Дар Тоҷикистон беш аз 400 намуди парандагон паҳн гардиданд, ки беш аз 180 намуди он парандагони муқимӣ ва зиёда аз 200 намуди онҳо парандагони кӯчанда ва муваққатан воридшаванда ба ҳудуди Тоҷикистон маҳсуб меёбанд. Аз ин шумора 45 намуд ҳамчун парандаи нодир ва дар зери тахдиди маҳвшавӣ қарордошта ба нашри сеюми «Китоби сурхи Ҷумҳурии Тоҷикистон» дохил карда шудаанд. Ҳиссаи парандагони ба «Китоби сурх» воридкардашуда аз шумораи умумии ҳайвоноти нодири мамлакат, ки 242 намудро дар бар мегиранд 18%-ро ташкил медиҳанд.

Ҳамасола чун анъана дар охири сол барои интихоби парандаи сол ҷамъомади интихоби парандаи соли Тоҷикистон баргузор карда мешавад. Ҷиҳати интихоби параднаи сол тибқи қоида аз ҷониби мутахассисони соҳа 10 парандае, ки ба таваҷҷуҳи омаи васеъ ниёз дорад ҳамчун номзад барои интихоб пешниҳод карда мешавад.

Соли 2024 барои интихоби «Парандаи сол» аз ҷониби иштирокчиёни озмун бо гирифтани шумораи бештари овозҳо дугдоғи зебо ҳамчун парандаи соли 2025 инитхоб карда шуда буд. Дар овоздиҳии соли гузашта ҳамчунин бедона, дуроҷи сиёҳ ва чил низ бо гирифтани шумораи зиёди овозҳо бартарӣ доштанд.

Ёдовар мешавем, ки озмуни «Парандаи сол» дар Тоҷикистон аз соли 2008 инҷониб бо ҷалб ва тавсияи коршиносони муассисаҳои илмии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо Ташкилоти Ҷамъиятии «Иттиҳодияи ҳифзи гуногунии биологии Тоҷикистон» баргузор карда мешавад. Интихоби яке аз парандаҳои нодири Тоҷикистон ба сифати парандаи сол бо мақсади барқарор ва афзун намудани саршумори он дар табиат мебошад. Интихоби парандаи сол ба фароҳам овардани заминаи муносиб барои афзоиши он ва муаррифии бештари парандаи интихобгардида мусоидат менамояд.

Дар рафти баргузории озмуни «Парандаи сол» дар баробари олимону мутахассисони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҳамчунин кормандони масъули Агентии хоҷагии ҷангали назди Ҳукумати ҶТ, Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати ҶТ, Академияи илмҳои кишоварзии Тоҷикистон, Муассисаҳои олии касбии кишвар, ташкилотҳои ҷамъиятии ҳифзи табиат ва доираи васеи дӯстдорони табиат ширкат меварзанд. Дар доираи ин ҷамъомад назари мутахассисон вобаста ба гуногунии биологӣ, ҳолати кунунии гурӯҳҳои алоҳидаи парандагон, омилҳои таҳдидкунанда ба ҷамоаи табии онҳо ва чораҳои ҳифзи онҳо шунида мешаванд.

Дар асоси интихоб, парандае ба сифати «Парандаи соли 2026» интихоб мешавад, ки дар баробари нашри тақвим ҳамчунин як қатор чорабиниҳои дигар аз қабили семинару вохӯриҳо, мизи мудаввар ва дигар корҳои ташвиқотию тарғиботӣ ҷиҳати пешгирӣ ва ҳалли мушкилоти вобаста ба ҳифзи онҳо иҷро карда шавад.

Саидов Комилҷон Хурсандқулович

муовини директор оид ба илм ва таълими Институти зоология ва паразитологияи ба номи Е.Н. Павловскийи АМИТ

Дар ҳошияи иштирок ва суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар нишасти навбатии Шурои амнияти дастҷамъии Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ, 27.11.2025, шаҳри Бишкеки Ҷумҳурии Қирғизистон

Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ (минбаъд – СААД) имрӯз ягона ташкилоти байналмилалии минтақавӣ дар фазои пасошӯравӣ мебошад, ки дорои механизмҳои воқеии амнияти дастҷамъӣ, аз ҷумла қувваҳои низомии муштарак ва уҳдадориҳои ҳатмии ҳуқуқии байналмилалӣ аст. Таърихи ташаккули он бевосита ба марҳалаи аввали гузариши давлатҳои тозаистиқлол аз Иттиҳоди Шӯравӣ ва зарурати ҳифзи амнияти онҳо дар шароити нооромиҳои сиёсиву низомӣ алоқаманд аст.

15 майи соли 1992 дар шаҳри Тошкент шаш давлат – Арманистон, Қазоқистон, Қирғизистон, Россия, Тоҷикистон ва Узбекистон Аҳднома дар бораи амнияти дастҷамъиро ба имзо расонданд. Соли 1993 ба он Озарбойҷон, Беларус ва Гурҷистон ҳамроҳ шуданд. Аҳднома 20 апрели соли 1994, пас аз анҷоми ратификатсияи миллӣ дар ҳамаи давлатҳо, эътибор пайдо кард. Дар моддаи 4 Аҳднома принсипи классикии амнияти дастҷамъӣ муқаррар шудааст: «Агар яке аз давлатҳои иштирокчӣ мавриди таҷовузи мусаллаҳонаи ягон давлат ё гурӯҳи давлатҳо қарор гирад, ин ҳолат ҳамчун таҷовуз нисбат ба ҳамаи давлатҳои иштирокчӣ дониста мешавад. Ҳамаи давлатҳои дигар ба давлати мавриди таҷовузёфта ёрии зарурӣ, аз ҷумла ёрии ҳарбӣ мерасонанд ва бо тамоми воситаҳои дар ихтиёрдоштаашон дастгирӣ мекунанд дар асоси ҳуқуқи худмуҳофизати дастҷамъӣ мувофиқи моддаи 51-и Оинномаи Созмони Милалҳои Муттаҳид».

Аҳднома барои 5 сол баста шуда буд. Соли 1999 Озарбойҷон, Гурҷистон ва Узбекистон аз тамдиди узвият даст кашиданд. 2 апрели соли 1999 дар Москва Арманистон, Беларус, Қазоқистон, Қирғизистон, Россия ва Тоҷикистон Протоколи тамдиди Аҳдномаро ба имзо расонданд, ки тартиби худкори тамдидро барои ҳар панҷ сол муайян кард. Аз ҳамин лаҳза таркиби имрӯзаи СААД шакл гирифт.

14 майи соли 2002 дар шаҳри Москва Шӯрои амнияти дастҷамъӣ қарор қабул кард, ки ба Аҳднома мақоми ташкилоти байналмилалии минтақавӣ дода шавад. 7 октябри соли 2002 дар шаҳри Кишинёв Оинномаи СААД қабул гардид. Декабри соли 2003 Оиннома дар Котиботи СММ ба қайд гирифта шуд. 2 декабри соли 2004 СААД дар Ассамблеяи Генералии СММ мақоми нозири расмӣ гирифт.

Дар асоси моддаи 3-и Оинномаи СААД ҳадафҳои ташкилотро чунин муайян мекунад:

- таҳкими сулҳ, амнияти байналмилалӣ ва минтақавӣ;

- ҳифзи дастҷамъонаи истиқлолият, тамомияти арзӣ ва соҳибихтиёрии давлатҳои узв.

Принсипҳои асосӣ ин ташкилот: афзалияти воситаҳои сиёсӣ нисбат ба воситаҳои ҳарбӣ; эҳтироми истиқлолият ва ихтиёрии иштирок; баробарии ҳуқуқу уҳдадориҳо; дахолат накардан ба корҳои дохилӣ.

СААД ҳамчун ташкилоти минтақавӣ дар маънои боби VIII-и Оинномаи СММ (моддаҳои 52–54) эътироф мешавад. Уҳдадориҳои моддаи 4-и Аҳдномаи 1992 комилан ба моддаи 51-и Оинномаи СММ мувофиқат мекунанд ва ҳуқуқи истифодаи қувваро танҳо дар ҳолатҳои худмуҳофизатӣ ва ё бо иҷозати Шӯрои Амнияти СММ пешбинӣ менамоянд.

Нишасти навбатии Шӯрои амнияти дастҷамъии СААД, ки 27 ноябри соли 2025 дар шаҳри Бишкек баргузор гардид, аз нуқтаи назари ҳуқуқии байналмилалӣ аҳамияти таърихӣ дорад. Дар он бори аввал ду санад бо қувваи ҳатмии ҳуқуқӣ барои даҳсолаи оянда (2026–2030) қабул карда шуданд:

1) Нақшаи рушди ҳамкории ҳарбии давлатҳои аъзои СААД барои солҳои 2026–2030.

2) Стратегияи зиддимухаддаротии давлатҳои аъзои СААД барои солҳои 2026–2030.

Иштироки фаъол ва суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин нишаст на танҳо мавқеи миллии Тоҷикистон, балки дурнамояи умумии рушди ҳуқуқии СААД-ро муайян намуд. Нишасти Шӯрои амнияти дастҷамъии СААД дар Бишкек (27 ноябри 2025) аз нуқтаи назари ҳуқуқи байналмилалӣ воқеан марҳалаи нав дар таърихи ташкилот гардид. Дар як рӯз ду ҳуҷҷати стратегӣ бо қувваи ҳатмии ҳуқуқӣ барои тамоми давлатҳои узв қабул карда шуданд, ки барои даҳсолаи 2026–2030 заминаи нави ҳамкории низомӣ ва ғайринизомиро муқаррар намуданд.

1. Нақшаи рушди ҳамкории ҳарбии давлатҳои аъзои СААД барои солҳои 2026–2030. Хусусиятҳои ҳуқуқии ин Нақша дар он аст, ки он бо қарори Шӯрои амнияти дастҷамъӣ (моддаи 12-и Оинномаи СААД) қабул шуда, барои ҳамаи шаш давлат ҳатмӣ мебошад. Мувофиқи моддаи 2(а)-и Конвенсияи Вена оид ба ҳуқуқи аҳдҳои байналмилалӣ (1969) ҳамчун созишномаи байнидавлатӣ дорои қувваи ҳуқуқии ҳатмӣ аст ва бори аввал нақшаи миёнамуҳлати ҳамкории ҳарбӣ бо мӯҳлати дақиқи 5-сола ва нишондиҳандаҳои санҷишпазир қабул карда шуд.

Мазмуни асосӣ ва аҳамияти ҳуқуқӣ ин нақша дар он аст, ки:

1. Нақшаи ягонаи омодабошии Неруҳои муштараки вокуниши сареъ дар се самти минтақавӣ - Шарқӣ, Ғарбӣ ва Қафқоз-Осиёи Марказӣ -таҳия шуд.

2. Гурӯҳҳои муштараки доимӣ дар самти ҷанубии СААД (Тоҷикистон – Қирғизистон – Россия) таъсис меёбад.

3. Ҳаҷми хариди ягонаи аслиҳа ва техникаи ҳарбӣ то 35 % аз ниёзҳои миллӣ то соли 2030 баланд бардошта мешавад.

4. Стандартҳои миллии ҳарбӣ бо стандартҳои СААД ҳамоҳанг мегарданд.

Аз лиҳози ҳуқуқӣ ин Нақша механизми воқеии иҷрои моддаи 4-и Аҳдномаи 1992 мебошад, зеро ҳоло барои ҳар як давлат уҳдадории мушаххаси миқдорӣ ва мӯҳлатнок муқаррар шудааст.

2. Стратегияи зиддимухаддаротии давлатҳои аъзои СААД барои солҳои 2026–2030. Хусусиятҳои ҳуқуқияш дар он аст, ки аввалин ҳуҷҷати ягонаи стратегӣ дар таърихи СААД дар соҳаи мубориза бо гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир буда, ба Конвенсияи СММ оид ба маводи мухаддир (1961), Конвенсияи СММ оид ба моддаҳои психотропӣ (1971) ва Конвенсияи СММ зидди гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир ва моддаҳои психотропӣ (1988) мувофиқ аст. Моддаи 16-и Оинномаи СААД («Ҳамкорӣ дар мубориза бо ҷинояткории муташаккили фаромиллӣ») асоси ҳуқуқии Стратегия мебошад.

Мазмуни асосӣ ва аҳамияти ҳуқуқии Стратегия чунинанд:

1. Эътирофи «роҳи шимолии Афғонистон» ҳамчун таҳдиди рақами якуми амният барои ҳамаи давлатҳои узв.

2. Таъсиси гурӯҳҳои муштараки тафтишотӣ-амалиётӣ бо иштироки мақомоти махсуси ҳар шаш давлат.

3. Соли 2027 оғози сохтмони Маркази минтақавии СААД оид ба мониторинги гардиши мухаддирот.

4. Зарурати ҳамоҳангсозии феҳристи миллии моддаҳои мамнӯъ ва прекурсорҳо.

Дар суханронии худ Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бори аввал дар сатҳи олӣ пешниҳод карданд, ки СААД ва Маркази минтақавии зиддимухаддаротии Созмони Ҳамкории Шанхай (бо марказ дар Душанбе) робитаи мустақими ҳуқуқӣ барқарор намоянд. Ин пешниҳод аз нуқтаи назари ҳуқуқ метавонад ба имзои Созишномаи байни ду ташкилот оварда расонад ва председенти нави ҳамкории ду ташкилоти калонтарини минтақавӣ гардад.

Дар ҷамъбаст Шӯрои амнияти дастҷамъӣ қарор қабул кард, ки татбиқи Барномаи ҳадафманди байнидавлатӣ аз соли 2013 (бо таҳрири соли 2021) то соли 2030 пурра маблағгузорӣ ва бо техникаи муосир таъмин карда шавад. Ин қарор бори аввал дар таърихи СААД ба як лоиҳаи мушаххаси миллӣ-минтақавӣ мақоми «лоиҳаи афзалиятноки дастҷамъӣ» дод.

Санадҳои қабулшуда дар шаҳри Бишкек СААД-ро аз як иттиҳоди сиёсиву низомии умумӣ ба ташкилоти дорои пояи мустаҳками ҳуқуқии барномавӣ ва молиявӣ табдил доданд. Ҳоло ҳар як давлати узв на фақат уҳдадории умумӣ, балки вазифаҳои мушаххаси миқдорӣ ва мӯҳлатнок дорад, ки ин аз лиҳози ҳуқуқи байналмилалӣ марҳалаи комилан нав дар институсионализатсияи СААД мебошад.

Нишасти навбатии Шурои амнияти дастҷамъии Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ на танҳо бо қабули ду санадҳои стратегӣ, балки бо матраҳ гардидани як силсила таҳдидҳои комилан нав дар сатҳи олӣ аз фарқияти сифатӣ бархӯрдор шуд. Бахусус суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нишон дод, ки СААД бояд зудтар ба низоми ҳуқуқии худ ислоҳоти ҷиддӣ ворид намояд, то ба таҳдидҳои ғайрианъанавӣ ва гибридӣ посухи саривақтӣ ва ҳуқуқӣ дода тавонад.

Бори аввал дар таърихи СААД роҳбари давлати узв (Президенти Тоҷикистон) аз минбари Шӯрои амнияти дастҷамъӣ ошкоро изҳор намуд, ки гурӯҳҳои террористию ифротӣ аллакай аз технологияҳои зеҳни сунъӣ барои таблиғ, ҷалби аъзо, банақшагирии ҳамлаҳо ва ҳатто идораи дронҳо истифода мебаранд. Имрӯз дар пояи ҳуқуқии СААД ягон ҳуҷҷати махсус дар бораи мубориза бо кибертерроризм ва таҳдидҳои марбут ба зеҳни сунъӣ вуҷуд надорад. Ин холигии ҳуқуқӣ метавонад дар ояндаи наздик ба осебпазирии ҷиддӣ табдил ёбад. Зарурат пеш омад, ки то соли 2027 дар доираи СААД чунин санадҳо қабул гарданд:

- Протоколи иловагӣ ба Оинномаи СААД «Дар бораи мубориза бо таҳдидҳои киберӣ ва истифодаи зеҳни сунъӣ аз ҷониби гурӯҳҳои террористӣ»;

- Созишномаи алоҳида дар бораи табодули фаврии иттилооти киберӣ миёни хадамоти махсуси давлатҳои узв.

Сарҳади 1400-километраи Тоҷикистон бо Афғонистон то ҳол ягона хатти фронталии СААД боқӣ мемонад, ки бо минтақаи ноороми сиёсӣ бевосита ҳамсарҳад аст. Дар нишаст бори дигар таъкид гардид, ки гардиши мухаддирот, интиқоли ҷангиён ва силоҳ аз ин самт ҳамчунон таҳдиди рақами якум мебошад.

Аз лиҳози ҳуқуқӣ муҳимтарин натиҷаи нишаст ин эътирофи расмии Барномаи ҳадафманди таҳкими сарҳади Тоҷикистону Афғонистон (соли 2013/2021) ҳамчун лоиҳаи афзалиятноки дастҷамъии СААД то соли 2030 буд. Ин маънои онро дорад, ки маблағгузорӣ ва таъминоти техникӣ акнун на танҳо масъалаи дуҷонибаи Тоҷикистону Россия, балки уҳдадории ҳуқуқии ҳамаи шаш давлати узв мебошад.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод намуданд, ки дар ҳудуди Тоҷикистон Маркази аксуламалҳои башардӯстонаи СААД таъсис ёбад. Ин пешниҳод комилан ба моддаи 8-и Оинномаи СААД («Ҳамкорӣ дар соҳаи ёрии башардӯстона») мувофиқат мекунад ва метавонад ба СААД имкон диҳад, ки дар ҳолатҳои фавқулодда (офатҳои табиӣ, гурезаҳо аз Афғонистон, буҳронҳои экологӣ) зуд ва муассир амал кунад. То ҳол чунин марказ вуҷуд надорад ва таъсиси он СААД-ро ба сатҳи нави фаъолияти ғайринизомӣ бармебардорад.

Пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи робитаи мустақими СААД бо Маркази минтақавии зиддимухаддаротии СҲШ метавонад ба аввалин председенти ҳуқуқии ҳамкории расмии ду ташкилоти бузурги минтақавӣ табдил ёбад. Дар шароити кунунӣ ҳарду ташкилот аъзои умумӣ доранд (ба ҷуз Арманистон ва Беларус), ки ин корро аз лиҳози ҳуқуқӣ хеле осон мекунад.

Нишасти навбатии Шурои амнияти дастҷамъии Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ, Бишкек-2025 собит намуд, ки СААД аз соли 1992 то кунун се марҳалаи асосиро паси сар кардааст:

1) марҳалаи аҳдномавӣ (1992–2002),

2) марҳалаи институсионалӣ (2002–2025),

3) марҳалаи стратегӣ-ислоҳотӣ (аз соли 2025 сар шуда).

Имрӯз СААД на танҳо иттиҳоди низомӣ, балки ташкилоти муосири амнияти ҳамаҷониба мебошад, ки бояд ба таҳдидҳои классикӣ (гардиши мухаддирот, терроризм) ва таҳдидҳои нав (зеҳни сунъӣ, киберҳамлаҳо, буҳронҳои башардӯстона) якҷоя посух диҳад.

Саҳми Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ин марҳала ниҳоят калон аст. Кишвари мо бо роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон на фақат қабулкунандаи ёрии амниятӣ, балки ташаббускори фаъоли ислоҳоти ҳуқуқӣ ва стратегӣ гардид. Пешниҳодҳои муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон (маркази башардӯстона, робита бо СҲШ, мубориза бо зеҳни сунъии террористӣ) аллакай ба рӯзномаи кории СААД дохил шудаанд ва дар солҳои 2026–2030 бояд ба санадҳои навбатӣ табдил ёбанд. Ҳамин тариқ, нишасти Бишкек-2025 на танҳо натиҷа, балки оғози марҳалаи нави рушди ҳуқуқӣ ва амалии Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ гардид, ки дар он Ҷумҳурии Тоҷикистон нақши пешбаранда ва таърихӣ бозида истодааст.

САНГИНЗОДА Дониёр Шомаҳмад, муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Аз замони ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти роҳбарии хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба самти баланд бардоштани мақоми зан ва таҳкими ниҳоди оила диққати махсус зоҳир намудааст. Ин сиёсати устувор дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, даҳҳо қонун, стратегия ва барномаҳои миллӣ инъикос ёфта, занону модаронро ҳамчун неруи пешбарандаи ҷомеаи демократӣ - дунявӣ ва ҳуқуқбунёд эътироф кардааст.

Дар суханронии Пешвои миллат ба муносибати Рӯзи модар (07.03.2025, шаҳри Душанбе) бори дигар таъкид гардид, ки «занону духтарон нисфи аҳолии Тоҷикистонро ташкил медиҳанд ва дар ҳақиқат қувваи бузурги эъмори ҷомеаи озоду пешрафта дар мамлакат мебошанд».

Яке аз санадҳои муҳимтарини сиёсати давлатӣ дар самти оила Консепсияи рушди оила дар Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 декабри соли 2015 таҳти №801 тасдиқ гардидааст. Ин ҳуҷҷат оиларо ҳамчун ниҳоди асосии ҷомеа ва асоси ташаккули шахсияти солиму ватандӯст эътироф намуда, махсусан дар банди 44 ва 61 таъкид мекунад, ки татбиқи Консепсия барои иҷрои пурраи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи пешгирии зӯроварӣ дар оила» (аз 19 марти соли 2013, №954) шароити мусоид фароҳам меорад. Қонуни мазкур нахустин санад дар таърихи Тоҷикистони соҳибистиқлол аст, ки зӯровариро дар оила ҳамчун ҷинояти ҷамъиятӣ эътироф намуда, механизмҳои ҳифзи ҷабрдидагон (асосан занон ва кӯдакон)-ро муайян кардааст. Мувофиқи моддаҳои асосии қонун:

- Зӯроварӣ дар оила ба чаҳор намуд ҷудо мешавад: ҷисмонӣ, равонӣ, ҷинсӣ ва иқтисодӣ (моддаи 5).

- Барои ҷабрдидагон фармони ҳифз (моддаи 16) дода мешавад, ки зӯроварро аз хона дур мекунад ва тамос бо ҷабрдидаро манъ менамояд.

- Марказҳои ёрии ҳуқуқӣ, тиббӣ ва равонӣ таъсис дода мешаванд (моддаи 18).

- Мақомоти корҳои дохилӣ, кумитаҳои занон ва оила, судҳо вазифадоранд фавран ба ҳолатҳо вокуниш нишон диҳанд (моддаҳои 20–24).

- Ба ҷабрдидагон кӯмаки ройгони ҳуқуқӣ, тиббӣ ва равонӣ кафолат дода мешавад (моддаи 19).

Ин қонун ва Консепсияи рушди оила якҷоя заминаи ҳуқуқии мубориза бо хушунати хонаводагиро ташкил медиҳанд.

Аз соли 1991 то имрӯз зиёда аз 50 санади меъёрии ҳуқуқӣ дар бораи ҳифзи ҳуқуқи занон ва оила қабул гардидаанд. Дар чор соли охир танҳо чор санад қабул шуд, ки ҳадафи онҳо баланд бардоштани иштироки занон дар иқтисоди миллӣ, таҳкими маърифати оиладорӣ ва пойдории оила мебошад.

Натиҷаҳои воқеӣ чашмрасанд:

- 25% хизматчиёни давлатӣ, 73% кормандони маориф, 71% кормандони тандурустӣ, 47% кормандони фарҳанг, 37% олимон ва 30% соҳибкорони кишвар занон мебошанд.

- Дар интихоботи парлумонии соли 2025 шумораи вакилони зан дар Маҷлиси намояндагон ба 18 нафар ва дар маҷлисҳои маҳаллӣ ба 747 нафар расид.

- Аз соли 2015 то 2024 ба соҳибкории занон 27 миллиард сомонӣ қарзҳои имтиёзнок дода шуд.

- Аз соли 2025 ҳаҷми грантҳои президентӣ барои занон 3 баробар зиёд гардида, ба 15 миллион сомонӣ расонида мешавад.

- Зиёда аз 256 ҳазор духтар соҳиби маълумоти олӣ гардида, шумораи онҳо нисбат ба давраи то истиқлол қариб чор баробар афзудааст.

Бо вуҷуди дастовардҳо, дар ҷомеа ҳанӯз анъанаҳои кӯҳна ва хурофотпарастӣ боқӣ мондаанд, ки боиси поймолшавии ҳуқуқи занон ва вайроншавии оилаҳо мегарданд:

1. Хушунати хонаводагӣ (ҷисмонӣ, равонӣ, иқтисодӣ, ҷинсӣ) – сабаби асосии худкушӣ ва худсӯзии занон.

2. Дузанагии пинҳонӣ, ки аксар вақт бо розигии модарон ва хоҳарон сурат мегирад.

3. Фишори анъанаҳои нодуруст: бартарии комили мард, эътиқоди «зан аз паҳлӯи чап офарида шудааст», «агар зан таъминкунанда бошад, оила баракат надорад».

4. Таъсири муллоҳои камсавод ба ҷавонмардон.

5. Никоҳҳои хешутаборӣ (30–35% кӯдакони маъюб аз ин сабаб таваллуд мешаванд).

6. Камбуди маърифати ҳуқуқӣ, иқтисодӣ ва репродуктивӣ дар деҳот.

Тавре Пешвои миллат борҳо таъкид кардаанд ва Консепсияи рушди оила низ қайд менамояд, Ислом ҳаргиз занро поёнтар аз мард нагузоштааст. Дар Қуръони карим оятҳо зиёданд, ки баробарии марду занро собит мекунанд: «Мо марду занро аз нафси воҳид офаридем». Аммо баъзе мардони ҷавон ба суханони муллоҳои камсавод бовар карда, занро «моли хона» мешуморанд. Ин хурофотҳо оқибат ба зӯроварии ҷисмонӣ ва равонӣ, ихтилоф ва талоқ меорад.

Барои рафъи ин мушкилот зарур аст:

1. Татбиқи пурраи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи пешгирии зӯроварӣ дар оила» (2013) ва Консепсияи рушди оила (№801, 2015), хусусан:

- таъсиси марказҳои буҳронӣ дар ҳама ноҳияҳо;

- соддагардонии додани фармони ҳифз;

- омӯзиши ҳатмии кормандони милитсия ва судяҳо оид ба қонун.

2. Ҷорӣ намудани фанни «Маърифати оиладорӣ» дар мактабҳо (тавсияи Консепсия).

3. Баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ ва динии занону мардон тавассути таблиғи дурусти арзишҳои исломӣ дар бораи баробарҳуқуқӣ.

4. Таъмини ҷойҳои кории доимӣ ва соҳибкории занон.

5. Ҷалби занони фаъол ба шабакаҳои иҷтимоӣ барои мубориза бо хушунат ва хурофот.

6. Таҳкими назорати қонунӣ бар зӯроварӣ дар оила, дузанагӣ ва никоҳҳои хешутаборӣ.

Даъват ба занони зиёӣ ва бомаърифат

Мо – занони зиёӣ, олима, омӯзгор, табиб, соҳибкор – вазифадорем пешсафи татбиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи пешгирии зӯроварӣ дар оила» ва Консепсияи рушди оила бошем. Мо бояд:

- Сиёсати Пешвои миллат ва муқаррароти қонунҳоро фаъолона таблиғ кунем.

- Дар деҳот ва маҳаллаҳо вохӯриҳо гузаронем.

- Дар шабакаҳои иҷтимоӣ бар зидди хушунат, дузанагӣ ва хурофот мубориза барем.

- Ба духтарон ҳунар омӯзонем, ба кор ҷой диҳем, аз ҳуқуқашон дифоъ кунем.

- Худ намунаи зан-модари соҳибмаърифат, мустақил ва ҳунарманд бошем.

Танҳо бо ҳамин роҳ мо метавонем ҷомеаи воқеан баробарҳуқуқ, оилаҳои пойдор ва насли солиму соҳибмаърифат ба воя расонем.

Сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Консепсияи рушди оила (аз 30.12.2015, №801) ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи пешгирии зӯроварӣ дар оила» (аз 19.03.2013, №954) аллакай натиҷаҳои бузург додаанд: зани тоҷик ба неруи пешбарандаи ҷомеа табдил ёфтааст. Аммо барои комилан аз байн бурдани нобаробарии ҷинсӣ, хушунат ва хурофот ҳанӯз кори зиёд лозим аст.

Мо – занони тоҷик бояд шукронаи ин ғамхориҳои давлат кунем, дасти якдигарро гирифта, барои татбиқи пурраи қонунҳо ва Консепсияи рушди оила мубориза барем. Танҳо бо ҳамин роҳ мо метавонем арзи сипосгузории худро ба Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҷо орем ва ояндаи дурахшони Ватани азизамон – Тоҷикистони соҳибистиқлолро бунёд кунем.

ШИРИН ҚУРБОНОВА, сарходими илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих

Китоби дарсии «Диншиносӣ», ки соли 2019 дар нашриёти «Маориф» бо ҳаҷми 484 саҳифа ба табъ расидааст, аввалин китоби пурраи дарсии диншиносӣ ба забони тоҷикӣ мебошад, ки комилан мувофиқи стандарти давлатии таҳсилоти олии касбӣ (аз 06.05.2015, № 564) ва барномаи тасдиқшудаи Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳия гардидааст. То соли 2019 донишҷӯёни тоҷик дар омӯзиши фанни «Диншиносӣ» маҷбур буданд аз китобҳои дарсии ба забони русӣ (масалан, Яблоков, 2004; Радугин, 2004) ё арабӣ (масалан, китобҳои донишгоҳҳои Ал-Азҳар ва Қатар) истифода баранд, ки ҳардуи онҳо аз лиҳози методологӣ ва сиёсӣ ба низоми дунявии таълими Тоҷикистон ҷавобгӯ набуданд: аввалӣ аз мавқеи атеизми шӯравӣ ва дуюмӣ аз мавқеи илоҳиёти исломӣ баромад мекарданд. Аз ин рӯ, пайдоиши китоби мазкур як ҳодисаи воқеан таърихӣ дар илми тоҷики муосир ба ҳисоб меравад.

Муаллифони китоб – Саид Нуриддин Саид, Ахмадов Саид, Нурулҳақов Қамар ва Назаров Рустам – ҳамаи онҳо мутахассисони варзидаи соҳаи фалсафа, таърих ва диншиносӣ мебошанд. Муҳаррири масъул – доктори илмҳои фалсафа, профессор Зиёӣ Хуршед Махшулзода; муқарризон – узви вобастаи АМИТ, доктори илмҳои сиёсатшиносӣ Ятимов Саймумин Сатторович, докторони илмҳои фалсафа Р.Назарие, М Маҳмадова, З.Диноршоева мебошанд Ҷалби чунин мутахассисони сатҳи баланд ба кори таҳия ва муҳокимаи китоб аллакай худ аз худ сифати баланди онро нишон медиҳад.

Сохтори китоб ба таври хеле мантиқӣ ва илман асоснок тартиб дода шудааст. Он аз муқаддима, 8 фасли калон, рӯйхати адабиёт (беш аз 114 сарчашма) ва феҳристи терминҳо иборат аст. Ҳар як фасл ба бобҳои хурд тақсим шуда, дар охири ҳар боб саволҳо барои мустаҳкамсозӣ ва маводи иловагӣ оварда шудааст, ки ин барои кори амалии донишҷӯён хеле муфид аст.

Фасли якум («Диншиносӣ ва доираи баҳси он») ба таври хеле дақиқ мафҳуми диншиносиро ҳамчун илми мустақил муайян мекунад ва онро аз илоҳиёт, теология, атеизми илмӣ ва дигар шаклҳои шинохти дин фарқ мекунад. Муаллифон бо далелҳои қавӣ исбот мекунанд, ки диншиносӣ на ҳимояи дин аст ва на танқиди он, балки таҳқиқи беғаразонаи дин ҳамчун падидаи иҷтимоию фарҳангӣ мебошад. Ин мавқеъ комилан ба принсипҳои давлати дунявии Ҷумҳурии Тоҷикистон мувофиқат мекунад.

Фасли дуюм марҳалаҳои таърихии ташаккули диншиносиро аз давраи қадим (Авесто, Упанишадҳо, Конфутсий) то замони муосир (Макс Мюллер, Эмил Дюркгейм, Мирча Элиаде, Клиффорд Гиртз) бо мисолҳои мушаххас ва санаҳои дақиқ баррасӣ мекунад. Муҳимтарин ҷиҳати ин фасл дар он аст, ки муаллифон нишон медиҳанд, ки диншиносӣ ҳамчун илми мустақил маҳз дар нимаи дуюми асри XIX дар Аврупо ба вуҷуд омадааст ва баъдан ба дигар қитъаҳо паҳн шудааст.

Фасли сеюм ба саволи асосии диншиносӣ – «Дин чист?» бахшида шудааст. Дар ин ҷо муаллифон зиёда аз 20 таърифи классикии динро (аз Эдуард Тайлор то Мирча Элиаде) муқоиса намуда, хулосаи худро пешниҳод мекунанд, ки дин – ин «системаи ақидаҳо, маросимҳо ва арзишҳо мебошад, ки ба инсон имконият медиҳад робитаи худро бо муқаддас ва ҷаҳони фавқуттабиӣ дарк кунад». Ин таъриф ҳам аз лиҳози илмӣ дақиқ аст ва ҳам аз лиҳози методологӣ барои донишҷӯёни тоҷик қобили қабул.

Дар ҳамин фасл назарияҳои гуногуни пайдоиши дин (анимизм, тотемизм, натурализм, теорияи Ж.Фрейзер, З.Фрейд, К.Г.Юнг, Э.Дюркгейм, М.Вебер ва ғ.) бо мисолҳои мушаххас ва далелҳои эмпирикӣ баррасӣ шудаанд. Муаллифон ҳеҷ кадоме аз ин назарияҳоро мутлақ намедонанд, балки нишон медиҳанд, ки ҳар кадоме як ҷиҳати муайяни пайдоиши динро равшан мекунад.

Фасли чорум ба муносибати дин ва ҷомеа бахшида шудааст. Дар ин ҷо вазифаҳои иҷтимоии дин (интегративӣ, компенсаторӣ, регулятивӣ, легитиматсионӣ ва ғ.), муносибати дин ва сиёсат, озодии виҷдон ва фарҳанги таҳаммулпазирӣ бо мисолҳои таърихӣ ва муосири Тоҷикистон таҳлил карда шудаанд. Муҳим он аст, ки муаллифон ошкоро нишон медиҳанд, ки сиёсишавии дин (хусусан ислом) дар баъзе кишварҳо ба хавфи миллӣ ва амнияти давлатӣ табдил ёфтааст, вале дар Тоҷикистон бо шарофати сиёсати дунявии Пешвои миллат ин хавфҳо пешгирӣ шудаанд.

Фасли панҷум яке аз арзишмандтарин қисматҳои китоб аст, зеро он ба таърихи динҳо бахшида шуда, дар доираи он динҳои бостонии тоҷикон (саҳ. 196–255) бо ҳаҷми 60 саҳифаи пурра мавриди таҳлили амиқ қарор гирифтаанд. Ин қисмат то имрӯз дар ягон китоби дарсии тоҷикӣ вуҷуд надошт. Муаллифон бо истифода аз сарчашмаҳои аввалия (Авесто, Бундаҳишн, Денкард, ёддоштҳои юнонию римӣ – Геродот, Страбон, Ктесий), далелҳои бостоншиносӣ (ёфтҳои Саразм, Тахти Сангин, Пенҷикент, Аҷинатеппа, Каҳкаҳа) ва таҳқиқоти муосири олимони тоҷик (А. Мансуров, Н. Неъматов, Б. Ғафуров, Ю. Яъқубов) тавонистаанд, ки тасвири хеле дақиқ ва илман асосноки динҳои меҳрпарастӣ, зардуштия, оини мановӣ ва ҳаракати маздакиро пешкаш намоянд.

Хусусан муҳим аст, ки муаллифон нишон медиҳанд, ки зардуштия (зарвоштия) на танҳо дини давлатии сосониён буд, балки то асри VIII дар Мовароуннаҳр ва Хуросон решаҳои қавӣ дошт ва ҳатто баъди исломӣ шудан, бисёр унсурҳои он (Наврӯз, Меҳргон, Сада, маросими оташпарастӣ) то имрӯз дар фарҳанги тоҷикӣ зинда мондаанд. Ин боб барои ташаккули ҳуввияти миллии донишҷӯён аҳамияти бузург дорад.

Фаслҳои шашум ва ҳафтум ба динҳои ҷаҳонӣ бахшида шудаанд. Буддоия ва насроният ба таври мухтасар, вале дақиқ баррасӣ шудаанд. Аммо фасли ҳафтум («Ислом ҳамчун дини ҷаҳонӣ») бо ҳаҷми зиёда аз 120 саҳифа маркази вазнини китоб мебошад. Дар ин ҷо муаллифон бо ҷасорати илмӣ ва масъулияти баланди шаҳрвандӣ масъалаҳои хеле ҳассосро баррасӣ кардаанд:

- забти арабҳо ва муборизаи халқҳои Эрон ва Мовароуннаҳр (саҳ. 313–345) бо далелҳои таърихӣ ва бе ҳеҷ гуна эҳсосоти миллатгароёнаи аз ҳад зиёд;

- ҳаракати шуъубия ҳамчун шакли муборизаи фарҳангӣ бар зидди ҳукронӣ арабҳо;

- сарчашмаҳои ислом (Қуръон, ҳадисҳои саҳеҳ ва заиф, иҷмоъ, қиёс);

- ташаккули мазҳабҳои суннӣ (ҳанафӣ, моликӣ, шофеъӣ, ҳанбалӣ) ва шиа (исноашарӣ, исмоилӣ, зайдӣ);

- равияҳои ифротӣ – хориҷия, ваҳҳобия, салафия, аҳмадия ва ғ.

Муҳимтарин ҷиҳат дар он аст, ки муаллифон ваҳҳобиятро ҳамчун равияи ғайрианъанавӣ ва барои фарҳанги тоҷикӣ бегона муайян мекунанд ва бо далелҳои таърихӣ нишон медиҳанд, ки мазҳаби ҳанафӣ аз асри VIII то имрӯз мазҳаби аслии тоҷикон будааст.

Фасли ҳаштум («Ислом ва ҷаҳони муосир») аз лиҳози сиёсӣ ва амниятӣ муҳимтарин фасли китоб аст. Дар ин ҷо муаллифон бо далелҳои қавӣ ва манбаъҳои расмӣ (ҳуҷҷатҳои СММ, қонунҳои ҶТ) нишон медиҳанд, ки:

- сиёсишавии ислом дар баъзе кишварҳо (Эрон, Арабистони Саудӣ, Покистон) ба таъсиси давлатҳои теократӣ оварда расонидааст;

- созмонҳои террористии байналмилалӣ («Ал-Қоида», «Давлати исломӣ», «Ҳизб-ут-таҳрир», «Ансоруллоҳ», «Ҷамоати Ансоруллоҳ») аз исломи ифротӣ истифода мебаранд;

- дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Қонуни ҶТ «Дар бораи озодии виҷдон ва иттиҳодияҳои динӣ» (2009) ва Стратегияи миллии ҶТ оид ба муқовимат бо ифротгароӣ ва терроризм барои солҳои 2016–2020 принсипҳои дунявият ва озодии виҷдон комилан таъмин карда шудаанд.

Ин фасл барои донишҷӯён ва хонандагони умумӣ ҳамчун дастури амалӣ дар шинохти хавфҳои ифротгароии динӣ хизмат мекунад.

Китоби дарсии «Диншиносӣ» (2019) аз ҷониби Саид Нуриддин Саид ва ҳаммуаллифонаш то имрӯз беҳтарин ва ягона китоби дарсии комилан илмӣ, дунявӣ ва ба сиёсати давлатии Тоҷикистон мувофиқ дар соҳаи диншиносӣ ба забони тоҷикӣ мебошад. Китоб аз ҳамаи ҷиҳат – илмӣ, методологӣ, миллию ватандӯстона ва амниятию сиёсӣ – ба талаботи олӣ ҷавобгӯ аст.

Ман тавсия медиҳам, ки китоби мазкур:

1. Ҳамчун китоби асосии дарсӣ дар ҳамаи донишгоҳҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон барои ихтисосҳои гуманитарӣ қабул карда шавад;

2. Дар нашри дуюм бо расмҳо, нақшаҳо ва харитаҳои рангини иловагӣ дубора чоп карда шавад;

3. Ба забони русӣ ва англисӣ тарҷума шуда, ҳамчун манбаи муҳими таҳқиқотӣ дар хориҷа низ паҳн гардад.

Ин китоб на танҳо дастоварди муаллифон, балки дастоварди тамоми ҷомеаи илмии Тоҷикистони соҳибистиқлол аст.

ҚУРБОНОВА Ширин, сарходими илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих.

Парчами давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз муқаддасу пурифтихортарин рамзҳои давлатдории миллии тоҷикон ба ҳисоб меравад. Он нишонаи соҳибдавлатӣ, ҳувияти миллӣ ва худогоҳии таърихии миллати тоҷик буда, дар худ тамоми арзишҳои муқаддаси сарзамини мо, аз гузашта то имрӯзро таҷассум месозад.

Барои ҳар як миллат парчам рамзи ифтихору сарбаландӣ ва барои ҳар як давлат нишонаи бақо, субот ва муттаҳидӣ мебошад. Дар Тоҷикистони соҳибистиқлол Парчами давлатӣ ҷавҳари маънавии миллат гардида, имрӯз ҳар шаҳрванди кишвар бо эҳсоси баланд онро парафшон мебинанд ва эҳтиром мегузорад.

Маънии воқеии парчам танҳо дар зебоии зоҳирии он нест, балки дар он ҷаҳонбинии умумимиллӣ, орзуву ормон, таърихи давлати тоҷикон, арзишҳои фарҳангӣ ва руҳияи иттиҳоду ягонагӣ ҷой дорад. Дар ҳар ранг ва ҳар нишони он кас метавонад эҳсоси меҳанпарастӣ, садоқат ба Ватан ва ифтихори миллиро дарк намояд.

Тоҷикон, ки соҳиби тамаддуни чанд ҳазорсолаи башарӣ ҳастанд, дар давраҳои гуногуни давлатдорӣ ҳамеша ба рамзҳои миллӣ эҳтироми хоса доштанд. Аз аҳди қадим то имрӯз парчам ҳамчун сутуни асосии давлатдорӣ ва нишони истиқлолият истифода мегардад. Давраи соҳибистиқлолии кишвар ин эҳтиромро боз ҳам тақвият бахшида, Парчами давлатӣ ба унвони яке аз волотарин муқаддасоти миллӣ мавқеи хоса пайдо намуд.

Дар таърихи навини тоҷикон моҳи ноябри соли 2009 ҳамчун санаи муҳиму хотирмон барои эҳёи арзишҳои миллӣ сабт гардид. Қарор додани 24 ноябр ҳамчун Рӯзи Парчами давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон қадами нав дар таҳкими худшиносии миллӣ, боло бурдани маърифати ватандӯстӣ ва тақвияти эҳсоси ифтихори шаҳрвандӣ мебошад.

Имрӯз ин рӯз на танҳо як ҷашни расмӣ, балки рамзи эҳтироми мардум ба давлату миллат, ва эҳёи суннатҳои қадимии давлатдории тоҷикон гаштааст. Дар ин рӯз дар муассисаҳои илмиву таълимӣ, корхонаҳо, ниҳодҳои давлатӣ ва гӯшаҳои гуногуни ҷумҳурӣ чорабиниҳои тарбиявию маърифатӣ баргузор мегарданд, ки ҳама ба арҷгузорӣ ба Парчами давлатӣ равона шудаанд.

Парчами давлатии Тоҷикистон дар худ рамзҳое дорад, ки дорои маъноҳои амиқи иҷтимоӣ ва фарҳангӣ мебошанд. Ранги сурхи он рамзи неру, ҷасорат, ватандӯстӣ аст; ранги сафед ифодаи покиву рӯзи нек, обу нону ниятҳои созанда мебошад; ранги сабз рамзи табиат, зироаткорӣ, зиндагибахшӣ ва рушди кишвар ба шумор меравад. Тоҷ ва ҳафт ситораи барномудаи дар марказ низ бо худ маъноҳои маънавӣ ва фалсафии муайян доранд, ки ҳам ба гузашта ва ҳам ба арзишҳои имрӯзаи мардуми тоҷик иртибот мегиранд. Ин рамзҳо аз як тараф решаҳои тамаддунии миллатро ба ёд меоранд ва аз ҷониби дигар ҳадафҳои бузурги созандагиро ифода менамоянд.

Парчам ҳамчун рамзи ягонагии миллат имрӯз мардумро барои ободиву шукуфоии кишвар муттаҳид месозад. Дар солҳои пас аз истиқлол, ки давлат дар назди худ вазифаҳои бузурги таърихӣ гузошта буд, маҳз муттаҳидии миллӣ дар зери ин парчам Тоҷикистонро ба роҳи сулҳу субот ва рушд овард. Парчам дар саҳфаҳои таърихи навини кишвар ҳамчун нерӯи пешбарандаи ҷомеа, ҳамчун рамзи сулҳу ваҳдат ва нишони эҳёи давлатдории миллӣ нақши муассир гузошт.

Имрӯз ҳар корнамоӣ созмон додани роҳҳо, бунёди нерӯгоҳҳо, бунёди мактабҳо ва дигар корҳои созандагӣ маҳз бо ҳамин неруи ягона ҷомеаи тоҷикро ба сӯи фардои дурахшон ҳидоят мекунад.

Дар мактабҳо ва муассисаҳои таълимӣ тарбияи насли наврас дар руҳияи эҳтиром ба Парчам аз муҳимтарин самтҳои фаъолияти омӯзгорон мебошад. Зеро эҳтиром ба рамзҳои миллӣ дар вуҷуди ҷавонҳо эҳсоси худшиносӣ, ватандӯстӣ, ифтихори миллӣ ва масъулияти шаҳрвандиро бедор месозад.

Ҳар ҷавоне, ки зери ин парчам меомӯзад, бузург мешавад ва ба ҷомеа ворид мегардад, на танҳо соҳиби дониш, балки соҳиби ҷаҳонбинии миллӣ, руҳияи давлатдорӣ ва арзишҳои инсониву фарҳангӣ мегардад. Ин эҳсосе аст, ки ҳар миллат ба он ниёз дорад ва маҳз тавассути рамзҳои давлатӣ он тақвият меёбад.

Имрӯз Парчами давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сатҳи байналмилалӣ нишонаи шарафмандии давлат ва халқи мо мебошад. Дар созмонҳои байналмилалӣ, барномаҳои сатҳи ҷаҳонӣ, чорабиниҳои варзишӣ ва ҳамоишҳои фарҳангӣ парчами мо парафшон мешавад ва номи Тоҷикистонро дар ҷаҳон бо ифтихор муаррифӣ мекунад.

Ҳар боре, ки варзишгари тоҷик бо пирӯзӣ ба минбар мебарояд ва парчам боло мешавад, эҳсоси ватандӯстӣ ва ифтихори миллӣ дар дили ҳар шаҳрванди тоҷик эҳё мегардад. Ин на танҳо дастовард, балки масъулият низ ҳаст масъулияти ҳар як тоҷик барои ҳифзи осудагӣ, рушд ва пешрафти давлати соҳибистиқлол.

Парчами давлатӣ имрӯз рамзи он аст, ки миллати тоҷик бо азму иродаи қавӣ роҳи давлатдории миллиро идома дода, барои субот, рушди устувор ва тақвияти пояҳои истиқлолият талош менамояд. Дар зери ин парчам кишвар ба марҳалаҳои нави тараққиёти иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ қадам ниҳодааст. Ваҳдату ҳамдигарфаҳмӣ, заҳмати созанда, иродаи устувор ва масъулияти шаҳрвандӣ ҳамаи ин арзишҳои миллӣ баҳри ободии Тоҷикистон маҳз дар зери ин рамзи муқаддас муттаҳид мегарданд.

Хулоса метавон гуфт, ки Парчами давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон на танҳо рамзи ҳуқуқии давлат, балки армонномаи зиндагии миллат аст. Он ба мо таълим медиҳад, ки дар баробари эҳтиром ба таърих ва асолати миллӣ, бояд барои фардои кишвар низ ҷоннисорӣ ва заҳмат кашид.

Парчам моро ба созандагӣ, ваҳдат, покниятӣ ва меҳри Ватан даъват мекунад. Рӯзи Парчами давлатӣ ҷашнест, ки ҳар як тоҷик дар он на танҳо ифтихор, балки масъулияти баланд ва садоқати худро нисбат ба Ватан эҳсос мекунад. Шинохти парчам шинохти миллат аст ва эҳтироми он эҳтиром ба давлат, таърих, фарҳанг ва арзишҳои миллӣ мебошад.

Аз ин рӯ, парафшон будани Парчами давлатӣ бар фарози ҳар гӯшаи кишвар нишонаи ободӣ, сулҳ, ваҳдат ва пешрафти миллат аст миллати соҳибтамаддуне, ки бо нангу номус ва саъю талош роҳи ободии худро идома медиҳад.

Юсуфзода Шодоб Хӯҷамқул ходими илмии шуъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосири

Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

“Парчами миллӣ ифодагари иқболу истиқлол, иттиҳоду сарҷамъӣ, нангу номус, ватандӯстиву ватанпарастӣ ва ҳувияти миллии мардуми куҳанбунёду фарҳангии мо буда, волотарин мақсаду мароми тоҷиконро дар ҷилои рангҳои худ инъикос намудааст.”

Эмомалӣ Раҳмон

Бешак, парчам яке аз рамзҳои давлатдорӣ дар баробари нишон ва суруди миллӣ буда, инъикоси марому мақсад ва тараннумгари ормонҳои миллат мебошад. Парчам ва ё дирафш ҳанӯз аз замонҳои қадим пайдо шуда, ҳамчун нишонаи қавму қабилаҳо хидмат менамуд. Имрӯз бошад, парчамҳо қисми ҷудонашавандаи рамзҳои давлатӣ буда, дар ҳаёти рӯзмарра ва маросимҳои расмӣ истифода мешаванд. Парчами Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун рамзи давлатӣ инъикоскунандаи мубориза ва ҷоннисориҳои чеҳраҳои мондагори миллат баҳри сулҳу оромӣ ва тоҷ, ки дар маркази он ҷойгир аст, рамзи тоҷдории ин миллати кӯҳанбунёд мебошад.

Бо ифтихору сарбландӣ метавон қайд намуд, ки имрӯзҳо парчами давлатии мо дар арсаи байналмилалӣ дар созмонҳои бонуфузи ҷаҳонӣ, дар мусобиқаҳои бузурги варзишӣ партавафшон аст.

Мақоми парчам дар баланд бардоштани ҳисси худшиносиву худогоҳии миллӣ беназир буда, нишонаи Ватандӯстӣ ва арҷгузорӣ ба таърих, фарҳанг ва обу хоки ин Ватани азизу маҳбуб мебошад.

Агар ба таърихи парчами Тоҷикистон дар даври навин назар андозем шоҳиди тағйирёбии шакл ва намуди парчамҳои Тоҷикистон дар тақрибан 100-соли охир хоҳем гардид. Парчами аввалине, ки дар Ҷумҳурии Шурвии Сотсиалистии Тоҷикистон 23 феврали соли 1929 пазируфта шуд ва то соли 1931 амал мекард, дар матои росткунҷаи сурх бо тасвири нишон буд.

Парчами дигари ҶШСТ соли 1931 дар баробари қабули Конститутсияи онвақта пазируфта шуд. Он низ аз матои росткунҷаи сурх, вале бо навиштаҷот бо ҳуруфи лотинӣ – ҶШС Тоҷикистон қабул карда шуд ва то соли 1935 истифода мешуд. Минбаъд парчами ҶШС Тоҷикистон 5 маротибаи дигар солҳои 1935-1940, 1940-1946, 1946-1953, 1953-1991 тағйир ёфт, ки дар аксарияти онҳо рамз ва нишони онвақтаи Иттиҳоди Ҷумҳуриҳои Шуравӣ Сотсиалистӣ яъне дос ва болға инъикос ёфта буд. Инчунин бояд қайд намуд, ки бо тағйир ёфтани алифбои лотинӣ ба кириллӣ навиштаҷот дар парчам иваз гардид.

Соли 1991 бошад, бо пош хӯрдани Иттиҳоди Ҷумҳуриҳои Шуравӣ Сотсиалистӣ нишони досу болға аз ҷумҳуриҳои собиқ шуравӣ бардошта шуд. Бо ба дастовардани истиқлолият Ҷумҳурии Тоҷикистон 24 ноябри соли 1992 дар Иҷлосияи 16-уми Шурои Олии Тоҷикистон (даъвати дувоздаҳум) парчами нави ҷумҳурии соҳибистиқлол пазируфта шуд, ки вазъи ҳуқуқии онро Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи рамзҳои давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон” кафолат медиҳад.

Дар фарҷом ҳамирӯнро бояд қайд намуд, ки имрӯз бояд ҳар як фарди бонангу ори миллат ба қадри истиқлолият расида, барои пос доштани таъриху фарҳанги куҳанбунёди миллат ба рамзҳои давлатӣ арҷгузор бошад. Бигзор парчами давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамеша дар фазои ободу озоди Ватани азизамон партавафшон буда, дар саросари ҷаҳон инъикосгари таъриху фарҳанг ва дастовардҳои беназири миллати тоҷик бошад. Тавре Асосгузори сулҳу ваҳдти миллӣ, Пешвои миллат қайд менамоянд: “Эҳсоси муҳаббат ба Парчам ҳамон вақт умумимилливу мардумӣ, мегардад, ки агар бидуни расмиёт ё ҷашнҳои умумидавлатӣ ҳар як шаҳрванди мамлакат эҳтироми онро ба ҷо оварад.”

Раҷабова Умеда, ходими илмии Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи А.Дониш

Парчами миллӣ рамзи ифтихор ва эҳтироми ҳар шаҳрванди Тоҷикистон мебошад. Бе ваҳдат ва истиқлолият Парчам пайдо намешуд — он натиҷаи заҳматҳои шабонарӯзии Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст. Парчам рамзи давлатдории пойдор, ҳифзи арзишҳои миллӣ ва ифтихори ватандорӣ мебошад.

Халқи тоҷик яке аз кӯҳантарин халқиятҳо дар рӯи олам буда, аз ниёгон ҷашну маросимҳо ва анъанаҳои гуногун мерос гирифтааст. Парчамдориву парчамбардорӣ низ барои халқи мо таърихи хеле қадимӣ дорад. Агар ба рамзҳо бо назари таҳқиқ нигарем, ҳар як рамз равшангари таърих, сарнавишту саргузашти халқ, инъикосгари фарҳанг ва орзуву ормонҳои мардум мебошад.

Парчам дар таъриху фарҳанги тоҷикон дар «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ, аз муборизаи Коваи оҳангар ёдовар мешавад. Коваи оҳангар чармини худро дирафш кард ва халқи ситамдидаро ба мубориза даъват намуд. Имрӯз тасвири «Дирафши ковиён» дар Ливои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон рамзи пойдорӣ ва бардавомии давлатдории миллӣ мебошад.

16-уми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар таърихи давлатдории навини кишвар нақши ҳалкунанда дошта, барои истиқрори сулҳ ва тасдиқи Парчами давлатӣ саҳми бесобиқа гузошт. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намудаанд, ки Парчам ҳамчун рамзи соҳибистиқлолӣ ва ваҳдати миллӣ аҳамияти беназир дорад.

Парчами милли ифтихори миллӣ, ору номус, сулҳу ваҳдат ва рамзи давлатдории тоҷикон ба шумор меравад. Дар мобайни Парчами давлатӣ тоҷи ҳафтситорадор таҷассум ёфтааст, ки рамзи тоҷдорию давлатдории сарбаландонаи тоҷикон ва ҳафт диёри таърихии Тоҷикистон мебошад.

Соли 2011 бо дастгирии Пешвои миллат дар Душанбе баландтарин парчами дунё сохта шуд, ки ба китоби Рекорди Гиннес ворид гардид (баландиаш 165 метр, дарозиаш 60 метр ва бараш 30 метр), ва ба ҳусни пойтахт ҷалби ифтихор ва шукӯҳ бахшид.

Рӯзи Парчами давлатӣ ҳар сол 24 ноябр таҷлил мешавад. Дар ин рӯз дар саросари кишвар чорабиниҳо ва намоишҳо доир мегарданд, ки худшиносӣ ва ифтихор аз давлатдории мустақилро тақвият медиҳанд. Ҳар шаҳрванди Тоҷикистон вазифадор аст эҳтироми Парчами миллӣ ва рамзҳои давлатӣ, ҳисси ифтихор аз миллат ва Ватанро ҳифз намояд.

Сиёсати хирадмандона ва дурандешонаи Пешвои миллат барои пойдории сулҳ, ваҳдати миллӣ ва рушди устувори кишвар нақши калидӣ бозидааст. Таърихи истиқлолият ва пешрафти Тоҷикистон ба хотири сиёсати созанда ва иродаи қавии Пешвои миллат имконпазир гардидааст.

Имрӯз мо дар арафаи таҷлили иди пуршукӯҳ, яъне рӯзи Қабули яке аз рамзҳои давлатӣ — Парчами милли қарор дорем. Ин рамз барои ҳар як шаҳрванди кишвар нишонаи ифтихор ва эҳтироми ба Ватан мебошад. Парчами миллӣ рамзи ягонагӣ ва соҳибихтиёрии давлат аст ва дар ҳар чорабинии расмӣ ва идона бо эҳтиром ва ифтихор намоиш дода мешавад.

Дар арафаи ин иди муқаддас, мо бояд ба таърихи парчам ва маънои рамзии он назар андозем. Ин рӯз ба мо хотиррасон мекунад, ки ваҳдати миллӣ, ҳамбастагӣ ва эҳтироми рамзҳои давлатӣ пояи мустаҳками Ватан мебошанд. Бигузор парчами Тоҷикистони азизамон ҳамеша баланд барфишорад, рамзи ваҳдат, сулҳ ва истиқлол бошад.

и.в. котиби илмии Институти астрофизикаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон н.и.т. Раҳимзода Фирӯз Акбар

Имрӯз мо дар остонаи як ҷашни пурифтихор — Рӯзи Парчами давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор дорем. Ин сана на танҳо рамзи давлатдории миллӣ, балки таҷассуми худшиносиву ифтихори ҳар як тоҷики соҳибватан аст.

Тавре ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намудаанд:«Ҷашни Рӯзи Парчам — эҳтиром ба рӯҳи қаҳрамонони миллат аст, ба онҳое, ки дар тӯли таърих барои ному нанг ва марзу буми халқи тоҷик ҷоннисориҳо намуда, забон, фарҳанг ва ҳаққи давлатдории ин миллати куҳанбунёдро то ба замони мо расонидаанд Яъне ин эҳтиром ба рӯҳу равони Коваи оҳангару Куруши Кабир, Шераку Деваштич, Исмоили Сомониву Темурмалик, Рӯдакиву Фирдавсӣ ва садҳову ҳазорон абармардони гузаштаи мост».

Бо пош хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ ва оғози давраи нави таърихи Тоҷикистон, эҳтиёҷ ба рамзҳои давлатӣ — нишони истиқлол, ваҳдат ва иттиҳоди миллӣ — бештар эҳсос гардид. Дар ҳамин замина, соли 1992 Парчами давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон тасдиқ шуд ва ин рӯйдод оғози марҳилаи нав дар таҳкими ҳувияти миллӣ ва ташаккули рамзҳои давлатдорӣ гардид.

Ҳанӯз аз солҳои 1990, дар раванди таҳияи рамзҳои давлатӣ, зиёда аз 250 нафар рассомону муҳаққиқон ширкат варзиданд. Бо роҳбарии академик Муҳаммад Осимӣ ва иштироки рассомони маъруф — Зуҳур Ҳабибуллоев, Лариса Додхудоева, Анатолий Заневский ва дигарон — лоиҳаи ниҳоии парчам таҳия гардид.

Парчами давлатии мо матои росткунҷаи се рахи уфуқидор аст: сурх, сафед ва сабз.

· Ранги сурх рамзи шуҷоат, ҷасорат ва муборизаҳои таърихии халқи тоҷик мебошад;

· Ранги сафед рамзи покиву адолат ва нияти софу оромист;

· Ранги сабз ифодагари зиндагӣ, табиат ва орзӯи рушду пешрафт аст.

Дар маркази парчам нақши тоҷ ва ҳафт ситора ҷой дорад. Тоҷ — рамзи давлатдории тоҷикон аст; он аз решаҳои тамаддуни куҳанбунёди мо сарчашма мегирад. Ҳамон гуна ки тоҷикро дар тӯли асрҳо “миллати тоҷдор” номидаанд, ин нишона ифодаи ягонагии давлату миллат мебошад.

Ҳафт ситора, ки дар болои тоҷ дар шакли нимдоира ҷой гирифтаанд, аз нигоҳи маънавӣ рақами муқаддас ва ифодагари бахту саодатанд. Дар фарҳанги миллӣ, рақами ҳафт рамзи комилият аст — ҳафт иқлим, ҳафт осмон, ҳафт арзиши зиндагӣ. Имрӯз бошад, ҳафт ситора маънои ҳафт минтақаи таърихию фарҳангии кишвари моро доранд: Суғд, Зарафшон, Ҳисор, Рашт, Вахш, Хатлон ва Бадахшон.

Парчами давлатӣ на танҳо рамзи истиқлол, балки таҷассумгари ваҳдати миллӣ, ифтихори ватандорӣ ва пайванди наслҳост. Он бо рангҳои дурахшони худ моро ба гузашта мепайвандад, ба имрӯз қувват мебахшад ва ба сӯи фардои дурахшон раҳнамун месозад.

Имрӯз Парчами давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар паҳлӯи парчамҳои дигар давлатҳои ҷаҳон бо ифтихор парафшон аст. Ҳар ҷо, ки парчами Тоҷикистон боло меравад — хоҳ дар майдони варзиш, хоҳ дар чорабинии илмӣ ё фарҳангӣ — садои шарафу ифтихори миллӣ баланд мегардад.

Парчам — ин нишон ва рамзи миллат аст, ин дирафши ваҳдат, ин паймони садоқат ба Ватан аст.
Бинобар ин, ҳар як шаҳрванди кишвар бояд эҳтиром ба парчамро ҳамчун нишони эҳтиром ба Ватан, ба таърих, ба давлатдории миллии худ дар қалб парварад.

Дар поён, бо эҳсоси ифтихор мехоҳам бигӯям:

Бигузор Парчами давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамеша баланд бардошта шавад — рамзи сулҳу дӯстӣ, рамзи ваҳдат ва рамзи бақои миллати тоҷдору фарҳангсолори тоҷик бошад!

Тоҷикистон, Парчамат тоҷи сар аст!
Парчами ту аз ҳама болотар аст!

Парчами ту Парчами адл асту дод,
К-ин дирафши Коваи оҳангар аст!

Парчами ту буда аз ҷилди паланг,
Бегазанду маҳкаму тобовар аст!

Аз миёни халқ гардида баланд,
З-ин сабаб дар Парчами ту бовар аст!

Аз Фаридуни ҳазоронсола пеш,
Халқи моро ҷилваи болу пар аст!

Икромов Раҷабалӣ, ходими илмии Шуъбаи ШМА ва Канадаи Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ