналмилалӣ табдил медиҳад.

Асар бо мундариҷаи муфассал, 2 фасл, 35 боб, хулоса, адабиёт (76 адабиёт) ва истинодҳои дақиқ барои омӯзиши ҳуқуқ, сиёсат ва таърих мувофиқ аст. Он барои донишҷӯёни факултетҳои ҳуқуқшиносӣ, унвонҷӯёни илмҳои сиёсӣ ва фалсафа, омӯзгорони мактабҳои олӣ, мутахассисони мақомоти давлатӣ ва омӯзандагони Мактаби давлатдории Пешвои миллат пешбинӣ шудааст.

Воситаи таълимии «Пешвои миллат – муаллифи ислоҳотҳои ҳуқуқӣ дар Тоҷикистон ва ҷаҳон» як пажӯҳиши нодир аст, ки:

1. Нахустин тадқиқоти мукаммал дар бораи сиёсати ҳуқуқӣ дар даврони истиқлолият мебошад.

2. Саҳми бузурги Пешвои миллатро дар бунёди давлати ҳуқуқбунёд ва мавқеи ҷаҳонии Тоҷикистон нишон медиҳад.

3. Ҳамчун воситаи таълимӣ ва тарбиявӣ барои наслҳои оянда хизмат мекунад.

Тавсия дода мешавад, ки:

1. Ба барномаҳои таълимии донишгоҳҳо (факултетҳои ҳуқуқшиносӣ, сиёсатшиносӣ) ворид карда шавад.

2. Дар семинарҳои илмӣ ва тренингҳои мақомоти давлатӣ истифода шавад.

3. Ба забонҳои русӣ ва англисӣ тарҷума гардида, дар арсаи байналмилалӣ муаррифӣ шавад.

Ин асар на танҳо таърихро тасвир мекунад, балки ҳамчун чароғи роҳи рушди минбаъдаи ҳуқуқ ва сиёсат хизмат мекунад. Бо ифтихор тавсия медиҳем, ки ин воситаи таълимӣ дар ҳамаи муассисаҳои таълимӣ ва илмӣ мавриди омӯзиш қарор гирад.

ҲАЙДАРЗОДА РУСТАМ ҶУРА, директори Институти омӯзиши масъалаҳои

давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои фалсафа, профессор

Ба истиқболи Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон - 16 ноябр

Вазъи соҳаи маориф дар аввали солҳои 90-ум Ҷумҳурии Тоҷикистон дар вазъияти хеле мураккабу печидаи солҳои 90 истиқлолияти давлатии худро эълон кард. Нооромиҳои сиёсию низомӣ дар он солҳо вазъи иқтисодию иҷтимоӣ ва мактабу маорифи кишварро хароб карда буд. Аммо бо баргузор гардидани Иҷлосияи 16-уми таърихии Шурои Олӣ дар шаҳри Хуҷанд ва ба сари қудрат омадани Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон (он замон Раиси Шурои Олӣ интихоб шуданд) тадриҷан вазъ рӯ ба беҳбудӣ ниҳод. Дар чунин шароити душвори иҷтимоию иҷтисодӣ дар кишвар азнавсозиҳои соҳаи маориф ва низоми таълиму тарбия оғоз гардид, ки ташаббускори бевоситаи он Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон буданд.

Ҳанӯз соли 1992 бо қарори Раёсати Шурои Олӣ лоиҳаи Қонун “Дар бораи маориф” дар матбуоти даврӣ барои муҳокимаи умумихалқӣ интишор гардид, ки баъдтар соли 1993 қабул ва мавриди иҷро қарор дода шуд.

Сарфи назар аз мушкилоти мавҷудаи он солҳо аҳли маорифи кишвар тибқи раҳнамоии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба татбиқи амалии қонуни мазкур шурӯъ карданд. Дар он давра дар кишвар муассисаҳои томактабӣ, мактабҳои таҳсилоти умумӣ, омӯзишгоҳҳои касбӣ-техникӣ, муассисаҳои таълимии миёнаи касбӣ ва мактабҳои олӣ фаъолият менамуданд.

Дар соҳаи маорифи он солҳо, махсусан дар самти омӯзиши фанҳои бунёдӣ мушкилиҳои зиёде мавҷуд буд, ки онҳо дар чунин давраи душвор ба пешравии соҳа ва ислоҳоти низоми он халал ворид мекард. Муҳассилин донишҳои азхуднамуда ва қобилияти эҷодияшонро амалӣ карда наметавонистанд. Илова бар ин, барномаҳои таълимии фанҳои муҳим на танҳо ба талаботи замон ва манфиатҳои миллӣ ҷавобгӯ набуд, балки худи муҳассилинро қонеъ намекард. Шаклу шеваҳои таълим дар кишвар тағйиротҳои куллиро талаб менамуд, ки ҳамаи ин монеаю мушкилиҳо ислоҳоти кулии соҳаро тақозо мекард.

Аз ибтидои солҳои 90 ислоҳоти кулии соҳаи маорифи кишвар шурӯъ гардид, ки дар саргаҳи он шахсияти эътирофшудаи сиёсию фарҳангӣ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо сиёсати хирадмандонаю маорифпарваронаи худ меистоданд.

Ҳамин буд, ки бори аввал дар замони Истиқлолияти давлатӣ бо роҳбарии Пешвои миллат Консепсияи мактаби миллӣ, стандарти давлати ва нақшаҳои таълимиро таҳия намуда, барои амалӣ сохтан ба соҳаи маориф пешниҳод карданд, ки мазмуну муҳтавои он характери дорад ва реҷаи он аз таҳсилоти рӯзона, шабона, ғоибона иборат буда дорои чунин сохтор мебошад.

Сохтори зерини муассисаҳои соҳаи маориф пешниҳод карда шуда буд:

- Муассисаҳои таҳсилоти томактабӣ;

- Муассисаҳои таҳсилоти ибтидоӣ;

- Муассисаҳои таҳсилоти миёнаи асосӣ;

- Муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ;

- Муассисаҳои таҳсилдоти ибтидоии касбӣ;

- Муассисаҳои таҳсилдоти миёнаи касбӣ;

- Муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ;

- Муассисаҳои таҳсилоти касбии баъдидипломӣ.

Бояд таъкит намуд, ки бо Сарварии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар он солҳо ба соҳаи маориф таваҷҷуҳи махсус зоҳир карда мешуд, ҳамин буд, ки бо истифода аз таҷрибаи кишварҳои пешрафта, маорифи Ҷумҳурии Тоҷикистон симои миллӣ касб намуд. Ин аз ҷумлаи дастовардҳои муҳими кишвар дар давраи Истиқлолияти давлатӣ бо роҳбарии Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад.

Истиқлолияти давлатӣ, ки дар саргаҳи он Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон меистад, аз ҷумлаи дастовардҳои беназири халқи тоҷик ба шумор рафта, махсусан, барои пешрафти соҳаи маориф ва илм шароит ва имкониятҳои басо мусоид фароҳам овард.

Маҳз бо шарофати Истиқлолияти давлатӣ соҳаи маориф ва илми Тоҷикистон бо суръати тамом рў ба пешрафту тараққӣ ниҳод. Ба туфайли Истиқлолияти миллӣ дар Тоҷикистон барои пурсамар ва ҳамаҷониба рушду инкишоф ёфтани соҳаи маорифу илм имконияту шароитҳои зарурӣ фароҳам оварда шуд. Далели равшани ин гуфтаҳо дар як муддати кўтоҳ дар шаҳру деҳоти кишвари азизамон бунёд шудани садҳо мактабу таълимгоҳҳои нави замонавӣ, таъмиру тармим ва навсозӣ шудани қисми зиёди мактабу кўдакистонҳо мебошад.

Дар таърихи маорифи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар натиҷаи сиёсати пешгирифтаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо роҳбарии Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар соҳаи маориф муносибатҳои сифатан нав ба вуҷуд омад, ки онҳо дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, қонунҳои амалкунанда ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ инъикос ёфтаанд.

Дар даврони Истиқлолияти давлатӣ маориф ва илми кишварамон маҳз бо ташаббусу ибтикороти Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун омили муҳимтарини наҷоти миллат ва таҳкими давлат эътироф гардида, ба пешрафту комёбиҳои зиёде ноил шуд, ки таъкид намудани чанде аз онҳо мувофиқи мақсад аст:

1. Яке аз воситаҳои танзимкунандаи соҳаи маориф ин санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошанд. Вобаста ба ин самт дар даврони Истиқлолияти давлатӣ соҳаи маориф ба як қатор комёбиҳо ноил гардид, ки ин пеш аз ҳама қабули Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи маориф” (се маротиба бо тағйиру иловаҳо) мебошад. Қонуни мазкур асосҳои ҳуқуқӣ, ташкилӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодии инкишофи маорифро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян намуда, сохтори системаи маориф, принсипҳои танзим, идоракунӣ, ваколату самтҳои фаъолияти мақомоти онро муқаррар менамояд ва барои дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқии кишвар оид ба соҳаи маориф заминаи ҳуқуқӣ мебошад.

Соли 2025 қабул гардидани Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи мақоми омӯзгор» ва ворид намудани тағйиру илова ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи маориф», «Дар бораи уҳдадории ҳарбӣ ва хизмати ҳарбӣ» гирифта, аз рӯи ҳамаи масъалаҳои баррасигардида қарорҳои дахлдор қабул карда шуд.

2. Маблағгузории соҳаи маориф - Шурўъ аз соли 2001 афзоиши

маблағгузории соҳа ба чашм мерасад. Соли 2001 маблағгузории соҳаи маориф ба 60 млн. 900 ҳазор сомонӣ расид, ки он нисбат ба соли 2000 46,4 фоиз зиёд мебошад. Дар ин давра ҳиссаи хароҷоти соҳаи маориф ба 2,4 фоизи ММД ва 16,9 фоизи Буҷети давлатӣ баробар шуд.

Ҳамин тавр, бо дастгирии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва ҳукумати ҷумҳурӣ маблағзугории соҳа давра ба давра зиёд гашта, дар соли 2020 ба 5 млрд. 4 млн. 653 ҳазор сомонӣ расида 5,7 фоизи ММД ва 19 фоизи Буҷети давлатиро ташкил дод ва соли 2021 ин нишондиҳанда ба 5 млрд. 597 млн. 100 ҳазор сомонӣ расид, ки ба 6 фоизи ММД ва 19,9 фоизи Буҷети давлатӣ баробар аст.

Феълан, маблағгузории соҳаи маориф дар соли 2025 бештар аз 10.9 миллиард сомонӣ расонида шуд, ки 21.1 фоизи буҷаи давлатиро ташкил медиҳад.

3. Зинаи таҳсилоти томактабӣ дар рушду инкишофи кўдак зинаи асосӣ ва муҳим ба ҳисоб меравад ва маҳз ин зина дар омода намудани кўдак ба таълим ва ташаккули равонию ҷисмонии он шароити мусоид фароҳам меорад. Ҳоло дар Ҷумҳурии Тоҷикистон 744 муассисаи таҳсилоти томактабӣ фаъолият мекунад, ки 114 ҳазор кудаконро фаро гирифтааст. Илова бар ин, ҳоло дар назди 1771 муассисаи таҳсилоти умумӣ Маркази инкишофи кӯдак таъсис дода шудааст, ки дар онҳо 49332 кўдак ба тарбия фаро гирифта шудааст.

Масъалаи таъмини кадрӣ дар муассисаҳои таҳсилоти томактабӣ тадриҷан ҳалли худро ёфт. Ҳоло дар муассисаҳои томактабии шаҳру ноҳияҳои ҷумҳурӣ 5969 нафар мураббӣ фаъолият менамояд, ки аксарияти онҳо занону бонувон мебошанд.

Дар соҳаи таҳсилоти томактабӣ як қатор санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ қабул ва дастраси муассисаҳои томактабӣ гардонида шуд. Бори аввал дар ҷумҳурӣ Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи таълиму тарбияи томактабӣ» қабул гардид, ки заминаҳои ҳуқуқӣ, ташкилӣ ва иқтисодии рушди соҳаи томактабиро муайян менамояд.

Бо мақсади барқарор ва баргардонидани муассисаҳои томактабӣ ва рушди минбаъдаи онҳо бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ду барномаи давлатӣ қабул гардид: «Барномаи давлатии рушди соҳаи томактабӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2006-2010» аз 31.10.05, №395 ва «Барномаи давлатии рушди соҳаи томактабӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2012-2016» аз 4.11.2011, № 457 ба тасвиб расид.

Дар самти рушди муассисаҳои томактабии хусусӣ “Барномаи давлатии рушди муассисаҳои томактабӣ ва миёнаи умумии хусусӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2014-2020” бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 майи соли 2014, № 295 қабул гардид, ки самтҳои асосии рушд ва тадбирҳои дастгирии давлатии рушди соҳибкории хусусиро дар самти ташаккул ва рушди муассисаҳои томактабии хусусӣ муайян менамояд. Ҳамчунин, Стандарти давлатии таҳсилоти томактабӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон вобаста ба навовариҳои соҳа бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон (30.12.2014,№785) тасдиқ гардида, дастраси кормандони соҳа гардонида шуд.

4. Таҳлилҳо нишон медиҳад, ки дар соли таҳсили 1991-1992 шумораи муассисаҳои таълимии таҳсилоти миёнаи умумӣ дар кишвар 3229 адад ва шумораи хонандагон 1 млн. 325 ҳазору 400 нафарро ташкил медод. Дар соли таҳсили 2024-2025 шумораи муассисаҳои таълимии таҳсилоти миёнаи умумӣ 4037 адад ва шумораи хонандагон 2 млн. 357 ҳазору 100 (1 млн. 142 ҳазору 500 нафар духтарон) нафарро ташкил медиҳад, ки дар ин давра 808 муассисаи таълимӣ ва 1 млн. 31 ҳазору 700 нафар хонанда зиёд мебошад.

5. Бунёд ва ба истифода додани муассисаҳои таълимии типи нав бо назардошти шароитҳои муосир ва ҷавобгӯй ба талаботи ҷаҳонӣ самараи неки даврони соҳибистиқлолии кишвар буда, ба хонандагон ҷиҳати аз худ намудани илмҳои пешрафта ва технологияи навин мусоидат менамояд.

Дар ин замина, дар ҷумҳурӣ агар то соли 2000 як муассисаи таълимии Президентӣ фаъолият менамуд, айни замон 9 мактаби Президентӣ ва 6 литсей барои хонандагони болаёқати мақоми ҷумҳуриявидошта фаъолият менамояд.

6.Ҷиҳати иҷрои Барномаи давлатии таъмини муассисаҳои таҳсилоти умумии ҷумҳурӣ бо кабинетҳои фаннӣ, озмоишгоҳҳои муҷаҳҳази таълимӣ то солҳои 2024-2025-ум 5175 кабинети фаннӣ бо таҷҳизоти озмоишӣ ва аёнияти таълимӣ ҷиҳозонида шуд.

7. Дар солҳои истиқлолият дар ҷумҳурӣ бо роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аниқтараш соли 2007 Муассисаи давлатии “Маркази ҷумҳурияии дарёфт ва рушди истеъдодҳо” таъсис дода шуд.

Бо мақсади дарёфт ва рушди истеъдодҳо бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 июни соли 2014, №353 “Барномаи давлатии дарёфт ва рушди истеъдодҳо барои солҳои 2015–2020” тасдиқ гардид, ки тибқи талаботи он дар вилоят, шаҳр ва ноҳияҳои ҷумҳурӣ марказҳои дарёфт ва рушди истеъдодҳо ташкил карда шудааст.

Натиҷаи ғолибияти хонандагони болаёқати кишвар дар озмуну олимпиадаҳои ҷумҳуриявӣ дар соли таҳсили 2024-2025 2925 нафар сазовори ҷойи ифтихорӣ, аз ҷумла 241 медали тилло, 501 медали нуқра, 2182 медали биринҷӣ гардидаанд. Дар 26 озмуну олимпиадаҳои байналмилалӣ 515 нафар хонандаи тоҷик сазовори ҷойи якум, 866 нафар сазовори ҷойи дуюм, 1396 нафар сазовори ҷойи сеюм гардиданд. Бори аввал дар замони Истиқлолияти давлатӣ хонандаи тоҷик дар Ҷумҳурии Қазоқистон аз фанни математика сазовори ҷоизаи “Гран-при” гардид. Инчунин, бори аввал хонандаи тоҷик дар Олимпиадаи байналмилалӣ аз фанни химия дар ИМА сазовори ҷойи аввал ва медали тилло шуд.

8. Танҳо дар солҳои охир бо дастуру ҳидоятҳои Ҷаноби Олӣ аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Вазорати маориф ва илм як қатор асноди меъёрӣ-ҳуқуқии соҳа аз қабили Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи таҳсилоти иловагӣ” (16 апрели соли 2012, №826), “Низомномаи Созмони талабагии муассисаҳои таҳсилоти умумии Ҷумҳурии Тоҷикистон” (қарори мушовараи Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон аз « 02» июли 2014, №¬13/5) тасдиқ шуда, оид ба зарурати тағйирёбии шакли системаи тарбияи беруназмактабӣ, гузариши он ба ҳолати сифатан нав лоиҳаи “Барномаи давлатии рушди муассисаҳои таҳсилоти иловагӣ барои солҳои 2016–2020”, “Консепсияи рушди муассисаҳои таҳсилоти иловагӣ”, «Стратегияи инкишофи муассисаҳои таҳсилоти иловагӣ дар Тоҷикистон», «Барномаи байниидоравии рушди системаи муассисаҳои таҳсилоти иловагии кўдакону наврасон», “Низомномаи намунавии муассисаҳои таҳсилоти иловагӣ”, “Стандарти давлатии муассисаҳои таҳсилоти иловагӣ” таҳия гардиданд, ки барои мустаҳкам намудани асосҳои ташкилию ҳуқуқии соҳа заминаи мустаҳкам хоҳад гузошт.

9. Зери дастуру ҳидоятҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон (02.11.2012, №630) тамоми омўзишгоҳҳои касбӣ-техникии ҷумҳурӣ ба литсейҳои касбии техникӣ, техникум ва омўзишгоҳҳо ба коллеҷҳо табдил дода шуданд.

Айни замон дар 66 муассисаи таҳсилоти ибтидоии касбӣ аз рӯи 14 самт ва 300 касбу ихтисос кадрҳои коргарӣ омода карда мешавад.

Ба ҳолати 15 сентябри соли 2025 дар 66 муассисаҳои таҳсилоти ибтидоии касбӣ 28 ҳазору 312 нафар (7 ҳазору 898 нафар духтарон) таҳсил намуда истодаанд. Аз шумораи 28 ҳазору 312 нафар хонанда 25 ҳазору 198 нафар (89,1%) дар гурӯҳҳои буҷавӣ ва 3 ҳазору 114 нафар (10,9%) дар гурӯҳҳои шартномавӣ таҳсил мекунанд.

Дар муассисаҳои таҳсилоти ибтидоии касбӣ 2 ҳазору 751 нафар, аз ҷумла 1 ҳазору 808 нафар омӯзгор (857 нафар занон) ва 943 нафар устоҳои таълимӣ-истеҳсолӣ (298 нафар зан) фаъолият карда истодаанд.

Аз теъдоди умумии 1 ҳазору 808 нафар омӯзгори муассисаҳои таҳсилоти ибтидоии касбӣ 1 ҳазору 368 нафар (75,8%) бо таҳсилоти олии касбӣ ва 363 нафар (20%) бо таҳсилоти миёнаи касбӣ ва 77 нафар (4,2%) бо таҳсилоти ибтидоии касбӣ фаъолият доранд.

Аз теъдоди умуми 943 нафар устоҳои таълимӣ-истеҳсолӣ 455 нафар (48,3%) бо таҳсилоти олии касбӣ 378 нафар (40%) бо таҳсилоти миёнаи касбӣ ва 110 нафар (11,7%) бо таҳсилоти ибтидоии касбӣ фаъолият карда истодаанд.

Таҳсилоти миёнаи касбӣ. Айни ҳол дар ҷумҳурӣ 86 муассисаи таҳсилоти миёнаи касбӣ (59 муассисаи давлатӣ ва 27 муассисаи хусусӣ) ва 6 филлиал фаъолият менамояд. Дар муассисаҳои мазкур аз рӯи самтҳои омӯзгорӣ, тиббӣ, фарҳанг, кишоварзӣ, иқтисодӣ, технологӣ, техникӣ, муҳандисӣ-омӯзгорӣ, ҳуқуқ, таъмини бехатарӣ, аз рӯи зиёда аз 344 ихтисос мутахассисон омода карда мешаванд.

Дар ин муассисаҳо 7 ҳазору 516 нафар омӯзгорон фаъолият менамоянд. Аз шумораи умумии омӯзгорон 46 нафар доктори илм (15 нафар зан) ва 113 нафар номзади илм (45 нафар зан) мебошанд. Дар муассисаҳои таҳсилоти миёнаи касбӣ ҳоло 97 ҳазору 234 нафар донишҷӯ таҳсил мекунанд, ки аз онҳо 71 ҳазору 397 нафар духтарон мебошанд.

10. Татбиқи дастуру супоришҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар робита ба таъсиси муассисаҳои таълимии ғайридавлатӣ ва соҳибмаълумот намудани ҷавононе, ки рағбат ба гирифтани маълумоти касбӣ доранд, дар солҳои охир натиҷаҳои дилхоҳ ба даст овард. Имрӯз акнун тамоми соҳаҳои хоҷагии халқ бо кадрҳои коргарии дорои таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбӣ таъмин ҳастанд, зиёда аз ин барои кор ба хориҷи кишвар низ фиристода мешаванд.

11. Яке аз комёбиҳои дигари соҳаи маориф ва илми кишвар дар даврони Истиқлолият таъсиси Маркази ҷумҳуриявии технологияи информатсионӣ ва коммуникатсияи назди вазорат ба шумор меравад.

Дар муассисаҳои таҳсилоти умумӣ «Барномаи давлатии компютеркунони муассисаҳои таҳсилоти умумии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2011–2015» зери назорати қатъии Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, Вазорати маориф ва илм ва мақомоти маҳаллии ҳокимияти давлатӣ қарор дошт. Барномаи давлатии компютеркунонии муассисаҳои таҳсилоти умумии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2011–2015-ум» 105,2 дарсад иҷро гардид. Ҳамчунин, бо мақсади иҷрои барнома дар миқёси ҷумҳурӣ ҳамаи муассисаи таҳсилоти умумӣ ба шабакаи байналмиллалии Интернет пайваст карда шудааст, хусусан бо риштаҳои оптикӣ.

12. Зиёда аз ин, бо дастуру супоришҳои муҳтарам Ҷаноби Олӣ гузариш ба низоми кредитии таҳсилот тақозои замон ва талаботи соҳаи таълиму тарбияи ҷаҳони имрўза дониста шуда, ба роҳ монда шуд. Дар ин робита муассисаҳои таҳсилоти миёна ва олии касбӣ аз соли 2010-2012 давра ба давра ба низоми кредитии таҳсилот шурўъ намуданд.

13. Тибқи дастуру ҳидоятҳои Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо мақсади таъмини болоравии сифати таълим, омода намудани мутахассисони ба талаботи бозори дохил ва хориҷи кишвар ҷавобгў, сафарбар намудани донишҷўён барои идомаи таҳсил дар муассисаҳои таҳсилоти олии касбии кишварҳои хориҷӣ ва воридшавӣ ба фазои таҳсилоти ҷаҳонӣ бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2-юми ноябри соли 2007, №529 “Барномаи давлатии рушди таҳсилоти касбӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2008–2015” қабул карда шуд. Ҳамин буд, ки ҳоло акнун дар 42 давлати хориҷии Осиё, Африқо, Аврупо ва Амрико 42 ҳазору 400 нафар, аз ҷумла 12 ҳазору 808 нафар духтарон ба таҳсил фаро гирифта шудаанд.

14. Муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ дар тўли Истиқлолияти давлатӣ дар ҳолати рушд қарор дорад. Агар дар соли 1991 дар ҷумҳурӣ 13 муассисаи таҳсилоти олӣ бо теъдоди 69300 нафар донишҷў (23600 духтар) фаъолият мекарда бошад, пас дар соли 2025 дар ҷумҳурӣ 48 муассисаи таҳсилоти олии касбӣ бо фарогирии 214 500 нафар донишҷў фаъолият менамояд.

Дар баробари таъсиси муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ, ташкили филиалҳои Донишгоҳи давлатии Москва ба номи М.Ломоносов дар шаҳри Душанбе, Донишкадаи энергетикии Москва ва Донишгоҳи миллии таҳқиқотии технологии «Донишкадаи пўлод ва хўллаи Москва», Донишгоҳи Осиёи марказӣ дар шаҳри Хоруғ, филиали Донишкадаи рушди менеҷменти Сингапур дар шаҳри душанбе аз иқдомҳои некбинонаи Сарвари давлат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад.

Бо назардошти таъсиси муассисаҳои таълимии навтаъсис ва бо биноҳои маъмурию таълимӣ таъмини дигар муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ дар даврони истиқлолият бо кўмак ва дастгирии беназири Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 74 бинои маъмурӣ ва таълимӣ сохта, мавриди истифода қарор дода шуд. Барои таъмини донишҷўёни шаҳру ноҳияҳои дурдаст бо макони зист дар ин давра дар назди муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ 20 хобгоҳи замонавӣ бунёд ва азнавсозӣ гардида, мавриди истифода қарор гирифт.

Дар муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ агар соли 1991-ум 1835 нафар номзади илм ва 226 доктори илм аз рўи 136 ихтисос ба донишҷўён таълим медод медоданд. Айни замон дар муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ 13 ҳазору 50 нафар омӯзгор, аз ҷумла 4 ҳазору 975 нафар занон кору фаъолият мекунанд, ки аз инҳо 543 нафар (87 нафар зан) докторони илм ва 4 ҳазору 128 нафар (1 ҳазору 363 нафар зан) номзадҳои илм мебошанд.

Бо ибтикори бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон шурўъ аз соли таҳсили 1997-1998 барои ба таҳсил фаро гирифтани ҷавонони лаёқатманд аз ҳисоби духтарони ноҳияҳои дурдаст квотаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷудо карда шуд, ки ба он аз соли 2005 писарони лаёқатманд низ шомил гардиданд. Дар муддати таъсиси квотаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон барои духтарону писарони деҳоти дурдасти кишвар аз 61 шаҳру ноҳияҳо ба 20 муассисаи таҳсилоти олии касбии ҷумҳурӣ тибқи нақша зиёда аз 27 ҳазор хатмкардагони муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ ба таҳсил ба муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ бидуни имтиҳони дохилшавӣ фаро гирифта шуданд.

Дар баробари ин, ҳамасола барои хизматчиёни ҳарбии воҳидҳои таъиноти махсуси сохторҳои қудратӣ 100 ҷой ва барои фарзандони шаҳрвандоне, ки бар асари фалокати неругоҳи барқии атомии Чернобил зарар дидаанд - 20 ҷой ҷудо карда мешавад, ки довталабон дар асоси суҳбат ба таҳсил фаро гирифта мешаванд.

15. Танҳо тайи солҳои охир як қатор қарор ва амру фармонҳо ҷиҳати пешбурди соҳа ба имзо расид, ки Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 17.09.2020, №1610 «Дар бораи таъсиси Шўрои илм, маориф ва инноватсияи назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон», «Дар бораи Низомномаи Стипендияи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон барои аспирантони таҳсили рўзона», Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи зиёд намудани андозаи стипендияи донишҷўёни муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ ва миёнаи касбии Ҷумҳурии Тоҷикистон, инчунин, магистр, аспирант ва докторантҳо”, “Барномаи мақсадноки давлатии рушди илмҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ барои солҳои 2021-2025”, «Дар бораи Ҷоизаи давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои олимону омўзгорони фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ аз ҷумлаи асноди мазкур маҳсуб меёбанд.

Бахшида ба таҷлили 30-солагии Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Амри Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Низомномаҳои озмуни ҷумҳуриявии “Илм – фурўғи маърифат”, озмуни ҷумҳуриявии “Фурўғи субҳи доноӣ китоб аст” қабул гардид.

16. Дар даврони Истиқлолият бо дастуру супоришҳои Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон такягоҳи моддӣ-техникии илми донишгоҳӣ низ рушд ёфта, дар доираи амалисозии чорабиниҳо дар ин самт дар солҳои 2011–2015 тибқи Қонун “Дар бораи Парки технологӣ”дар 12 муассисаи таҳсилоти олии касбии ҷумҳурӣ паркҳои технологӣ ва дар 7 муассиса марказҳои илмию биотехнологӣ ва озмоишгоҳҳо таъсис дода шуданд. Ин сохторҳо дар шароити кунунӣ дар раванди ташаккул бошанд ҳам, умед аст, ки бо гузашти замон ба рушди илм ва пайвастани он бо истеҳсолот такони ҷиддӣ мебахшанд.

Бо мақсади тарбияи кадрҳои илмӣ Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 12 августи соли 2014 дар бораи таъсиси Муассисаи давлатии "Комиссияи олии аттестатсионии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон" ба имзо расид ва ибтидо аз 1 сентябри соли 2015 бори аввал дар таърихи ҷумҳурӣ қабул ба докторантура аз рўйи ихтисос шурўъ гардида, беш аз 100 нафар олимони ҷавон ба ин низоми таҳсил фаро гирифта шуданд.

Дар солҳои Истиқлолияти давлатӣ барои дастгирии олимони ҷавон низ Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон чораҳои зиёде андешида аст. Аз ҷумла, Фармони Президенти ҷумҳурӣ аз 29 июли соли 1996 «Оид ба таъсиси стипендияи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба аспирантҳои таҳсили рўзона» ба имзо расида, бо иқдоми наҷиби Сарвари давлат хобгоҳи ҷумҳуриявӣ барои аспирантон бо 297 ҷойи зист аз соли 2005 дар назди Донишгоҳи миллии Тоҷикистон ба истифода дода шудааст.

17. Дар даврони истиқлолият дар заминаи ҳамкориҳои байналмилалӣ миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва кишварҳои хориҷ зиёда аз 123 созишномаи ҳамкории байниҳукуматӣ дар соҳаи маориф, илм ва техника ва 83 созишномаи ҳамкории байниидоравӣ ба тасвиб расидааст, ки дар асоси ин санадҳо ҳамкориҳо айни замон дар муассисаҳои таҳсилоти олии касбии 41 кишвари хориҷӣ 45 ҳазор нафар шаҳрванди Ҷумҳурии Тоҷикистон аз рӯи ихтисосҳои барои иқтисодиёти миллӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ, техникии кишвар зарур, ба таҳсил фаро гирифта шудаанд.

18. Бо дастгирӣ ва ғамхориҳои Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти кишвар муҳтарам Эмомали Раҳмон ташкил намудани Фонди махсуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷиҳати тайёр намудани мутахассисон дар кишварҳои хориҷӣ яке аз ғамхориҳои навбатӣ нисбат ба дастгирии ҷавонони лаёқатманди кишвар мебошад. Дар доираи маблағҳои Фонди мазкур ҳар сол теъдоди муайяни шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон ба муассисаҳои таҳсилоти олӣ ва илмии бонуфузи давлатҳои хориҷӣ фиристода мешаванд ва аз ҳисоби Фонди мазкур маблағгузорӣ сол ба сол зиёд гардида истодааст.

Соли 2008 Стипендияи байналмилалии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дурахшандагон” таъсис ёфта, шаҳрвандони ҷумҳурӣ дар зинаҳои гуногуни таҳсил (бакалавр, мутахассис, магистратура, аспирантура, ординатура, докторантура ва коромўзӣ) ба донишгоҳҳои бонуфузи хориҷи кишвар ба таҳсил сафарбар карда мешаванд.

19. Бо мақсади таҷдиди низоми имтиҳонҳои марказонидаи дохилшавӣ (ИМД) ба муассисаҳои таълимии таҳсилоти олии касбӣ (МТТОК)-и Ҷумҳурии Тоҷикистон бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон №114 аз 5-уми марти соли 2008 Муассисаи давлатии “Маркази миллии тестии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон” таъсис дода шуд, ки тибқи оиннома фаъолияти он ба ташкилу баргузории имтиҳонҳои марказонидаи дохилшавӣ (ИМД) ба МТТОК равона гардидааст.

20. Бо ибтикори муҳтарам Ҷаноби Олӣ китобҳои “Тоҷикон”-и Бобоҷон Ғафуров ва “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ дастраси ҳар як оилаи кишвар гардиданд, ки ин амалҳо барои боло бурдани маърифати аҳолии кишвар, аз ҷумла ҷавонон мавқеи боризеро соҳиб мебошанд.

21. Бо дастуру супоришҳои Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қабул гардидани «Бистсолаи омўзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф» барои соҳои 2020-2040 падидаи муҳими замони мост.

22. Дар давраи соҳибистиқлолии кишвар бо дастуру супоришҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар доираи татбиқи фонди муомилоти китобҳои дарсӣ беш аз 470 номгўйи китобҳои дарсӣ бо теъдоди 27 млн. 528 ҳазору 801 нусха ба маблағи умумии 148 млн. 585 ҳазору 334 сомонӣ ба нашр расид. Гузашта аз ин, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи адабиёти таълимӣ» аз 26 июли соли 2014, №1122 қабул гардид, ки барои ба танзим даровардани таҳия ва нашри адабиёти таълимӣ замина мегузорад.

23. Дар даврони Истиқлолияти давлатӣ бо дастгириҳои бевоситаи Пешвои миллат барои такмили ихтисос ва бозомўзии кормандони соҳаи маориф дар шаҳри Душанбе Муассисаи давлатии «Донишкадаи ҷумҳуриявии такмили ихтисос ва бозомўзии кормандони соҳаи маориф» ва дар шаҳрҳои Хуҷанд, Бохтар, Кӯлоб, Хоруғ ва ноҳияи Рашт филиалҳои он ташкил карда шуд.

24. Таъсиси Муассисаи давлатии Маркази ҷумҳуриявии таълимию методии назди Вазорати маориф ва илм самараи даврони Истиқлол аст. Фаъолияти асосии Марказ аз таҳия ва ба чоп расонидани дастур ва тавсияҳои методӣ, тавассути ташкил ва гузаронидани семинарҳои машваратӣ расонидани кўмаки методӣ ба шуъбаҳои маориф ва муассисаҳои таълимӣ иборат мебошад.

25. Дар даврони истиқлолияти давлатӣ бо супориши Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Ха¬дамоти давлатии назорат дар соҳаи маориф бо мақсади дуруст ба роҳ мон¬дани рафти иҷозатномадиҳӣ, аттестатсия ва аккредитатсияи муассисаҳои таълимӣ, сифати таҳсилот, эътирофи бароба¬рарзишии ҳуҷҷатҳои таҳсилот, таъсис дода шуд, ки баъдан ба Агентии назорат дар соҳаи маориф ва илми назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон табдил дода шуд.

26. Даврони истиқлол барои матбуоти ҷумҳурӣ, аз ҷумла матбуоти соҳавӣ пайки тозае дод, зеро дар ин давра миллати тоҷик соҳиби минбари худ гашт. Ба ибораи дигар, дар саҳифаҳои таърихи кишвари мо нашрияҳои соҳавӣ, бахусус, ҳафтаномаи «Омўзгор» (замима-“Пайрав”), маҷаллаҳои «Маърифати омўзгор», «Маорифи Тоҷикистон» ва «Русский язык и литература в школах Таджикистана» низ нақши худро доранд. Илова бар ин ҳар як муассисаи таҳсилоти олии касбӣ нашрияҳои худро доранд.

27. Ба ғайр аз гуфтаҳои боло дар даврони Истиқлолияти давлатӣ маҳз бо дастгирии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар соҳаи маориф ва илми кишвар инчунин навгонию падидаҳои муҳими зайл ба амал омаданд, ки ба таври мухтасар чанде аз онҳоро қайд кардан ба маврид аст:

1. Дар соҳаи маориф Ҷоизаи давлатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис ёфт.

2. Низоми баҳодиҳӣ ба дониши хонандагон тағйир ёфта, аз панҷбала ба даҳбала гузаронида шуд.

3. Маркази “Зан-Сарвар” барои донишҷӯдухтарони лаёқатманд таъсис дода шуд.

4. Барои омӯзиши забонҳои русӣ ва чинӣ маркази “Конфутсий”, ва марказҳои “Русский мир” дар Донишгоҳи миллӣ, Донишгоҳи омӯзгорӣ ва Донишгоҳи славянии Россияву Тоҷикистон таъсис дода шуд.

5. Бо дастуру супоришҳои муҳтарам Ҷаноби Олӣ барои таълиму нигоҳубини кӯдакони ятим дар тамоми шаҳру ноҳияҳои ҷумҳурӣ мактаб-интернатҳо кушода шудаанд.

6. Маркази “Корҳои берун аз дарсӣ”, бо мақсади омода кардани хонандагон барои интихоби касб ташкил карда шуд.

7. Тамоми муассисаҳои таҳсилоти томактабӣ ва таҳсилоти умумӣ ба низоми маблағгузории сарикасӣ гузаронида шуданд.

8. Дар тамоми муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ фонди иҷораи китобҳои дарсӣ ба роҳ монда шуд.

9. Дар соҳаи маорифи Ҷумҳурии Тоҷикистон низоми таҳсилоти фарогир (инклюзивӣ) амалан роҳандозӣ карда шуд.

Хулоса, соҳаи маориф ва илм самти афзалиятноки сиёсати давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон маҳсуб ёфта, барои бунёди намунаи миллии таҳсилоти бисёрзинагии босифат, ҳамгироии системаи ягонаи ҷаҳонии таҳсилот, таъмини рушди маънавии инсон, талаботи шахсият барои ба даст овардани донишу ҳунар ва ба ин васила мусоидат ба пешрафту тараққиёти кишварамон тадбирҳои зарурӣ андешида ба амал бароварда мешаванд. Барои ҳамин Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар сиёсати худ соҳаи маорифро дар ҷойи аввал гузоштаанд.

Саид Нуриддин Саид, сарходими илмии Шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ, доктори илмҳои фалсафа, профессор

Ба истиқболи Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон- 16 ноябр

Ҳамасола 16 ноябр “Рӯзи Президент” ҷашн гирифта мешавад. Маҳз сиёсати дурандешонаи Пешвои тоҷикони ҷаҳон, Асосгузори сулҳи ваҳдат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикисон Эмомалӣ Раҳмон мебошад, ки дар сарнавишти халқи мо нақши тақдирсоз бозидааст. 16 ноябри соли 1992 дар шаҳри бостонии Хуҷанд Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор шуд, ки дар он муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҷониби вакилон ба ҳайси раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб гардид. Дар таърихи 16 ноябри соли 1994 Эмомалӣ Раҳмон бори нахуст ҳамчун Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар назди халқи тоҷик савганд ёд кард. 15 апрели соли 2016 вакилони Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳоди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар мавриди ворид намудани илова ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи рӯзҳои ид” баррасӣ ва қабул карданд, ки дар асоси он ҳар сол 16 ноябр дар кишвар ҳамчун “Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон” бидуни истироҳат ҷашн гирифта мешавад.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мухтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҷомеаи ҷаҳонӣ ва худи ватан Президенти мардумию сулҳовар эътироф гардидааст. Зеро маҳз тавассути хизматҳои шабонарӯзии Пешвои миллат буд, ки кишвари азизамон ба як қатор дастовардҳои сиёсати дохилӣ ноил гардид, аз ҷумла:

-хотимаи ҷанги шаҳрвандӣ, истиқрори сулҳу ваҳдат, оромӣ ва субот дар ҷомеаи имрӯз;

-тақвияти пояҳо ва рукнҳои асосии давлатдории миллӣ, барқарорсозии ниҳодҳои ҳукумат, шохаҳои ҳокимияти сиёсӣ, фаъолияти мақомоти ҳифзи ҳуқуқ, қонуният, адолат ва тартиботи ҳуқуқӣ дар мамлакат;

-ислоҳоти конститутсионӣ, низоми ҳуқуқӣ, таҳия ва қабули Конститутсияи нави Тоҷикистони соҳибистиқлол, ва иқдом ва ташаббус дар самти эҷод ва қабули қонунҳои нави миллӣ;

-таъмини рушди устувори ҷомеа, пешрафти иқтисодиёт, боло бурдани сатҳи зиндагии мардум ва коҳиш додани сатҳи камбизоатӣ;

-таъмини истиқлолияти энергетикии кишвар, аз байн рафтани маҳдудиятҳо дар таъминоти барқ; аз бунбасти коммуникатсионӣ раҳо додан ва ба кишвари транзитӣ табдил додани Тоҷикистон;

-таъмини амнияти озуқавории мамлакат, ба роҳ мондани истеҳсоли маҳсулоти хушсифати ватанӣ ва молҳои ниёзи мардум;

-саноатикунонии босуръати кишвар барои таъмини устувории иқисодиёт; таҳкими ғоя ва андешаи миллӣ, худшиносӣ, худогоҳӣ, ҳуввияти миллӣ, ватандӯстии мардум ва эҳёи мерос ва суннатҳои таърихиву фарҳангӣ.

Самтҳои дар боло зикргардида, яке аз хизматҳои муҳими Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар сиёсати дохилии кишвар ба шумор меравад ва инчунин дар сиёсати хориҷӣ низ нақши назарраси худро гузоштааст. Чунончи, иқдом ва ташаббусҳо дар самти ҳалли масъалаҳои умумибашарӣ оид ба об, дипломатияи об ва ҷонибдории он аз ҷониби созмонҳои бонуфузи байналхалқӣ ва ҷомеаи ҷаҳонӣ, ташаббус дар ҳалли қазияи Афғонистон ва Фаластин; поягузории сиёсати муваффақонаи хориҷӣ, муаррифии шоистаи Тоҷикистон дар арсаи байналхалқӣ, сиёсати дарҳои кушод, ҳамкории мутақобилан судманд бо кишварҳои ҷаҳон бар пояи баробарӣ, дахолат накардан ба корҳои дохилии якдигар.

Бояд қайд кард, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чун сиёсатмадори барҷаста ва ташаббускор дар сатҳи ҷаҳонӣ эътироф гардиданд. Тайи 34 соли даврони истиқлолият Президенти кишвар бо чандин ташаббусҳои созанда ва манфиатбахш баромад намуданд, ки муҳимтарини онҳо иборатанд аз:

1. Ҳанӯз дар солҳои 90 дар давраи авҷи ҷанги шаҳрвандӣ дар Афғонистон Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод намуданд, ки ҷанги бародаркӯш дар ин кишвар хотима дода шуда, тарафҳои даргир ба музокира даъват карда шаванд.

2. Соли 1998 Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар ҷаласаи Созмони Миллали Муттаҳид пешниҳод намуданд, ки ба хотири пешгирӣ аз қочоқи маводи мухаддир дар атрофи Афғонистон камарбанди амният ташкил карда шавад.

3. Шуруъ аз соли 2000 Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон бо силсила ташаббусҳо дар сатҳи ҷаҳонӣ аз рӯи масъалаи об баромад намуданд, ки аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирӣ ёфтанд. Ба ин ташаббусҳо дохил мешаванд:

-Эълон кардани соли 2003 соли оби тоза;

-Эълон кардани Даҳсолаи “Об барои ҳаёт” солҳои 2005-2015;

-Эълон кардани соли 2013 соли дипломатия об;

-Эълон кардани Даҳсолаи “Об барои рушди устувор” солҳои2018-2028;

-Эълон карадани соли 2025 соли ҳифзи пиряхҳо.

4. Соли 2000-ум дар шаҳри Душанбе ҷаласаи навбатии гурӯҳи панҷгонаи Шанхай бо иштироки Россия, Хитой, Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон ва Ӯзбекистон баргузоргардид. Дар ин ҳамоиш Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод намуданд, ки панҷгонаи Шанхай ба созмони байналмилалӣ табдил дода шавад. Пешниҳоди мазкур аз ҷониби кишварҳои аъзо дастгирӣ ёфт ва ин ташкилот номи худро ба Созмони ҳаикории Шанхай табдил дод, ки то имрӯз бо чунин ном фаъолият менамояд. Ташаббуси дигари Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон он аст, ки оби кули Сарези Помир ба кишварҳои дигар интиқол дода шавад. Ин ташаббус аз ҷониби ҷамеаи ҷаҳонӣ дастгирӣ ёфт.

5. Президенти кишвар соли 2024 дар ҷаласаи 79-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид оид ба қабули қатъномаи махсус дар бораи эълон кардани “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда”, ки дорои ҳадафи сулҳофарӣ ва ҳалли мусолиматомези низоъҳо дар ҷаҳон мебошад, пешниҳод намуданд. Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва сарвари давлат аз рӯзҳои аввали ба сари ҳокимият омадан таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳонро ба вазъи Афғонистон ва Фаластин ҷалб менамуд. Дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун шахси сулҳофару сулҳпарвар, сарҷамъкунандаи миллату мардумсолор, амалисозандаи заҳматҳои ояндабинона баҳри рушду нумӯъ ва ободии Ватан фароҳам овардани шароити арзанда барои мардуми кишвар, ташаббускори ҳалли масъалаҳои глобалӣ шинохта шудани Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистонро на танҳо сокинони кишвар, инчунин ҷаҳониён эътироф намудаанд. Имрӯзҳо таҷрибаи сулҳи тоҷикон дар бобати ҳалли мусолиматомези низоъ ҳам аз лиҳози назариявӣ ва ҳам аз нигоҳи амалӣ ба сарвати илми сиёсатшиносии ҷаҳонӣ мубаддал шудааст.

Маҳз сиёсати дарҳои боз ва бисёрсамтаи Сардори давлат аст, ки Тоҷикистон соли 2024 бо 186 давлати ҷаҳон муносибаҳои дипломатӣ барқарор намуда, бо 110 кишвари ҷаҳон робитаҳои иқтисодӣ дорад. Ба шарофати ин сиёсат Тоҷикистон мавқеи худро дар сиёсати байналмилалӣ мустаҳкам намуда, манфиатҳои миллии худро дар муносибатҳои мутақобилан судманд таъмин кард. Сиёсати “дарҳои боз” меҳвари сиёсати хориҷии Тоҷикистон мебошад. Маҳз сиёсати дохилию хориҷии Пешвои миллат, Президенти Ҷмуҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад, ки Тоҷикистон ва миллати тоҷик дар ҷаҳон ҷойгоҳи худро пайдо намуд.

Аз ин рӯ, шаҳрвандони кишварро зарур аст, ки барои ободии кишвар, сулҳу ваҳдат, таҳкими арзишҳои миллии ба даст омада, дар атрофи Пешвои миллат муттаҳид гардида, баҳри татбиқи нақшаҳои оянда саҳмгузор бошем.

Соҳиби Баҳруло, ходими илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши

масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Ба истиқболи Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон -16 ноябр

Эмомалӣ Раҳмон аз нахустин рӯзҳои ба саҳнаи сиёсат қадам гузоштанаш худро ҳамчун шахсияти таърихӣ ва меъмори давлати навини тоҷикон муаррифӣ намуд. Дар шароите, ки кишвари ҷавони мо аз чолишҳои вазнини ҷанги шаҳрвандӣ, буҳронҳои сиёсиву иқтисодӣ ва парокандагии иҷтимоӣ ранҷ мекашид, ӯ масъулияти таърихиро ба дӯш гирифта, тамоми дониш, таҷриба ва неруи хешро барои барқарории сулҳ ва эҳёи миллат равона сохт. Худи ӯ таъкид кардааст:

«Барои гул-гулшукуфии Ватан ва ҳаёти хушбахтонаи мардум сидқан талош мекунам; агар зарур шавад, ҷон нисор мекунам».

Бунёди давлатдории навин ва истиқрори сулҳ

Саҳми Эмомалӣ Раҳмон дар таъмини сулҳи пойдор, қатъи ҷанги шаҳрвандӣ ва эҳёи давлатдории тоҷикон аҳамияти сарнавиштсоз дорад. Ӯ тавонист дар муҳлати кӯтоҳ пояҳои фалаҷшудаи ҳокимияти давлатӣ, артиш ва қӯшунҳои сарҳадиро эҳё намояд, институтҳои давлатӣ ва сохторҳои маъмуриро аз нав бунёд кунад.

Имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ (27 июни соли 1997) марҳалаи нав дар ҳаёти сиёсиву иҷтимоии кишвар гардид. Ин ҳуҷҷат, ки ба шарофати иродаи қавӣ ва талошҳои шахсии Пешвои миллат ба даст омад, Тоҷикистонро аз вартаи нестӣ наҷот дод ва барои рушди минбаъдаи давлатӣ заминаҳои устувор гузошт.

Таҳкими ҳувияти миллӣ ва ваҳдати ҷомеа

Дар сиёсати дохилии кишвар ҷойгоҳи муҳими Пешвои миллат эҳёи ҳофизаи таърихӣ, забон, фарҳанг ва арзишҳои миллӣ мебошад. Бунёди муҷассамаҳо ва ёдгориҳои миллӣ, эҳёи ҷашнҳои таърихӣ, рушди илм ва маориф, инчунин арҷгузорӣ ба мероси тамаддуни ориёӣ – ҳамаи ин боиси таҳкими ҳувияти миллӣ ва рӯҳияи давлатсозии тоҷикон гардид.

Модернизатсияи иқтисодӣ ва инфрасохторӣ

Дар даврони роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон раванди модернизатсияи иқтисодии Тоҷикистон ба марҳалаи босуръат ворид шуд. Аз ҷумла:

- Сохтмон ва таҷдиди нерӯгоҳҳои барқи обӣ, махсусан НБО-и Роғун - ки барои истиқрори амнияти энергетикӣ аҳамияти тақдирсоз дорад;

- Рушди долонҳои нақлиётӣ ва баромадан аз бунбасти коммуникатсионӣ;

- Саноатсозии босуръат, баланд бардоштани иқтидори истеҳсолӣ ва рушди бахши коркард;

- Амнияти озуқаворӣ, ки яке аз чор ҳадафи стратегӣ мебошад.

Ин ислоҳот сиёсати нави иқтисодиро ба вуҷуд оварда, муносибатҳои бозорӣ, низоми бонкӣ, пулию буҷетӣ ва гумрукро муосир гардонд.

Истиқрори муносибатҳои байналмилалӣ ва ташаббусҳои глобалӣ

Тоҷикистон бо роҳбарии Пешвои миллат дар арсаи байналмилалӣ мавқеи арзанда пайдо кард. Давлат ҳамчун пуштибони ташаббусҳои муҳими глобалӣ, бахусус дар масъалаҳои захираҳои об, амнияти экологӣ ва рушди устувор, шинохта мешавад.

Бо ташаббуси Тоҷикистон Маҷмаи Умумии СММ солҳои 2003, 2005-2015, 2013, 2018-2028 ба мавзӯи об бахшид. Ин иқдомҳо таҷрибаи Тоҷикистонро ба як модели умумибашарӣ табдил доданд.

Тоҷикистон ҳамчунин дар ҳалли мушкилоти минтақа, аз ҷумла бӯҳрони экологӣ дар ҳавзаи баҳри Арал, фаъолона саҳм мегузорад.

Модернизатсияи сиёсӣ ва иҷтимоӣ

Пешбурди ислоҳоти сиёсӣ дар Тоҷикистон ба ташаккули низоми демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ асос гузошт. Ин раванд ба рушди устувори ҷомеаи шаҳрвандӣ, вусъати фазои маънавӣ, рушди озоди андеша ва фаъолияти институтҳои сиёсӣ шароити мусоид фароҳам овард.

Ҷомеаи муосир ва ҷараёни модернизатсия

Модернизатсия ҳамчун раванд аз таҳаввули амиқи иқтисодӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ иборат аст. Он мегузаронидани ҷомеаи анъанавӣ ба ҷомеаи муосир буда, дарбаргирандаи инкишофи техника, истеҳсолот, муносибатҳои меҳнатӣ, идоракунии давлат ва сатҳи зиндагии мардум мебошад.

Таҷрибаи Тоҷикистон дар ин замина як намунаи хоси модернизатсияи давлати пасоконфликтӣ ба шумор меравад, ки тавонист дар муҳити мушкил ба сатҳи нави рушди устувор бирасад.

Хулоса

Саҳми Эмомалӣ Раҳмон дар навсозӣ ва тараққиёти ҷомеаи тоҷик, дар таҳкими сулҳ ва ваҳдат, боло бурдани нуфузи байналмилалии Тоҷикистон ва ташаккули модели муосири давлатдорӣ бесобиқа аст. Ӯ ҳамчун меъмори давлати навин, ҳомии ҳувияти миллӣ ва роҳнамои ҷомеаи тоҷик ба сӯи рушди устувор шинохта мешавад.

Давраи роҳбарии ӯ саҳифаи пуршараф дар таърихи Тоҷикистон буда, роҳандозии ҳадафҳои стратегӣ ва таҳкими истиқлолияти давлатӣ марҳила ба марҳила самараи воқеӣ ба бор овардааст.

ДАВЛИЁРОВА Сафаргул Тешаевна, ходими пешбари илмии Шуъбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақили

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои фалсафа, дотсент