Skip to main content

АСОСӢ

  • МАСОҲАТИ ПИРЯХИ ФЕДЧЕНКО БО ТАМОМИ ШОХАҲОЯШ 681,7 КМ2 ВА ДАРОЗИИ ОН 77 КМ МЕБОШАД.
    ҚУЛЛАИ БОЛОИИ ШОХОБИ ПИРЯХ БА БАЛАНДИИ 6280 М МЕРАСАД ВА ҚИСМИ ЗАБОНАИ ПИРЯХ ДАР
    БАЛАНДИИ 2910 М АЗ САТҲИ БАҲР ҚАРОР ДОРАД. ҒАФСИИ ПИРЯХ ДАР БАЪЗЕ ҶОЙҲО АЗ 800 ТО 1000
    МЕТРРО ТАШКИЛ ДОДА ВА ҲАҶМИ ОН ТАҚРИБАН 130 КМ2 – РО ТАШКИЛ МЕДИҲАД.
  • Соли 1933. Моҳи январи соли 1933 Пойгоҳи Академияи илмҳои
    Иттиҳоди Шӯравӣ дар Тоҷикистон таъсис ёфт ва директори нахустини он
    академик С.Ф.Олденбург (1868-1935) таъйин шуд. Пойгоҳ бахшҳои геология, ботаника,
    зоологияву паразитология, хокшиносӣ, илмҳои гуманитариро дар бар мегирифт.
  • МИНЁТУРИ НУСХАИ “ШОҲНОМА”-И АБУЛҚОСИМ ФИРДАВСӢ
    ДАР МАРКАЗИ МЕРОСИ ХАТТИИ НАЗДИ РАЁСАТИ АМИТ, №5955
    “САҲНАИ ГИРИФТОР ШУДАНИ ХОҚОН БА ДАСТИ РУСТАМ”
  • ТЕЛЕСКОПИ ТСЕЙС-1000-И РАСАДХОНАИ
    АСТРОНОМИИ БАЙНАЛМИЛАЛЛИИ
    САНГЛОХИ ИНСТИТУТИ АСТРОФИЗИКАИ АМИТ
  • БАБРИ БАРФӢ (PANTHERA UNCIA (SCHREBER, 1775)) БА ҚАТОРИ
    ДАРАНДАГОН (CARNIVORA), ОИЛАИ ГУРБАШАКЛОН (FELIDAE)
    МАНСУБ БУДА, ЗЕРИ ТАҲДИДИ МАҲВШАВӢ ҚАРОР ДОРАД. ДАР
    ҲУДУДИ 20 ҚАТОРКӮҲ – ТУРКИСТОН, ЗАРАФШОН, ҲИСОР,
    ҚАРОТЕГИН, ҲАЗРАТИ ШОҲ, ВАХШ, ДАРВОЗ, АКАДЕМИЯИ МИЛЛИИ
    ИЛМҲО, ПЁТРИ I, ВАНҶ, ЯЗГУЛОМ, РӮШОН, ШОҲДАРА, ПШАРТ,
    МУЗКӮЛ, САРИКӮЛ, АЛИЧУРИ ҶАНУБӢ, АЛИЧУРИ ШИМОЛӢ, ВАХОН,
    ПАСИ ОЛОЙ ПАҲН ШУДААСТ. МАСОҲАТИ УМУМИИ ПАҲНШАВИИ
    НАМУД ДАР ТОҶИКИСТОН ТАҚРИБАН 85,700 КМ2 (ТАҚРИБАН 2.8%
    ҲУДУДИ ПАҲНШАВИИ НАМУДРО ДАР МИҚЁСИ ОЛАМ) ТАШКИЛ МЕДИҲАД.
  • САРАЗМ ЯКЕ АЗ НОДИРТАРИН ЁДГОРИҲОИ БОСТОНШИНОСИСТ, КИ ХАРОБАҲОИ ОН ДАР
    15-КИЛОМЕТРИИ ҒАРБИ ПАНҶАКЕНТ ВА 45-КИЛОМЕТРИИ ШАРҚИ САМАРҚАНД КАШФ
    ШУДААСТ. ИН МАВЗЕЪРО ТИРАМОҲИ СОЛИ 1976 БОСТОНШИНОС АБДУЛЛОҶОН ИСҲОҚОВ
    КАШФ КАРДА БУД ВА СОЛҲОИ ЗИЁД ТАҲТИ РОҲБАРИИ Ӯ МАВРИДИ ОМӮЗИШ ҚАРОР ГИРИФТААСТ.
  • РАВАНДИ КОРИ АВВАЛИН ЛАБОРАТОРИЯИ POLLYXT “ЛИДАР” ДАР ОСИЁИ МИЁНА,
    ДАР ОЗМОИШГОҲИ ИНСТИТУТИ ФИЗИКАЮ ТЕХНИКАИ БА НОМИ С. У. УМАРОВИ
    АКАДЕМИЯИ МИЛЛИИ ИЛМҲОИ ТОҶИКИСТОН

ҚАҲРАМОНОНИ ТОҶИКИСТОН

Садриддин Айнӣ

 

    Адиб, олим ва асосгузори адабиёти муосири тоҷик. Аввалин Президенти Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон. Муаллифи асарҳои «Таърихи амирони манғитияи Бухоро», «Таърихи инқилоби фикрӣ дар Бухоро», «Намунаи адабиёти тоҷик», «Дохунда»,...Муфассал

(1878 – 1954)
Бобоҷон Ғафуров

Олим, академики Академияи Илмҳои ИҶШС, арбоби ҳизбӣ ва давлатӣ, муаллифи китоби оламшумули «Тоҷикон» ва зиёда аз 300 асару мақолаҳо. Солҳои 1944-1946 котиби дуюм, с.1946-1956 котиби якуми КМ Ҳизби комунистии Тоҷикистон, 1956 – 1977 сарвари...Муфассал

(1909 – 1977)
Мирзо Турсунзода

Шоири халқӣ, раиси Иттифоқи нависандагони Тоҷикистон, Қаҳрамони меҳнати сотсиалистӣ, Раиси Кумитаи якдилии халқҳои Осиё ва Африқо. Барои достонҳои «Қиссаи Ҳиндустон»(1948), «Ҳасани аробакаш», «Чароғи абадӣ», «Садои Осиё»,(1960) «Ҷони ширин»...Муфассал

(1911-1977)
Эмомалӣ Раҳмон

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон. 19 ноябри соли 1992 дар иҷлосияи XVI Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон раиси Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, 6 ноябри соли 1994 бори аввал, солҳои 1999, 2006 ва 2013 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб гардидаст...Муфассал

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон
Нусратулло Махсум

Нусратулло Махсум (Лутфуллоев) ходими давлатӣ ва ҳизбӣ. Солҳои 1924-1926 раиси Кумитаи инқилобии ҶМШС Тоҷикистон, солҳои 1926-1933 раиси Кумитаи Иҷроияи Марказии ҶШС Тоҷикистон. Бо фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 июни соли 2006....Муфассал

(1881 – 1937)
Шириншоҳ Шоҳтемур

Ходими давлатӣ ва ҳизбӣ. Солҳои 1929-1931 котиби Ҳизби коммунистии ҶШС Тоҷикистон, солҳои 1933-1937 Раиси Кумитаи Иҷроияи Марказии ҶШС Тоҷикистон. Бо фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 июни соли 2006 ба фарзанди барӯманди халқи тоҷик....Муфассал

(1899 – 1937)
ШОҲАСАРИ «ТОҶИКОН»-И БОБОҶОН ҒАФУРОВ ВА ШУҲРАТИ ОН

ШОҲАСАРИ «ТОҶИКОН»-И БОБОҶОН ҒАФУРОВ ВА ШУҲРАТИ ОН

“Тоҷикон” асарест, ки таърихи миллати тоҷикро аз замонҳои қадимтарин то ибтидои асри XX-ум дар бар мегирад ва дар заминаи маводи зиёди бостоншиносӣ, осори фаровони хаттии таърихиву адабӣ ва таҳқиқоти олимони маъруфи Шарқу Ғарб ба таври хеле муфассал таълиф шудааст. Дар ин асари безавол ҷараёни ташаккулёбии миллати тоҷик, рушди фарҳанги миллӣ ва ҳамзамон бо ин, лаҳзаҳои фоҷиабори ҳаёти мардуми мо ва қаҳрамониҳои таърихии фарзандони ҷоннисори он возеҳу равшан ва бо истифода аз сарчашмаҳои муътамади таърихӣ баён гардидаанд.

Эмомалӣ Раҳмон.

Ба муносибати 1045 – солагии олими бузурги тоҷик Абӯали ибни Сино.

Ба муносибати 1045 – солагии олими бузурги тоҷик Абӯали ибни Сино.

Аз қаъри гили сияҳ то авҷи Зуҳал,
Кардам ҳама мушкилоти гетиро ҳал.
Берун ҷастам зи қайди ҳар макру ҳиял,
Ҳар банд кушода шуд, магар банди аҷал.
                                                         (Ибн Сино)

Китобҳои тозанашр

Мақолаҳои илмӣ-оммавӣ

«Истиқлолият нишонаи ҳувият ва озодӣ, ифтихор ва номус, рамзи саҳодат ва шарти бақои миллати соҳибихтиёру соҳибдавлати тоҷик мебошад»

Эмомалӣ Раҳмон

Рӯзи истиқлолияти Тоҷикистон- як ҷашни муҳими миллӣ мебошад, ки ҳар сол 9 сентябр таҷлил мегардад. Ин рӯз рамзи озодӣ, соҳибихтиёрӣ ва ифтихори милии халқи тоҷик аст. Он на танҳо як санаи таърихӣ, балки ифодагари орзуи деринаи миллат барои доштани давлати мустақил ва соҳибихтиёр аст.

Санаи 9 сентябри соли 1991, дар иҷлосияи Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, эъломияи истиқлолият қабул гардид. Ин қадами бузург баъд аз садҳо сол ҳукмронии империяҳои гуногун ва ҳукумати Шӯравӣ, Тоҷикистонро ба як давлати мустақил табдил дод. Аммо, ин роҳ осон набуд. Кишвар дар оғози истиқлолият бо мушкилоти зиёд рӯ ба рӯ шуд.

Истиқлолияти барои ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон аҳамияти хоса дорад. Ин ҷашн имконият медиҳад, ки мо ба гузаштаи пуршарафи худ назар андозем, ба арзишҳои миллӣ ва фарҳанги бою ғании худ эҳтиром гузорем. Дар ин рӯз, дар саросари кишвар чорабиниҳои гуногуни фарҳангӣ ва консертҳо баргузор мегарданд. Ин рӯз на танҳо як ҷашни расмӣ, балки рӯзи ифтихор аз забон, фарҳанг ва таърихи миллати тоҷик аст.

Дар олами муосир, гарчанде ки аксари давлатҳо соҳибистиқлоланд, фишорҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ аз ҷониби давлатҳои бузург ва созмонҳои байналмилалӣ метавонанд истиқлолияти онҳоро зери хатар гузоранд. Аз ин рӯ муҳим аст, ки ҳар як давлат барои ҳифз ва таҳкими истиқлолияти худ мубориза барад.

Дар даврони истиқлолият Тоҷикистон ба дастовардҳои зиёде ноил гардид. Инҳо баъзе аз муҳимтарин дастовардҳо мебошанд:

Таъмини сулҳ ва якпорчагии миллӣ
Яке аз муҳимтарин дастовардҳо ин барқарор кардани сулҳ ва оштӣ буд. Соли 1997 дар Москва Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ имзо шуд, ки ба ҷанги шаҳрвандӣ хотима бахшид ва барои рушди минбаъдаи кишвар замима гузошт.

Рушди иқтисодӣ

Иқтисодиёти Тоҷикистон аз солҳои 1990 то ҳол рушд карда истодааст. Баландшавии маҳсулоти дохилӣ, афзоиши сармоягузорӣ ва беҳтар шудани инфрасохтор, бахусус дар бахшҳои энергетика ва нақлиёт мушоҳида мешавад.
Сохтумони оншооти бузург

Дар даврони истиқлолият, як қатор иншооти муҳими стратегӣ ба монанди нерӯгоҳи барқи обии (НБО) Роғун, нерӯгоҳи барқи обии (НБО) Сангтӯда- 1 ва Сангтӯда- 2, нерӯгоҳи барқи обии (НБО) Себзор, нақбҳои «Истиқлол» ва «Шаҳристон» ва яке аз мушкилтарин қитъаҳои шоҳроҳи «Душанбе-Қулма» - қитъаи роҳи «Қалъаи Хумб-Ванҷ-Рӯшон» сохта шуданд.

Мустаҳкам кардани робитаҳои хориҷӣ

Тоҷикистон узви ташкилотҳои байналмилиалӣ, аз ҷумла Созмони Милиали Муттаҳид, Созмони ҳамкории Шанхай ва дигар созмонҳои бонуфуз гардида, робитаҳои дипломатиро бо кишварҳои мухталиф густариш дод.

Истиқлолияти давлатӣ танҳо як ҳодисаи таърихӣ нест, балки раванди доимӣ мебошад, ки масъулият ва саъю кӯшиши доимии ҳар як фарди ҷомеаро талаб мекунад. Он аз ваҳдати миллӣ, эҳтироми мутақобила ва кори фидокоронаи тамоми мардум вобаста аст. Ин аст, ки мо набояд аз ёд барорем, ки озодӣ ва истиқлолияти кишвар кори дастаҷамонаи наслҳост, ки онро барои ояндаи неки Ватан саҳм мегузоранд. Танҳо ҳамин тавр метавон итминон дод, ки истиқлолият на танҳо пойбарҷо хоҳад монд балки боз ҳам мустаҳкамтар мегардад.

Илолов Хурсанд-директори Филиали Агентии амнияти ХБРЯ АМИТ дар ВМКБ

«Истиқлол барои мардуми шарафманди тоҷик имконият фароҳам овард, ки ихтиёри давлатдориро ба дасти худ гирифта, ба сӯйи зиндагии осуда, эъмори давлати демократӣ ва ҳуқуқбунёду дунявӣ роҳи васеъ кушоянд».

Эмомалӣ Раҳмон

Истиқлоли давлатӣ дар таърихи давлатдорӣ ва сарнавишти миллати тоҷик гардиши куллӣ ва оғози марҳилаи сифатан нави рушд гардида, дар назди мо иҷрои вазифаи бисёр пурмасъулияти таърихӣ, яъне бунёди давлати мутамаддин ҷавобгў ба манфиатҳои халқу кишвар ва эҷоди аркони давлатдории муосирро пеш гузошт. Истиқлоли давлатӣ барои мардуми куҳанбунёди тоҷик арзиши муқаддасу сарнавиштсоз буда, таҳти парчами он хурду бузурги кишвар барои тақвияти пояҳои давлатдории навини худ бо азму талоши ватандӯстона заҳмат мекашанд. Бо зуҳури Истиқлол чун неъмати бебаҳо ва гаронмоя миллати азиятдидаву ранҷкашидаи тоҷик соҳибистиқлол гардид.

Истиқлол волотарин ва пурарзиштарин дастоварди давлату миллати тоҷдори тоҷик аст, ки дар авохири асри 20-ум ба даст омада. Ин неъмати бузург баробари ба даст овардан, нуру зиё, меҳру вафо, ободию озодӣ, ҳамфикрию ҳамзистӣ ва осоиштагиву абадиятро ба мардуми бузурги тоҷик ва Тоҷикистони азиз оварда. Истиқлол рамзи сохибдавлатӣ ва ватандории миллати сарбаланду мутамаддини тоҷик аст, ки номаи такдирашро бо дасти хеш навишта, роҳу равиши хосса ва мақому мавқеи муносибро дар ҷомеаи ҷахонӣ пайдо кард ва набзи давлату миллати моро ба набзи сайёра ҳамсадо месозад. Миллати тоҷик ба шарофати соҳибистиқлолӣ дар саҳнаи ҷаҳонӣ ба сифати иштирокчии комилҳуқуқ фаъолият намуда, орзуву ормони ҳазорсолаи халқашро амалӣ менамояд.

Аз замони дар харитаи сиёсии ҷаҳон пайдо шудани Тоҷикистон ҳамчун давлати соҳибистиқлол ва узвият ба Созмони Милали Муттаҳид, ҳоло Ҷумҳурии Тоҷикистонро 192 давлати дунё чун кишвари соҳибистиқлол расман эътироф кардааст. Ворид шудан ба саҳнаи ҷаҳонӣ аз Муроҷиатномаи аввалини Сарвари давлат ба мардуми шарифи Тоҷикистон маншаъ гирифта, ҳадафҳои дар он муайяншуда пайгирона ва тадриҷан амалӣ мегарданд. Зиёда аз он Сарвари давлати Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон 29 сентябри соли 1993 зимни баромади нахустин аз минбари Созмони Милали Муттаҳид, ҷомеаи ҷаҳониро бо ҳадафи сиёсии сулҳҷӯёна ва таҳкиму тақвияти ҳамкорӣ бо кишварҳои дӯсту сулҳпарвари ҷаҳон ошно намуд. Ҷумҳурии Тоҷикистон бо эътироф кардани асноди робитаҳои байналмилалӣ, аз ҷумла Оинномаи Созмони Милали Муттаҳид, Санади хотимавии Ҳелсинки, Баёнияи Париж ва дигар санадҳо зербинои сиёсати дохилӣ ва хориҷии худро бунёд намуда, эълон кард, ки инсон ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои онро, сарфи назар аз мансубияти миллӣ, мазҳабӣ, нажодӣ ва ҷинсӣ арзиши олӣ мешуморад. Маҳз ин арзишҳо заминаи рушди сиёсати хориҷии кишвар ва эътирофи он аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ мебошад.

Худо он миллатеро сарварӣ дод,

Ки тақдираш ба дасти хеш бинвишт. Ба он миллат сару коре надорад,

Ки деҳқонаш барои дигарон кишт.

Кишвари азизи мо Тоҷикистон макони бузургони хирад, оқилону фарзонагон ва шуҳратмандони шуҳратёру қаҳрамонон аз қабили Турсунзодаву Айнӣ, Рудакиву Сино, Сомониву Темурмалик, Бобоҷон Ғафурову Эмомалӣ Раҳмон ва амсоли ин садҳо нафар бузургон, ки оламиён васфашон мекунанд, мебошад.

Тоҷикистон макони бузургону сарзамини фарҳангдӯстон аст. Он сарзаминест, ки бо ҳамаи бузургиҳояш мардуми Суғду Хатлону Бадахшон, Панҷакенту Кӯлоб, Ҳисору Вахшу Варзоб барин мавзеъҳои нодирро гирди худ ҷамъ намудааст.

Боиси таъкиду зикр аст, қаҳрамон ва шахсияти барҷастаи тоҷик Темурмалик, ки ба муқобили муғулҳо мубориза мебурд ва ин як порча замини тоҷиконро ҳифз мекард, баъди маргаш аз ҷуздони ӯ хате бо як каф хок ёфтанд, ки дар он навишта шуда буд: “Он касе, ки ин хатро мехонад, агар шахси мусалмон ва Ватандӯст боши маро бо ҳамин як каф хоки Ватанам ба хок супор”.

Садриддини Айнӣ, Шириншоҳ Шоҳтемур, Бобоҷон Ғафуров, Нусратулло Мақсум, Мирзо Турсунзода ва дигар шахсиятҳое буданд, ки хизматҳои арзанда карданд барои шуҳратёру шуҳратманд шудани Тоҷикистони азизамон ҳатто ҷони пурарзиши худро дареғ надоштанд.

Мардуми азизи мо имрӯз бояд донанд, ин Сулҳу Ваҳдате, ки болои сари мо парафшон аст бо заҳмату талошҳои хело зиёд ба даст омадааст. Солҳои ҷанги шаҳрвандиро ба хотир оред, солҳои 1992 мардуми тоҷик рузҳои даҳшатборро аз сар мегузаронид, душманони халқ Тоҷикистонро ба ду қисм ҷудо карда буданд. Бародар бар сари бародар теғ мекашад! Падар сўи писар оташ мекушод! Мардумро ба маҳалу минтақаҳо ҷудо намуданд. Бале! Ин даҳшат ҳеҷ гоҳ аз хотири мардум фаромуш нахоҳад шуд.

Тоҷикистони азизи мо 9 сентябри соли 1991 Истиқлолияти давлатиро соҳиб гашт ва аз он лаҳза то ин дам мардуми шарифи он бо ҳисси баланди ватандӯстиву ватанпарастӣ, хештаншиносиву ифтихори миллӣ, созандагиву ободкорӣ баҳри гулгулшуфоии ин сарзамин камари ҳиммат баста истодаанд.

Ин сарзамини куҳанбунёдро сиёсатмадори тавоно ва хирадманд Пешвои воқеии миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон роҳбарӣ мекунанд. Маҳз бо заҳматҳо ва талоши ин марди хирад мо соҳибистиқлолии худро ҳифз кардем, миллат ва давлатро аз парокандагӣ наҷот додем ва сулҳи деринтизорро ба даст овардем. Хизматҳои ин фарзанди фарзонаи миллат дар рушди иқтисодиёти мамлакат низ хело калон аст. Пешвои миллат, Асосгузори Сулҳу Ваҳдати миллӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чандин маротиба дар минбарҳои баланди ҷаҳонӣ пешниҳодоти хеле муфидро манзур сохтанд, ба монанди эълон кардани солҳои 2005 – 2015 соли “Об манбаи ҳаёт” ва 2018 - 2028 соли байналмиллалии амал “Об ба хотири рушди устувор”, 14 декабри соли 2022 Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид зимни иҷлосияи 77-уми худ қатъномаи “2025 соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо”, ки аз ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон пешбарӣ шуда буд, бо иттифоқи оро қабул кард.

Иқдоми навбатии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо пуштибонии 153 кишвари узви СММ пазируфта шуд, ки ин ҳам ифтихори ҳар як тоҷику тоҷикони ҷаҳон аст. Ҳамчунин санаи 25 июли 2025 Қабули қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид «Нақши зеҳни сунъӣ дар фароҳам овардани имконоти навин барои рушди устувор дар Осиёи Марказӣ» A/79/L.94

Имрӯз ҳар яки мо чун як фарди Тоҷикистони бо ифтихори бузург гуфта метавонам, ки давлати пуриқтидори мо алъон мустақил, демократӣ, дунявӣ, ҳуқуқбунёд ва комилҳуқуқ аст. Ҷумҳурии Тоҷикистон яктост, қисматҳо надорад, якрангу якмаром аст. Мардуми ин сарзамин аз хурд то бузург якдигарро эҳтирому эътироф мекунанд,чунки ҳамдилу ҳамфикр ҳастанд.

Тоҷикистони азизи мо дар айни шукуфтанҳост ва рӯз то рӯз шуҳратманду шуҳратёр гашта истодааст. Бо сухани шоири ширинкаломи мо:

Нурест ба дидагони мо Истиқлол,

Зуре ба тану равони мо Истиқлол.

Як миллати пошхурдаро ҷамъ овард,

Пайвандгарди ҷаҳони мо Истиқлол.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ба яке аз давлатҳои пешқадам ва пешрафта табдил ёфта истодааст. Кишвари мо дорои зарфияти бузурги тавлиди нерӯи барқ, заводҳои муқтадир, иншоотҳои баланд ва зебо, мардумони поку адолатпешаву босиришт, меҳмондӯсту меҳмоннавоз, аз ҷиҳати иқтисоди пешрафта, дорои ғани табиӣ, макон ва тамошоҷойи миллионҳо нафар хориҷиён аз шарқу ғарб ва аз шимолу ҷануби дунё мебошад.

Тоҷикистон дорои фарҳанги бойу ғанӣ мебошад. Таърих гувоҳ аст, ки мардуми тоҷик дар қадимулайём ба кандакорӣ, гаҷкорӣ, оҳангарӣ, рассомӣ, сикказанӣ ва кулолгарӣ машғул буданд. Пешвои миллат Асосгузори Сулҳу Ваҳдати миллӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон солҳои 2019–2021- ро солҳои “Рушди саёҳӣ ва ҳунарҳои мардумӣ” эълон карданд, ки ин ҳам чун эҳтиром ба фарҳанги мардумӣ ва ҳифзи ҳунарҳои бостонии аҷдодон мебошад.

Тоҷикистони азиз имсол 34 – юмин солгарди худро ҷашн мегирад.

34 - соли муззаффариятҳо, кашфиётҳои қуллаҳои баланд, комёбиҳои дастрас ва имконпазир.

34- соли ободониву кабудизоркунии шаҳру ноҳияҳои кишвар, расидан ба некбахтиву озодиву Сулҳу Ваҳдат.

34- соли хандаҳои кӯдакон, хурсандӣ ва шодиву нишоти пиру барно.

34- соли дастовардҳои назаррас дар соҳаи илму маориф.

34 – соли пурбарор дар самти сиёсати муваффақи дохилӣ.

34 - соли комгор дар таъмир ва аз навсозии роҳҳои кишвар.

34 – соли муваффақиятҳо ва комёбиҳо дар сиёсати хориҷии кишвар.

Боиси зикр аст, ки дар ин даврони истиқлолият зану мард ва пиру барно дар талоши илму адаб, фарҳангу маърифат ва кору фаъолияти хеш камари ҳиммат бастанд. Дастовардҳои бузурги кишвар дар даврони истиқлолият ба мардум қуввату неру, тавонои бахшида, онҳоро ба комёбиҳо ва дастовардҳои бузург ҳидоят месозад. Имрӯз Тоҷикистон гулистони беҳадду канор, маркази нуру маърифат ва чаманистони дунёи орзуст.

Сари таъзим меорем ба ҳар як обу хоки гулу гиёҳу мардуми бузурги ин сарзамин ва бешубҳа, меболем аз он, ки як фарди меҳрпарвари ин сарзамини афсонавием. Тоҷикему чун миллати баруманд ифтихор мекунем. Насли поки оли Сомонаму меҳру муҳаббат покдиливу самимият ва ору номуси бузургро мепарварем.

Самараи неки Истиқлол аст, ки имрӯз Тоҷикистон дар дунё чун давлати сулҳхоҳу сулҳпарвар шинохта шудааст. Таҷрибаи сулҳи тоҷикон — манбаи омузиши сулҳхоҳони ҷаҳон гашт, ки боиси ифтихори ҳар як тоҷик ва тоҷикистонист. Чунончи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ Пешвои миллат мефармоянд “мо бояд барои рушду такомули ин миллати баруманд аз дилу ҷон талош варзем. Раванду рӯйдодҳои ҷаҳони пуртазоди имрӯза ба ҳар яки мо ҳушдор медиҳанд, ки барои ҳифзи истиқлолу озодӣ – бузургтарин неъмати зиндагиамон ва ҳимояи манфиатҳои давлату миллатамон ҳамеша ҳушёру омода бошем. Такроран таъкид менамоям, ки ҳамаи заҳмату талоши мо бояд ба хотири обод намудани Ватани азизамон ва ба қатори давлатҳои пешрафта расонидани Тоҷикистони маҳбубамон сафарбар карда шавад”.

Ҳабибҷон Мирзоев, ходими калони илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои таърих,

Маҳмадиев Ғолиб, ходими калони илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Вақте, ки ба оинаи таърихи муосири Тоҷикистон назар меандозем, аз дастовардҳои пуразиштарин ин Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад. Ногуфта намонад, ки 34 сол муқаддам муҳимтарин воқеаи таърихии сарнавишти миллати тоҷик ба вуҷуд омадааст. Ин воқеаи таърихӣ дар моҳи сентябри соли 1991 ба вуқӯъ пайваст ва ҳамасола 9-сентябр расман рӯзи Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷашн гирифта мешавад. Аз ҳамон вақт то имрӯз ин санаи муборак барои миллати тоҷик ҷашни муқаддас ба ҳисоб меравад. Зеро санаи 24 августи соли 1990 Иҷлосияи дуюми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Советии Сотсиалистии Тоҷикистон (даъвати дувоздаҳум) «Эъломияи Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Советии Сотсиалистии Тоҷикистон»-ро пазируфт ва дар сарнавишти Тоҷикистон марҳалаи тозаи таърихиро оғоз кард[7].

Истиқлолияти Тоҷикистон ба осони ба даст наомадааст. Ба бахти миллати мо, шахсияти хирадманди меъмори сулҳу субот Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба сари қудрат омаданду моро ҳифз карда тавонистанд. Истиқлолият ин волотарин ва пурарзиштарин дастоварди давлату миллати тоҷик аст, ки муҳимтарин воқеаи таърихи сарнавишти миллати тоҷик ба вуҷуд омадааст. Ин ҳодисаи фараҳбахш аввали моҳи сентябри соли 1991 ба вуқӯъ пайваст ва ҳамасола 9-сентябр расман рӯзи Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷашн гирифта мешавад. Аз ҳамон вақт то имрӯз ин санаи муборак барои миллати тоҷик ҷашни муқаддас ба ҳисоб меравад.

Яке аз падидаҳои беназири Истиқлолият ин аст, ки дар таърихи муосири Тоҷикистон яъне ба даст овардани давлатдории миллӣ мебошад. Истиқлолият барои мо рамзи олии ватану ватандорӣ, бузургтарин неъмати давлатсозию давлатдории мустақил мебошад. Мардуми кишвари Тоҷикистон ба шарофати Истиқлолият ба истиқлолияти воқеъӣ ва давлатдории миллии худ соҳиб шуда, соҳиби рамзҳои давлатӣ - Парчам, Нишон ва Суруди миллии худро соҳиб гардид. Маҳз, падидаи истиқлолият буд, ки Тоҷикистон тоҷикони ҷаҳонро ба ҳам овард ва сиёсати “дарҳои кушода”-ро барои дигар миллатҳои бурунмарзӣ боз намуд[4]. Инчунин, Ҷумҳурии Тоҷикистон баъди ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ бо 184 кишвари ҷаҳон муносибатҳои дипломатӣ барқарор кард. Ҳамзамон Тоҷикистон ба узвияти созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ пазируфта шуда, бо аксари кишварҳои пешрафтаи дунё робитаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ барқарор намудааст[5]. Дар байни ин кишварҳо, кишварҳои Иттиҳоди Аврупо ва созмонҳои аврупоӣ ҷойи муҳимро ишғол мекунад.

Падидаи дигари Истиқлолияти давлатӣ дар он буд, ки барои мо имкон дод, ки баҳри ҳифзи забон, таърих ва фарҳанги ниёгони худ аҳамияти махсус диҳем. Зеро забони миллӣ ифодакунандаи таърих ва саргузашти миллат буда, баҳри дарки ҳувияти миллӣ мебошад. Инчунин Тоҷикистон баҳри таҳкими давлатдорӣ, рушди иқтисод ва беҳбуди шароити зиндагии мардуми кишвар талошҳои пайваста менамояд.

Падидаи муҳими дигар дар сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ин барқарор намудани ҳамкориҳо бо кишварҳои ҷаҳон, бахусус кишварҳои Иттиҳоди Аврупо, ба шумор меравад, ки ин раванд бо пешниҳоди ташаббусҳои созанда дар сатҳи байналмилалӣ тавсеа ёфт. Дар ҳамкории Тоҷикистон бо Иттиҳоди Аврупо кӯшиш карда мешавад, ки бо дастгирии тарафайн дар соҳаҳои гуногун ва рушди ҳамкориҳо таваҷҷуҳӣ махсус дода шавад.

Дар умум, ҳамкории Тоҷикистон бо кишварҳои Иттиҳоди Аврупо яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шумор рафта, дар рушду таҳаввули он нақши бевоситаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон назаррас мебошад.

Маҳз дар даврони Истиқлолият ҳамкориҳои Тоҷикистон бо кишварҳои Аврупо Иттиҳоди Аврупо, бахусус Фаронса, Италия ва Швейсария рушд намуда, чандин созишномаҳо ва ёддошти тафоҳум ба имзо расидааст, ки ба дурнамои ҳамкориҳои стратегӣ ва самтҳои афзалиятноки кишвар заминаи хуб гузоштааст.

Аз ҷумла Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 08.06.2025 барои ширкат варзидан дар чорабиниҳои байналмилалӣ ба ҳайси роҳбари давлати ташаббускор ва пешоҳанг дар умури ҷаҳонии обу иқлим аз ҷониби роҳбарияти давлати Фаронса ва созмони ЮНЕСКО даъват шуда буданд. Дар вохӯриҳои Фаронса, “Даҳсолаи байналмилалии амал оид ба илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ), солҳои 2025-2034” аз ҷониби СММ бо пешниҳоди якҷояи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Фаронса қабул гардид[6].

Инчунин дар санаи 22.04.2024 Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сафари корӣ ба пойтахти Ҷумҳурии Италия шаҳри Рим ташриф оварданд. Дар зимни сафар як қатор созишномаҳо оид ба ҳамкориҳо ба имзо расида буд. Ҳамзамон 30.05.2025 дар шаҳри Остона Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар доираи Ҳамоиши якуми “Осиёи Марказӣ ва Италия” бо Сарвазири Ҷумҳурии Италия Ҷорҷа Мелони мулоқот намуданд, ки дар зимни вохӯрӣ дурнамои муносибатҳои ду кишвар Тоҷикистон-Италия баррасӣ шуд. Бояд тазаккур дод, ки таҳкими ҳамкорӣ дар соҳаҳои тиҷоратию иқтисодӣ, сармоягузорӣ, энергетика, саноат ва кишоварзӣ самтҳои афзалиятноки стратегии ҳамкории ду кишвар ҳисобида шуд[3].

Кишварҳои Иттиҳоди Аврупо пешниҳодҳои Тоҷикистонро, таҳти роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, бо ҳифзи манфиатҳои миллӣ ва дарки зарурати баробарӣ ва ҳамкории судманд дар сатҳи байналмилалӣ эътироф менамоянд. Яке аз самтҳои муҳими ҳамкории байналмилалӣ, ки кишварҳои аврупоӣ онро пазируфта, дар сатҳи байналмилалӣ мавриди қабули расмӣ қарор доданд,ки ин соҳаи “Об” мебошад. Дар ин замина, аз ҷониби Сарвари давлат як қатор ташаббусҳои ҷаҳонӣ пешниҳод гардиданд, аз ҷумла: Соли байналмилалии “Оби Тоза (2003), Даҳсолаи амалиёти байналмилалӣ «Об барои ҳаёт» (2005–2015), Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи “Об” (2013) ва Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор» (2018–2028). Ҳамаи ин ташаббусҳо аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид дастгирӣ ёфта, доир ба онҳо қатъномаҳои дахлдор қабул гардиданд. Бояд таъкид кард, ки Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор» (2018–2028) расман 22 марти соли 2018 оғоз ёфт. Ба ин муносибат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар иҷлосияи 72-юми СММ суханронӣ намуда, зикр карданд, ки масъалаи “Об” ва таъмини он яке аз масъалаҳои муҳими башарият буда, фаъолияти ҳамгироёна ва муносибати ҷиддиро тақозо менамояд[1].

Бинобар ин, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, соли 2025-ро «Соли ҳифзи пиряхҳо» эълон намуданд, зеро масъалаи обшавии пиряхҳо ва паёмадҳои он на танҳо барои Тоҷикистон, балки барои тамоми ҷаҳони мутамаддин, аз ҷумла кишварҳои Аврупо, хатар эҷод мекунад. Ҳамзамон, яке аз мавзӯъҳои асосии рӯзномаи Саммити Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо, масъалаҳои марбут ба Афғонистон ва таъмини амнияту суботи минтақаи Осиёи Марказӣ ба шумор меравад.

Қобили қайд аст, ки масоили мубрами аҳли сайёраро Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бори дигар мавриди таваҷҷӯҳи хос дода шуд. Тавассути қатъномаи махсуси СММ «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» қабул карда шуд. Ногуфта намонад, ки ташаббуси сулҳофарини Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҷаҳони мутамаддин муҳим ва саривақтӣ ҳисобида шуда, дипломатияи сулҳи Тоҷикистонро дигар кишварҳои ҷаҳон бахусус аврупоиҳо меомузанд.

Истиқлолияти давлатӣ заминаи устувори ҳамкориҳои Тоҷикистон бо кишварҳои аврупоӣ гардид. Яке аз натиҷаҳои калидии нишасти сарони кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо, инчунин имзои “Эъломияи Самарқанд” мебошад, ки хоҳиши муштараки ҷонибҳоро барои роҳандозии шарикии стратегӣ инъикос менамояд.

Иттиҳоди Аврупо барои кишварҳои Осиёи Марказӣ дар чорчӯбаи барномаи “Дарвозаи глобалӣ” (Global Gateway) як бастаи сармоягузории 12 млд. евроиро омода кардааст. Ин ҳама натиҷаи саъю талошҳои Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст, ки аз нодиртарин падидаҳои Истиқлолияти Тоҷикистон ҷиҳати рушди ҳамкориҳо бо кишварҳои Иттиҳоди Аврупо бо Осиёи Марказӣ мебошад. Аз 12 млд. еврои ҷудошуда 3 млд. дар соҳаи нақлиёт, 2, 5 млд. дар соҳаи ашёи хом, 5, 4 млд. дар соҳаи энергетика ва 100 млн. евро барои рушди интернети моҳвораӣ дар Осиёи Марказӣ тааллуқ дорад[2].

Баъди ба даст овардани Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон намояндагиҳои Созмонҳо ва ташкилотҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ ба фаъолият шурӯъ намуданд. Ҷумҳурии Тоҷикистон низ, бо дар назардошти манфиатҳои миллӣ, ҳамкориҳои густурда бо созмонҳои бонуфузи ҷаҳонӣ, махсусан сохторҳои аврупоиро роҳандозӣ намудааст.

Дар ин замина, намояндагиҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар СММ, Иттиҳоди Аврупо, Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо, Созмони ҳамкории иқтисодӣ, Созмони ҳамкории Шанхай, Созмони аҳдномаи амнияти дастаҷамъӣ ва дигар созмонҳо фаъолона ширкат варзида, ҳузури кишвари Тоҷикистонро дар ҳалли масъалаҳои глобалӣ вусъат мебахшанд.

Ҳамчунин, Тоҷикистон дар ин давра марҳилаҳои муҳими рушди ҳамкориҳои байналмилалиро паси сар намуда, бо кишварҳои аврупоӣ ба сатҳи сифатан нави ҳамкорӣ расидааст, ки дурнамои мусбати ин равобитро дар оянда таъмин менамояд.

Ҳамин тариқ, Истиқлолияти давлатии Тоҷикистон, ки соли 1991 ба даст омад, ҳамчун бузургтарин дастоварди таърихӣ барои миллат, заминаи муҳими давлатдорӣ ва рушди ҳамкориҳои байналмилалиро фароҳам овард. Ба шарофати сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат, кишвар на танҳо сулҳу суботро барқарор кард, балки бо кишварҳои аврупоӣ ва созмонҳои бонуфузи ҷаҳонӣ робитаҳои густурда барпо намуд.

Ҳамкориҳои Тоҷикистон бо Иттиҳоди Аврупо ва дигар сохторҳои минтақавӣ дар заминаи эътимод, баробарӣ ва манфиатҳои муштарак рушд ёфта, ба марҳалаи шарикии стратегӣ ворид гардидаанд. Сатҳи сифатан нави ин равобит як такконе барои рушду нумӯ, шукуфоӣ ва ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо дигар кишварҳои мутараққии ҷаҳони мутамаддин буда, хело аҳамияти бузург дорад.

Ҳамин тариқ дар замони Истиқлолияти Тоҷикистон метавонад таҷрибаи кишварҳои мутараққии Аврупоро ҳамчун модел қабул намуда ба ҳадафҳои стратегии кишвар барои технологияи наву навтарин, криосфера, зеҳни сунъӣ, иқтисодиёти рақамӣ, ин ҳамкориҳоро дар самтҳои афзалиятноки худ барои рушди кишвар амалӣ намояд.

Сарчашмаҳо:

  • Ахмедова А.Ю. Истиқлолият ва дастовардҳои беназири он. Таърихи бардошт 12.08.2025. Манбаи электронӣ//https://iet.tj/tj/dostovardu-mavffa-iyat-oi-to-ikiston/

2. Иттиҳоди Аврупо ба кишварҳои Осиёи Марказӣ 12 миллиард доллар ҷудо мекунад. Бунёди «Гуфтугӯи тамаддунҳо». 05.04.2025. Таърихи бардошт 13.08.2025. Манбаи электронӣ// https://dialog.tj/tj/new83591/

3. Мулоқот бо Сарвазири Ҷумҳурии Италия Ҷорҷа Мелони. Сафорати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Ҷумҳурии Федеративии Олмон. 02.06.2025. Манбаи электронӣ//https://www.mfa.tj/tg/berlin/view/17130/muloqot-bo-sarvaziri-jumhurii-italiya-jorja-meloni

  • Муродзода С.С. Истиқлолият - дастоварди давлату миллати тоҷик. Академияи вазорати корҳои дохилии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Санаи дархост. 17.07.2025. https://www.avkd.tj/tg/khabarho/1567-istiqloliyat-dastovardi-davlatu-millati-tojik.html

5. Президент. Хадамоти матбуоти Президенти Тоҷикистон. Таърихи бардошт 13.08.2025. Манбаи электронӣ// https://www.president.tj/president/biography

6. Сафари корӣ ба Ҷумҳурии Фаронса. Хадамоти матбуоти Президенти Тоҷикистон. 08.06.2025. Манбаи электронӣ// https://president.tj/event/news/51112

7. Эъломи истиқлолияти давлатӣ. Хадамоти матбуоти Президенти Тоҷикистон. Тарихи бардошт 15.08.2025. Манбаи электронӣ//https://www.president.tj/tajikistan/proclamation_of_state_independence

Санавбарбону Воҳидова - мудири шуъбаи Аврупои ИОМДОА Доктори илмҳои таърих профессор

Донишманди илму фарҳанги тоҷик Муҳаммад Осимӣ аъзо-корреспонденти АФ СССР, ходими хизматнишондодаи илм, академики Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, дорандаи ҷоизаи байналмилалии ба номи Ҷавоҳирлал Неру, солҳои зиёде Президенти АИ ҶТ, як инсони комилу бомаърифат ва дорои ҳувияти баланди миллӣ буданд. Устод М.Осимӣ ҳамчун як роҳбари сиёсатмадору хирадманд ва вуҷудан олими тавоно дар давоми сарвари Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон буданашон кори Академия ва институтҳои онро пеш бурда, ҳавасмандии аҳли хирад ба илм афзуда, обрӯи илми тоҷик ва олимони он на танҳо дар Иттиҳоди Шуравӣ, балки дар кишварҳои хориҷ аз он низ зиёд буд.

Маҳз бо ташаббуси академик Муҳаммад Осимӣ иртибот ва рафту омадҳои илмӣ-фарҳангӣ олимони тоҷик бо кишварҳои хориҷӣ дар сатҳи баланд буд. Аз ин ҷо, донишмандони соҳаҳои мухталифи илми тоҷик дар арсаи байналмилалӣ шуҳрат доштанд ва қариб дар тамоми конфронсу симпозиумҳои ҷаҳонӣ ширкат меварзиданд. Ҳамчунин худи академик Муҳаммад Осимӣ ҳамчун донишманд ва ходими ҷамъиятӣ на фақат дар Тоҷикистон ва дигар ҷумҳуриҳои Иттиҳоди Шуравӣ, балки дар кишварҳои хориҷ низ ба монанди Англия, Франсия, Олмон, Эрон, Ҳиндустон, Афғонистон, Покистон, Чин ва мамлакатҳои араб маълуму машҳур буданд. Чунон ки гуфтем Муҳаммад Осимӣ бо унвони Президенти АИ ҶТ адои вазифа менамуданд ва ба бисёр мамлакатҳои Шарқу Ғарб ҳамчун олим, сарвари АИ-и Тоҷикистон ва ходими ҷамъиятӣ сафар намуда, дар конфронсу симпозиумҳо ва конгресҳо бо баромаду суханрониҳо иштирок менамуданд.

Бо дастгирӣ ва пешниҳоди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон зодрӯзи академик Муҳаммад Осимӣ дар тақвими санаҳои таърихӣ ва фарҳангии ЮНЕСКО дохил шудааст. Он кас муддати тулонӣ сардори лоиҳаи ЮНЕСКО дар қисмати омӯзиши фарҳангу тамаддуни Осиёи Марказӣ буданд ва дар анҷоми ин лоиҳа саҳми босазое доштанд, ки ифтихори миллати тоҷик мебошад.

Академик Муҳаммад Осимӣ дар таърихи илму фарҳанг ва тамаддуни Тоҷикистон ҳамчун ходими илмӣ, давлатӣ ва раҳнамо нақши арзандаи худро доштанд ва дар айни замон як хислату маърифати ба худ хосе доштанд. Чунки ин шахсият дар пешрафти илму фарҳанг ва ташаккули ҷаҳонбиниву тамаддуни миллати тоҷик хизмати таърихӣ намудаанд. Дар ҳақиқати Муҳаммад Осимӣ ҳаёт ва зиндагии хеш ва саъю талошашро бо илму фарҳанг, тамаддун ва ҳаёти иҷтимоиву сиёсии бештар аз ним аср ба миллати тоҷик бахшида, дар ин муддат хизматҳое зиёде намуданд, ки мо ва таърихи мо ин шахсияти бузургро набояд аз лавҳи хотир ва сафҳаи таърих дур созад.

Фаъолият ва ҳаёту зиндагии Муҳаммад Осимӣ рангобаранг гузаштааст. Он кас мутаваллиди соли 1920 (ш.Хуҷанд) буда, соли 1941 факултети физикаю математикаи Донишгоҳи давлатии шаҳри Самарқандро хатм намудаанд. Иштирокчии Ҷанги Бузурги Ватанӣ (1941-1946) буда, фаъолияти кориашон дар Донишкадаи давлатии педагогии Хуҷанд шурӯъ шуда, ба сифати ассисент, муаллими калон, мудири кафедраи физика, проректори донишгоҳ шуда кор кардаанд.

Баъдан аспиранти Академияи илмҳои ҷамъиятшиносии назди КМ ҲКИШ (1952-1955) дар зери роҳбарии академик Б.М.Кедров рисолаи номзадӣ менависанд ва пас аз дифоъ ва хатми академия иртиботи Муҳаммад Осимӣ бо роҳбарашон ва олимони Москва идома меёбад. Махсусан пас аз Президенти Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон таъин шуданашон ин иртиботи илмӣ-фарҳангӣ ва ҳамкорӣ қавитар мешавад.

Муҳаммад Осимӣ нахустин ректори Донишкадаи политехникии ш. Душанбе (1956-1962) буданд, ки дар ҳоли ҳозир ин Донишгоҳ номи академик Муҳаммад Осимиро дорад. Баъдан (1962-1965) дар вазифаҳои Вазири маорифи халқ, Раиси Комитети назорати ҳизбию давлатӣ, котиби КМ ҲК, ҷонишини Раиси Шурои Вазирони ҶШС Тоҷикистон анҷоми вазифа кардаанд.

Муҳаммад Осимӣ соли 1965 академик ва Президенти АФ ҶШС Тоҷикистон таъин шуда, то соли 1988 ин вазифаро адо мекунанд. Дар замони президенти Академияи илмҳо буданашон истеъдоди баланди илмӣ-ташкилотчигӣ нишон дода, фаъолияти илмии худро васеъ гардониданд. Фаъолияти илмии эшон соҳаҳои мухталифи илму фарҳанг, аз ҷумла таърихи фалсафа, материализми диалектикӣ, табиатшиносӣ, таъриху тамаддунро дар бар мегирад ва асарҳои ӯ ба забонҳои форсӣ, англисӣ, олмонӣ, арабӣ, ҳиндӣ чоп шудаанд. Мавзӯи баҳси осори ӯ бештар масъалаҳои мубрами фалсафаи марксистӣ, материя ва тасвири физикии олам, пайдоиш ва ташаккули тафаккури фалсафӣ, мафҳуми материя ва проблемаи воқеияти физикӣ, мавзӯи баҳси материализми диалектикӣ, таҳқиқи проблемаҳои ташаккулу такомули илму фарҳанги Тоҷикистон, роҳҳои амалигардонӣ ва тараққӣ додани илму маориф, масъалаҳои сохтмони маданӣ пайваста бо ҳалли вазифаҳои пешрафти иҷтимоӣ, боло бурдани фарҳангу тамаддуни миллати тоҷик ва амсоли инҳоро дар бар мегирад.

Муҳаммад Осимӣ дар тарҷумаи осори классикҳои марксизм ва ленинизм, махсусан «Анти Дюринг»-и Ф.Энгелс, «Дафтарҳои фалсафӣ» ва «Материализм ва эмпириокритисизм»-и В.И.Ленин саҳми арзанда гузоштаанд.

Хизмати Муҳаммад Осимӣ дар ташкил ва ба вуҷуд овардани Энсиклопедияи советии тоҷик дар назди Президиуми Академияи илмҳои Тоҷикистон, ки дар ҳашт ҷилд нашр гардид, басо бузург буд. Дар муддати зиёда аз 20 сол, ки Президенти АФ Тоҷикистон буданд, робитаҳои илмӣ-фарҳангӣ бо Академияи илмҳои СССР, академияҳои ҷумҳуриҳои ҳамсоя ва кишварҳои хориҷӣ қавитару мустаҳкамтар гардид. Бо ташаббуси Муҳаммад Осимӣ Институти шарқшиносӣ, Шуъбаи генетикаи умумии пахта, Институти математика, Институти биологии Помир таъсис дода шуд, ки дар инкишоф ва ташаккули илм ва кадрҳои илмӣ нақши арзанда бозид.

Хизмати арбоби илму фарҳанги тоҷик Муҳаммад Осимӣ дар таҷлили солгарди аҳли илму адаб ва намояндагони барҷастаи тамаддунамон Абуалӣ ибни Сино (1980), Абдураҳмони Ҷомӣ (1964-1989), Аҳмади Дониш (1975), 1000-солагии «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ (1996) ва ғайраҳо ниҳоят бузург буд.

Дар айни замон Муҳаммад Осимӣ як шахсияти машҳури иҷтимоӣ буданд. Чандин маротиба депутати Шурои Олии Ҷумҳурӣ ва ИҶШС интихоб шуда буданд, ки Ҳукумати ИҶШС ва Тоҷикистон фаъолияти илмӣ, иҷтимоӣ, илмӣ-ташкилотии ӯро ба назар гирифта, бо орденҳои дараҷаи аввали давлатӣ мукофотонида, аз ӯ қадрдонӣ кардаанд.

Саҳми ходими илму адаб ва бо тамоми маънӣ инсони хирадманд академик Муҳаммад Осимӣ дар пешрафти фарҳангу тамаддун ва илму тафаккури маънавӣ-ақлонии тоҷикон беинтиҳост. Наметавон дар чанд саҳифаи мухтасар ҳамаи онро рӯи қоғаз овард, вале қайд намудан зарур аст, ки ӯ дар ҳақиқат як роҳбар, роҳнамои илму фазилати инсонӣ, инсони хубу меҳрубон, оқилу доно ва сиёсатмадор буданд, ки дар симо ва гуфтору муомилаи ӯ як инсони комил ва бошахсияту бофарҳанг ва бо қалби бузургро метавон дид. Дурахши илму заковат дар симои он кас барқ мезад ва ҳаминро мегӯям, ки шояд чунин шахсиятҳо такрорнашаванда бошанд, ёдашон ба хайр, рӯҳашон шод бод!

Тоҷинисо Муродова номзади илмҳои фалсафа, дотсент,

ходими пешбари илмии ИФСҲ-и ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

“Истиқлолият шиносномаи ҳастии давлати комилҳуқуқ ва саҳобихтиёри тоҷикон дар ҷомеъаи ҷаҳонист, ки низоми давлатдорӣ, сиёсати дохилию хориҷӣ, сиёсати иқтисодӣ, иҷтимоию фарҳангиро мустақилона пеш мебарад”.

Эмомалӣ Раҳмон

Истиқлолият мафҳуми арзишманд ва дар навбати худ калиде мебошад, ки ноил гардидан ба он шарафи бузург барои ҳар як миллат аст. Истиқлолияти давлатӣ ба он мусоидат намуд, ки рушди босубот дар кишвар таъмин гардад, сатҳи некуаҳволии аҳли ҷомеа беҳтар ва натиҷашои бузург дар ҳаёти сиёсӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ ба даст оварда шавад.

Имрӯз ба Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон 34 сол пур гардид ва дар ин муддати наонқадар тӯлонии таърих дастовард ва муваффақиятҳои ба дастомада ҷумҳурии моро ба сӯи музаффариятҳо ва дастовардҳои беназир мушарраф гардонид. Яке аз дастовардҳои нодири даврони истиқлолият аз хатари нестӣ наҷот ёфтани давлатдории миллии тоҷикон мебошад. Дар оғози соҳибистиқлолӣ муттаасифона аз сабаби мудохилаи қувваҳои беруна, гурӯҳҳои манфиатҷӯй дар Тоҷикистон ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ оғоз гардида, авзои сиёсии мамлакатро вазнин гардонид.

Дигар дастоварди даврони Истиқлолият ин аз 1 ноябри соли 2001 Ҷумҳурии Тоҷикистон узви Агентии Байналмилаии Неруи Атомӣ( АБНА) гардида , зарурати таъсиси сохтори танзимкунанда дар соҳат бехатарии ядроӣ ва радиатсионӣ ба вуҷуд омад.

Дар aсoси супоришии Ҳукумaти Ҷумҳурии Тоҷикистон тaҳти № 3594 (16.1-2) аз 18 сентябри соли 2002, дар сохтори Раёсати Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо номи Агентии энергияи атомӣ ва сипас дар заминаи Агентии амнияти ядроӣ ва радиатсионии Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун воҳиди сохтории Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон (қарори Раёсати Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон № 112 аз 25.12.2002) таъсис дода шуд.

Мувофиқи қарори Раёсати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон № 117 аз 5 ноябри соли 2021 номи Агентии амнияти ядроӣ ва радиатсионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ба Агентии амнияти химиёвӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон (минбаъд – Агентӣ) тағйир дода шуд.

Бо дастгириҳои Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикисон саннаи 29 октиябри соли 2024 дар шаҳри Душанбе Асосгузори сулҳу ваҳдаи милли, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ бинои нави Маркази минтақавии бехатарӣ, амният ва кафолати химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистонро мавриди истифода қарор доданд.

Бо дастгирии бевоситаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Марказ ба маблағи 47 миллион сомонӣ аз буҷаи давлатӣ ва маблағҳои шарикони хориҷии рушд омода шудааст.

Марказ бо таҷҳизот ва технологияи наву замонавӣ муҷаҳҳаз буда, барои гузаронидани таҳқиқот, ташхис ва таҳлил дар асоси стандартҳои байналмилалӣ омода шудааст. Ҳама рӯза дар озмоишгоҳ магистрантон, докторантони(PhD), унвонҷуён ба корҳои илми-таҳқиқоти худ машғул ҳастанд.

Зимни муаррифӣ ба Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иттилоъ дода шуд, ки марказ дорои 16 озмоишгоҳи инноватсионии илмӣ-таҳқиқотии самтҳои химия, биология ва нодиртарин озмоишгоҳҳои илмии соҳаи иммунологӣ, бехатарӣ ва амнияти химиявӣ, вирусологӣ, бехатарӣ ва амнияти биологӣ, ва криминалистикаи ядроӣ буда, барои омӯзиш ва ташхиси маводи химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроӣ хизмат менамояд. Кушодашавии озмоишгоҳҳои мазкур бо мақсади амалисозии Барномаи “Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф” сурат гирифта, барои иҷрои саривақтии таҳқиқотҳои бунёдӣ дар илми ватанӣ замина мегузорад.

Роҳбарияти Агентӣ бо мақсади баланд бардоштани савияи дониш ва малакаи кормандони ҷавони Агентӣ онҳоро ҳаматарафа дастгирӣ менамояд. Ин моро водор менамояд, ки минбаъд содиқонаву аҳлона ва бо масъулияти баланди ватандориву ватансозӣ меҳнат карда Ватани азизамонро ба ҷаҳониён муарифи намоем.

Хулоса, Истиқлолият асоси пойдории давлат, рамзи олии Ватану ватандорӣ, бузургтарин неъмат, дастоварди бузуругу бебаҳои таърихӣ ва ормони чандинасраи фарзандони асилу огоҳ маҳсуб меёбад. Аз фурсати муносиб истифода бурда тамоми мардуми шарафманди Ҷумуҳурии Тоҷикистонро ба муносибати 34- солгарди ҷашни Истиқлолияти давлтӣ табрику таҳният намуда ба онҳо пеш аз ҳама саломати ва дар корҳои ҳаррузаашон мувафақиятҳои нав ба навро орзумандам.

Бобоев К.О – Мудири шуъбаи бехатарӣ ва амнияти химиявӣ,
доктор фалсафа (PhD), ходими калони илмии Агенти амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Сатторзода Субҳонали-Мудири шуъбаи муайянкунии маводҳои таъиноташ

дуҳадафа ва назорати содироти маводди ХБРЯ-и Агенти амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Истиқлолият – аз дидгоҳи равониву фарҳангӣ – худшиносист. Имрӯз дар фазои истиқлолияти комили иҷтимоӣ, иқтисодӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ мо ба давраи ташаккули худшиносии миллӣ расидем. “Барои комил шудани худшиносии миллӣ, рушди тафаккури он даҳсолаҳо лозим аст. Аммо муҳимтарин дастоварди истиқлолият ин буда, ки ниҳоли худшиносӣ шинонда шуд ва он алъон месабзад ва рушду камоли ҳар шаҳрванд ва тамоми чомеа онро ғизо медиҳад.

Истиқлолияти давлатӣ барои худшиносии миллӣ ва озодиву ифтихори миллӣ шароит ба вуҷуд овард. Истиқлолияти давлатӣ ҳамчун марҳилаи сарнавиштсоз ва эҳёи давлату миллати куҳнабунёди тоҷикон эътироф гардидааст. Президенти кишвар Эмомали Раҳмон истиқлолиятро бузургтарин ва муқаддастарин дастоварди миллати тоҷик медонад. “Маҳз Истиқлолият ба мо имконияти таърихие овард, ки Ватани худро соҳибӣ кунем, давлатдории миллии хешро барпо намоем, суннату арзишҳои миллиамонро эҳё созем, ормонҳои деринаи халқамонро амалӣ гардонем ва зиндагии озодонаи мардумамонро ба роҳ монем”.

«Дар дифои фарҳангу ҳуввият, худшиносӣ ва тафаккури миллии хеш мо танҳоем. Моро дар ин ҷабҳа ба ҷуз худамон ҳеҷ нерӯи дигаре дифоъ карда наметавонад. Аз ин боис яке аз самтҳои афзалиятноку стратегӣ – масоили худшиносист.” Миллати мо имрӯз амиқ эҳсос кард, ки бунёдгузору меҳансоз, тақдирсози миллати тоҷик, созандаи ҷомеаи навин, на аз берун буда, балки худи ӯ мебошад. Ба манзури дарки аришҳои истиқлолияти давлатӣ ва худшиносии миллӣ Президенти кишвар ба масъалаҳои муҳим рӯ овард. Яке аз ин масъалаҳои бунёдӣ ташаккули шуури худшиносии миллӣ ва бохабар будан аз арзишҳои гузашта ва боло бурдани сатҳи худогоҳӣ ва ифтихори миллӣ мебошад.

Яке аз роҳҳои аввалиндараҷаи худшиносии миллӣ ин ру овардан ба илму маърифат аст. Ба ин манзур нақши маорифи кишвар хеле муҳим арзёбӣ шудааст. Президенти кишвар Эмомали Раҳмон қайд намудааст: “Ман дар сиёсати худ маорифро дар ҷои аввал мегузорам”. “Инкишофи фарҳанги миллӣ қабл аз ҳама ба мактабу маориф, ба таълиму тарбияи насли наврас вобастагии қавӣ дорад. Агар ҳадафи мо воқеан ҳам бунёд кардани ҷомеаи демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ бошад, бояд дастаҷамъӣ рӯй ба мактабу маориф оварем.”

Истиқлолият заминаи қавии истиқлоли фикриро ба вуҷуд меорад. Маориф дар мавриди худшиносии миллū бояд дар андешаи эҷодии миллат саҳм бигирад. Дар ин росто кори фалсафа, мантиқ ва илмҳои дақиқу табиатшиносӣ ниҳоят бузург аст. Дар замони ҳозира илмҳои дақиқ ва табиатшиносӣ дар мактабҳои миёна ва олӣ таълим дода мешаванд, аммо мантиқ ва фалсафа аз доираи таълим дар мактабҳои миёна соқит шудаанд. Ҳол он ки дар бисёр мамлакатҳои хориҷӣ ин илмҳо ба таври шоиста таълим дода мешаванд ва дар тафаккури шуури эҷодии миллат саҳм мегиранд. Дар ҷаҳонбинии мутамаддин ба таълими фалсафа таваҷҷуҳи хоса зоҳир менамоянд. Ба ин маъно, ки фалсафа сарчашмаи огоҳӣ, бедорӣ ва истиқлоли фикрии миллат мебошад. Барои мисол метавон аз файласуфони машҳури немис Артур Шопенгауэр ва Фридрих Нитше ёдовар шуд, ки доир ба таълими фалсафа дар донишгоҳҳои Олмон ба ҳассосияти фавқулодда изҳори назар намудаанд. Номбурдагон таълими улуми фалсафиро дар донишгоҳҳо норасо ҳисобида, аз мақомоти давлатӣ ва вазоратҳои дахлдор беҳбудии ин соҳаро ҷиддан талаб намудаанд.

Мо бояд қабл аз ҳама сутунҳои рушди ҷомеаи худро бар пояи ақлу хирад бунёдгузорӣ кунем. Фанҳое, ки дар тафаккури шуури эҷодии миллат саҳм мегиранд, дар мактабҳои миёна ва олӣ ба таври шоиста таълим диҳем. “Барои ин замон насли ҷавоне бо тафаккури обутобёфта, рақобатпазир, мустақил, эҷодкор ва мусаллаҳ бо навтарин технологияи иртиботӣ, вале аз арзишҳову манфиатҳои миллӣ огоҳ зарур аст”. Саҳми маориф дар ташаккули худшиносии миллӣ ва захираҳои инсонӣ махсусан, нерӯи ақлонии ҷавонон бунёдист.“Худшиносӣ ва ифтихори миллӣ, – таъкид менамояд президенти мамлакат Эмомалӣ Раҳмон, – пойдевори бақои миллати соҳибэҳтиром ва бофарҳанг аст. Миллате, ки забон, тафаккури миллӣ, таъриху адабиёт, расму оин ва арзишҳои фарҳангияшро қадр намекунад, пояҳои истиқлолияташро низ чандон дер пуштибонӣ карда наметавонад”. “...танҳо худшиносии фарҳангию таърихӣ миллатро муттаҳид ва соҳибдавлат намуда, вайро ба мудрик (субъект)-и фаъоли раванди таърихӣ табдил медиҳад”.

Фарҳанг дар худшиносии миллӣ саҳми бисёр калон дорад. Фарҳанги миллӣ бояд эҳё гардад, то саде шавад барои ҳуҷуми фарҳанги бегона. Фарҳанг омили худшиносии миллӣ мебошад. Миллат бояд ҳастии худашро нисбат ба дигар миллатҳо фаҳмад. Бояд худшиносии миллӣ дар муқоиса бо тамаддуни дигар миллатҳо шинохта шавад. Худшиносии миллӣ бисёр муҳим аст, то миллат худро ба ҳайси миллати мустақил нашиносад масъалаҳоро ҳал карда наметавонад. Бояд пеш аз ҳама дарк шавад, ки худшиносии миллӣ чист. Аз назари мр дарки ҳастии таърихи миллат аз фардҳои ҷомеа оғоз меёбад. Барои он ки миллат худро бишносад якчанд масъаларо бидонад: 1. Кадом марҳалаҳои таърихиро аз сар гузаронидем; 2. Бояд миллат дарк кунад, ки эҷодгари як тамаддуни хос аст, аз дигар фарҳангҳо фарқ мекунад.

Пойдории густариши ваҳдати миллӣ бори дигар исбот кард, ки тоҷикон ворисону меросбари ориёни асил буда, соҳиби тамаддуни оламшумул мебошанд. Истиқлолият шароит фароҳам овардааст, ки худдшиносӣ маъно ва мақоми фарҳангии худро ба дараҷаи баланд эҳё гардонад. Президети кишвар қайд мекунад, ки “Яке аз сарчашмаҳои воқеии худшиносии миллӣ қабл аз ҳама бунёди давлати соҳибистиқлол, ваҳдати миллӣ, рӯ овардан ба гузаштаи пурифтихор, ҳифзи тамаддуни мероси фарҳангии ниёгон ва поси хотири шахсиятҳои тавонову фарзандони бузурги миллат мебошад...” Омӯзиши арзишҳои маънавии ниёгон заминаи хубе барои ташаккули ғояи миллӣ, худшиносиву худогоҳии миллат замина ба вуҷуд меорад. “Дар мероси гузаштагонамон мо бояд оташеро ҷуё бошем, ки барои афрухтани тафаккури наву пешқадами миллат саҳм гирад, нерубахш бошад”. Мероси гузашта бояд сарчашмаи сабақу илҳоми мо бошад, сарчашмаи ғояҳои баланди инсонгароӣ, худогоҳӣ, созандагӣ, сарчашмаи илҳому касбияти хеле олӣ, сарчашмаи ифтихор ва омӯзиши шахсиятҳои хеле барҷаста, ки ҳар кадом дар кайҳони фарҳанги башарӣ ҷое доранду мақоме. Гузаштаи фарҳангии мо барои сохтани тақдири кишвари соҳибистиқлол ва истиқлолияти фардии ҳар кадоми мо бояд саҳм бигирад. Мову шумо бояд тавоноие дошта бошем, ки арзишу сунатҳои бои гузаштаро бо талаботи замони нав бо тамоили арзишҳои башарӣ қиёсу мутобиқ карда тавонем. Вагарна маҳдуд мемонем.

Омӯзишу таҳқиқи ҳикмати ориёӣ акнун дар давраи Истиқлолият оғоз меёбад. Мақсад шинохти фарҳанги миллӣ дар заминаи асливу азалии он аст, яъне аслу асолати худшиносист ва ба ин тариқ шинохтану қадр кардани тамаддуни умумибашарист. Мақсад огоҳона қадам задан ба тамаддуни асиласт.

Барои худшиносии миллӣ омӯхтани таърих низ аҳамияти бузург дорад. Таърих ҷараёни пайдоиши миллат, такомули он, бурду бохтҳои миллӣ ва робитаи миллатҳоро меомӯзад. Ба ин васила таърих худшиносии таърихии миллатро таъмин менамояд. Яъне нишон медиҳад, ки миллат дар марҳилаҳои гуногуни таърихӣ дар соҳаҳои иқтисодӣ, илм, санъат, адаб чӣ дастовардҳое доштааст, ки боиси ифтихори ӯянд. Омӯхтани таърих дар айни ҳол нишон медиҳад, ки ҳастии таърихии як миллат аз ҳастии таърихии дигар миллатҳо чӣ тафовутҳо дорад, то нақши таърихии ҳар як миллат мушаххас муайян гардад. Таърих дар баробари ин ҷараёни таърихии ташаккули миллат, илм, фарҳанг, санъат, адаб, урфу одатҳои таърихии халқҳоро низ меомӯзад. Таърихи халқи тоҷик дар мактабҳои мо ба назардошти ҳамин меъёрҳо омӯхта мешавад. Дар шароити соҳибистиқлолӣ омӯхтани урфу одатҳои таърихӣ барои танзими урфу одатҳои мардумӣ дар шароити ҳозира аз аҳамият холӣ нест. Омӯхтани таърих дурнамоест, ки роҳи ояндаи миллат ва пешомадҳои давлатдориро равшан намуда, барои худогоҳии миллӣ, ваҳдати миллӣ, ваҳдату ягонагӣ, худшиносии миллӣ ва рушди тафаккури таърихии наслҳои оёнда хизмат мекунад. Мо ҳофизаи таърихӣ надорем.

Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон таъкид менамояд, ки “Миллате, ки хотираи таърихӣ ва ҳуввияти миллиашро пос намедорад, хоҳу нохоҳ гирифтори сарнавишти талху фоҷиабор мегардад”. Шоҳасари безаволи “Тоҷикон”-и Бобоҷон Ғафуров, асарҳои президенти мамлакат Эмомалӣ Раҳмон: “Тоҷикон дар оинаи таърих”, “Нигоҳе ба таърих ва фарҳанги ориёӣ”, “Чеҳраҳои мондагор” ва ғайра барои ташаккули худшиносии миллӣ ва рушди тафаккури таърихии мардуми мо хизмати арзанда карда ва ин мардони бузург ба оламиён исбот намуданд, ки тоҷикон қадимтарин сокинон ва соҳибони ин марзу бум буданд ва ҳастанд.

Унсури дигари асосие, ки инсон пеш аз ҳама тавассути он миллияти худро мешиносад забон аст, зеро забон аст, ки инсонҳо бо якдигар муошират мекунанд, фаъолияти корӣ, эҷодӣ, илмӣ ва ѓайраҳоро ба роҳ мемонанд. Илова бар ин, ҳамин забон аст, ки инсонҳо дастовардҳои илмӣ, фарҳангӣ ва адабии худро дарк карда, аз насл ба насл интиқол медиҳанд. Бо ҳамин васила тараққиёти бемайлони инсониро таъмин менамоянд. Забон дар айни ҳол воситаест, ки як миллат худро аз миллати дигар фарқ мекунад. Чун нақши забон дар шинохти ташаккули шуури миллӣ ба ин дараҷа баланд аст, бинобар ин дар низоми маъориф омӯхтани забон ва илми забоншиносӣ бояд мавқеи хоса дошта бошад. Бе забон умуман, ягон риштаи илм фарҳанг, санъат ва адаб вуҷуд дошта наметавонад, бинобар ин омӯхтани забон дар марҳилаи ҳозира аз рӯи усулҳои тоза бояд ба роҳ монда шавад. «Олимони муосир дар он фикранд, ки тафаккури инсон дар доираи луғату тасаввурот ва образҳои як забон ташаккул меёбад, аз ин ру забон на фақат олоти иртиботи одамон ва ифодаи афкор, балки худаш «гаҳвораи фикр» аст, он фикрро тавлид, парвариш ва такмил медиҳад ва аз фикрҳои мавҷуда фикрҳои навро эҷод мекунад».

Самти дигари худшиносии миллӣ эҳёи анъанҳо, идҳои миллӣ мебошад. “Сатҳи худшиносии миллӣ дар давраи шӯравӣ то андозае ташаккул ёфта бошад ҳам, вале мутаассифона, анъанаҳову суннатҳои миллӣ, аз қабили Наврӯз, Меҳргон, Сада ва ғайра аз сатҳи давлатӣ дур шуда буданд”.[1] Бо ташаббуси Пешвои миллат, Президенти мамлакат Эмомалӣ Раҳмон анъанаю ҷашну идҳои миллӣ (аз қабили идҳои Наврӯз, Тиргон, Сада, Меҳргон) эҳё гардиданд.

Хулоса, имрӯз мо бо ба даст овардани Истиқлолият, бо ҳисси баланди худшиносии миллӣ, тафаккури нави фарҳангӣ ба сӯи пеш қадам мегузорем. Мо вазифадорем, ки Истиқлолияту худшиносии миллии худро ҳамчун дастоварди пурарзиш ва неъмати бебҳо бипазирем ва онро аз тамоми арзишҳои дигар муқаддамтар бидонем.

Маҳмадова Меҳрӣ Файзалиевна, д.и.ф., ходими калони

илмии шуъбаи Таърихи фалсафаи ИФСҲ АМИТ

Абӯалӣ ибни Сино яке аз бузургтарин файласуфон, олимон, табибон ва адибони тоҷику форс буда, дар рушду камоли тамаддуни ҷаҳонӣ саҳми барҷаста дорад. Воқеан, нақши барҷастае, ки Ибни Сино дар таърихи фарҳанги миллат ва башарият гузоштааст, номи ӯро барои аҳли ҷаҳон азиз ва ҷовидонӣ гардонидааст. Ба шарофати осори абадзиндаи хеш Ибни Сино имрӯз низ ҳамзамон ва ҳамқадами ҷомеаи башарӣ мебошад.

Зеро ҳикмате, ки инсонро ба роҳи рост ва худшиносии воқеӣ ҳидоят мекунад, бо гузашти замон моҳият ва арзиши бештар пайдо мекунад. Ибни Сино (980 - 1038) аз донишмандони машҳури тоҷик аст, ки бо осори гаронбаҳои гуногуни илмии худ: “Китобу-ш-шифо”, “Донишнома”, “Китобу-н-наҷот”, “Ишорот ва танбеҳот”, “Қонун фи-т-тиб” ва ғ. (зиёда аз 30 асар) шуҳрати ҷаҳонӣ касб намудааст. Дар низоми фалсафии Ибни Сино масъалаи ахлоқ ба мақом ва рисолати инсон дар ин олам мутобиқат мекунад, яъне инсон чун масъалаи меҳварӣ мавзӯи асосии тамоми фалсафаи амалӣ арзёбӣ мегардад.

Дар ақидаҳои ахлоқи хеш Ибни Сино масъалаи азалии фалсафӣ: муборизаи қувваҳои хайру шарро дар ҷаҳон баррасӣ кардааст. Масъалаи мазкур масоили ахлоқиро дар бар гирифта, ба андозаи муайян моҳияти ҷаҳоншинохтии кулли фалсафа ва низоми фалсафӣ мебошад. Сабабҳои ҳастии некию бадиро дар ҷаҳон баён намуда, Ибни Сино асосҳои ҷавҳарии робитаҳои онҳоро муайян мекунад ва некиро бо ҳастӣ, бадиро бо нестӣ айният медиҳад. Аз назари Ибни Сино, некӣ дар олам ҳукмрон мебошад.

Ҳамин тариқ, дар диалектикаи некию бадӣ нақши ҳалкунандаро некӣ мебозад, ки хосияти муҳими он ҳастӣ буда, нестӣ аслан бадӣ аст.

Мафҳумҳои хайр ва шарр на танҳо ҳамчун мақулаҳои ахлоқӣ, балки чун мафҳумҳои ниҳоят васеи ҷавҳарӣ баромад мекунанд. Агар бадӣ намебуд, некӣ ҳам намебуд ва баръакс, бе некӣ кулли олам ба зулмоти бадӣ ва нобуданӣ ғутавар мешуд ва оид ба ин ва ё он аз фазоил ва ахлоқ қазоват намудан номумкин буд. Дар ин вогузинии (алтернативаи) азалӣ бадӣ чун ҷузъи некӣ зуҳур мекунад. Бо некӣ камолот, мураттабӣ, мавзунии олам алоқаманд аст, вале бадӣ – ҳолати бемории олам аст, ки ба тахрибу таназзули он равона шудааст, ки онро бояд рафъ намуд. Аз ин ҷиҳат, ба андешаи Ибни Сино, дар ҷаҳон бояд на шарр, балки некӣ тантана намояд.

Назарияи ахлоқии Ибни Сино аслан аз ду манбаъ сарчашма мегирад: китоби Қуръон, меъёр ва қоидаҳои рафтору аъмоли одамон, анъана ва расму суннатҳое, ки дар асоси шариат таҳия шудаанд. Аз ҷониби дигар, манбаъи он низоми ахлоқии Арасту мебошад. Дар пешгуфтори «Рисола оид ба ахлоқ» Ибни Сино ба одатҳое ишора мекунад, ки тавассути он инсон ба дараҷаи баланди камолоти ахлоқӣ ноил мегардад. Ин ҳадаф, қабл аз ҳама, ба туфайли шинохти ҳуввият, фазилат ва сафои нафси худ дар амал татбиқ мегардад: «Ҳар касе ба шинохти хештани хеш аҳамият медиҳад ва мехоҳад фазилатҳои худ ва роҳи чигунагии тобеъ сохтани онҳоро бидонад, то тавассути онҳо нафси худро пок созад, бояд барои ин сайъ варзад. Ҳамчунин ҳар касе мехоҳад разилатҳои хеш ва чи гунагии аз онҳо муҳофизат кардани худро бидонад, бигузор нафси хештани хешро аз онҳо пок намояд. Ҳар касе, ки ахлоқи ҳамидаро афзалтар медонад, бибоистӣ, ки беҳтарин кирдору рафторро ҳадафи худ қарор диҳад».

Ибни Сино илми ахлоқро чун илми амалӣ баррасӣ мекунад, ки ба василаи ташаккули фазоил аъмоли афродро ба низом медарорад. Дар фарқият аз қувваи назарӣ (хирад), ки ба рушди илмҳо равона шудааст, қувваи амалӣ (ҳӯш) дар пояи фазоил инкишоф меёбад, ки умдатаринашон ҳикмат, шуҷоат ва иффат (покдоманӣ) мебошанд. Ҳар касе бо яке аз қувваи нафс вобаста аст: иффат – қувваи шаҳвония, шуҷоат – бо қувваи хашму ғазаб, ҳикмат – бо қувваи тамйиз. Адолат аз фазоили умда аст, аммо дар фарқият аз онҳо ба кулли қобилияти нафс хос мебошад. Аз ин назар адолат чунин фазилатҳоро дар худ дорад: саховат, қаноат, сабр, карам, ҳалимӣ, покдоманӣ, бахшандагӣ, олиҳимматӣ, пинҳон доштани сир, ҳикмат, хушбаёнӣ, фаросат, бикрандешӣ, дурандешӣ, ростгӯӣ, вафодорӣ, дӯстӣ, меҳрубонӣ, ҳаё, бузургҳимматӣ, накӯаҳдӣ ва фурӯтанӣ.

Дар байни фазилатҳои ахлоқӣ, дар таълимоти Ибни Сино, илму дониш ҷои махсусро ишғол мекунад. Рубоии машҳури ӯро ба ёд оваред:

Аз қаъри гилу сиёҳ то авҷи Зуҳал,

Кардам ҳама мушкилоти гетиро ҳал.

Берун ҷастам зи банди ҳар макру ҳиял,

Ҳар банд кушода шуд, магар банди аҷал.

Ба қатори фазилатҳое, ки мустақиман ба ташаккули олами маънавии шахс асар мекунанд, Ибни Сино расоандешӣ, собитқадамӣ, сидқ, вафодорӣ, меҳрубонӣ, ҳаё, ғайрат ва фурӯтаниро дохил мекунад.

Дар низоми ахлоқии Ибни Сино ҳар як фазилат таззоди ба худ хосеро доро мебошад. Масалан, ба дониш ҷаҳолат - муқобил мебошад, ба гумроҳӣ - хушбаёнию фасоҳат, ба каммағзӣ фаросат ва ҳадси накӯ, ба нотавонӣ - собитқадамӣ, ба аҳдшиканӣ, хиёнат ва бераҳмӣ - раҳму шавқат, беруйӣ, камҳимматӣ, бадаҳдӣ, бадриоятӣ, худситоӣ, худнамоӣ, ҷафокорӣ – муқобили адолат ва додварӣ мебошанд.

Ақидаҳои ахлоқии Ибни Сино таҷассумгари армонҳои башардӯстӣ ва меъёрҳои ахлоқии умумибашарианд, ки дар он кулли фазилатҳои ахлоқӣ мутамарказ шудаанд. «Ва аз ҷумлаи сифоти ҳамида ва авсофи писандида, менависад Ибни Сино, барои ҳар фард аз инсон он аст, ки ҳамеша авқоти дӯстӣ ва хайрандешӣ ва манфиат расонидан ба навъи худро фаромӯш накунад. Ва муҳаббату ишқ доштан ба неконро ваҷҳи ҳиммати худ созад. Ва худро барои ҳидоят кардани ашрор ва манъи онон аз аъмоли қабеҳа мустаъид ва муҳайё дорад, балки сазовор аст, ки ин сифатро як амри табиӣ ва зотӣ барои худ тасаввур кунад».

Инсони оқил ва комил, аз нигоҳи Ибни Сино, бояд бидонад, ки чи гуна бо одамон муошират намояд ва ҳар касеро мутобиқи шаъну манзалаташ эҳтиром гузорад.

Аз назари Ибни Сино, сарчашмаи ташаккули фазоили ахлоқӣ сифатҳои фитрии фард набуда, балки маҳсури аъмол ва кирдори амалии ӯ мебошанд, ки ба ҷилавгирии ғаризаи манфии табиӣ ва камолоти фардияти хеш равона шудааст. Хулқи зебо, писандида ва ҳамчунин хулқи нописандида аз одат падид меояд. Соҳибони одати хуб хулқи зебо ва соҳибони одати бад хулқи бад ва қабеҳро касб менамоянд.

Арзиштарин сарчашмаи омӯзиши масъалаи тарбия, дар эҷодиёти Ибни Сино «Тадбири манзил» мебошад, ки дар он шакл ва воситаҳои тарбия ва усулҳои таъсиррасонии педагогӣ ба насли наврас баррасӣ шудаанд. Тарбия ва ташаккули шахсро бояд аз рӯзи таввалуди кӯдак шурӯъ намуд, аз ин рӯ, Ибни Сино падари кӯдакро вазифадор мекунад, ки тифли худро номи некӯ гузорад. Замоне, ки кӯдак ҷисман мустаҳкам шуд забон ба талаффузи нутқи гӯё, гӯшҳояш ба шунидан ва дарки калима оғоз намуданд, вуҷудаш қобилияти дарки дониш ва андарзро пайдо кард, бояд ба таълими илм ва ахлоқ пайвандад.

Ибни Сино дар рисоли «Тадбири манзил» доир ба роҳ ва усулҳои тарбия ва таълими насли наврас андеша намуда, муҳиммияти таҳзиби иҷтимоӣ, табиати ҷамъиятии онро қайд менамояд, яъне чун ҷонибдори таҳсилоти муштараки тифлон дар мадраса баромад мекунад. Талабаи яккаву танҳо ва аз ҷомеа барканор, ҳамчунин устоди танҳо, ба костагии рӯҳии таълимгиранда ва таълимдиҳанда меоварад.

Оид ба зарурати дар инсон тарбия намудани меҳнатдӯстӣ ва мустақилӣ сухан ронда, Ибни Сино мухолифи беамони ҳар гуна интиёз барои ашрофзодагон буд ва меъёри олии инсонгариро дар ахлоқ ва хирад медид. Худшиносӣ ва ҳуввияти шахсият, шараф ва номуси вай наметавонад меросӣ бошад. Ба обрӯ ва сарвати волидайн фахр намуда, инсон оқибат шахсият ва ҳуввияти хешро аз даст медиҳад. Оқибати номатлуби онро ба назар гирифта, Ибни Сино ҳушдор медиҳад ки: «Мо камтар дидем аз писарони арбоби мукнат аз эътимод ба дороии падар солим монда бошад. Ва ҳангоме ки ба дороии падар эътимод намуд ин эътимод ӯро намегузорад, ки пайи саноате (касбу ҳунаре) рафта, то бад-ин васила талаби маишат бинамояд ва монеъ мешавад аз ин ки адаб таҳсил карда, ба зевари он худро биорояд». Бинобар ин, инсон бояд саъю кӯшиш намояд, ки мавқеъи сазовори худро дар ҷомеъа бо заҳмати худ пайдо намуда, ба касби барои ҷомеа судманд соҳиб шавад ва ҷаҳони маънавии хешро бо дониш ва арзишҳои ахлоқӣ ғанӣ гардонад.

Ба ақидаи Ибни Сино, инсон аз тамоми мавҷудоти зинда бо асли иҷтимоии хеш фарқ мекунад, яъне вай махлуқи ҷамъиятӣ мебошад: «Модоме инсон дорои мақсад аст, пас, ӯ бе ҷомеа вуҷуд дошта наметавонад».

Ба андешаи Ибни Сино ба марди соҳибҳунар се намуди саноат хос аст 1) покии афкор ва возеҳияти ақоид дар маслиҳат ва санъати идоракунӣ. Ин саноат насиби ходимони сиёсӣ ва онҳоест, ки мақомоти баланди давлатиро ишғол менамоянд. 2) нависандагӣ, санъати хаттотӣ, нуҷумшиносӣ, тиб ва ғ., ки доираи фаъолияти олимон аст; 3) саноати дасти инсонӣ рассомон ва тирандозон.

Зиёева Зебониссо Идибековна - ходими калони

Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Истиқлолият на танҳо ҳаққи қабул кардани қарорҳо дар сатҳи давлатӣ аст, балки қобилияти воқеии муҳофизат кардани манфиатҳои давлат ва шаҳрванд, муайян кардани афзалиятҳои миллӣ ва мубориза барои мустақилият аз фишорҳо ва таҳдиди беруна мебошад. Тоҷикистон пас аз воридшави дар арсаи ҷаҳон 34 сол мешавад, ки ҳамчун субъекти сиёсӣ ва иқтисодии байналмилалӣ фаъолият дорад. Дар даҳ соли аввали Истиқлолият, Тоҷикистон ба буҳрони сиёсиву ҳарбӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва дигар мушкилот рӯ ба рӯ шуд, ки хатари ҷиддӣ ба истиқлолии кишвар эҷод буд. Пас аз имзои Созишномаи истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ дар назди Ҳукумати кишвар вазифа гузошта шуд, ки мавқеъ ва нақши Тоҷикистон дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ ва байнидавлатӣ бо мақсади амалисозии афзалиятҳои кишварамон дар ҷомеаи ҷаҳонӣ муайян созад.

Имрӯз бо итминон метавон гуфт, ки ба шарофати саъю талошу кӯшишҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, сиёсати созанда ва ҳамзистию осоиштаро ба вуҷуд оварда, Тоҷикистон дар ҷомеаи муосири ҷаҳонӣ мавқеи сазоворро ишғол менамояд. Тоҷикистон давлатест, ки меъёрҳои аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ эътирофшудаи муносибатҳои байналмилалиро пайваста риоя менамояд. Боиси ифтихор аст, ки Тоҷикистон тавонист, ба иқдомҳои амалии худ ба сиёсати сулҳофаринӣ, ҳалли масъалаҳои об, пиряхҳо ва сарҳадҳои худ дар таҳкими сулҳу субот ва амнияту мушкилоти глобалӣ ва минтақавӣ саҳми арзанда мегузорад.

Барқарорсозии соҳибихтиёрии кишвар дар шароити душворе, ки фазои пасошӯравӣ ба вуҷуд оварда буд, инчунин дар давраи дигаргуниҳои амиқи геосиёсӣ сурат гирифт. Дар баробари он пас буҳрони сиёсиву ҳарбӣ дар кишвар вазифа гузошта шуд, ки мувофиқи он фароҳам овардани шароити мусоиди сиёсати хориҷӣ барои ноил шудан ба мақсадҳои стратегии тараққиёти мамлакат боз ҳам масъулиятноктар шуд.

Дар радифи амалисозии ҳадафҳои стратегии кишвар ҳифзи манфиатҳои давлат ва шаҳрванд бешубҳа ба дипломатияи муосири тоҷик тааллуқ дорад. Вазорати корҳои хориҷии Тоҷикистон мақоми марказии ҳокимияти иҷроия мебошад, ки идоракунии давлатиро дар соҳаи муносибатҳои Тоҷикистон бо давлатҳои хориҷӣ ва ташкилотҳои байналмилалӣ амалӣ менамояд. Низоми Вазорат намояндагиҳои дипломатӣ ва муассисаҳои консулии Тоҷикистон дар давлатҳои хориҷӣ, намояндагиҳои кишвар дар ташкилотҳои байналмилалӣ, намояндагиҳо ва муассисаҳои тобеи Вазорат, ки барои таъмини фаъолияти Вазорат дар ҷумҳурӣ таъсис дода шудаанд, инчунин муассисаҳои таълимиро дар бар мегирад. Таҳияи стратегияи умумии сиёсати хориҷии Тоҷикистон ва ба пешниҳодҳои дахлдор ба Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз вазифаҳои муҳимтарини Вазорат маҳсуб меёбад.

Пас аз пошхурии Иттиҳоди Шӯравӣ, Тоҷикистон соҳибистиқлолӣ ва мустақилияти давлатии худро эълон намуд. Санаи эълони таърихии кишвар 24 августи соли 1990 буда, дар даъвати дувоздаҳуми Иҷлосияи дувуми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Эъломияи истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистонро қабул намуд. Ҷумҳурии Тоҷикистон пас аз эълони Истиқлолият дар муносибатҳои байналмилалӣ худро ба сифати субъекти мустақили ҳуқуқи байналмилалӣ муаррифӣ намуд ва эълон дошт, ки фаъолияти он ҳамчун давлати комилҳуқуқи мустақил барои ноил шудан ба сулҳи пойдор, барҳам додани силоҳи ядроӣ ва дигар аслиҳаи қатли ом, роҳ надодан ба истифодаи қувва дар ҳалли баҳсҳо ва ихтилофоти байни давлатҳои соҳибистиқлол равона карда мешавад. Ин масъала дар моддаи 15-и Эъломияи Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон баръало ифодаи худро ёфтааст[7].

9 сентябри соли 1991 Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор “Дар бораи истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон”-ро қабул ва эълон намуд. Иҷлосияи ғайринавбатии Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар таърихи 9 сентябри соли 1991 тағйироту иловаҳо ба Эъломияи мазкурро қабул кард. Бо шарофати истиқлолият миллати тоҷик баъди ҳазорсол бори дигар соҳиби давлат, замин ва дигар арзишҳои миллӣ гардид.

Бояд қайд кард, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон баъди дарёфти истиқлолият аъзои созмонҳои байналмилалӣ, минтақавӣ ва ташкилотҳои молиявӣ гардида, моҳи декабри соли 1991 ба Протоколи Созишномаи таъсиси Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил “Дар бораи шомил шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Иттиҳод” дар шаҳри Маскваи Федератсияи Россия имзо гузошт. 26 феврали соли 1992 ба Созмони байналмилалии Машварат оид ба амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо, 2 марти 1992 ба Созмони Милали Муттаҳид аъзо шуд. Инчунин моҳи апрели соли 1992 ба Созмони байналмилалии тандурустӣ ва октябри 1992 Ассотсиатсияи байналмилалии байторӣ аъзо гардид. Ҷумҳурии Тоҷикистон бо эътироф кардани низоми муносибатҳои байналмилалӣ, аз ҷумла Оинномаи Созмони Милали Муттаҳид, Санади хотимавии Ҳелсинки, Баёнияи Париж ва дигар санадҳо зербинои сиёсати дохилӣ ва хориҷии худро бунёд намуда, инсон ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои онро, сарфи назар аз мансубияти миллӣ, мазҳабӣ, нажодӣ ва ҷинсӣ арзиши олӣ мешуморад. Санадҳои меъёрию ҳуқуқии байналмилалӣ дар самти ҳамкориҳои дипломатӣ ин ҳуҷҷатҳои ҳуқуқӣ ба шумор рафта, равобити муносибатҳои байналмилалиро ба танзим медарорад ва дар давлатҳо ратификатсия шудаанд. Ин низоми эътирофшуда байналмилалӣ, Эъломияи Вена дар бораи равобити дипломатӣ аз 18 апрели соли 1961, Эъломияи Вена дар бораи равобити консулӣ аз 24 апрели соли 1963 ва Конвенсияи Вена оид ба ҳуқуқи шартномаҳои байналмилалӣ мебошад, ки Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Конвенсияро 11 марти соли 1996 ба тасвиб расонидааст. Эътиборномаи тасвиби Ҷумҳурии Тоҷикистон 6 майи соли 1996 ба Котиби Генералии Созмони Милал Муттаҳид супорида шуд[4].

Мавриди зикр аст, ки Конститутсия пас аз Эъломияи истиқлолияти давлатӣ яке аз заминаҳои асосии ҳуқуқии Тоҷикистон ба ҳисоб меравад, ки паҳлуҳои байналмилалии он зикр карда шудааст. Дар моддаи 10 ва 11 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон самтҳои байналмилалии он зикр шудааст, ки чунинанд:

-Моддаи 10. Конститутсияи Тоҷикистон эътибори олии ҳуқуқӣ дорад ва меъёрҳои он мустақиман амал мекунанд. Санадҳои ҳуқуқии байналмилалие, ки Тоҷикистон онҳоро эътироф кардааст, қисми таркибии низоми ҳуқуқии ҷумҳуриро ташкил медиҳанд. Агар қонунҳои ҷумҳурӣ ба санадҳои ҳуқуқии байналмилалии эътирофшуда мутобиқат накунанд, меъёрҳои санадҳои байналмилалӣ амал мекунанд. Қонунҳо ва санадҳои ҳуқуқии байналмилалие, ки Тоҷикистон эътироф кардааст, пас аз интишори расмӣ амал мекунанд.

-Моддаи 11. Тоҷикистон сиёсати сулҳҷӯёнаро ба амал татбиқ намуда, соҳибихтиёрӣ ва истиқлолияти дигар давлатҳои ҷаҳонро эҳтиром менамояд ва муносибатҳои хориҷиро дар асоси меъёрҳои байналмилалӣ муайян мекунад. Ташвиқоти ҷанг манъ аст. Тоҷикистон вобаста ба манфиатҳои олии халқ метавонад ба иттиҳодияҳо ва ташкилотҳои байналмилалӣ дохил шавад, аз онҳо барояд, бо кишварҳои хориҷӣ робита намояд. Давлат бо ҳамватанони берунмарзӣ ҳамкорӣ мекунад”[2].

Мавриди зикр аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷиҳати ноил шудан ба ин ҳадаф сиёсати бисёрҷанбаи хориҷиро амалӣ менамояд, ки ба манфиатҳои олии давлатию миллӣ ҷавобгӯ буда, ба роҳандозии муносибатҳои дӯстона ва мутақобилан судманд бо кишварҳои гуногуни ҷаҳон хизмат мекунад ва ба эҳтироми ҳуқуқи байналмилалӣ асос ёфтааст. Вобаста ба санадҳои меъёрию ҳуқуқии амалкунанда ва ба танзим даровардани муносибатҳои дипломатӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон чунин қонунҳо, низомнома ва фармонҳоро қабул кардааст, ки чунин аст:

-Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи хизмати дипломатӣ. Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2014, № 12, мод. 827) (Қонуни ҶТ аз 2.01.2019 № 1574).

-Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи шартномаҳои байналмилалӣ, ки 23 июли соли 2016, №1326 тасдиқ шудааст.

-Низомномаи Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28 декабри соли 2006 № 593 тасдиқ шудааст.

-Низомнома дар бораи Сафорати Ҷумҳурии Тоҷикистон. Бо Фармони Президент Ҷумҳурии Тоҷикистон 23 январи соли 1995 № 165 тасдиқ шудааст.

-Оинномаи консулии Ҷумҳурии Тоҷикистон. 30 июли соли 1998, таҳти №275 тасдиқ шудааст.

-Консепсияи сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон. 27 январи соли 2015 бо Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, № 332 тасдиқ шудааст.

-Фармони Низомнома Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи таъмини татбиқи сиёсати ягонаи хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон”[2].

Маҳз қонунҳои зикр гардида, асосҳои ташкилию ҳуқуқии фаъолияти дипломатӣ, вазъи ҳуқуқӣ ва кафолатҳои иҷтимоии хизматчиёни давлатии хизмати дипломатӣ Ҷумҳурии Тоҷикистонро муайян менамоянд.

Дар сиёсати хориҷии давлатҳо, аз ҷумла Тоҷикистон Консепсияи сиёсати хориҷӣ мавҷуд аст, ки соҳаҳои муҳими рушди давлатро дар бар мегирад. Тоҷикистон пас аз истиқлолият ба марҳилаҳои зерини Консепсияи сиёсати хориҷиро қабул намуд, ки дар амалишавии ҳадафҳои гузоштаи давлат нақши назарраси худро гузошта истодааст.

Марҳилаи якум, 19 ноябри соли 1992 Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар “Муроҷиатнома ба халқи шарифи Тоҷикистон” дар масъалаҳои сиёсати дохилӣ ва хориҷии кишвар баромад намуданд, ки Консепсияи аввали сиёсати хориҷӣ ба ҳисоб мерафт. Аввалин самтҳои Консепсияи сиёсати хориҷӣ:

Ҳавзаи якум — Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил аст, ки бо вуҷуди душвориҳои солҳои аввали ташаккулаш ба самти таҳкими равобити ҳамаҷиҳата тамоюли ботинӣ дорад.

Ҳавзаи дуввум — Осиёи Марказист, ки кунун рӯ ба ваҳдати иқтисодию сиёсӣ қарор дорад.

Ҳавзаи саввум — фазои зисту амали давлатҳои ҳамсояи форсизабон аст, ки ҳануз ба ягон иттиҳоди муштараки сиёсӣ ё иқтисодӣ нарасида бошанд ҳам, онҳоро на фақат ҳамбастагии таърихи ва мазҳабию фарҳангӣ, балки дурнамои воқеии рушди миллӣ ба ҳам ҷазб мекунанд.

Ҳавзаи чаҳорум — доираи нуфузи давлатҳои мусалмоннишини Шарқ аст, ки онҳоро на фақат ягонагии дину ойин ва суннатҳои руҳонӣ, балки имконот ва эҳтиёҷоти рушди миллӣ низ ба хам мепайванданд.

Ниҳоят, ҳавзаи панҷум — ҷомеаи байналмилалист, ки ҳамбастагии зоҳириву ботиниаш беш аз пеш қувват мегирад ва ҳам оҳиставу пайваста ба суйи тамаддуни воҳиди умумибашари роҳ мепаймояд[5].

Бо шарофати Консепсияи зикргардида ҷомеаи ҷаҳонӣ ба кишвари мо таваҷҷуҳ намуда, дар натиҷа Тоҷикистони ҷавон, бо 80 кишвари хориҷӣ робитаҳои дипломатӣ барқарор намуданд. Дар ин давра Тоҷикистон ҷанги шаҳрвандиро аз сар гузаронида, талафоти бузурги инсонӣ, иҷтимоӣ-иқтисодӣ, сиёсӣ ва маънавиро ба бор овард, ки барқарорсозии онҳо хеле душвор буд. Бо истиќрори њокимияти конститутсионї дар кишвар вазифа ва њадафи аслии Тољикистон масъалаи оташбас ва расидан ба сулњ дар кишвар буд. Татбиқи ин ҳадафҳо ба тамоми сиёсати хориҷӣ ва дипломатияи Тоҷикистон ба хотири таъмини амнияти кишвар, таҳкими соҳибихтиёрӣ ва ҳифзи тамомияти арзии он тобеъ буд. Ташаккул ва тасдиқи сиёсати берунии Тоҷикистон бо душвориҳои калон гузашт. Аммо ба ин нигоҳ накарда, яке аз вазифаҳои муҳими фаъолияти байналмилалии Тоҷикистон ташаккули заминаи ҳуқуқии байналмиллалии ҳамкорӣ бо дигар кишварҳо ҳам дар чаҳорчӯби дуҷониба ва ҳам бисёрҷониба буд. Дар баробари ин андўхтани таҷриба дар фаъолияти дипломатӣ ва вазифаи ташаккули механизми таъмини манфиатҳои стратегии миллӣ дар хориҷи кишвар дар мадди аввал меистод. Мушкилоти ташаккули сиёсати хориҷии Тоҷикистон дар он буд, ки вай амалан аз сифр оғоз ёфт. Дар мамлакат анъанаҳои мукаммали сиёсати хориҷӣ вуҷуд надоштанд. Бо дарназардошти он, ки дар Тоҷикистон ҷанги шаҳрвандӣ идома дошт ва тамоми кӯшишҳо барои хотима додан ба он ва оғози барқарорсозии баъдиҷангӣ равона карда шуда буданд, ҳукумат воқеан танҳо дар соли 2001 ба таҳияи сиёсати хориҷӣ шурӯъ кард.

Марҳилаи дуюм, дар сиёсати хориҷии Тоҷикистон пас аз сиёсати муваффақи сулҳҷуёнаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки дар он давра созишномаи истиқрори сулҳи тоҷикон ба анҷом ёфта буд ва давлат ҳамчун кишвари ором дар ҷомеаи ҷаҳонӣ шинохта шуд, марҳилаи навро дар таърихи робитаҳои Тоҷикистон бо кишварҳои дуру наздик сабт намуд. Вазъи оромии сиёсии кишвар имкониятҳои навро ба давлати ҷавон дод. Соли 2001 Консепсияи сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон асосҳои равобити байналмилалии кишварамонро дар давраи нави баъди бозгашти сулҳу оромиш муайян кард[1]. 4 сентябри соли 2002 санади ҳуқуқӣ, яъне Консепсияи сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки принсипҳои асосӣ, ҳадафу вазифаҳо ва самтҳои афзалиятноки сиёсати хориҷии кишварро бо дарназардошти манфиатҳои миллии дарозмуддати кишвар муайян ва танзим намуд, ки аз тарафи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба имзо расид[3]. Соли 2002 давраи даҳсолаи дуюми ташаккулёбӣ дар сиёсати дохилию хориҷӣ ба ҳисоб меравад. Зеро дар ин давра Консепсияи нави сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон сиёсати дарҳои боз ва бисёрсамтаро эълон шуд.

Бояд қайд кард, ки баъди имзои созишномаи Ваҳдати миллӣ дар фаъолияти сиёсати дохилию хориҷии кишвар тағйирот ба амал омад. Дар сиёсати хориҷӣ бо эълони сиёсати “дарҳои боз” соли 2002 дар муносибатҳои сиёсию дипломатӣ, иқтисодию тиҷоратӣ, сармоягузорӣ ва гуманитарӣ бо давлатҳои хориҷӣ дар сатҳи олӣ мулоқотҳо анҷом ёфт, ки дар рушди ҳамкориҳои дуҷониба бо давлатҳои ҷаҳон саҳифаи навро гузошт. Моҳияти сиёсати “дарҳои боз” аз он иборат аст, ки вобастагии сиёсии давлатро ба давлати дигар поён бурда, муносибати сиёсӣ, иқтисодию тиҷоратӣ, сармоягузорӣ ва дигар самтҳои робитаҳоро ба давлатҳои ҷаҳон барқарор ва густариш медиҳад.

Марҳилаи сеюм, дар тӯли беш аз 10 сол пас аз қабули Консепсияи қаблӣ раванди босуръати дигаргунсозии сиёсӣ ва иқтисодӣ идома ёфт, вазъи минтақавӣ тағйир ёфт, чолишҳо ва таҳдидҳои нав ба амният ба миён омаданд. Зарурати нав кардани Консепсияи хозираи сиёсати хорирӣ ба миён омад. Сарвари давлат Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ дар назди кормандони дипломатии кишвар 15 марти соли 2013 ба зарурати таҳияи Консепсияи нави сиёсати хориҷии кишвар ишора намуда, ба Ҳукумати Тоҷикистон ва Вазорати корҳои хориҷии ҷумҳурӣ супоришҳои дахлдор дод. Шудаанд.

Ҷумҳурии Тоҷикистон афзалиятҳои сиёсати хориҷии худро бо дарназардошти ҳадафҳо ва манфиатҳои волои миллӣ муайян ва амалӣ менамояд. Хусусиятҳои геосиёсиву геоиқтисодии таҳаввулоти ҷаҳони имрўза тақозо мекунанд, ки ин афзалиятҳо пайваста мавриди бозбинӣ қарор дода шаванд. Онҳо бо дарназардошти сатҳ ва мўҳтавои муносибатҳои мутақобилаи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо давлатҳои алоҳида ё гурўҳи давлатҳо, созмонҳои байналмилаливу минтақавӣ, инчунин бино ба ниёзҳои манфиатҳои милливу давлатӣ метавонанд тағйир пазиранд. Ҷумҳурии Тоҷикистон бо шарофати Истиқлоли давлатӣ бо 187 кишвари ҷаҳон робитаҳои дипломатӣ дорад.

Дар шароити густариши босуръати ҷаҳонишавӣ ва тавсеаи рўзафзуни равандҳои ҳамгироии сиёсиву иқтисодӣ дар арсаи ҷаҳон, Ҷумҳурии Тоҷикистон роҳандозии ҳамкориҳои бисёрҷониба бо созмонҳову ниҳодҳои минтақавию байналмидалиро аз самтҳои афзалиятноки сиёсати хориҷии худ мешуморад. Иштироки љумњурї дар фаъолияти созмонњои байналмилалї ва минтаќавї (СММ, САЊА, ИДМ, СПАД, СЊШ, ЭКО, МЊБТ ва ѓайра) яке аз њадафњои сиёсати хориљї ќарор гирифта буд. Яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати хориҷӣ муносибатҳои дарозмуддат ва устувор бо шарикони анъанавӣ, аз ҷумла кишварҳои узви ИДМ мебошад. Аз Консепсия бармеояд, ки Тоҷикистон бо дарназардошти суръат ва сатҳҳои гуногуни ҳамгироӣ дар доираи Иттиҳод барои амиқтар кардани ҳамкориҳои мутақобилан судманд саъй хоҳад кард.

Таҳаввулоти босуръати геоиқтисодии замони муосир ва тамоюлҳои инкишофи иқтисодиёти ҷаҳонӣ муҷиби аҳамияти беш аз пеш пайдо кардани дипломатияи иқтисодӣ ва пайваста афзудани нақши унсури иқтисодии масьалаҳои умдаи сиёсати байналмилалӣ гардиданд. Аз ин рў, истифодаи муассир ва самараноки тариқаву василаҳои дипломатияи иқтисодӣ ҷиҳати расидан ба ҳадафҳои милливу давлатӣ яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати хориҷии Тоҷикистон маҳсуб мешавад. Дар ин раванд, мусоидат ба ташаккули иқтисодиёти самаранок тавассути ҷалби сармояи хориҷӣ, ҳамгароии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба иқтисодиёти минтақавӣ ва ҷаҳонӣ, инчунин таъмини амнияти иқтисодии кишвар муҳим арзёбӣ мегардад. Тоҷикистон бо 110 давлат ҳамкориҳои иқтисодиро ба роҳ мондааст[6].

Истиқлоли давлатӣ барои Ҷумҳурии Тоҷикистон пеш аз ҳама ташкили давлати миллӣ, барқароршавии муносибатҳои байналмилалӣ ва таҳкими ҳамкориҳои дуҷониба ва бисёрҷонибаро бо кишварҳои аъзои Созмони Миллали Муттаҳид фароҳам овард, ки ҳамчун давлати мустақил дар муносибатҳои байналмилалӣ ворид гардад. Ҷумҳурии Тоҷикистон солҳои 1992 бо шарофати сиёсати хирадмандонаю дурандешонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ–Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар марҳилаи аввали соҳибистиқлолии давлат бо кишварҳои аъзои Созмони Миллали Муттаҳид муносибатҳои мутақобилан судмандро тавассути дипломатияи сулҳҷӯёна ва ташаббускорона дар ҳалли масъалаҳои мубрами ҷаҳонӣ оғоз намуд. Маҳз зери сиёсати босамари Пешвои тоҷикони ҷаҳон дипломатияи сиёсӣ, иқтисодӣ, мардумӣ ва парлумонӣ эҳё шуд. Яке аз масъалаҳои муҳими сиёсати дохилию хориҷии кишвар (солҳои навадум) бо роҳи дипломатияи сиёсӣ ҳалли худро ёфт. Яъне Пешвои миллат бо роҳи гуфтушунид бо намояндагони хориҷию мухолифин тавонист ҷанги шаҳрвандиро хотима бахшида, давлату миллатро аз вартаи нестшавӣ саривақт наҷот диҳанд[6].

Соҳиби Баҳруло, ходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

РУЙХАТИ АДАБИЁТ

1. Аслов Сироҷидин. Эмомалӣ Раҳмон - Асосгузори мактаби нави сиёсати хориҷӣ. Маҷаллаи илмиву назариявӣ ва иттилоотӣ.Сиёсати хориҷӣ, №2, 2016 С-7

2. Возорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон.Заминаҳои ҳуқуқии сиёсати хориҷӣ. [Манбаи электронӣ]URL: https://mfa.tj/tg/main/sijosati-khoriji/zaminahoi-huquqii-sijosati-khoriji(санаи муроҷиат:16.03.2023)

3. Мирзоев Н.М. Ба истиқболи 30 солагии Истиқлолият: бунёдгузор ва раҳнамои сиёсати муваффақи хориҷии Тоҷикистон. [Манбаи электронӣ]URL:https://tnu.tj/wp-content/uploads/2021/05/ba-isti-boli-30-solagii-isti-lolijat.pdf (санаи муроҷиат:16.03.2023)

4. Нақши санадҳои меъёрию ҳуқуқӣ. Дар таҳкиму татбиқи сиёсати хориҷии Тоҷикистон дар замони Истиқлол. [Манбаи электронӣ]URL: https://amit.tj/ru/node/1181?page=59(санаи муроҷиат:16.03.2025)

5. Раҳмонов Эмомали. Истиқлолияти Тоҷикистон ва эҳёи миллат [Текст] / Иборат аз чаҳор чилд. Чилди аввал.- Душанбе. «Ирфон», 2002, 512 c. С-167

6. Сохиби, Б. Ҷанбаҳои таърихии ҳамкориҳои дипломатии Тоҷикистон ва Индонезия дар даврони навин / Б. Сохиби // Осиё ва Аврупо. – 2025. – №. 2(22). – P. 132-138. – EDN ZXRRGY.

7. Эъломияи Истиқлолияти давлатии Тоҷикистон ва оғози бунёди давлати навини Тоҷикистон. [Манбаи электронӣ]URL: https://donish.org/ru/course/learn/36-sinfi-8/lesson/573--3.-e-lomiyai-istiqloliyati-davlatii-tojikiston-va-o-ozi-bunyodi-davlati-navini-tojikiston(санаи муроҷиат:16.03.2023)

ОЗМУНҲОИ ҶУМҲУРИЯВӢ

Президентҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

 

(Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон 1951-1991, Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон 1991-2020) 

Айнӣ Садриддин Саидмуродович

Айнӣ Садриддин Саидмуродович (1878-1954). Президенти Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон аз 14 апрели соли  1951  то 15 июли соли  1954.

Умаров Султон Умарович

Умаров Султон Умарович (1900-1964). Президенти Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон аз 11 марти соли  1957  то 6 майи соли  1964.

Осимов Муҳаммад Сайфиддинович

Осимов Муҳаммад Сайфиддинович (1920-1996). Президенти Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон аз 23 майи соли  1965  то 6 майи соли  1988.

Неъматуллоев Собит Ҳабибуллоевич

Неъматуллоев Собит Ҳабибуллоевич (1937). Президенти Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон (Ҷумҳурии Тоҷикистон) аз 6 майи соли  1988  то 16 июни соли  1995.

Мирсаидов Ӯлмас Мирсаидович

Мирсаидов Ӯлмас Мирсаидович (1945). Президенти Академияи илмҳои Ҷумҳурии  Тоҷикистон аз 16 июни соли  1995  то 3 феврали соли  2005.

Илолов Мамадшо Илолович

Илолов Мамадшо Илолович (1948), Президенти Академияи илмҳои Ҷумҳурии  Тоҷикистон аз 3 феврали соли  2005  то 6-уми декабри соли 2013.

Фарҳод Раҳимӣ

Фарҳод Раҳимӣ  (1968)  Президенти Академияи илмҳои Ҷумҳурии  Тоҷикистон аз 6-уми декабри соли  2013  то 16 январи соли 2024.

Хушвахтзода  Қобилҷон  Хушвахт

 

Хушвахтзода  Қобилҷон  Хушвахт (1982) Президенти Академияи  миллии илмҳои   Тоҷикистон аз 16-уми январи соли  2024  то инҷониб. Муфассал...

 

 

Суханҳои Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон оид ба илм