Дарк ва дониста шавад, ки мабноъ ва хостгоҳи ҳувияти забониву фарҳангии тоҷику эронӣ давлати Сомониён буда, ин фарҳанги бузург маҳз дар Варорӯд бо дасту заковати тоҷикон офарида шуд. Тавре ки Сомониён, тоҷикони Хуросони бузург, ҳазор соли пеш забону фарҳанги тоҷикии ориёиро эҳёву ривоятҳои милливу ҳамосиро эҷод карданд, ҳазор соли баъд бахт камтар ба рӯяшон хандид ва ба як низоми давомдори давлатдорӣ кам мушарраф шуданд.

Ҳақиқат ин аст, ки аз вақте давлати Сомониён суқут кард, то истиқлоли давлати муосиру миллии тоҷикон дар соли 1991, давлатҳои сохтаи тоҷикон пароканда, кутоҳумр ва гумном мешуданд. Яъне, давлатдории миллӣ мисли замони Сомониён асл пайдо накарду барои шаклгирии давлати миллии муосири тоҷикон беш аз ҳазор сол муҳлат даркор шуд. Ин фосила муҷиб шуд, ки ба ривояти миллӣ, ҳамосиву фарҳангии тоҷикӣ чандон таваҷҷуҳ нашавад. Пас аз расидани Тоҷикистон ба истиқлолу шаклгирии давлати миллии тоҷикон, дар ҳақиқат, арзишҳои милливу фарҳангӣ, забони замони Сомониён аз нав эҳё шуд. Пайкараи бошукуҳи Исмоили Сомонӣ дили Душанберо шукуфо намуд ва ба номи Сомонӣ пул сикка зада шуд.

Хушбахтона, дар поёни асри ХХ роҳбарии давлати миллии тоҷиконро шахсияти бузурге бар уҳда гирифт. Ин марди наҷибзода тадбири фавқулода олӣ дораду фарҳангу ҳамосаи тоҷикону ориёиҳоро монанди шоҳони сомонӣ дӯст ва пос медоранд.

Ин шахсияти миллӣ Ҷаноби Олӣ, Пешвои миллати тоҷик муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳастанд. Тавре Сомониён ҳувияти фарҳангӣ, забонӣ, милливу ҳамосии ориёиро пос дошту шукуҳ бахшид, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон низ пас аз ҳазор сол ному осори онҳоро эҳё карданд. Дар ҷаҳони муосир, ки пур аз ҳаводиси пешгӯинашаванда аст, ба вуҷуд овардани чунин кишвари аз назари сиёсӣ пухта ва нигаҳдориву рушд додани он дар давоми 34 сол ба зиракиву кордонии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сахт бастагӣ дорад.

Масалан, маҳз дар замони Сомониён чун Фирдавсӣ шахсиятҳои жарфандеш пайи эҷоди ҳамосаҳои баланд шуданд. Чунончи аз таърих медонем, “Шоҳнома” суруда мешуд ва вақте ба сомон расид, орзуи деринаи Фирдавсӣ, ки расондан ба дасти шоҳони сомонӣ буд, сурат набаст. Ҳакими бузурги ориёиҳо Фирдавсӣ бо руҳи шикаста ва дили чок осорашро ба Маҳмуд бурд, аммо қадршиносии сазовор надид. Ба ин маънӣ, иншогари “Шоҳнома” ҳазор сол боз оромонӣ мехуфт.

Боиси ифтихор аст, ки баъди чунин муддати тӯлонии таърих Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барномаи ҳимоят аз ин ҳамосаи беназирро ба унвони тақвияти ҳувияти миллӣ рӯйи даст гирифтанд. Агар офарида шудани ин шоҳасар тавассути абармардони Сомониён сурат гирифта бошад, ба камоли орзуи Фирдавсӣ расидан маҳз ба соли 2025-и мелодӣ рост омад.

Бояд гуфт, ки чопи “Шоҳнома” танҳо таблиғи густардаи фарҳангу оини пешиниён ва китобпарварии ин миллат нест, балки ин нахустин ҳимояти расмиву давлатии “Шоҳнома” аст!

Дар ҳеҷ кишваре, дар ҳеҷ ҷойи дунё чопу нашри як асари милливу ормонӣ то ба ин ҳад ҳамагонӣ набудааст, ки дар Тоҷикистон аст.

Ормони Фирдавсӣ низ, бинобар ранҷи сисолаи барои фарҳангу ҳувияти миллӣ кашидааш ин буда, ки китобаш ҳимояти расмӣ, давлативу миллӣ бубинад ва ба таври густарда тарғиб шавад. Хушбахтона, ин ҳимоят тавассути Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сурат гирифт. Табъан, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дарк кардаанд, ки бе донистану фаҳмиши Фирдавсӣ ва мағзи осори ӯ Истиқлоли миллии тоҷикон ва тоҷикистониён наметавонад комил бошад.

Истиқлол фақат як вожа нест, балки як мафҳуми чандпаҳлуӣ, дорои ҷанбаҳои мутафовит аст, ки шомили сулҳ, амният ва фарҳанг мешавад. Агар диққат кунем, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз оғоз барои ҳифзи Истиқлоли Тоҷикистон ба сулҳу амният ва фарҳанг тавваҷуҳ кардаанд. Пас аз Истиқлол, нахустин шуда сулҳу ваҳдати миллиро байни тоҷикон барқарор карданд, кишварро аз буҳрону ҷанги дохилӣ наҷот доданд. Сипас, ба хотири густариши амният дар саросари кишвар таваҷҷуҳ фармуданд. Ба ҷашнҳои Наврӯз, Меҳргон ва дигар ҷашнҳои ниёкониву ориёӣ дар сатҳи милливу байналмилалӣ эътибор дода ривоҷ бахшиданд.

Тозатарин иқдоми фарҳангӣ барои ҳувияти тоҷикон чоп ва тақсими ройгони “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ дар сатҳи миллист. Ин ибтикори тоза ва нотакрор барои мо – порсизабонони Афғонистон, Эрон ва дигар кишварҳо боис ба ифтихори беинтиҳо мебошад.

Яъқуби ЯСНО, - шоҳномашинос, доктори илмҳои суханшиносӣ аз Афғонистон

Дар дунёи имрӯза, ки иқтисодиёти ҷаҳонӣ бо суръати тез пеш меравад, сармоягузорӣ барои рушди кишварҳо нақши калидӣ мебозад. Тоҷикистон, бо захираҳои табиии фаровон, аз қабили об, маъданҳо ва манзараҳои зебои кӯҳистон, имкониятҳои зиёд барои ҷалби сармоя дорад. Манфиатҳои миллии мо – ин пеш аз ҳама рушди иқтисод, эҷоди ҷойҳои корӣ, таъмини амнияти энергетикӣ ва беҳбуди сатҳи зиндагии мардум аст. Манфиатҳои миллии Тоҷикистон дар Стратегияи миллии рушд то давраи соли 2030 хуб муайян шудаанд: рушди устувор, таъсиси ҷойҳои корӣ, таъмини амнияти энергетикӣ ва диверсификатсияи иқтисод. Барои мисол, лоиҳаи НБО Роғун на танҳо барои таъмини барқ, балки барои содироти он ба кишварҳои ҳамсоя, ба монанди Афғонистон ва Покистон, муҳим аст. Ин метавонад даромади миллиро зиёд намуда, коҳиши вобастагиро ба муҳоҷират кӯмак расонад.

Дар шароити глобализатсияи иқтисодӣ ва рушди тези технологияҳо, масъалаҳои фазои сармоягузорӣ ва таъмини манфиатҳои миллии мамлакатҳо ба яке аз мавзӯъҳои ҳалкунандаи илмӣ-амалӣ табдил ёфтаанд. Монографияи илмии доктори илми иқтисод, профессор, мушовири президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Қодирзода Фарҳод Анвар, ки бо номи "Фазои сармоягузорӣ ва масъалаҳои институтсионалии таъмини манфиатҳои миллии мамлакат" нашр шудааст, ба ин мавзӯъи муҳим таҳлили амиқ ва ҳамаҷонибаро пешниҳод мекунад. Ин монография, ки дар соли 2025 дар Душанбе чоп шудааст ва аз 160 саҳифа ибор буда, на танҳо барои олимони иқтисод, балки барои сиёсатмадорон, сармоягузорон ва донишҷӯёни макотиби олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва берун аз он манбаи арзишманд аст. Муаллиф бо дастовардҳои илмӣ ва амалии худ тавонистааст мавзӯъро бо диди нав ва амалии миллӣ баррасӣ намояд, ки ин монографияро ба яке аз асарҳои нодир дар адабиёти тоҷикӣ табдил додааст.

Сохтори монография ба таври мантиқӣ ва илмӣ ташкил ёфтааст, ки ба хонанда имкон медиҳад мавзӯъро аз умум ба хусусӣ пайгирӣ кунад. Дар муқаддима муаллиф ҳадафҳои таҳқиқотро равшан муайян карда, аҳамияти фазои сармоягузорӣ барои таъмини манфиатҳои миллии Тоҷикистонро, хусусан дар заминаи Стратегияи миллии рушд то давраи соли 2030, шарҳ медиҳад. Ин қисмат на танҳо заминаи назариявиро мустаҳкам месозад, балки масъалаҳои амалиро низ бо омори навтарин (аз ҷумла ҳисоботҳои Бонки Ҷаҳонӣ ва IMF барои солҳои 2023-2025) ғанӣ гардондааст. Чунин оғози мукаммал хонандаро ба омӯзиши бобҳои асосӣ тайёр мегардонад.

Боби 1 Самтҳои назариявии таҳлили фазои сармоягузорӣ ба таҳқиқи концепсияҳои асосӣ бахшида шудааст. Муаллиф бо такя ба назарияҳои классикӣ (аз қабили кори Дуглас Норт дар бораи институтҳо) ва муосир (таҳлили Джозеф Стиглитс), фазои сармоягузориро ҳамчун омили калидии рушди устувор муайян мекунад. Ин боб бо мисолҳои ҷаҳонӣ ва таҳлили иқтисодии содда (масалан, моделҳои хароҷотҳои транзаксионӣ) ғанӣ аст, ки онро барои хонандагони гуногунфаҳмиро мувофиқ месозад. Дастоварди асосӣ ин аст, ки муаллиф назарияро ба шароити кишварҳои рӯ ба рушд, аз ҷумла Тоҷикистон, мутобиқ кардааст, ки ин ба монография арзиши илмии баланд медиҳад.

Дар боби 2 Нишондиҳандаҳои сармоягузорӣ дар хоҷагии ҷаҳони муосир: хавҳо ва таҳдидҳо, муаллиф ба таҳлили вазъи глобалӣ пардохтааст. Ӯ хавфҳои геосиёсӣ (масалан, таъсири ҷанги Украина ва тағйироти иқлимӣ) ва таҳдидҳои иқтисодиро (вобастагӣ ба сармояи Чин ва Русия) бо омори дақиқ баррасӣ мекунад. Ин боб на танҳо мушкилотро нишон медиҳад, балки роҳҳои пешгирии онҳоро низ пешниҳод менамояд, ки ин монографияро аз таҳқиқотҳои тасвирӣ фарқ мекунад. Муаллиф бо истифода аз графикҳо ва ҷадвалҳо (аз манбаъҳои OECD ва EBRD) таҳлилро намоён месозад, ки хонанда метавонад онро барои таҳқиқоти худ истифода барад.

Боби 3 “Шохисҳои институтсионалии амнияти сармоягузории хориҷӣ” яке аз қисматҳои пурқувватари монография аст. Дар инҷо муаллиф масъалаҳои институтсионалӣ, аз қабили коррупсия, норасоии шаффофият ва монеаҳои бюрократӣ дар Тоҷикистонро амиқ баррасӣ мекунад. Бо такя ба Қонуни "Дар бораи сармоягузорӣ" (2011) ва фаъолияти Кумитаи Давлатии Сармоягузорӣ ва Идораи Моликияти Давлатӣ (SCISPM), муаллиф пешниҳодҳои амалиро барои таъмини амнияти сармоя медиҳад. Ин боб бо мисолҳои воқеӣ аз минтақаҳои озоди иқтисодии ҷумҳурӣ аст, ки онро ба як роҳнамои амалӣ табдил медиҳад.

Боби 4 Таҷрибаи байналмилалии таъмини амнияти сармоягузории хориҷӣ: муносибати институтсионалӣ ба муқоисаи таҷрибаи кишварҳои пешрафта (Сингапур, Гурҷистон) ва ҳамсоя (Қазоқистон, Ӯзбекистон) бахшида шудааст. Муаллиф на танҳо таҷрибаро тавсиф мекунад, балки онро барои шароити Тоҷикистон мутобиқ месозад, масалан, пешниҳоди ҷорӣ кардани низоми рақамии бақайдгирии тиҷорат ба мисли Эстония. Ин боб дар монография нишон медиҳад ва нишон медиҳад, ки муаллиф дорои дониши васеъи байналмилалӣ мебошад.

Дар боби 5, ки Хусусиятҳои танзими фаъолияти сармоягузорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ном гузошта шудааст, муаллиф ба вазъи дохилӣ таваҷҷуҳ мекунад. Ӯ хусусиятҳои миллӣ, аз қабили вобастагӣ ба энергетика (лоиҳаи Роғун) ва кишоварзӣ, ва мушкилоти андозӣ ва гумрукиро таҳлил карда, бо такя ба Барномаи миёнамуҳлати рушд (2021-2025), тавсияҳои мушаххасро барои диверсификатсияи сармоя ва рушди сабз пешниҳод мекунад, ки ин ба манфиати миллии кишвар мувофиқ аст.

Ба ҷойи хулоса, муаллиф на танҳо натиҷагирӣ мекунад, балки пешрафти ояндаро барои Тоҷикистон тасаввур мегардонад, ки ин монографияро бо умедҳои мусбат ба охир мерасонад. Рӯйхати адабиёти истифодашуда хеле васеъ аст (аз 100 манбаъи зиёд, аз ҷумла ҳисоботҳои байналмилалӣ ва адабиёти тоҷикӣ), ки нишондиҳандаи таҳқиқоти амиқи муаллиф аст.

Дар маҷмӯъ, монография як асари нодир ва арзишманд аст, ки бо услуби равшан, таҳлили илмӣ ва аҳамияти амалӣ фарқ мекунад. Профессор Қодирзода Фарҳод Анвар тавонистааст мавзӯъро на танҳо назариявӣ, балки бо диди миллӣ ва байналмилалӣ баррасӣ кунад, ки ин барои рушди илми иқтисоди кишвар мусоидат мекунад. Нашри ин монография дастоварди бузурги илмии соли 2025 аст!

ШИРИН ҚУРБОНОВА - сарходими илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.

Дар остонаи Рӯзи Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон барги сабзе аз узви вобастаи АМИТ Саймумин Ятимов бо номи “Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат” ба нашр расид. Дар китоби мазкур ба таври мухтасар чеҳра, мақом ва хадамоти Пешвои миллат дар раванди эҳёи давлатдории навини тоҷикон бар асоси дидгоҳи профессор Саймумин Ятимов ва асарҳое, ки дар ин заминаи дар тули солиёни гуногун таълиф кардааст, симои Пешвои миллат ба таври равшан муаррифӣ шудааст.

Китоб аз чанд қисмати муҳим иборат аст:

1. Истиқлоли давлатӣ аз дидгоҳи Пешвои муаззами миллат.

Муҳимтарин натиҷагирӣ дар ин қисмат ин нукта аст, ки “Пешвои миллат падидаи истиқлолро армуғони тақдир намедонад”, балки “ба ин рӯйдод аз чаҳорчӯбаи таърихи беш аз панҷҳазорсолаи миллати тоҷик менигарад”. Ин як хулосаи мантиқӣ ва илмӣ буда, ки Истиқлоли миллии моро бо раванди истиқлолхоҳии миллати тоҷик дар тули таърихи беш аз панҷҳазорсола пайванд мезанад. Раванди истиқлолхоҳии миллии мо дар ҳақиқат дар ҳар аср ва давру замоне дар шаклҳои гуногун зуҳур пайдо кардааст. Профессор Саймумин Ятимов руҳи истиқлолхоҳии миллати тоҷикро дар дарозои таърих ба хубӣ дарк намуда, онро бо якдигар пайванд мезанад. Бешак, ин дигоҳ пойдевори истиқлоли миллии моро истеҳкоми бештар хоҳад дод. Аз ин рӯ, профессор С.Ятимов ба дурустӣ ташхис медиҳад, ки масъалаи соҳибихтиёрӣ дар назаргоҳи Пешвои миллат танҳо хусусияти ҳуқуқӣ, ифтихорӣ, декларативӣ ва идеявӣ надошта, балки ба ин падидаи муқаддас аз диди моҳиятӣ менигарад. Ӯ менигорад: “Агар муҳимтарин офаридаҳои табиат обу ҳаво бошанд, ки бе онҳо дар рӯйи замин ҳаёт вуҷуд дошта наметавонад, дар суханҳои ҳикматомӯзи Сарвари давлат истиқлол барои миллат айнан ҳамин ҷойгоҳро дорад" (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 4).

2. Таърих ва ташаккули миллат (доир ба нақши таърих дар раванди давлатсозии навин).

Дар ин бахши китоб профессор С.Ятимов корномаи давлатсозӣ ва давлатдории муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро аз назари таърихӣ ва фалсафаи сиёсат ба корномаҳои шоҳ Исмоили Сомонӣ – асосгузори давлати Сомониён монанд карда, нақши ин ду шахсияти таърихӣ ва фарзонаро дар бунёди давлатдории миллӣ ба таври хос зикр менамояд. Дар ҳақиқат, равандҳои таърихро шахсиятҳои бузург ва фавқулода таъин мекунанд. Маҳз вуҷуди чунин шахсиятҳои рӯинтан ва матинирода дар ду давраи таърихии сарнавиштсоз заминаро барои ташкили давлатдории миллии тоҷикон фароҳам кардааст.

Профессор С.Ятимов вақте дар мавриди шахсияти хос ва истисноӣ будани муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сухан мегӯяд, як омили бисёр муҳимро дар ин раванд зикр мекунад, ки камтар касе ба ин нукта пеш аз ин таваҷҷуҳ кардааст: “Раҳбари давлат ҳангоми тафсир ва муаррифӣ кардани миллат эътиқодмандона ва бо ифтихор сухан мегӯяд...ва ба мақоми таърихӣ расидани миллатро аз табиати ботинии худи ӯ медонад” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С.

3. Нақши шахс дар тақдири миллат (дар хусуси ин, ки чӣ гуна фарзанди фарзона бо иқдомоти хоси худ тақдири миллатро тағйир дод).

Таърих собит кардааст, ки ҳеч фарде бидуни доштани эътиқоду боварӣ ба таъриху арзишҳои миллии хеш ва муҳаббату азми қавӣ ба мақоми Пешвои миллӣ даст наёфтааст. Миёни халқ ва раҳбари миллӣ ҳамеша як навъ иртиботи ноаёни ботинӣ вуҷуд дорад ва маҳз ҳамин омил сабаби иттиҳоду ҳамбастагии миллӣ дар атрофи як фард мегардад. Шахсиятҳои бузурги миллӣ дар заминаи омӯзиши дақиқи таърихи гузаштаи хеш ташаккул ёфтаанд. Ба фармудаи устод С.Айнӣ: “Таърих танҳо замоне маъно пайдо мекунад, ки дар дастони мардум ҳамчун яроқи мубориза барои оянда табдил шавад”.

4. Дурахшон аст бо рафтор, бо кирдор, бо гуфтор (нигоҳе ба рафтор, кирдор ва гуфтори Пешвои миллат ва садоқату самимияти ӯ бо халқ дар марҳалаҳои тақдирсоз).

Дар ин бахш профессор ба нақши шахсиятҳои таърихсоз ва сифату вижагиҳои фардии онҳо диққат дода, бо муқоисаи хусусиятҳои зоҳирӣ ва ботинӣ симои Пешвои миллатро муаррифӣ кардааст. Шахсиятҳои таърихӣ афроде ҳастанд, ки дар маркази таваҷҷуҳи ҳамагон қарор гирифта, оммаи халқ ба ҳар як гуфтору кирдор ва амали онҳо бо эҳсосу ҳаяҷон таваҷҷуҳ намуда, аз онҳо пайравӣ менамоянд. Бинобар ин гуфтор, рафтор ва кирдори онҳо низ дар ташаккули миллатсозӣ ва давлатсозӣ нақши муҳим мегузорад. Профессор С.Ятимов дар заминаи омилҳои такомули фард дар иҷтимоъ менависад: “фард ҳамон вақт узви фаъоли муносиботи ҷамъиятӣ шуда метавонад, ки аз лиҳози объективӣ ҷонибдори асили манфиатҳои миллӣ бошад ва аз назари субъективӣ – ҷаҳонбинӣ, тарзи тафаккур ва муҳокимаронӣ аз худ амалҳои созгор ба рушди миллӣ нишон диҳад”. ((Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 23).

Дар идома муҳаққиқ бо баршумурдани сифоти хоси муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва вижагиҳои зоҳирию ботинии ӯ, чеҳраи таъсиргузор будани ӯро дар масири давлатдорӣ зикр менамояд. Яъне, хусусиятҳои хоси ахлоқии Пешвои миллат омили дигари муттаҳидкунандаи мардуми тоҷик дар таърихи муосир ба шумор меравад.

5. Ваҳдати миллӣ ва хештаншиносӣ – пояи давлатдорӣ (дар хусуси ба ҳам овардани миллати парешон дар атрофи як ҳадафи воҳид).

Аз дидгоҳи профессор С.Ятимов вижагии дигари шахсияти Пешвои миллатро таваҷҷуҳи рӯзмарраи ӯ ба масъали ваҳдати миллӣ ва хештаншиносӣ ҳамчун унсури давлатдорӣ ташкил медиҳад. “Дар баёни маъниҳои худшиносӣ ва ваҳдат Сарвари давлат андешаи миллиро дар ҷойи аввал мегузорад...” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 24). Дар ин қисмат аз китоб ба дурустӣ зикр шудааст, ки андешаи миллӣ бидуни эътироф ва эҳтиром гузоштан ба урфу одат ва суннатҳои бостонӣ ба даст намояд. Аз тарафи дигар, мафҳуми хештаншиносӣ танҳо дар партави шинохти манфиатҳои миллӣ маъно пайдо мекунад. Ҳамчунин ишора мешавад, ки таърихи халқ “маҷмуи равандҳо ва натиҷаҳое мебошад, ки худи фарзандони миллат” дар тули давраҳои гуногуни таърихӣ андӯхта ва таҷриба кардаанд. Аз ин ҷиҳат “Дарки амиқи амалӣ намудани рукнҳои маънавиёти миллӣ дар партави корномаи Пешвои миллат аз аркони худшиносии миллӣ мебошад. Мағз дар мағзи онро садоқат ба Ватан, манфиатҳои миллӣ, ташаккули тафаккури илмӣ нисбат ба воқеоти олам, минтақа ва ҷомеаи мо ташкил мекунад (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 27).

6. Сухан ҷон мегирад андар каломаш (баррасии қудрати суханварӣ, таҳлилӣ ва ояндабинии Пешвои миллат).

Вижагии дигари як раҳбари миллӣ маҳорати хоси суханварӣ, маъниофаринӣ, тасмимгирӣ ва таҳлилу арзёбии ҳодисаву воқеаҳои олами атроф аст. Вокуниши дуруст нишод додан ба бархӯрдҳои муҳит ва ҳифзи манфиатҳои миллӣ дар гирудори ҷомеаи байналмилалӣ кори саҳлу сода нест. Доштани ин хусусият ҳам барои бартараф кардани фитнаҳои дохилӣ ва ҳам барои бекор кардани таҳдидҳои берунӣ бисёр муассир воқеъ мегардад. Дар ин бахш профессор С. Ятимов бо баршумурдани ин вижагиҳои Сарвари давлати тоҷикон таъкид менамояд, ки маҳз бо баракати ҳамин сифатҳои нодир Тоҷикистон аз чанд буҳрони хатарнок худро эмин нигоҳ доштааст.

7. Ба дилҳо роҳ ёбад ҳар Паёмаш (нигоҳе ба Паёмҳои Пешвои миллат ҳамчун санади ҳуқуқӣ, таърихӣ ва дастури давлатсозӣ).

Дар ин қисмат муаллиф аҳамияти Паёмҳои Пешвои миллатро дар раванди давлатсозӣ, шеваи давлатдорӣ, тағйир афкори умумӣ, такмили ҷаҳонбинии миллӣ ва тағйири фазои исёсию иҷтимоии мамлакат баршумурда, аз онҳо ҳамчун санади стратегӣ ва сарнавиштсоз ёд мекунад. Паёмҳои Пешвои миллат аз як тараф агар натиҷагирӣ аз фаъолияти солонаи ҳукумат бошад, аз тарафи дигар дар онҳо нуктаҳое зикр ёфтааст, ки аҳаммияти тақдирсози миллӣ дошта ба ҳамаи давру замонҳо дахл доранд. “Омӯзиши паёмҳои ҳамасолаи Пешвои миллат нишонгари он аст, ки дар ҳуҷҷатҳои зикргардида вазъияти давлат таҳлил ва арзёбӣ мегардад. Самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва берунии мамлакат на танҳо дар муддати як сол, балки барои даҳсолаҳои минбаъда коркард ва эълон карда мешаванд” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 38).

8. Забони модариро ҳомӣ бошад (дар мавриди таваҷҷуҳи Пешвои миллат ба забон ҳамчун нахустунсури ҳувиятсоз ва падидоварандаи илму фарҳанг ва тамаддун).

Қобили зикр аст, ки забон нахустунсури ҳувиятсозии миллат аст ва барои эҳтирому гиромидошти он тамоми имкониятҳои миллӣ бояд дар назар гирифта шаванд. Ҳимояи забон ба маънии такмили ҳувият ва маънавияти миллӣ аст, ки самараи он бақо ва истеҳкоми давлатдории миллӣ мебошад. Бинобар ин, дар тамоми суханрониҳо ва паёмҳои Пешвои миллат таваҷҷуҳ ба забон дар садри масъалаҳои миллӣ қарор гирифтааст. Ин ҷанбаи симои Пешвои миллатро профессор С.Ятимов дар асарҳои хеш бо диққат пайгирӣ намуда, нақши забонро дар таҳкими давлатдории миллӣ муҳим арзёбӣ мекунад. Ӯ менависад: “Дар таълимоти Пешвои миллат забон ҳамчун падидаи нодири ҷамъиятӣ ва натиҷаи ҷараёни таърихии шаклгирии миллати тоҷик тавсиф мегардад” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 46).

9. Рушди фард дар илм ҳасту маърифат (дар мавриди ҳувияти миллӣ, огоҳӣ аз таърих, фарҳанги сиёсӣ ва ҷаҳонбинии фарохи Пешвои миллат).

Дар ин қисмат муаллиф бо такя ба фармудаҳои Пешвои миллат нақши илму маърифатро дар ташаккули фард ва таҳаввули ҷомеа мавриди таҳлилу баррасии амиқ қарор дода, бақои давлати навинро вобаста ба вуҷуди афроди донову мутахассис ва шуҷову лаёқатманд медонад. Нақши илм дар ташаккули фард ва ҷомеа дар осори аксари бузургони илму адаби мо низ ба возеҳ ишора шудааст. Таъкиди Пешвои миллат низ дар бораи омӯзиши осори бузургон маҳз ба хотири ба даст овардани ҳамин гавҳари ноёб, яъне илму дониш мебошад. Дар ин бахш омадааст: “Сардори давлат ба маърифтнокӣ, тахассусмандӣ, маънавиёти ба манфиатҳои миллӣ созгор, яъне дараҷаи сифатии миллат таваҷҷуҳи бузург зоҳир мекунад... Барои он ки муаррифгари миллат – ақл, заковат ва дараҷаи маърифатнокии ӯст, на шумораи аҳолӣ ва захираҳои табиии мамлакат” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 50). Ин таъкидоти Пешвои муаззами миллат дар мавриди зарурати омӯзиши илм ва забонҳои хориҷӣ аз таҷриба ва воқеияти ҷаҳони муосир маншаъ гирифтааст. Ҳар миллате, ки дар низоми байналмилалӣ хостори ифои нақши таъсиргузор бошад, бояд ногузир домани илму донишро маҳкам ба даст бигирад, зеро бо шиор коми касе ширин нашудааст.

10. Номи миллат ҷовидон бо номи ӯст (перомуни ҷонбозиҳо, сарсупурдагӣ, матонат, ҷасорат ва корномаи беназири Пешвои миллат дар раванди давлатсозии навин дар Тоҷикистон).

Дар ин қисмат муаллиф бо зикр корнамоиҳои Пешвои миллат дар даврони истиқлол ва дастовардҳо ӯ дар арсаи сиёсату иқтисод ва иҷтимоиёт, масъалаи ягонагии халқу раҳбарро дар миён мегузорад. Ҳар давру замон вобаста ба талаботи иҷтимоии худ шахсиятҳои миллиро парвариш дода, ба арсаи муборизаҳои калон мебарорад. Профессор С. Ятимов низ бо назардошти ҳодисаву воқеаҳои оғози даврони истиқлол ва буҳронҳои шадиде, ки мавҷудияти миллии моро зери хатар қарор дода буд, зуҳури Эмомалӣ Раҳмон дар арсаи сиёсат ва давлатдориро як зарурати таърихӣ қаламдод кардааст. Печидагии авзоъ ба гунае буд, ки ҳар касе қодир ба ҳалли масъалаҳои муҳими миллӣ набуд. Аммо воқеияти таърихӣ аз батни ҳодисаҳои ин шахсияти миллиро рӯи кор овард, ки бо азму иродаи оҳанин тақдири миллатро дар муддати кӯтоҳ дигаргун кард. Як миллати парешону афсурда дар симои ӯ ояндаи хешро таҷассум кард. Ба қавли Иосиф Нютон: “Хосияти гениалии инсон аст, ки меҳнати пурмушаққат ва тафаккури нерумандро ба самти муайян сафарбар намояд” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 54). Ҳамин тавоноӣ дар он солҳои буҳронӣ дар вуҷуди Пешвои миллат зоҳир гашт ва бо шуҷоат давлату миллати хешро аз туфони хонабарандоз наҷот дода, ба соҳили умед расонид. “Аз он дастовардҳое, ки миллати тоҷик дар муддати се даҳсолаи ахир ба даст овард: оташи ҷангро хомӯш ва миллатро сарҷамъ кард. Давлати миллиро асос гузошт. Онро бунёд кард. Иқтисодиёти мамлакатро барқарор ва кишварро сарсабзу обод намуд”. (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 52).

11. Маорифро бақои миллату давлат бидонад (дар хусуси таваҷҷуҳи Пешвои миллат ба соҳаи маориф ҳамчун таҳкурсии бунёди ҷомеаи навин).

Саймумин Ятимов дар ин қисмат таъкид мекунад, ки давлати миллиро бе соҳаи маорифи қавӣ тасаввур кардан ғайриимкон аст. Бинобар ин ӯ дар ин бахш иқдомоти Пешвои миллат дар соҳаи маорифро арзёбӣ карда, таҳаввули босуръати ин соҳаро барои тақвияти давлати миллӣ муҳим донистааст. Бунёди мактабҳо, донишкадаҳо, донишгоҳҳо, кӯдакистонҳо, ҷорӣ кардани системаи нави таълимӣ, таҳияи китобҳои дарсӣ, таълифи китобҳои бадеӣ, эҳёи арзишҳои миллӣ ва даҳҳо иқдоми дигар аз ташаббусҳое аст, ки Пешвои миллат дар баробари ҳалли дигар масъалаҳо ҳамзамон ба ин рукни муҳимми давлатдорӣ низ асос гузоштааст.

12. Низоми иқтисодӣ тарҳ бинҳод (перомуни нақши Пешво дар эҳёи низоми иқтисодии мамлакат).

Иқтисод рукни дигари ташкили давлати миллӣ ба шумор меравад. Профессор С. Ятимов дар ин қисмати китоб ба иқдомоти Сарвари давлат дар эҳёи иқтисод ва инфраструктураи фалаҷшудаи он ишора карда, тадбирҳои хирадмандонаи Пешворо дар ин замина муайян намудааст. “Маълум аст, ки маҳз тавассути кӯшишҳои шабонарӯзии Қаҳрамони миллии мо фаъолияти низоми иқтисодии мамлакат эҳё гашт. Рушди бемайлони он таъмин гардид. Симои шаҳру деҳот ба куллӣ тағйир пазируфт” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 60). Ба қавли муаллиф дар низоми иқтисодие, ки дар даврони истиқлол поягузорӣ шуд, тамоми масъалаҳо бо назардошти ҳифзи манфиатҳои миллӣ дар назар гирифта мешавад. Дар даврони истиқлол бо мудирияти хирадмандонаи Пешвои миллат Тоҷикистон аз бунбасти коммуникатсионӣ раҳо ёфта, амнияти ғизоӣ ва энергетикии худро таъмин намуда, вориди марҳалаи саноатикунонии мамлакат шудааст. Ин як дастоварди беназир аст.

13. Сарвари доно ва ба гуфтан далеру тавоно (дар мавриди муколамаи Пешвои миллат дар самти муносибатҳои байналмилалӣ ва бунёди мактаби навини дипломатияи тоҷик).

Дар қисмати поёнии китоб профессор С.Ятимов дубора ба масъалаи нақши Пешвои миллат, ин бор дар арсаи байналмилалӣ баргашта, иқдомот ва ташаббусҳои созандаи Сарвари давлатро дар ин замина гиреҳкушои кори давлатдорӣ медонад. Ӯ менависад дар раванди барқарории иртибот бо ҷомеаи ҷаҳонӣ ҳамзамон Раҳбари давлати мустақили тоҷикон мактаби навини дипломатияи тоҷикро низ асос гузошт. “Муколамаи Пешвои миллат дар самти байналмилалӣ, расидан ба моҳияти масъалаҳои мавриди муҳокимаи тарафайн, бо навъи аҳсант ҳимоя намудан ва пеш бурдани манфиатҳои миллӣ – мактаби бузурги дипломатияи тоҷик мебошад” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 62).

Хулоса, дар ин китоб профессор Саймумин Ятимов бо такя ба асарҳои ҷудогонаи хеш муҳимтарин хадамот ва корномаи ҷовидонаи Пешвои миллатро гирдоварӣ карда, бо санад ва мантиқи илмӣ асоснок кардааст. Ин китоб барои донишомӯзон ва донишҷӯёни мамлакат барои шинохти шахсияти Пешвои миллат ба унвони як китоби роҳнамо бояд дар назар гирифта шавад, зеро он бар пояи санад ва воқеиятҳои таърихӣ таълиф гардида, ҳақиқати дунёи муосирро дар зеҳни мо равшан менамояд.

Фарангис Шарифзода, - директори Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ.

Беҳрӯзи Забеҳулло, - мудири шуъбаи адабиёти муосири Инстиути забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ

Мавзеъҳои баландкӯҳ ва наздиқуллагии Тоҷикистон дорои системаҳои табиии махсус буда, дар табақаи криолитӣ (криолитозона) ҷойгир мебошанд. Табақаи криолитӣ як қисми криосфера, қабати болоии қишри замин аст ва аз дигар мавзеъҳо бо шароитҳои махсус ва мураккаби ба он хос, фарқ мекунад. Криолитозона аз забони юнонӣ гирифта шуда маънояш κρύος- сардии яхин, сармо, λίϑος – санг ва ζώνη – камар, тасма мебошад.

Ин минтақа пойгоҳи табиӣ барои пажӯҳиши ҳамагуна дигаргуниҳо, ки дар раванди тағйирёбии глобалии иқлим ба вуқӯъ мепайвандад, ба шумор меравад. Дар ин табақа аксари равандҳои табиии ба ҳамдигар алоқаманд ва аз якдигар вобаста сарчашма гирифта, бошиддат ва дар як масоҳати на он қадар калон ба амал меоянд, ки таваҷҷӯҳи хоси тадқиқотчиён ва олимонро ба худ ҷалб намудаанд. Ин мавзеъҳо макони пиряхҳо, яхбандиҳои абадӣ ва қабатҳои бисёрсолаи яхбаста яъне сарчашмаи асосии манбаъҳои обии мамлакати мо мебошанд.

Суръати азхудкунии минтақаҳои баландкӯҳ тайи солҳои охир мутахассисонро водор бар он месозад, ки ҷиҳати ҳалли мушкилоти муҳандисӣ-техникӣ дар ин мавзеъҳо бештар кор кунанд, зеро оғози корҳои сохтмони роҳҳо, иншооти гуногун ва корҳои истихроҷи канданиҳои фоиданок дар ин ҷойҳо, донишу малакаи иловагиро оид ба хусусиятҳои муосири криосфера, табақаи криолитӣ ва умуман шароити баландкӯҳҳо ва омӯзиши динамикаи онҳо талаб менамояд.

Зарурати бо омӯзиши амиқ фаро гирифтани ин мавзеъҳоро инчунин маълумотҳои, дар натиҷаи тадқиқотҳо бадастомада, оид ба дигаргуншавии муҳити глятсиалии онҳо дар тӯли даҳсолаҳои охир, ки тағйирёбии глобалии иқлим ба он сабаб шудааст, ба миён овардааст. Таҳаввулоти бавуҷудомада боис бар он шудааст, ки хатари сар задани ҳодисаҳои фавқулодда аз қабили фуромадани селҳои глятсиалӣ дар натиҷаи рахна шудани кӯлҳои пиряхӣ, ярчфуроӣ ё канда шудани қитъаҳои алоҳидаи замин ва дигар хатарҳои табиӣ, бештар ба қайд гирифта шуда истодаанд.

Раванди таназзулёбии пиряхҳо ва дигар ҷузъҳои криосфера, ки таи даҳсолаи охир идома дорад пеш аз ҳама ба обнокии дарёҳо ва реҷаи гидрологии онҳо таъсири манфӣ расонида истодааст ва сабаби ҳамаи ин дигаргуниҳо тағйирёбии иқлим бо баландшавии ҳарорати глобалӣ дониста мешавад.

Табақаи криолитӣ бо пиряхҳо ва ҷинсҳои бисёрсолаи яхбастааш, ки порчамонанд, дар шакли ҷазираҳо ва қитъаҳои наздиқуллагӣ, дар баландкӯҳҳои Алп, Қафқоз, Тиён-Шон, Ҳимолой ва Помир дар масоҳати 3 млн.км2 ба ҷануб то 270 а.ш. паҳн гаштааст ва 25 % майдони хушкии кураи заминро ишғол менамояд, майдони фарох барои гузаронидани тадқиқотҳои саҳроӣ барои олимон ва коршиносони соҳа мебошад.

Пайдоиши табақаи мазкур дар нимкураи шимолӣ бо яхбандиҳои такроршавандае, ки қитъаи Замини моро таи 2 млн.соли охир фаро гирифта буд, алоқамандии зич дорад.

Дар таърихи инкишофи геологии Замин қабати болоии он якчанд маротиба ба яхбандиҳои шадид дучор гаштааст ва баъзе қитъаҳои замин на як бору ду бор яхбандиҳоро паси сар намудаанд.

Маротибаи охир 650 ҳаз. сол пеш, баъд аз яхбандии навбатии шадид ин табақа (криолитозона) дигар об нашудааст, зеро дар рӯи Замин баъдтар якчанд давраҳои хурд ва на он қадар тӯлонии яхбандӣ ба вуқӯъ пайвастаанд.

Яхбандии аз ҳама қадим, бо номи Тупчак дар ҳудуди имрузаи Тоҷикистони мо беш аз 200 ҳазор сол қабл, дар давраи чаҳоруми барвақтӣ(Q1) ба вуқуъ пайваст ва майдони наздик ба 30 ҳазор км2-ро ишғол кард, ки нисбат ба майдони имрӯзаи бо пиряхҳо пӯшидашуда 3,5 баробар васеъ буд.

Он вақт хат ё марзи барфӣ (снеговая линия), нисбат ба мавқеъи имрӯзааш дар масофаи 500 метр поёнтар ҷойгир буд. Махсусан яхбандӣ дар Помири Шарқӣ хело васеъ паҳн шуда буд ва дар муқоиса бо майдони имрӯза ҳашт маротиба васеътар масоҳатро дар бар мегирифт.

Яхбандии дуюми ба қайд гирифта шуда бо номи яхбандии Лахш машҳур аст, ки дар нимаи дуюми давраи чаҳоруми миёна(Q2), яъне 100 ҳазор сол пеш ба амал омада тамоми сарзамини кӯҳистони моро фаро гирифт. Водии дарёи Заринрӯд (Муксу) то наздикии маркази ноҳияи Лахш бо яхбандӣ печонда гирифта шуда буд. Нақши яхбандии номбурда то ҳол дар шакли моренаҳо, суфаҳо (зинаҳо), обовардҳои глятсиалӣ, шухҳои суфташуда ва ғайраҳо дар ин ноҳия дида мешавад.

Дар охири давраи чаҳорум (голотсен), ки давраи муосири геологии инкишофи Замин аст ҳаво бо тадриҷ гарм шудан гирифт ва тӯли 12 ҳазор сол мешавад, ки сарзамини мо бо яхбандиҳои қаҳратун рӯ ба рӯ нагаштааст. Вале гармшавӣ дар ин давра яксон ҷараён надошт ва дар ин байн баъзан сардиҳои кӯтоҳмуддат ҳам ба қайд гирифта шудаанд.

Нимаи аввали асри XX нисбатан гарм буд ва обшавии пиряхҳо вусъат гирифт, солҳои 1960-1970 бошад дараҷаи миёнаи ҳарорати ҳаво андак паст фуромада таназзулёбӣ суст гардид. Ин замон дар Тоҷикистон масоҳати баъзе пиряхҳо аз қабили пиряхи Меғдор (РГО) -и ҳавзаи дарёи Ванҷоб ва ба номи Ян Рипка (Мушкетов)-и ҳавзаи Заринрӯд васеъ шуданд. Баъд аз солҳои 70-уми асри гузашта нишонаҳои аввали тағйирёбии иқлим мушоҳида гаштанд ва ин раванд то ҳол идома дорад.

Бояд зикр кард, ки ба таърихи беш аз садсолаи омӯзиши пиряхҳо ва яхбандиҳои қадим нигоҳ накарда байни олимон ва тадқиқотчиён то ҳол ҳамфикрӣ оид ба шумора, синну сол ва хусусиятҳои палеоҷуғрофии яхбандиҳои гузашта дида намешавад. Зеро таи солҳои тулонӣ барои омӯзиши ин масъалаҳо асосан маводҳои геоморфологӣ истифода бурда мешуданд, айни замон бошад, бештар маълумотҳои геологӣ, палеонтологӣ, археологӣ ва физикию кимиёвӣ барои ҳалли мушкилоти ҷойдошта дар самти омӯзиши криосфера истифода карда мешаванд, ки ин ба тадқиқотчиён кӯмак намудааст, то натиҷаҳои дилхоҳро ба даст биёранд.

Оид ба яхбандиҳои дар Тоҷикистон гузашта ва умуман омӯзиши криосфера дар баландкӯҳҳои мо маълумотҳо хело кам ба нашр расидаанд, зеро ба ин бахши илмҳои табиӣ дар гузашта диққати зарурӣ дода намешуд ва корҳои тадқиқотии саҳроӣ хело кам гузаронида мешуданд.

Дар давраи соҳибистиқлолии мамлакат алалхусус баъд аз эълон гардидани “Даҳсолаи амал барои илмҳои криосфера, 2025-2034” тавассути қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид аз 13 августи соли 2024, ки бо пешниҳоди кишвари мо ва давлати Фаронса қабул гардид, таваҷҷӯҳ ба омӯзиши илмҳои криосфера хело зиёд гашта истодааст.

Баргузории конференсияи байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо дар шаҳри Душанбе аз 29 то 31 майи соли ҷорӣ яке аз қадамҳои муҳим барои тақвият бахшидани корҳо дар ин самт буд. Маърӯзаҳои дар ин конференсия пешниҳодгардида барои табодули маълумот байни олимон ва коршиносон заминаи хуб фароҳам овард. Баргузории чунин чорабиниҳо мусоидат менамоянд, ки аз таҷрибаи олимон ва коршиносони ватаниву хориҷӣ огаҳӣ пайдо карда, дар ҳамкорӣ бо онҳо усулҳои муосири омӯзиши пиряхҳо ва дигар ҷузъҳои муҳими криосфераро дар амал роҳандозӣ намоем.

Абдусалом Маҳмадалиев - номзади илмҳои геология ва минералогия,

сарходими илмии Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

“Истиқлолият рамзи соҳибдавлатӣ ва ватандории миллати сарбаланду мутамаддини тоҷик аст, ки номаи тақдирашро бо дасти хеш навишта, роҳу равиши хосса ва мақому мавқеи муносибро дар ҷомеаи ҷаҳонӣ пайдо карда, набзи давлату миллати моро бо набзи сайёра ҳамсадо месозад”.

Эмомалӣ РАҲМОН

Дари анвори Меҳан бошад Истиқлол!

Дили бедори Меҳан бошад Истиқлол!

Тавре аз саҳифаҳои таърихи миллатамон хуб огоҳем маҳз Иҷлосияи ғайринавбатии Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, даъвати дувоздаҳум бо қарори худ санаи 9-уми сентябри соли 1991-ро расман ҳамчун Рӯзи Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон эълон намуда буд ва ин санаи муқаддас дар таърихи давлату давлатдории миллати мо ҳамчун рӯзи миллӣ сабт гардида, аз он рӯз эътиборан дар харитаи сиёсии ҷаҳон давлати мустақиле бо номи Ҷумҳурии Тоҷикистон арзи ҳастӣ намуд.

Маврид ба зикр аст, ки маҳз барои ба ин гуна рӯзҳои накӯ расидан, хусусан барои ҳифзи Истиқлол миллати мо рӯзҳои сахту душвореро паси сар кард. Дар мамлакатамон дар ибтидои солҳои 90-ум ба ҷойи таҳкиму такмили пояҳои давлатдории мавҷуда рӯз аз рӯз ихтилофу низоъ қувват мегирифт. Қувваҳои аҷнабӣ бо дастгирии хоҷагони хориҷии худ ба таври пайваста саъйу талош мекарданд, ки зимоми давлатдориро ба зиммаи худ гиранд ва идеологияи бегонаро барои миллати мо ҳоким созанд.

Маҳз хусуматҳои зиддимиллӣ ва зиддидавлатии мухолифини исломӣ таҳти роҳбарии ташкилоти экстеремистию террористии Ҳизби наҳзати исломии Тоҷикистон (ТЭТ ҲНИТ) боиси норозигӣ ва муқовимати солими ҷомеа гардида, ниҳоятан ба ҷанги шаҳрвандӣ оварда расонид.

Мутобиқи шаҳодати омор дар ҷараёни рух додани ин фоҷиаи миллӣ зиёда аз 150 000 нафар одамон куштаву 30 000 адад хонаҳои истиқоматӣ сӯзонидаву садҳо биною иншооти таъиноти иқтисодиву иҷтимоӣ харобу валангор гардиданд ва дар маҷмуъ хисороти молии ин ҷанги бемаънӣ қариб 10 миллиард доллари амрикоиро ташкил менамуд.

Агар ба саҳифаҳои таърихи гузаштаи миллати барӯмандамон назар афканем, ки даҳаи навадуми асри гузашта фазои он замонро пеши назар ҷилвагар месозад ва талошу ҷонбозиҳои пайвастаи Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро барои насли имрӯза бемуҳобот бозгӯ менамояд.

Чунки барои ба ин рӯзи накӯ ва сарнавиштсоз расидан, махсусан барои ҳифзи Истиқлол миллати тоҷик рӯзҳои басо душвореро паси сар намуд. Ҳеҷ ҷойи пинҳон кардан нест, ки то рӯзи баргузории Иҷлосияи таърихии 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Қасри Арбоби шаҳри бостонии Хуҷанд, дар таърихи 16-уми ноябри соли 1992 ва интихоби муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси Раиси Шӯрои Олӣ аз хусуси Истиқлолият умуман гирем ному нишоне набуд. Мардуми кишварамон низ дар он даврони душвори парокандагию бесарусомониҳо рӯҳияи Истиқлолият доштанро ҳам қариб буд, ки эҳсос намекарданд.

Дар таърихи давлатдории миллӣ гарчанде, ки мо ҷашнҳои бисёре дорем, аммо имрӯз ҷашни Истиқлол муҳимтарини онҳост. Зеро Истиқлол аст, ки маҳз дигар ҷашнҳо мазмуну муҳтаво меёбанд ва умуман гирем ба ин васила зиндагӣ маънои зиёди худро пайдо менамояд. Аз ҷониби дигар ҷашни бузурги Истиқлол барои ҳар як миллат бузургтарин неъмат, боарзиштарин муқаддасот ва ҳамзамон яке аз бошукуҳтарин ҷашнҳо маҳсуб меёбад. Умуман гирем ин ҷашн мояи ифтихори ҳар як шаҳрванд буда, такондиҳандаи ғурури миллӣ, заминасоси рушду такомул ва инчунин пойдевори мустаҳками ваҳдату якпорчагист.

Дар таърихи давлатдории навини тоҷикон миллати мо дар санаи 9-уми сентябри соли 1991 ба ин неъмат даст ёфт ва аз он замон то имрӯз ин рӯз ҳамчун Рӯзи Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар саросари кишвари азизамон бошукуҳу шаҳомати хоса таҷлил карда мешавад ва омади ин иди сайидро мунтазир мешаванд. Аз истиқлол то истиқлол барои ҳар як инсон бисёр хотироту навгониҳои ҷиддӣ ба вуқуъ мепайванданд ва мардум хоҳ – ноҳоҳ шоду мамнун низ мегарданд.

Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон пеш аз ҳама дар арсаи ҷаҳонӣ эътироф гардидани низоми давлатдорӣ, мустақилона рушд кардани сиёсати иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии мамлакат, ҳамзамон номусу шарафи ватандорӣ, ҳувияти миллӣ, худшиносиву худогоҳӣ ва талошу муборизаи бардавоми ҳар фарди бонангу номус ба хотири ободӣ ва шукуфоии Ҷумҳурии Тоҷикистони соҳибиқболу соҳибистиқлол аст.

Хулласи калом, барои ба ин рӯзҳои накӯ расидан, махсусан барои ҳифзи Истиқлоли кишвар миллати барӯманди мо рӯзҳои душвореро аз сари худ гузаронд ва ранҷҳои зиёдеро таҳаммул намуд. Маҳз талошу ҷонбозиҳо ва сарсупурданҳои Роҳбари давлат, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон - Қаҳрамони Тоҷикистон ба мо тавонист, ки чунин рӯзҳои хушу хуррам ва ҳаёти осударо баҳрамон муҳайё гардонад.

Инак, Истиқлоли мо аллакай 34-сола шуд. Ва Тоҷикистони азизу арҷманд ва диёри шукуфону дорои ояндаи дурахшону мустақилу озод ва ободу зебои мо таҳти сарварии ин абармарди арсаи сиёсат дар фазои орому осоишта ва бунёдкорию созандагиҳо ба комёбиҳои назаррас ҳамеша ноил мегардад, ки боиси ифтихори мову шумост. Шоир Давлат Сафар Истиқлоли миллатро аз ҷумла чунин тараннум намудааст:

Мулки обод аст Истиқлоли мо,

Нахли шамшод аст Истиқлоли мо.

Дар билоди сарнавишти тоҷдор,

Қасри бунёд аст аст Истиқлоли мо.

Дар замини кишвари озодагон,

Роҳи имдод аст аст Истиқлоли мо.

Дар камоли худшиносӣ то абад,

Юмни афрод аст аст Истиқлоли мо.

Дар амон бошем аз чашми ҳасуд,

Бас Худодод аст аст Истиқлоли мо.

Ин рисолати бузург ҳар як ҷавонмарди баору номуси меҳанро водор месозад, ки пайваста ба қадри арзишҳои бузургу дастовардҳои миллиамон, таҳкими сулҳу субот, Ваҳдати миллӣ, ҳамдигарфаҳмӣ, пойдориву устувории давлати соҳибихтиёр, инчунин густариши худшиносиву худогоҳӣ ва меҳанпарастӣ кӯшиш ба харҷ диҳем. Ҳар яки мо мувазафем, ки баҳри боз ҳам устувор намудани пояҳои Истиқлолу Ваҳдати миллӣ, таҳкими давлати пуриқтидори демократӣ ва инчунин эҳёи дурахшонтарин арзишҳои тамаддуни пурғановатамон масъулияте бар дӯш дошта бошему онро бо дилу дидаи гарм иҷро намоем.

Дар маҷмуъ, бояд қайд кард, ки роҳи пуршарафи тайкардаи халқамон, зикри дастовардҳои бунёдии давлат ва инчунин мардуми шарифи Тоҷикистон бори дигар моро ҳушдор медиҳанд ва ҳамзамон водор менамоянд, ки ба таври ҳамешагӣ ва минбаъд низ дар атрофи Сарвари давлати тоҷикон, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳама вақт ва минбаъд низ муттаҳиду сарҷамъ бошему дастовардҳои беназири даврони соҳибистиқлолиамонро ҳамеша аз аҷнабиҳо ҳифз намоем.

Аз ин рӯ, ҳар яки мо муваззафем, ки барои ҳифзи Истиқлолу озодӣ, яъне бузургтарин неъмати зиндагӣ ва инчунин ҳимояи манофеи давлату миллатамон ҳамеша ҳушёру зирак ва омода бошему баҳри ҳифзи дастовардҳои даврони соҳибистиқлолӣ эътибори ҷиддӣ ва аввалиндараҷа диҳем. Инчунин ҳамеша сиёсати хирадмандонаи Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро сармашқи кору фаъолияти худ қарор дода, ҳамзамон баҳри рушду инкишофи кишвари соҳибистиқлолу соҳибиқболамон ба таври пайваста саъю талош намоем.

Аз мавриди муносиб истифода бурда фарорасии ҷашни 34-солагии Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба мардуми шарифи кишварамон аз самими дил шодбош гуфта, ба онҳо пеш аз ҳама комёбиҳои беназир, сиҳатмандиву хушбахтӣ ва беҳтарин саодати рӯзгор ва барори комёбиҳоро таманно менамоям.

Муборак, ҷашни Истиқлоли тоҷик,

Шукуҳу шавкату иқболи тоҷик!

Иҷобатулло АКРАМОВ, директори КВД “Таъминоти илм”-и Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Дар ҷаҳони имрӯза, ки бо таҳдидҳои гуногуни амниятӣ, чун низоъҳои маҳаллӣ, терроризм ва ноустувории сиёсӣ рӯбарӯ аст, нақши роҳбарони сиёсӣ дар ҳифзи сулҳ ва амният ҳаҷми хеле бузург дорад. Боиси ифтихори миллӣ ва сарбаландии ҳар як фарди ҷомеаи тоҷик аст, ки дар арафаи ҷашни мубораки Истиқлолияти давлатӣ, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо Ҷоизаи байналмилалии сулҳи ба номи Лев Толстой сарфароз гардиданд. Ин қадрдонӣ нишонаи равшани эътирофи ҷаҳонӣ аз хизматҳои мондагори Пешвои миллат дар таҳкими сулҳу субот, рушди ҳамкориҳои дӯстона миёни кишварҳои Осиёи Марказӣ ва талошҳои пайвастаи Ӯ барои пойдории сулҳи абадӣ мебошад.

Фонди ҷоиза ин тасмими таърихии худро ба натиҷаҳои фаъолияти роҳбарони Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон вобаста ба таҳкими амният ва суботи минтақа асоснок кардааст. Ҳамзамон бо Пешвои миллат, бо ин ҷоиза Президенти Ҷумҳурии Ӯзбекистон Ш.Мирзиёев ва Президенти Ҷумҳурии Қирғизистон С.Жапаров низ қадрдонӣ шуданд. Ёдовар бояд шуд, ки ҷоизаи ба номи Лев Толстой ба шахсиятҳое дода мешавад, ки барои пешгирии ҷангҳо, бунёди ҷомеаи адолатпарвар ва бидуни зӯроварӣ, инчунин рушди фаъолияти сулҳҷӯёна саҳми назаррас мегузоранд.

Ҷоизаи Лев Толстой ба афроде супурда мешавад, ки дар ҳифзи амният бар пояи риояти ҳуқуқҳои байналмилалӣ саҳми арзишманд гузоштаанд. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханрониҳои худ дар СММ ва дигар созмонҳои байналмилалӣ ҳамеша ба риояти Оинномаи СММ ва ҳуҷҷатҳои ҳуқуқӣ таъкид мекунанд. Масалан, дар суханронии худ дар Саммити муштараки ғайринавбатии арабию исломӣ дар 11 ноябри соли 2024, ӯ гуфт: “Пасомадҳои фоҷеабори амалиётҳои ҷангӣ дар минтақаҳои Ғаза ва Лубнон минтақаро дар баробари бӯҳрони бесобиқаи инсонӣ қарор додаанд. Бо назардошти ин вазъ, мо қарори парлумони Исроил дар бораи манъи фаъолияти Агентии имдодрасонӣ ва корҳои оворагони фаластинии СММ-ро ҳамчун нақзи ошкори ҳуқуқҳои байналмилалӣ мешуморем. Мо дубора аз ҷонибҳои даргир даъват мекунем, ки ҳама ихтилофҳоро фақат тавассути музокира ва абзорҳои дипломатӣ бо истинод ба принсипҳо ва меъёрҳои эътирофшудаи ҳуқуқҳои байналмилалӣ, хусусан Оинномаи СММ ҳал кунанд.

Дар ин раванд, мо ҳамчунин аз тақвияти нақши ҳамоҳангсозии СММ ва ҳар гуна талошҳои дигари созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ, аз ҷумла Созмони Ҳамкории Исломӣ барои ба эътидол овардани вазъ дар минтақа ҷонибдорӣ мекунем. Ҳамчунин, аз ҳама кишварҳои минтақа ва ҷаҳон даъват мекунем, ки барои пешгирии ҷанги доманадор дар Ховари Миёна дар рӯҳияи ҳамбастагӣ ва эътимоди хуб иқдомҳои муассиртар андешанд. Мо бовар дорем, ки ҳалли ҳақиқии масъалаи Фаластин ва таъмини сулҳи одилона дар минтақа фақат тавассути иҷрои қатъномаҳои СММ дар бораи таъсиси давлати мустақили Фаластин имконпазир аст”.

Саҳми барҷастаи Пешвои миллат дар ҳифзи амнияти ҷаҳонӣ бар пояи ҳуқуқҳои байналмилалӣ бо қабули 15 қатъномаи Маҷмаи СММ бо ташаббуси Тоҷикистон ва далелҳои зерин тасдиқ мешавад:

1. Мактаби дипломатияи сулҳофарии Пешвои миллат. Анҷоми ҷанги дохилии Тоҷикистон (1992-1997) тавассути Созишномаи умумии сулҳ ва ризоияти миллӣ (1997) мисоли риояти принсипҳои СММ дар ҳалли осоиштаи низоъҳо аст. Ин раванд устувории дохилиро фароҳам овард ва ҳамчун модели сулҳ дар сатҳи ҷаҳонӣ шинохта шуд. Ин таҷриба на фақат барои Тоҷикистон, балки барои дигар минтақаҳои ноустувор ҳамчун намуна хидмат мекунад, ки чӣ тавр гуфтушунид ва ҳамгироӣ метавонанд мушкилотро ҳал кунанд. Ин амали таърихии Пешвои миллат дубора исботи равшани ҷонибдории мардуми Тоҷикистон аз қабули Қонуни конститутсионии “Дар бораи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат” аз 14 ноябри 2016, № 1356 ва арзишмандии ҳама гуна дастгириҳои Пешво аст.

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун шахсияти барҷастаи таърихӣ, ки дар Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Тоҷикистон Сарвари давлат интихоб шуд, дар бунёди давлатдории соҳибистиқлол, барқарорсозии низоми конститутсионӣ, ба даст овардани сулҳу ваҳдат саҳми беназир гузошт. Тибқи Конститутсияи 1994, ӯ дар интихоботи умумихалқӣ Президенти Тоҷикистон шуд ва дар бунёди давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқӣ, дунявӣ ва иҷтимоӣ нақши калон бозид, миллатро аз парокандагӣ, давлатро аз нестӣ ва мардумро аз ҷанги шаҳрвандӣ наҷот дод ва дар рушди сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ хизматҳои тақдирсоз кард. Пешниҳоди қатъномаи “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” (2024) муҳити амнро барои оянда таъмин мекунад ва бо ҳадафҳои устувори СММ мувофиқ аст.

Сиёсати Тоҷикистон, ки дар Конститутсия (1994) бо таъкид ба сулҳҷӯӣ ва эҳтироми соҳибистиқлолии давлатҳо инъикос ёфтааст, ин иқдомҳоро дастгирӣ мекунад ва заминаи ҳуқуқӣ барои ҳамкориҳои байналмилалӣ эҷод мекунад. Дар ҷаҳони муосир, ки бо афзоиши низоъҳои мусаллаҳона, таҳдидҳои экологӣ ва нобаробариҳои иҷтимоӣ-иқтисодӣ печида шудааст, таҳкими сулҳ ба як зарурати ҳаётӣ табдил ёфтааст. Ин масъала на фақат барои насли ҳозира, балки барои ояндаи башарият ҳам аҳамият дорад. Дар ин замина, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо пешниҳоди ташаббуси қатъномаи “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” дар СММ нақши муҳим адо кард. Ин ташаббус дар Иҷлосияи 79-уми Маҷмаи Умумии СММ (24 сентябри 2024) эълон шуд ва нишонаи ҷиддии ӯҳдадории Тоҷикистон ба сиёсати сулҳпарварӣ ва таъмини ояндаи бехатар барои инсоният аст. Қатъномаи “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” дар чаҳорчӯбаи СММ пешниҳод шуд ва бо меъёрҳои ҳуқуқҳои байналмилалӣ ҳамоҳанг аст.

Моддаи 1-и Оиномаи СММ (1945) “ҳифзи сулҳ ва амнияти байналмилалӣ”-ро ҳадафи асосӣ муайян мекунад, дар ҳоле ки моддаи 33 давлатҳоро ба ҳалли осоиштаи низоъҳо даъват мекунад. СММ дар ҳифзи сулҳ нақши роҳбарӣ дорад ва қатънома ба таъмини амният ва пешгирии муноқишаҳо равона аст. Дар ҳолати қабул, ин қатънома қувваи ҳуқуқии байналмилалӣ пайдо мекунад ва барои давлатҳои узв иҷроӣ мешавад. Қатънома бо Конвенсияи ҳуқуқҳои кӯдак (1989) пайванд дорад, ки моддаи 38-аш давлатҳоро муваззаф мекунад, кӯдаконро аз ҷалб ба низоъҳои мусаллаҳ ҳифз кунанд. Ин бо ҳадафи қатънома барои пешгирии ҷалби ҷавонон ба гурӯҳҳои тундрав мувофиқ аст. Ин ҳуҷҷатҳои байналмилалӣ заминаи ҳуқуқии қатъномаро барои ҳифзи амнияти наслҳои оянда мустаҳкам мекунанд. Татбиқи қатъномаи “Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда” механизмҳои ҳуқуқии мушаххасро талаб мекунад. Созмонҳои байналмилалӣ, ҳукуматҳо ва ҷомеаҳои шаҳрвандӣ бояд дар иҷрои барномаҳо ва ташкили иқдомҳои муштарак ҳамоҳанг шаванд. Ин бо моддаи 13-и Оиномаи СММ, ки рушди ҳамкории байналмилалиро таъкид мекунад, мувофиқ аст ва заминаи ҳуқуқӣ барои татбиқи қатънома фароҳам меорад. Қатънома ба омӯзиши сулҳ ва ҳамгироии ҷавонон дар сулҳсозӣ диққат медиҳад, ки дар чаҳорчӯбаи Ҳадафҳои рушди устувори СММ (ҲРУ 16 – сулҳ, адолат ва ниҳодҳои қавӣ) амалӣ мешавад. Омӯзиши арзишҳои сулҳпарварӣ барои татбиқи қатънома муҳим аст. Ин механизмҳо бо Конвенсияи ҳуқуқҳои кӯдак (моддаи 38) ва Конвенсияҳои Женева (1949), ки ҳифзи ғайринизомиёнро пешбинӣ мекунанд, пайванд дошта, барномаҳои махсус барои ҳифзи ҷавонон ва пешгирии ҷалби онҳо ба низоъҳо таъмин мекунанд. Қатънома ба амалисозии барномаҳои мубодила ва истифодаи технологияҳои нав барои паҳн кардани паёмҳои сулҳ равона аст. Ин пешниҳодҳо дар доираи моддаи 13-и Оиномаи СММ ва ҲРУ 16 қобили татбиқ буда, нишон медиҳанд, ки қатънома дорои механизмҳои ҳуқуқии самарабахш барои амалиёт аст.

2. Мактаби дипломатияи об ва иқлими Пешвои миллат. Иқдомҳои байналмилалии Пешвои миллат, Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар арсаи ҷаҳонӣ эътирофи васеъ пайдо кардаанд ва ба масъалаҳои об, иқлим ва рушди устувор нигаронида шудаанд. Ин иқдомҳо аз минбари СММ пешниҳод шуда, барои ҳалли мушкилоти глобалӣ саҳми калон гузоштаанд:

1. Соли байналмилалии оби тоза (2003). Дар соли 1999, дар Иҷлосияи 54-уми Маҷмаи Умумии СММ, Пешвои миллат пешниҳод карданд, ки соли 2003 ҳамчун "Соли байналмилалии оби тоза" эълон шавад. Ин пешниҳод бо қабули қатъномаи СММ ҷонибдорӣ ёфт ва ба ҷалби диққати ҷаҳон ба масъалаи дастрасӣ ба оби тоза кӯмак кард.

2. Даҳсолаи байналмилалии "Об барои ҳаёт" (2005-2015). Дар соли 2003, дар Форуми сеюми ҷаҳонӣ оид ба об дар Киото, Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод карданд, ки солҳои 2005-2015 ҳамчун даҳсолаи "Об барои ҳаёт" эълон гардад. Ин ташаббус аз ҷониби 140 кишвар дастгирӣ ёфт ва ба истифодаи оқилонаи захираҳои об ва ҳифзи онҳо равона шуд.

3. Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об (2013). Бо иқдоми Тоҷикистон, соли 2013 аз ҷониби СММ ҳамчун "Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об" эълон шуд. Ин иқдом ҳамкориҳои байналмилалиро дар идораи захираҳои об тақвият бахшид.

4. Даҳсолаи байналмилалии "Об барои рушди устувор" (2018-2028). Ин ташаббус аввал дар соли 2015 дар Форуми ҷаҳонии об дар Кореяи Ҷанубӣ аз ҷониби Пешвои миллат пешниҳод шуд ва дар соли 2016 Маҷмаи Умумии СММ онро бо қатънома қабул кард. Даҳсола ба ҳалли мушкилоти об дар чаҳорчӯбаи ҳадафҳои рушди устувор нигаронида шудааст.

5. Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо (2025) ва Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо (21 март). 6. Қабули Қатъномаи Маҷмаи Умумии СММ “Даҳсолаи амал барои илмҳои Криосфера дар солҳои 2025–2034” аз 13 августи 2024 таҳти № 78/321. Бо ташаббуси Пешвои миллат, соли 2025 ҳамчун “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” эълон шуд ва 21 март Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо ном гирифт. Ин иқдом ба ҳифзи пиряхҳо ҳамчун манбаи муҳими оби тоза дар шароити тағйири иқлим равона аст. Дар чаҳорчӯбаи ин ташаббус, дар соли 2025 дар Душанбе Конфронси байналмилалии сатҳи баланд баргузор мешавад. Ин ташаббусҳо на фақат обрӯи Тоҷикистонро дар арсаи байналмилалӣ афзуданд, балки кишварро ҳамчун пешоҳанг дар ҳалли масъалаҳои ҷаҳонии обу иқлим муаррифӣ карданд. Пешвои миллат бо ин иқдомҳо нишон доданд, ки Тоҷикистон омода аст дар пешбурди рӯзномаи глобалии марбут ба захираҳои табиӣ саҳми фаъол гузорад ва устувории экологии байналмилалиро таъмин кунад.

3. Мактаби дипломатияи фарҳангии Пешвои миллат. Яке аз ҷанбаҳои калидии ин мактаб пешниҳоди номзадҳо ба рӯйхатҳои ЮНЕСКО аст, ки ваҳдати фарҳангиро тақвият медиҳад. Аз соли 2003 то 2025, Тоҷикистон 14 номзадро ба Рӯйхати мероси ғайримоддии инсоният ва дигар барномаҳои ЮНЕСКО пешбарӣ кардааст. Мисолҳои барҷаста:

«Шашмақом» (2003), навъи мусиқии анъанавӣ, ки арзишҳои фарҳангии Осиёи Марказиро инъикос мекунад;

«Наврӯз» (2009), ҷашни баҳорӣ ва рамзи навсозӣ; «Оши палов» (2016), таоми миллӣ ва воситаи ваҳдати иҷтимоӣ;

«Чакан» (2018), ҳунари гулдӯзии тоҷикӣ, ки заҳмати занонро таҷассум мекунад; «Фалак» (2021), жанри мусиқии фолклорӣ, ки ба ҳифзи забон ва анъанаҳо кӯмак мекунад; «Куллиёти Мавлоно» (2023), осори шоири бузурги форсӣ-тоҷикӣ Ҷалолиддини Балхӣ; «Рӯймолҳои занона» (2023), ки ба ҳунари бофандагии атлас ва адрас ишора мекунад, ҳамчун мероси ҳунарҳои дастӣ. Ин номзадҳо на фақат мероси Тоҷикистонро дар ҷаҳон муаррифӣ карданд, балки ба таҳкими робитаҳои байнифарҳангӣ ва ваҳдати миллӣ дар кишвар мусоидат намуданд. Масалан, дар соли 2024, Тоҷикистон номзадҳои навро, чун фестивали «Меҳргон» ва ҳикояҳои фолклорӣ, ба рӯйхатҳои ЮНЕСКО ворид кард, ки ин идомаи сиёсати фаъоли Пешвои миллат аст. Таҳлили ин иқдомҳо нишон медиҳад, ки дипломатияи фарҳангсолории Пешвои миллат ба ҳадафҳои устувори рушд ва сулҳ нигаронида шудааст. Аз як тараф, ин номзадҳо ба ҳифзи арзишҳои миллӣ кӯмак мекунанд, ки пас аз ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) барои ваҳдати миллӣ муҳим буданд. Аз тарафи дигар, онҳо Тоҷикистонро ҳамчун давлати пешбар дар Осиёи Марказӣ муаррифӣ карда, ба ҳамкориҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ замина мегузоранд.

Масалан, «Наврӯз» ҳамчун ҷашни муштарак бо кишварҳои ҳамсоя (Эрон, Афғонистон ва Ӯзбекистон) ба муколамаи байнифарҳангӣ мусоидат кардааст, ки аз принсипҳои мактаби дипломатияи фарҳангсолорӣ бармеояд. Инчунин, дар соли 2025, номзадҳои нав, чун бозиҳои фолклорӣ ва ҳунари қолинбофӣ, пешниҳод шуданд, ки ин равандро идома медиҳанд ва ба ҷалби ҷавонон ба ҳифзи мерос кӯмак мекунанд. Яке аз дастовардҳои муҳими ин мактаб ворид шудани ёдгориҳои Хуттали Қадим ба Феҳристи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО аст. Ин ёдгориҳо, ки дар вилояти Хатлон ҷойгир буда, аз асрҳои IX–XII боқӣ мондаанд, 12 июли 2025 дар иҷлосияи 47-уми Кумитаи мероси ҷаҳонии ЮНЕСКО дар Париж ба рӯйхат ворид шуданд. Хуттали Қадим, ки 152.409 гектарро дар бар мегирад, ҳамчун маркази тиҷоратӣ ва фарҳангӣ дар Роҳи Абрешим шинохта шуда, критерийҳои (ii) ва (iii)-и ЮНЕСКОро қонеъ мегардонад – мубодилаи фарҳангӣ ва намунаи ҳунари меъморӣ. Ин воридшавӣ панҷумин ёдгории Тоҷикистон дар ин рӯйхат аст ва мақоми кишварро дар ҳифзи мероси ҷаҳонӣ боло бурдааст. Таҳти роҳбарии Пешвои миллат, ин дастовард ба ҳамкориҳои байналмилалӣ ва рушди туризми устувор мусоидат кардааст. Пешниҳоди платформаи рақамии мероси фарҳангӣ қадами инноватсионӣ дар ин самт аст, ки ҷавононро ба ҳифзи анъанаҳо ҷалб мекунад. Дар соли 2025, Тоҷикистон чанд лоиҳаи рақамиро оғоз кард, аз ҷумла намоишгоҳи рақамии "Threads of Tradition" дар ARTECHOUSE, ки бо технологияҳои immersive мероси тоҷикӣ, чун ҳунари чакан ва мусиқии шашмақомро муаррифӣ мекунад.

Инчунин, дар майи 2025, дар Нью-Йорк намоишгоҳи интерактивӣ кушода шуд, ки аз ҷониби Раиси Маҷлиси Миллии Маҷлиси Олии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ ифтитоҳ гардид ва ба ҳифзи мероси фарҳангӣ тавассути платформаҳои рақамӣ нигаронида шудааст. Ғайр аз ин, галереяи рақамии аввалини Тоҷикистон дар январи 2025 кушода шуд, ки ҳунари муосирро бо масъалаҳои иҷтимоӣ (зӯроварӣ дар оила ва ҳифзи муҳит) мепайвандад. Ин платформаҳо ҷавононро ба омӯзиши таърих ва анъанаҳо ҷалб карда, ба рушди рақамии фарҳанг мусоидат мекунанд ва бо барномаҳои омӯзишии ЮНЕСКО ҳамоҳанганд. Ин ташаббусҳо дипломатияи фарҳангро ҳамчун воситаи сулҳ ва муколама истифода мебаранд. Таҳти роҳбарии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Тоҷикистон фарҳангро барои ҳалли масъалаҳои глобалӣ, чун тағйири иқлим ва сулҳи минтақавӣ, истифода мебарад. Масалан, ҷашни Наврӯз ҳамчун платформаи дипломатӣ барои таҳкими робитаҳо бо кишварҳои ҳамсоя ва байналмилалӣ хидмат мекунад.

4. Мактаби дипломатияи минтақавии Пешвои миллат. Пешвои миллат дар марти 2013 дар вохӯрӣ бо дипломатҳои кишвар ҳангоми ифтитоҳи бинои нави Вазорати корҳои хориҷӣ таъкид карданд, ки “... роҳбарияти давлати Тоҷикистон ҳамкории васеи минтақавиро ҳамчун абзори муҳимтарини ҳалли масъалаҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ, экологӣ ва таъмини амният ва субот дар Осиёи Марказӣ мешуморад ва ин дидгоҳро дар амалияи сиёсии худ дар тӯли бист соли охир борҳо нишон додааст. Мо якҷоя ва дар ҳамкории созанда бо ҳам метавонем ба таҳдидҳои глобалии муосир дар минтақа муқовимат кунем”. Дар Паёми 2019, Сарвари давлат яке аз дастовардҳои муҳими сиёсати хориҷиро барқарорсозии ҳамкориҳои дуҷониба ва бисёрҷониба бо Ӯзбекистон арзёбӣ карда, гуфтанд, ки “... соли 2018 дар муносибатҳои дуҷониба бо кишвари ҳамҷавор ва дӯсти мо – Ӯзбекистон - таҳаввулоти таърихӣ рух дод ва мо ҳама масъалаҳои ҳалталаб ва шиддатнокро, ки дар тӯли зиёда аз бист сол байни ду кишвар ба миён омада буданд, пурра ҳал кардем ва ҳамкориҳоро ба сатҳи шарикии стратегӣ баровардем”. Сарвари давлат 6 августи 2021 дар вохӯрии машваратии сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ афзуданд, ки “мо ба ҳамкории зич дар соҳаҳои тиҷорат, саноат, иқтисоди рақамӣ, инноватсия ва технологияҳои муосир, сайёҳӣ, амнияти озуқаворӣ, нақлиёт ва амнияти энергетикӣ омода ҳастем”.

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бунёд ва рушди созмонҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ нақши мусбат доранд. Масалан, табдили “Панҷгонаи Шанхай” ба Созмони Ҳамкории Шанхай дар мулоқоти саронҳо (5 июли 2000) дар Душанбе аз ҷониби Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод шуд. Баъдтар, дар Шӯрои сарони давлатҳо, 15 июни 2001, СҲШ дар ҳайати Чин, Россия, Тоҷикистон, Ӯзбекистон, Қазоқистон ва Қирғизистон таъсис ёфт. Аз замони узвият, Тоҷикистон корҳои зиёдеро анҷом дод. Аз ҷумла, раёсати СҲШ-ро дар солҳои 2008 ва 2014 ба уҳда дошт, ҳамчунин дар солҳои 2006–2010 ва 2018 раёсати Шӯрои сарони ҳукуматҳои СҲШ ба Тоҷикистон вогузор шуд. Дар соли 2021, ҷаласаи ҷашнии сарони СҲШ дар Душанбе таҳти раёсати Тоҷикистон баргузор гардид. 6 августи 2021 дар асоси Қарори муштараки сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ дар Туркманбошӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар вохӯрии машваратии сарони давлатҳо (бо ширкати президентҳои Қазоқистон, Қирғизистон, Ӯзбекистон ва Туркманистон) бо “Нишони фахрии сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ” барои хизматҳои шоиста дар рушди дӯстӣ, ҳамсоягии нек, ҳамдигарфаҳмӣ, таҳкими сулҳу амният ва пешбурди манфиатҳои муштарак сарфароз гардонида шуд. Дар мулоқоти сеҷонибаи сарони Тоҷикистон (Эмомалӣ Раҳмон), Ӯзбекистон (Шавкат Мирзиёев) ва Қирғизистон (Садир Жапаров) дар Хуҷанд (31 марти 2025), Эъломияи Хуҷанд дар бораи дӯстии абадӣ ва Шартномаи нуқтаи пайвастшавии сарҳадҳои се кишвар имзо шуданд. Ин ҳуҷҷатҳо ба ҳалли баҳсҳои марзӣ, хусусан дар минтақаи Фарғона (Ӯзбекистон), Ботканд (Қирғизистон) ва Исфара (Тоҷикистон), мусоидат карданд. Бо имзои созишномаҳои муҳим ва таъкиди арзишҳои дӯстӣ, Тоҷикистон ҳамчун ташаббускор баромад кард ва минтақаро ба ваҳдат ва пешрафт ҳидоят намуд. Ин ҳамкориҳо на фақат сулҳро таъмин карданд, балки барои рушди иқтисодӣ ва фарҳангӣ роҳ кушоданд. Осиёи Марказӣ бо ин қадамҳо ба минтақаи муттаҳид ва шукуфон наздик шуд, ки дар он дӯстӣ ва шарикӣ асоси ҳама аст. Ин мулоқот мисоли равшани он аст, ки кишварҳои минтақа чӣ гуна метавонанд бо ҳамкории муштарак аз мушкилот гузаранд ва ба ояндаи дурахшон раҳнамоӣ кунанд. Заминаи ҳуқуқии муносибатҳои дуҷониба байни Тоҷикистон ва Қирғизистон, ки зиёда аз 128 ҳуҷҷатро дар бар мегирад, ҳамкориҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва гуманитариро танзим мекунад. Танзими баҳсҳои марзӣ дар соли 2025 бо имзои Шартнома дар бораи сарҳади давлатӣ ҳал шуд.

5. Мактаби дипломатияи суботсолории Пешвои миллат. Тоҷикистон дар чаҳорчӯбаи СММ, СҲШ, ИДМ ва дигар ташкилотҳои байналмилалӣ бо терроризм ва ҷинояткории муташаккил мубориза мебарад, ки бо ҳуҷҷатҳои ҳуқуқии байналмилалӣ мувофиқ аст. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ дар маросими ифтитоҳи Конфронси байналмилалии сатҳи баланд дар мавзӯи “Муқовимат бо терроризм ва ифротгароии хушунатомез” 4 апрели 2018 гуфтанд: “Дар солҳои охир зиёда аз 100 кишвари дунё ҳадафи амалҳои харобкоронаи террористон қарор гирифтанд, ва бар асари ҳамлаҳои террористӣ садҳо ҳазор нафар аҳолии осоишта ҳалок шуданд ва миллионҳо манзили зисташонро тарк карданд. Зарари иқтисодӣ садҳо миллиард долларро ташкил медиҳад. Фақат дар Афғонистон соли гузашта бар асари ҷанг ва амалҳои террористӣ зиёда аз 10 ҳазор нафар зарар диданд, тақрибан 4 ҳазор қурбон шуданд. 32 фоизи қурбониён ва 53 фоизи маҷрӯҳон занону кӯдакон буданд. Пӯшида нест, ки дар чунин вазъ кишварҳо дар танҳоӣ наметавонанд ба хавфҳои афзояндаи амният муқовимат кунанд ва суботро таъмин намоянд.

Аз ин рӯ, бо назардошти воқеият, мо дар сатҳи минтақа ва ҷаҳон тақвияти ҳамкориву шарикиро барои таъмини амнияти фарогир тавассути иқдомҳои муштарак дар мубориза бо терроризм ва ифротгароӣ ва аз байн бурдани омилҳои дастгирии сиёсӣ, низомӣ ва молиявии онҳо ҳамчун роҳи самарабахши раҳоӣ аз ин хатарҳо арзёбӣ мекунем. Дар ин раванд, ба фикри мо, вокуниш ба таҳдидҳои афзояндаи терроризм ва ифротгароӣ бояд бо нақши калидӣ ва ҳамоҳангсозии СММ ва ниҳодҳои он фарогир шавад. Стратегияи глобалии СММ оид ба мубориза бо терроризм ва конвенсияҳои зиддитеррористӣ, қатъномаҳои Шӯрои Амният ва Маҷмаи Умумӣ бояд асоси муборизаи муштаракро ташкил диҳанд”. Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун давлати фаъол дар арсаи байналмилалӣ саҳми калон дар пешгирии терроризм, экстремизм, фурӯши маводи мухаддир, савдои одам ва дигар ҷиноятҳои муташаккил ва таҳдидҳои глобалӣ дорад. Таҳти роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Тоҷикистон ташаббусҳои зиёдеро пеш мебарад, ки ба таҳкими амнияти минтақавӣ ва ҷаҳонӣ нигаронида шудаанд.

Ин саҳмҳо дар чаҳорчӯбаи созмонҳои байналмилалӣ, чун СММ, СҲШ, ИДМ ва СААД амалӣ мешаванд. Қадрдонӣ аз ҷониби Фонди сулҳи Русия бо Ҷоизаи Лев Толстой эътирофи саҳми Президенти Тоҷикистон дар таъмини амнияти ҷаҳонӣ ва минтақавӣ бар пояи ҳуқуқҳои байналмилалӣ аст. Саҳми Пешвои миллат дар ҳалли низоъҳо, дипломатияи обӣ ва иқлимӣ, ҳифзи мероси фарҳангӣ ва суботи минтақавӣ Тоҷикистонро ҳамчун давлати пешоҳанг дар арсаи ҷаҳонӣ муаррифӣ мекунад. Ин ташаббусҳо ба чаҳорчӯбаҳои ҳуқуқии СММ, ЮНЕСКО, СҲШ ва ИДМ такя карда, ба рушди устувор ва ваҳдати фарҳангӣ мусоидат мекунанд. Бори дигар ин қадрдонӣ собит кард, ки мактаби давлатдории муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои сарони давлатҳои ҷаҳон намунаи ибрат гаштааст.

Ин дастоварди муҳими сиёсиву дипломатӣ барои миллати тоҷик мояи ифтихор буда, бори дигар нишон дод, ки сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат мавқеи устувори ҷаҳонӣ пайдо намудааст. Бо эҳтироми самимӣ Пешвои миллатро ба ин дастоварди таърихӣ табрику таҳният намуда, ба эшон саломатии бардавом ва муваффақиятҳои нав дар роҳи хизмат ба давлат ва миллат орзумандем.

ҲАЙДАРЗОДА РУСТАМ ҶУРА - директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ доктори илмҳои фалсафа, профессор.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД - муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

(Мулоҳизоти умумӣ дар партави 34-умин солгарди Истиқлоли давлатӣ)

Ба даст овардани истиқлол дар ҳар самту сӯйе баёнгари қудрат ва тавоноии миллат ва мардум аст. Бавежа, истиқлоли фикрӣ сатҳи баланди расоӣ ва балоғати насли башар маҳсуб ёфта, ба унвони пешзаминаи низоми муваффақи демокросӣ ва мардумсолорист. Бо таваҷҷуҳ ба мавзуъ, чанд нуктаро ихтисоран ироа медорем:

Якум. “Истиқлол” вожаи арабӣ буда, ба маъниҳои “бардоштан ва баланд кардан”, “баланд баромадан”, “ба ҷойи баланд омадан”, “озодӣ доштан”, “ба озодӣ коре кардан”, “бидуни мудохилаи касе кори худро идора кардан” (ниг.: Амид Ҳасан. Фарҳанги Амид. –Ҷилди аввал. –Теҳрон: Амири Кабир, 1381. –С.176); “дар тасмимот ё рафтори худ тобеи дастур ва хости дигарон набудан”, “доштани ҳақ ё тавонойии тасмимгирӣ дар идораи корҳо”, “мустақил будан” (ниг.: Анварӣ Ҳасан. Фарҳанги кучаки сухан. Ба сарпарастии Ҳасан Анварӣ. –Теҳрон: Сухан, 1383. –С.55); “озодӣ ва худмухтории кишвар” (ниг.: Фарҳанги донишгоҳии арабӣ ба форсӣ. Тарҷумаи Ал-мунҷид-ул-абҷадӣ. Тарҷумаи Аҳмад Сайёҳ. –Теҳрон: Фарҳон, 1379. –С.81) далолат мекунад, ки ҳамагӣ дар маънию мазмуни “озодӣ дар андешаву баён, истиқлол дар кору умур ва идораи кишвар” инсиҷом меёбанд. Озодӣ ва ихтиёр дар идораи умур бидуни мудохилаи дигарон, қабл аз ҳама, ба марзи истиқлолияти сиёсию давлатӣ расиданро нишон медиҳад.

Дувум. Истиқлолияти фикрӣ, қабл аз ҳама, бо огоҳӣ ва масъулияти фардӣ, гурӯҳӣ ва ҷамъӣ тавъамӣ дорад ва масъулият аст, ки пояҳои истиқлолиятро дар ҳар шаклу мазмуне ва самту сӯйе ҳифз мекунад. Мазмуни истиқлолияти фардӣ ва ҷамъӣ дар саъю талошҳои рӯзмарраи иҷтимоӣ, фикрӣ, эҷодӣ, сиёсӣ ва маданӣ, ҳамкории беѓаразонаи табақаҳои гуногуни иҷтимоӣ, баҳамойӣ, ҳамбастагӣ ва дар маҷмӯъ, ҳамшарикӣ дар ҳалли мушкилоти ҷамъиятӣ зоҳир мегардад. Шароити масъулиятмандӣ ва ҳавзаи пурсишгариро дар баробари худ ва ҷомеа истиқлолияти фикрӣ ба вуҷуд меоварад. Гузашта аз ин, ҳунари пурсишгарӣ ва масъулиятписандӣ маҳз дар шароити корсоз будани дастгоҳи истиқлолияти сиёсӣ, фарҳангӣ, маданӣ ва мунтаҳо, давлатӣ муяссар мегардад. Ин аст, ки дар хамаи давру замон бар мабнои муҳити озоду мустақил ҷомеаҳо рушд мекунанд ва танҳо дар натиҷаи дарёфту касби истиқлоли фикрӣ ҳаллу фасли саривақтии мушкилоту печидагиҳои иҷтимоӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ, иқтисодӣ ва равонӣ имконпазир мегарданд.

Севум. Истиқлоли зеҳнӣ истиқлоли андеша ва тафаккур аст ва он ба се категорияи фикрию ахлоқӣ – огоҳӣ, озодӣ ва масъулиятмандӣ бастагӣ дорад. Ба ин маънӣ:

Ҷисми озодист истиқболи фикр,

Ҷони озодист истиқлоли фикр,

Бахти парвоз аз қаноту боли фикр,

Умри мо вобасти тули соли фикр,

Ин ҳам а рушду тараққӣ моли фикр,

Ҳосили омоли фикр.

Ба ин маъно, фарде, ки огоҳ нест (донишу маърифат надорад) ва муҳимтар аз ҳама, аз хирад бебаҳра аст (хирад аз “xrat”-и паҳлавӣ буда, ба маънои ақл, ҳуш, қувваи дарёфту идроки ҳусну қубҳи аъмол ва тамйизи неку бади умур далолат мекунад – ниг.: Амид Ҳасан. Фарҳанги Амид. –Ҷилди дувум. –Теҳрон: Амири Кабир, 1381. –С.1004), дар ҳукми мурда мебошад. Ин хирад аст, ки инсонро зинда нигоҳ медорад, ҷуръату ҷасорат мебахшад, тавону неру медиҳад ва озодию озодагӣ ато мекунад. Бинобар ин, ҳар ҷое, ки хирад ҳузуру нуфуз дорад, он ҷо озодию истиқлол ва шукӯҳу шаҳомат ҳукмфармост.

Истиқлоли зеҳнӣ бо андешидан оғоз меёбад ва андешидан бо худии худ ҷараёни саҳлу осоне ҳам нест. Агар андешидан ва дар ин замина тасмим гирифтан осонтарин амал мебуд, дар дунё оромӣ, субот ва сукути комил ҳукмфармо мегардид. Андешидан ва фикр кардан аз мушаххасоти ҳувиятӣ ва шахсиятии нафарони ангуштшуморест, ки зарфияти баланди зеҳнӣ ва эҷодӣ доранд. Масъалаи андешидан ва фикр кардан то он дараҷа ҳассос ва муҳим буда ва ҳаст, ки донишманд ва ҷомеашиноси маъруфи ғарбӣ Ҷорҷ Бернард Шоу дар ин замина ишораи ҷолиб ва дар айни замон ҷиддие кардааст: “Фақат ду дар сад аз мардуми ҷаҳон меандешанд, се дар сад фикр мекунанд, ки меандешанд ва наваду панҷ дар сад ҳозиранд бимиранд, аммо фикр накунанд” (ниг.: //Бедорӣ. Конуни хирадмадории ирониён. Моҳномаи шумораи 77, соли чаҳордаҳум. Octoder 2014). Ин аст, ки инсоне, ки аз фикру андеша кардан (дуруст фикр карда тавонистан худ ба марҳилаи истиқлоли фикию зеҳнӣ расидан аст) дурӣ меҷӯяд, на танҳо ба қадри истиқлол намерасад, балки озодиро дар шакл ва сатҳи ифротӣ қабул намуда, бар асари нодонию ноогоҳӣ ва бемасъулиятию бетавовутӣ ба қувваи вайронкору тахрибкори иҷтимоӣ табдил меёбад. Маҳз мушкилоти зеҳнӣ, фикрӣ, равонӣ, ахлоқӣ, иҷтимоӣ аз ин нуқта сарчашма мегиранд ва пасон паҳну густариш меёбанд.

Чаҳорум. Дар доираҳои илмию фаннӣ ва ихтисосӣ мафҳуми “Озодӣ” ҳамчун арзиши олии инсонию ҷамъиятӣ мавриди баррасӣ қарор мегирад ва дар ҳавзаи аксиология, ки ҳамчун илми арзишшиносӣ ё арзишдоварӣ маъмул аст, низ матраҳ мегардад. Донишмандон се арзишро ба сифати арзишҳои асосӣ ва зарурӣ ёдовар шудаанд: арзиши аввалӣ ҳаёту зиндагӣ, арзиши дувумӣ истиқлолу озодӣ ва арзиши севумӣ илму хиради фардию ҷамъӣ. Аз ин ҷост, ки барои ҳар як фард дар баробари ҳаёту зиндагӣ озодӣ низ арзиши асосӣ ва зарурӣ мебошад. Агар вазифа ва рисолати илмҳои гуманитарӣ ва ҷамъиятшиносиро, ки дар саргаҳашон фалсафа қарор дорад, пайгирӣ намоем, ба ин натиҷа мерасем, ки вазифаи таърихии илмҳои фалсафӣ (гуманитарӣ) инсонро аз ҳолати ноозодӣ ба сатҳи озодӣ расонидан аст. Ба ин маъно, озодӣ кашфиёти илми фалсафа аст.

Панҷум. Озодӣ барои як инсон ҳамеша ба унвони як арзиши фундаменталӣ ва бунёдӣ будааст. Дар ибтидои асри бисту як дар миёни табақаҳои иҷтимоии ҷомеаҳои ғарбӣ, аз ҷумла Россия назарсанҷии ҷомеашиносӣ гузаронида шуд ва суоле ба ин мазмун – аз кай озодӣ барои инсон арзиш пайдо мекунад? дар доираи пурсишномаҳо матраҳ мегардад. Аз хулосаҳои назарсанҷӣ бармеояд, ки дар бисёре аз кишварҳо озодӣ ба унвони арзиши асосӣ ва зарурӣ чандон аҳамият надоштааст. Ҳатто дар кишварҳои мутараққӣ ва мутамаддини ҷаҳонӣ низ ба шинохту зарурати озодӣ ва махсусан, истиқлоли зеҳнӣ бетаваҷҷуҳӣ ба назар мерасад. Масалан, дар Россия 30 дар сад, дар Аврупо 75 дар сад ба масъалаи озодӣ таваҷҷуҳ кардаанду халос. Акнун таваҷҷуҳ менамоем, ки озодӣ ва истиқлол дар миёни табақаҳои гуногуни иҷтимои ҷаҳонӣ ҳанӯз ба таври бояду шояд роиҷ нашуда ва аҳамияти махсус пайдо накардааст.

Шашум. Ҳанӯз дар қадимтарин замонҳо истиқлолталабӣ ва истиқлолхоҳӣ дар шакли зеҳнию фикрӣ аслу ҳақиқати зиндагии инсонӣ маҳсуб меёфтааст ва инсони бостонӣ дар маҳдудаҳои танги фикрию маданӣ ва сиёсию иҷтимоӣ ба дарки мафҳум ва моҳияти истиқлол расида будааст. Низомҳои муосири демократӣ ва мардумсолорӣ, ки давлат ва ҷомеаҳои мутамаддини ҷаҳонӣ бидуни ин ҳолу ҳаво дигар нафас намекашанд, бар мабнои истиқлоли фикрию сиёсӣ устуворанд ва ҳанӯз дар қадимтарин намунаю моделҳои давлатдории миллӣ зуҳур кардаанд. Ба ин манзур, муҳаққиқон ба ин нукта таваҷҷуҳ мекунанд, ки тамрини демокросӣ ва мардумсолорӣ асрҳо қабл дар сарзамини Бохтари Ирон ба вуҷуд омада, решаҳои онро дар достонҳои қадимаи юнонӣ ҷустан норавост. Аз ин лиҳоз, тамрини демокросӣ аз Шарқ ба Юнонзамин мунтақил гардидааст. Барои намуна, пажӯҳишгарон менависанд, ки подшоҳи Ҳахоманишӣ Дориюш дар соли 492-и қабл аз милод сардори бузурги эронӣ Мордуниё (шавҳари хоҳари Дориюш)-ро барои саркӯби шӯриши юнониён ба фармондеҳии кулли қувваҳои Эрон мансуб мекунад. Мордуниё ҳамроҳ бо артиши бузург ва неруи дарёии азими худ зимни убур аз соҳилҳои Мадитрона (баҳри Миёназамин) ва шаҳрҳои мухталиф подшоҳон ва фармонравоёнро яке пас аз дигаре маѓлуб ва азл мекунад ва ба ҷойин онҳо намояндагони мунтахаби мардумро дар як Шуро (Маҷлис) ба раҳбарӣ мегуморад (ниг.: Лодан Амир Ҳусайн. Худосолорӣ ва дармондагӣ. Мубориза барои адолат, озодӣ ва мардумсолорӣ. –Лос-Анҷелес, 2014. -С.39). Бад-ин минвол Ҳукумати мардумсолорро Мордуниё ба Юнон интиқол дод. Демокросии Шӯроӣ, ки дар Ирони бостон оѓоз шуд, ҳудудан 550 сол пеш ба Юнон ва баъд ба Рум интиқол ёфт, вале тайи қарнҳо тадриҷан рӯ ба завол ниҳод ва ҳамзамон бо тавсеахоҳӣ ва қудратталабии мазҳаб нопадид шуд. Ин аст, ки мардумсолорӣ, яъне ташхиси андешаманд будани инсон, арҷ ниҳодан ба хиради инсон ва эҳтиром ба ҳуқуқи табиӣ (озодӣ, ирода ва интихоб)-и инсон аст. Мунтаҳо, вожаи юнонии демократия аз ду реша -- “демос” мардуми муфаккир, соҳибандеша, соҳибтафаккур, мустақиландеш ва “кратос” ҳокимият таркиб ёфтааст. Ба сухани дигар, дар доираи мафҳуми демокросӣ ҳокимият ва ё ҳукумати мардуми муфаккир ва мустақилфикр фаҳмида мешавад. Аз ин ҷост, ки дар садри низоми демократӣ ва ё мардумсолорӣ мардуми муфаккир ва соҳибандеша қарор доранд. Мардуми соҳибандеша ва мустақилфикр метавонанд, ки давлат ва ҷомеаи шоистаю боистаро созмон бидиҳанд ва боиси таҳаввулоту дигаргуниҳои куллӣ дар самтҳои гуногуни зиндагӣ бигарданд.

Ҳафтум. Дар ҳавзаҳои сиёсию фалсафӣ ва ҳунарию фарҳангии Юнони қадим баҳсҳои тӯлоние сари масоили муҳим матраҳ мегардиданд ва нафароне, ки ба мабоҳис ва маҳофил кашида мешуданд, дорои андеша ва дидгоҳи мустақил буданд. Махсусан, масъалаи баррасӣ ва таъйини ҷойгоҳ ва мақом-статуси “шаҳрванд” (гражданин) дар миёни аҳли илму сиёсат ва фалсафаи Юнони қадим суннат ва анъана будааст. Шаҳрванд ва ё гражданин, ки имрӯз дар сатҳи ҷаҳонӣ ба сифати мушаххасаи калидии иҷтимоӣ, сиёсӣ, ҳуқуқӣ ва маданӣ мутадовил аст, ҳанӯз дар Юнони қадим авлавият доштааст. Тибқи муҳтавои баҳсҳои мавҷуда, ҳар нафар наметавонистааст, ки ҳуқуқи шаҳрвандӣ (гражданӣ) дошта бошад ва танҳо нафар ва ё гурӯҳҳое ба ин мақом ва ҷойгоҳ (статус) мушарраф мегардиданд, ки қабл аз ҳама, соҳиби андешаи мустақил буда, дидгоҳ ва назари хос доштаанд. Дар зимн, нафарон ва ё гурӯҳҳое, ки мақом ва статуси шаҳрвандро доштанд, дар мабоҳису маҳофили сиёсию иҷтимоӣ ва фалсафию маданӣ фаъол будаанд ва сари масоили ҳалталаб, мушкилот ва муаммоҳои рӯзгору замон ба давлатмадорон ва сиёсиён ба баҳс мепардохтанд ва аз ин тариқ дар раванди сиёсию иҷтимоӣ ва фарҳангию маданӣ бевосита ширкат меварзидаанд. Ба ёд меоварем Суқроти ҳакимро, ки миёни ҷавонон ин суолро ба сифати пурсиши калидӣ матраҳ мекардааст: “Фазилат чист ва беҳтарин ҳукумат кадом аст?” Суқрот тавассути ин навъ пурсишҳои ҷиддӣ насли ҷавони замонашро ба андешидан, ковиш, мулоҳиза, тааммул ва посух додан водор месохтааст. Як сабаб ва иллати фишор овардан ва баъдан ба қатл маҳкум кардани Суқроти ҳаким бедор кардани фикри насли ҷавон ва посухҳои ҷиддӣ ҷустан ба пурсишҳои ҷиддии замон будааст. Суқрот то ҷое рисолат ва вазифаи шаҳрвандиашро муҳим медонистааст, ки мегӯяд: “То ҷон дар бадан дорам, аз ҷустуҷӯйи дониш ва огоҳ сохтани шумо ба он чи бояд бидонед, даст нахоҳам дошт…” (ниг.: Алейн де Боттон. Тасаллибахшиҳои фалсафа. Тарҷумаи Ирфон Собитӣ. –Теҳрон: Қақнус, 1383. –С.10). Пофишорӣ, ҷаҳду талош ва фаъолияти пурсамари донишмандону файласуфони Юнони қадим боиси ба вуҷуд омадани муҳиту фазои муътадили сиёсӣ, фалсафӣ, илмӣ, адабӣ, ҳунарӣ ва маданӣ ва ба истилоҳи имрӯза, “қишри фаъолони маданӣ”-и давр гардид.

Ҳаштум. Шартан, истилоҳи “Истиқлол”- ро метавон дар формулаи “огоҳӣ, фазилатмандӣ ва масъулиятшиносӣ” ғунҷоиш дод, чаро ки бидуни огоҳӣ (донишу маърифат) инсон ба озодӣ даст намеёбад ва истиқлолу огоҳӣ танҳо дар натиҷаи масъулиятшиносӣ ва масъулиятпазирӣ муяссар мегардад. Аз ҷониби дигар, ҷомеае, ки огоҳу масъулиятписанд нест, ба истиқлоли ҳақиқӣ ва воқеӣ намерасад ва ба бунбастҳои фикрию иҷтимоӣ мувоҷеҳ гардида, дар қайдубанди мушкилоти дохилӣ ва берунӣ дармемонад. Огоҳӣ сатҳи шуурнокии инсон аст, ки қудрат ва тавонмандиҳоро ба вуҷуд меоварад ва инсонро дар баробари ҷаҳону ҳастӣ ва табиат мустақил ва муқовим месозад.

Нуҳум. Ҷомеаи шаҳрвандӣ маҳсули сатҳи баланди огоҳиҳои инсонӣ буда, дар фазои истиқлоли фикрӣ созмон меёбад. Кайфият ва чигунагии фазои истиқлоли фикрӣ ба хидмат ва кору фаъолияти ҳадафмандонаи шаҳрвандон вобаста аст. Шаҳрванд нафарест, ки пеш аз ҳама, ҷасорати фикрию иҷтимоӣ дошта, ба хотири боло бурдани сатҳи огоҳиҳои иҷтимоӣ, сиёсӣ, фикрӣ ва мадании омма, ҳаллу фасли мушкилоту муаммоҳои зиндагӣ ва билохира манофеи миллию мардумӣ саъю талош меварзад ва ба масоил ва мушкилоти миллӣ ҳаргиз бетарафу бетафовут нест. Фаъол будан дар умури сиёсию иҷтимоӣ ва фарҳангию маданӣ аслу бунёди ҷомеаи шаҳрвандиро ташкил медиҳад. Аз ин ҷост, ки дарёфти мақом ва ҷойгоҳи шаҳрванд ҳам осон нест. Барои расидан ба ин мартаба саъю талоши фаровон мебояд.

Даҳум. Миллате, ки аз назари фикрӣ қавист, миллати истиқлолист. Миллатҳое, ки сатҳи огоҳию фикрии баланд доранд, барои рушду нумуи ватан, кишвар ва давлаташон барномарезиҳои дархӯри сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ, мафкуравӣ ва маданӣ роҳандозӣ мекунанд. Аз сӯйи дигар, маҳз истиқлоли фикрӣ шароити мусоиди гуфтугӯ, муколимот ва мубодилотро дар сатҳи миллӣ ва фаромиллӣ фароҳам меоварад. Илова бар ин, давлате, ки шаҳрвандонаш зарфияти лозимаи сиёсӣ, фикрӣ, иҷтимоӣ ва эҷодӣ надоранд, дар шароити бархӯрдҳои сиёсию тамаддунӣ ва геополитикӣ осебпазир буда, дар баробари бурузу зуҳури хатарҳои рӯзафзуни биологию иҷтимоӣ тобовор буда наметавонанд. Ба ин маънӣ:

Миллате огоҳ андар моҷарои имтиёз

Дар дифоъ аз хеш соҳибимтиёзӣ мекунад.

Ҷашни 34-умин солгарди Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон муборак. ҳамватанони гиромӣ!

Нозим Нурзода - корманди Академияи миллии имлҳои Тоҷикистон

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Пешвои Миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Иҷлосияи 16 -уми Шӯрои Олӣ, ки дар шаҳри Хуҷанд 16-ноябри соли 1992 - баргузор гардида буд - Сухани аввалинашон - ман ба шумо сулҳ меорам. Дар мудати кӯтоҳ алангаи ҷанги бародаркуширо хомӯш карданд. Дуюм суханашон -Ман тамоми гурезагонро бармегардонам ин ҳам шуд. Тақдири гурезаҳои иҷборӣ сарвари давлатамонро

ором намегузошт. Бо талошу муборизаҳои зиёд ҳамаи гурезагони тоҷики дар давлатҳои ҳамсоя буда ва инчунин дар Амрико бударо низ ба Ватан баргардонид. Сухани сеюмашон ман Тоҷикистонро обод мекунам. Тоҷикистон дар вазъияти хеле душвори иқтисоди ва иҷтимои қарор дошт. Мамлакати мо дар натиҷаи ҷанги бародаркуши тамоман касод шуда буд. Дар як тараф гуруснагӣ, хунрезӣ, дар як тараф гурезагон ва бемориҳои зиёде буданд.

Тоҷикистон дар вартаи нестшави қарор дошт ба ҳамин нигоҳ накарда Пешвои Миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баҳри бунёди ҷомеаи ҳуқуқбунёду демократӣ ҷаҳду талош мекарданд. Ба ҳамаи ин душвориҳо нигоҳ накарда ҷони худро дар хатар гузошта баҳри Истиқлолияти Тоҷикистон талош намуданд ва Истиқлолиятро ба даст оварданд. Ҳимояи шарафи ҳар як фардро вазифаи аввалиндараҷаи худ медонанд. Дастовардҳои ин шахси баруманд ниҳоят зиёд буда, шоистаи ҳама гуна ситоишанд. Истиқлолият беҳтарин неъмат ва гаронтарин арзишгароии ҳар давлату миллат мебошад. Истиқлолият ободии Ватан, озодии ҳар фарди миллати тоҷик, хушбахтии модарони мову шумо, хандаи кудакон озодии занон мебошад.

Оре имрӯз кучаҳои зебои шаҳрамон, хонаҳои баландошёна, мактабҳо, боғчаҳо, беморхонаҳо, боғҳои истироҳатӣ, зебогии қасри Парлумон, ҷиллои парчам, ҷилои гулу гулбутаҳои ороиши, пайкараи Исмоили Сомонӣ, маҷмааи Истиқлол, роҳҳои зиёде ки то ба имрӯз сохта шудаанд ва сохта шудаистодаанд, масҷиди калон бо кандакориҳои зебои тоҷикӣ ин ҳама зебогии Ватани мо аз неъмати Истиқлолият мебошад. Имрӯз таҷриба ва фарҳанги сулҳи тоҷикон барои дигар кишварҳо намунаи ибрат гардидааст ва аз он самаранок истифода мебаранд.

Тоҷики ман, шаҳсутуни қасри миллат ваҳдат аст! Тоҷики ман, пояи эъмори давлат ваҳдат аст ! Мактаби сулҳофари тоҷик гувоҳӣ медиҳад , Миллати соҳибкитобе эътибори ваҳдат аст! Рӯи олам чун биҳиштӣ, ҳиссаимони манӣ, Ҷон ба қурбонат Ватан, ту Тоҷикистони манӣ.

Тоҷики ман, қадри истиқлоли давлатро шинос, Тоҷики ман, қиммати иқболи миллатро шинос. Сарнавишти миллат имрӯз ҳаст андар дасти мо, Рушд ёбад мамлакат, ту қадри неъматро шинос .

Рӯи олам чун биҳиштӣ, ҳиссаимони манӣ, Ҷон ба қурбонат Ватан, ту Тоҷикистони манӣ.

Эй гулистони Ирам, эй ҷаннатулмаъвои ман,

Эй Хуросони навин, эй ҳастиву дунёи ман.

Бо ту дорам сарфарозӣ, рӯйи олам, эй Ватан,

Аз ту ин хушбахтиву имрӯзу ҳам фардои ман.

Рӯи олам чун биҳиштӣ, ҳиссаимони манӣ,

Ҷон ба қурбонат Ватан, ту Тоҷикистони манӣ.

Эй диёри сабзу хуррам, ифтихорам зинда бош!

Бо ту тавъам омада бахту барорам, зинда бош!

Қуллаҳо дастори суфу водиҳо гулдӯзипӯш,

Аз тамошо бишканам ҳардам хуморам, зинда бош!

Рӯи олам чун биҳиштӣ, ҳиссаимони манӣ,

Ҷон ба қурбонат Ватан, ту Тоҷикистони манӣ.

Истиқлолияти Ватани маҳбубамон нишон дод,ки имрӯз Тоҷикистони озоду ободамон таҳти роҳбарии оқилонаю хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар тамоми соҳаҳо ба комёбию дастовардҳои беназир соҳиб гардида, ҳамчун давлати демократӣ, дуняви ва сулҳхоҳу сулҳпарвар дар арсаи байналмилалӣ обрӯю нуфузи баландро соҳиб шуд. Имрӯз ҳар яки мо ҳамчун соҳибватан ифтихор мекунем,ки Ватани ободу зебо ва пешрафта дорем. Ҳамкорони азиз,бо шарофати соҳибистиқлолии кишвар мардуми тоҷик расму оинҳои беҳтарини қадимаи хешро ,ки бо мурури солҳо аз байн мерафтанд, аз нав эҳё карда , ҷашну маросим ,санаҳои таърихӣ ва дигар арзишҳои миллиро дар сатҳи баланд таҷлил мекардаги шуд. Зинда бод Истиқлолияти Тоҷикистон, зинда бод Тоҷикистони азизи мо бо фарзанди фарзонаи миллат Эмомали Раҳмон!

Бигузор Истиқлолияти Тоҷикистон асрҳо поянда бимонад. Ба ҳамаи яко яки шумо хона ободӣ, саломатӣ , умри дароз орзӯ дорам, Истиқлолият муборак ҳамватанони азиз!

Шамсова С.С. МД - Ходими илмии Маркази таҳқиқоти технологияҳои инноватсионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон