Ледники Таджикистана - это не только природное чудо, но и важный элемент экосистемы, влияющий на водные ресурсы страны. Расположенные в высокогорьях Памира, эти ледяные массы служат источниками рек, которые орошает сельское хозяйство и обеспечивают питьевую воду для миллионов людей. Ледники Таджикистана, среди которых крупнейшие - Федченко, представляют собой уникальные природные объекты, а их величие поражает своей масштабностью. На сегодняшний день в Таджикистане насчитывается более 8 тысяч ледников, занимающих около 8% площади страны.

Однако глобальное потепление оказывает значительное влияние на ледниковые системы. Повышение температуры воздуха приводит к ускоренному таянию льдов, что, в свою очередь, угрожает не только экосистемам, но и устойчивости водоснабжения. Потери льда на таджикских ледниках ежегодно увеличиваются, что может привести к изменению режима рек и уменьшению объемов воды в будущем.

Изменения в ледниковом покрове Таджикистана уже приводят к последствиям для местных сообществ, сельского хозяйства и гидроэнергетики. В то время как ранее стабильные водные потоки становятся непредсказуемыми, устойчивость региона перед лицом изменения климата требует комплексных научных исследований и принятия мер для сохранения природных богатств.

Ледники Таджикистана - это не только символ величия природы, но и напоминание о необходимости заботиться о нашей планете, чтобы сохранить ее для будущих поколений.

Президент Республики Таджикистан, Лидер нации уважаемый Эмомали Рахмон активно продвигает защиту ледников на международной арене. Правительство реализует программу мониторинга и сохранению ледников.

В Послании Лидера нации уважаемого Эмомали Рахмона к Маджлиси Оли от 21 декабря 2021 года было подчеркнуто: «За последние несколько десятилетий исчезла почти треть общего объема ледников нашей страны, из которых формируются более 60 процентов водных ресурсов Центрально-Азиатского региона.

Принимая во внимание это, наша страна совместно со своими международными партнерами прилагает усилия с целью объявления 2025 года Международным годом защиты ледников, назначения Всемирного дня защиты ледников и образования Международного фонда защиты ледников. Справиться с вызовами глобального потепления - это комплексная задача, требующая усилий на различных уровнях: от индивидуального до международного. Вот несколько ключевых направлений, которые могут помочь в борьбе с глобальными климатическими изменениями:

1. Снижение выбросов парниковых газов

Одной из главных причин глобального потепления является накопление парниковых газов в атмосфере, таких как углекислый газ, метан и закись азота. Чтобы справиться с этим, необходимо:

-переход на возобновляемые источники энергии: солнечные и ветряные установки, гидроэнергетика, геотермальная энергия и другие формы чистой энергии;

-энергосбережение: повышение энергоэффективности в промышленности, строительстве и транспорте;

-углеродное налогообложение: введение налогов на выбросы углекислого газа и другие меры, направленные на стимулирование сокращения загрязнения.

2. Адаптация к изменениям климата

Некоторые последствия глобального потепления уже становятся очевидными, и необходимо адаптировать инфраструктуру и общество к этим изменениям. Это включает в себя:

-устойчивое водоснабжение: использование современных технологий для управления водными ресурсами, включая методы по сохранению воды и перераспределению ее в регионы, где наблюдается дефицит;

-строительство устойчивых к климатическим изменениям инфраструктур: проектирование зданий и дорог, которые выдержат экстремальные погодные условия (например, сильные наводнения, засухи);

-адаптация сельского хозяйства: внедрение устойчивых к изменению климата сельскохозяйственных практик, таких как устойчивые к засухам культуры и системы орошения.

3. Защита и восстановление экосистем

Экосистемы, такие как леса, океаны и болота, играют ключевую роль в поглощении углекислого газа и регулировании климата. Их защита и восстановление могут существенно замедлить глобальное потепление:

-защита лесов: прекращение вырубки лесов и стимулирование масштабного лесовосстановления;

-сохранение биоразнообразия: поддержка экосистем, которые обеспечивают важные экологические услуги, включая углеродное поглощение;

-восстановление природных углеродных поглотителей: например, восстановление влажных экосистем, таких как торфяники.

4. Международное сотрудничество

Климатические изменения - это глобальная проблема, и борьба с ними требует совместных усилий всех стран:

Международные соглашения: поддержка и выполнение таких соглашений, как Парижское соглашение, направленных на ограничение повышения температуры на планете.

Трансфер технологий: помощь развивающимся странам в переходе на экологически чистые технологии и укрепление их устойчивости к климатическим изменениям.

Конечно, Международный год защиты ледников может стать важным шагом в привлечении дополнительных финансовых ресурсов и поддержки для Таджикистана.

В заключение нужно отметить, что глобальное потепление - это одна из самых серьезных угроз, с которыми сталкивается современное общество. Последствия изменения климата, такие как повышение температуры, таяние ледников, изменение погодных условий и потеря биоразнообразия, затрагивают все уголки планеты. Таджикистан, с его уникальными ледниками и уязвимой экосистемой, находится на передовой линии этого глобального вызова.

Тем не менее, существуют пути, чтобы справиться с этими угрозами. Это комплексное сочетание усилий на уровне политики, науки, технологий и общества. Переход к возобновляемым источникам энергии, повышение энергоэффективности, защита экосистем и международное сотрудничество - все эти меры могут значительно замедлить темпы изменения климата и минимизировать его последствия.

Важно помнить, что каждый из нас может внести свой вклад в сохранение планеты для будущих поколений. Борьба с глобальным потеплением требует коллективных усилий и готовности действовать на всех уровнях. Только совместными усилиями можно сохранить природу и обеспечить устойчивое будущее для человечества.

Юсуфи Фарзона, - младшый научный сотрудник отдела Европы

Института изучения проблем стран Азии и Европы НАНТ

Использованные источники:

1.https://ru.wikipedia.org/wiki/Ледники_Таджикистана

2. https://e-cis.info/news/566/100601/

3.https://www.rtsu.tj/news/...

Қидмати Наврӯз ва вуҷуди ин ҷашн ба замонҳои пеш аз шаклгирии давлатҳо дар қаламрави Ориёно ва қабл аз давраи модҳо ва Ҳахоманишиён бармегардад. Наврӯз дар Авасто зикр нашудааст, зеро Наврӯз як иди миллӣ маҳсуб мешуд ва Авасто як китоби динӣ буда, ҷашнҳои хоси худашро дошт. Аммо баъд аз гузашти замон саранҷом дини зардуштӣ ҳам ҷашни Наврӯз ва ҳам Меҳргонро мепазирад.

Дар устураҳои Наврӯз омадааст, ки ориёиён муътақид буданд, ки Худованд ҷаҳонро дар шаш рӯз офарид ва дар рӯзи шашум ба Офтоб фармони ҳаракат дод, то ҳама мавҷудот аз ҳарорату рӯшноии он мустафид шаванд ва ҳамон рӯз, ки Офтоб ба афлок шуруъ ба ҳаракат намуд, Наврӯз буд. Хайём ин мавзуъро дар «Наврӯзнома» чунин баён медорад: «Гӯянд чун Эзиди таборак ва таоло бад-он ҳангом, ки фармон фиристод, ки субот баргирад, то тобиш ва манфиати ӯ (Офтоб) ба ҳама чизҳо бирасад, Офтоб аз сари Ҳамал бирафт ва Осмон ӯро бигардонид ва торикӣ аз рӯшноӣ ҷудо гашт ва шабу рӯз падидор шуд ва он оғоз шуд мар таърихи ин ҷаҳонро».

Дар ғолиби достонҳои асотирӣ пайдоиши Наврӯз ба замони Пешдодиён нисбат дода шуда ва аз Ҷамшед подшоҳи машҳури Пешдодӣ ба унвони бунёдгузори ин ҷашн ёд гардида ва дар дарозои таърих Наврӯз бо номи ҷашни Наврӯзи Ҷамшедӣ низ маъруф будааст.

Хайём ривояти дигареро низ дар робита ба Наврӯз меоварад ва он чунон аст: Замоне ки Ҷамшед бар девон ғалаба намуд ва анвои саноеъро ба мардум омӯхт, бо уламо ва мубадон нишасте баргузор кард ва дар он нишаст аз уламо пурсид, чист ки ин подшоҳӣ бар ман боқӣ ва поянда дорад? Гуфтанд: «Дод кардан ва дар миёни халқ некӣ». Пас ӯ дод бигустурд ва уламоро бифармуд, ки рӯзи мазолим (додхоҳӣ ё шикояте аз зулм) ман бинишинам, шумо назди ман оед, то ҳар чи дар ӯ дод бошад, маро бинамоед, то ман он кунам ва нахустин рӯз, ки ба мазолим биншаст, рӯзи Ҳурмузд аз моҳи Фарвардин буд. Пас он рӯзро Наврӯз ном карданд».

Абурайҳон Берунӣ, ки навиштаҳояш дар заминаи Наврӯз ғанитарин ва муътабартарин осори мактуб аст, дар мавриди пайдоиши Наврӯз дар «Осору-л-боқия» навиштааст, ки «Ва чун Чамшед ба подшоҳӣ расид, динро аз нав кард. Ва ин кори хеле бузург ба назар омад ва он рӯзро, ки рӯзи тозае буд, Ҷамшед ид гирифт, агарчи пеш аз ин ҳам Наврӯз бузургу муаззам буд». Дар идома Берунӣ менависад, ки «Ва дар ин рӯз расм аст, ки мардумон барои якдигар ҳадя мефиристанд. Ва сабаб ин аст, ки найшакар рӯзи Наврӯз ёфт шуд. Ва чун Чамшед дид, ки он ширин аст, амр кард, ки оби ин найро берун оваранд ва аз он шакар созанд. Ва он гоҳ дар рӯзи панҷум шакар ба даст омад ва аз роҳи табаррук ба он мардум барои якдигар шакар ҳадя фиристоданд».

«Ва дар рӯзи шашуми ин моҳ, -менигорад Берунӣ, -Наврӯзи Бузург аст. Ва гӯянд, ки Худованд дар ин рӯз аз офариниши ҷаҳон осуда шуд. Дар ин рӯз Худованд Муштариро биёофарид ва фархундатарин соатҳои он рӯз соатҳои Муштарӣ аст». «Ва ҳар шахсе аз роҳи табаррук ба ин рӯз дар таште ҷав кошт. Сипас ин расм пойдор монд, ки рӯзи Наврӯз дар канори хона ҳафт хел аз ғалла бар ҳафт табақ бикоранд. Ва аз рӯидани ин ғалла бар хубию бадии зироат ва ҳосили солиёна пешгӯи кунанд»- идома медиҳад Берунӣ.

Дар устураҳои наврӯзӣ гуфтаанд, ки дар айёми Наврӯз руҳи гузаштагон аз ҷойгоҳи осмонии худ ба замин, ба хонаҳои хешовандони худ боз мегардад. Бозмондагон барои хушии ҳар чи бештари руҳи гузаштагони худ хони наврӯзӣ бо ҳафт ғизои оғози ҳарфи ҳар калимааш бо шин шуруъ шуда меоростанд: Шаҳду ширу шаробу шакару, шамъу шамшоду шоя (мева).

Интихоби рақами ҳафт ба далели муқаддас будани он аст, мисли ҳафт кавокиб, ҳафт табақа, ҳафт осмон, ҳафт пушт ва ғайра.

Ба далели боварҳои исломӣ сирка ҷои шароби нобро гирифта ва ҳафт шин ба ҳафт син табдил шуда: Сир, себ, сабза, санҷид, сирка, сунбул, сипанд.

Аммо роҷеъ ба хони наврӯзӣ назари дигарест, ки ба ҳақиқати суннати Наврӯз бештар наздикӣ дорад. Дар ойинҳои наврӯзӣ барои чидани хони наврӯзӣ аз зарфҳои мунаққаши бисёр нафисе, ки аз Чин оварда шуда буд, истифода мекарданд ва онҳоро ба адади ҳафт амшоспанд (фаришта) (Баҳманамшоспанд, Шаҳриварамшоспанд, Сипандурмузамшоспанд, Хурдодамшоспанд, Урдубиҳиштамшоспанд ва Мурдодамшоспанд ҳамроҳ бо Аҳурамаздо) бар сари хонҳои наврӯзӣ мегузоштанд ва аз ин рӯ хони наврӯзӣ номи ҳафт чинӣ гирифта буд ва баъдҳо ба сурати ҳафт шин даромада аст.

Аммо Наврӯз дар таърих: Гарчи иттилои дақиқе аз Наврӯзи давраи Каёниён дар даст нест, аммо дар ин ки ойинҳои ин ҷашн дар рӯзгори онон риоя мешудааст, тардиде вуҷуд надорад.

Рӯзи Наврӯз дар замони Каён,

Мениҳоданд мардуми Ориён

Шаҳду ширу шаробу шакари ноб,

Шамъу шамшоду шоя андар хоб.

Дар аҳди Ҳахоманишиён (солҳои ҳукумат 700-675–330 пеш аз милод) Наврӯз бо шукӯҳи хосе дар Тахти Ҷамшед баргузор мегашт. Ҳама чиз дар Тахти Ҷамшед барои бузургдошти ин ҷашн бино шуда буд. Пеш аз анҷоми ташрифоти Наврӯз бузургони шоҳаншаҳӣ ва намояндагони кишварҳо ба тахти Ҷамшед меомаданд ва ҳазорон чодар мезаданд. Дар сангнигораҳои Тахти Ҷамшед 23 халқи пайрави шоҳаншоҳӣ ва дарбориён бо ҳамроҳи аспҳо ва гардунаҳои подшоҳӣ ва сарбозон дида мешаванд.

Барои шоҳ рӯзи аввал бори ом, яъне пазироии мурдум буд, дувумин рӯз баландпоятарин касон, аз шумори деҳқонон (ашроф) ва аъзои хонадони онҳоро мепазируфт, рӯзи сеюм мубадон пазируфта мешуданд, рӯзи ҷаҳорум хонаводаи худ ва наздикони хешро қабул мекард ва рӯзи панҷум фарзандон ва коргузорони худро мепазируфт ва ба ҳар кадоме, ки рутбаи баландтареро шоиста буд, арзонӣ медошт ва рӯзи шашум шоҳ Наврӯзро барои худ дар хилват ҷашн мегирифт.

Он тавре ки аз катибаҳои даврони Ҳахоманишӣ бармеояд, замони оғози соли нав, замони мушаххас ва дақиқе надошта, балки тағйир меёфтааст. Бино ба ахбори ин катибаҳо дар сартосари даврони Ҳаҳоманишӣ замони оғози соли нав аз 21 исфандмоҳ (12 март) то 9 урдубиҳишт (29 апрел) дар гардиш будааст.

Аз ахбори сангнавиштаҳои Дориюши Бузурги Ҳахоманишӣ (солҳои подшоҳӣ 521-486 пеш аз милод) дар Бесутун маълум мешавад, ки соли нав дар ин аҳд дар фасли тирамоҳ ё поиз оғоз мешуд ва ҷашни Меҳргон ҷашни иди аввали сол буд. Дар охири фармонравоии Дориюши Бузург тақвими хуршедиро пазируфтанд ва бар тибқи он сол ба дувоздаҳ моҳи сирӯзӣ ва ба изофаи панҷ рӯзи изофӣ (онро панҷи дуздида низ мегуфтанд) тақсим мешуд ва дар эътидоли баҳорӣ оғоз мегардид. Ин сол аз ойини митроии куҳан гирифта шуда буд ва ба соли дини зардуштӣ мубаддал гашт.

Наврӯз дар замони Дориюши Бузург дар Миср роиҷ гардид ва инчунин бархе усули гоҳшумории мисриёнро Ҳахоманишиён иқтибос карданд.

Бо шинохти таърихи дудмони Ашконӣ (солҳои подшоҳӣ 250 пеш аз милод – 226 мелодӣ) ва бо пайдо кардани осори бостонии аҳди Ашконӣ, мисли сафолнавиштаҳо дар харобаҳои шаҳри Нисо (18 км шимолу ғарбии Ашқобод) маълум гардид, ки Наврӯз дар даврони шоҳаншоҳии онон ва айёми қадимтар аз ду ҳазор сол пеш дар оғози баҳор будааст. Бояд гуфт, ки пас аз замони ҳукумати селевкиҳо, ҳарчанд, ки Ашкониён аз ақвоми ориёӣ ва зардуштимазҳаб буданд, вале тасаллути 80 солаи юнониён дар онҳо асар карда, дар хусуси одобу русуми аҷдодӣ бетараф буданд, аз ин рӯ дар аҳди Ашкониён Наврӯз бештар аз ҷониби мардум ҷашн гирифта мешудааст. Аммо дар охири давраи ҳукмронии 486 солаи онҳо, дубора ба сунану анъаноти аҷдоди хеш баргаштан дар онҳо қувват гирифт.

Дар тамоми даврони Сосониён (солҳои подшоҳӣ 226-651) Наврӯз чун ҷашни миллӣ ба шумор мерафт. Ба ҳамин ҷиҳат ҳатто мардуме, ки пайрави ойини зардуштӣ набуданд, мисли оромиён, арманиён ва гурҷиён, аммо дар ҳавзаи ҳукумати Сосониён зиндагӣ доштанд, низ дар он ширкат доштанд. Мисли замони Ҳахоманишиён дар ин аҳд низ панҷ рӯзи аввали фарвардин чашни Наврӯз гунаи ҳамагонӣ доштааст ва онро Наврӯзи Омма ва ё Наврӯзи Кучак номидаанд. Наврӯзи Бузург ё Хурдодрӯз, ки шашумин рӯзи фарвардинмоҳ аст, назди Сосониён бисёр муҳим буд. Ба ин рӯз бисёр ҳодисаҳоро иртибот медиҳанд, мисли зода шудани Зардушт ва ба пайғамбарӣ баргузидани ӯ, вуқуи растохез дар ин рӯз. Дар тақвимҳои суғдӣ ва хоразмӣ рӯзи таваллуди Сиёвуш рӯзи шашуми фарвардинмоҳ аст ва бо ин сол оғоз мешуд.

Низомулмулки Тусӣ вазири машҳури салотини Салҷуқӣ нуктаи муҳиме дар бораи яке аз суннатҳои ҷашни Наврӯз дар замони Сосониён дар «Сиёсатнома» сабт кардааст. Ӯ менависад, ки «расми мулуки Аҷам ҷунон будааст, ки рӯзи Наврӯз ва Меҳргон подшоҳ иҷозаи дидори оммаи мардумро медодааст ва ҳеҷ касро монеа аз дидори подшоҳ набудааст. Ҳар кас қиссаи хеш навишта ва шикояти худро омода мекард ва шоҳ номаҳо ва шикоятҳои мардумро як-як баррасӣ менамуд. Агар аз шоҳ шикояте мешуд, мубади мубадонро довар таъйин карда, шоҳ аз тахт ба зер меомад ва пеши мубад ба дузону менишаст ва мегуфт: «Нахуст аз ҳамаи довариҳо доди ин мардро аз ман бидеҳ ва ҳеҷ майлу муҳобо макун». Он гоҳ мунодӣ кардӣ, ки «ҳар киро бо малик хусумате ҳаст, ҳама ба як сӯ бинишинанд, то нахуст кори шумо бигзорад». Пас мубад ба доди мардум расидагӣ мекард ва дод ба тамомӣ меситонд ва агар касе бар малик даъвии ботил карда буд, уқубати бузург ба ӯ медод ва мегуфт: «Ин сазои он касест, ки бар малик ва мамлакат айб ҷӯяд ва ин далерӣ кунад». Дар идома Низомулмулк менависад, ки аз вақти Ардашер Бобокон то ба рӯзгори Яздигурд ҳам бар ин ҷумла буд ва Яздиҷурд расмҳои падаронро бигардонид ва андар ҷаҳон бедод кард, суннатҳои бад ниҳод ва мардумон дар ранҷ афтоданд». Дар воқеъ ин расм тавассути Яздигурди дувуми Сосонӣ, писари Баҳроми Гӯр, ки солҳои 439-459 подшоҳӣ кардааст, аз миён бардошта шуд.

Дар ойини наврӯзии Сосониён адади ҳафт аҳамият доштааст. Сосониён дар Наврӯз ҳафт донаро бар ҳафт сутун мекоштанд ё ноне мепухтанд аз ҳафт ғаллаи мухталиф.

Таваҷҷуҳе, ки Наврӯз дар замони Сосониён аз он бархӯрдор буд, дар мусиқии онҳо низ инъикос шудааст. Дар миёни оҳангҳои даврони Сосонӣ, номҳои Наврӯз, Сози Наврӯз, Наврӯзи Бузург ва Наврӯзи Қубод хеле маъруфанд.

Баъд аз густариши ислом дар сарзамини Хуросони Бузург аз ҷалоли ҷашни Наврӯз коста мешавад. Наршахӣ дар «Таърихи Бухоро» ба ҳангоми тавсифи ҷуғрофиёии деҳи Варахша, ки дар наздикии Бухорост, менависад, ки дар ин деҳ ҳар 15 рӯз бозор доир мешавад. Ва чун бозори охир бошад, 20 рӯз бозор кунанд ва рӯзи 21 Наврӯз кунанд ва онро Наврӯзи кишоварзон гӯянд.

Дар миёни ҳама ҷашнҳое, ки пас аз ислом дар қаламрави Хуросони Бузург ба далели бетаваҷҷуҳии ҳокимон ба фаромӯшӣ супорида шуданд, Наврӯз тавонист ҷойгоҳи худро ба унвони ҷашни миллӣ ҳифз кунад. Далели пойдор мондани Наврӯз дар фарҳанги мо ин пайванди амиқи ин ҷашн бо ойинҳои миллати мо, таърихи кишвар ва ҳофизаи фарҳангии мо тоҷикон аст.

Гуфта мешавад, ки арабҳо пас аз фатҳи қаламрави Эрон ва Хуросони Бузург молиёти сангине барои баргузори ҷашни Наврӯз ва Меҳргон вазъ карданд. Халифаҳои Умавӣ ва Аббосӣ низ ин равияро идома доданд, агарчи баъдҳо худи халифаҳо дар ҷашни Наврӯз ҳузур пайдо мекарданд. Аз баргузории ойинҳои наврӯзӣ дар замони Умавиён мадраке дар даст надорем, аммо дар замони хилофати Аббосиён ба гуфтаи Табарӣ Муътазиди Аббосӣ (892-902) мардуми Бағдодро аз барафрӯхтани оташ дар рӯзи Наврӯз ва пошидани об ба рӯи роҳгузарон манъ кард, вале пас аз нигаронӣ аз эҳтимоли ошӯби мардум фармони худро пас гирифт. Бино ба хабари Табарӣ Муътазиди Аббосӣ соли 282 ҳ.қ./895/96) дастур дод, ки «бахшнома ба тамоми ақтори кишвар содир шавад, ки Наврӯзро дар ёздаҳуми моҳи Ҳазирон муқаррар кунанд ва Наврӯзи аҷамиро Наврӯзи муътазидӣ биноманд. Бахшномаҳо аз шаҳри Мавсил ба ҳама ҷо содир шуд, зеро Муътазид дар он замон дар Мавсил иқомат намуда буд. Ӯ дар ин тағйир ва табдил рифоҳи мардумро манзур дошт, зеро хироҷро ҳамеша дар Наврӯз мегирифтанд ва бо ҳолу вазъи мардум татбиқ намешуд».

Аббосиён гоҳе барои пазириши ҳадяҳои мардум аз Наврӯз истиқбол мекарданд.

Бо рӯи кор омадани силсилаҳои Тоҳириён. Саффориён, Сомониён ва Оли Буя ҷашни Наврӯз бо густурдагии бештаре баргузор мешуд. Дар ин давраҳо шоирон бо фаро расидани Наврӯз дар ситоиши он шеър месароиданд ва ба шоҳ фарорасии Наврӯзро шодбош мегуфтанд. Байҳақӣ аз шукӯҳи маросими Наврӯз дар дарбори Ғазнавиён навиштааст ва шоирони ин дарбор чун Фаррухӣ, Манучеҳрӣ, Унсурӣ ва Саъди Салмон дар ситоиши Наврӯз шеърҳо сурудаанд. Аз ҷумла Унсурӣ дар пешгоҳи султон Маҳмуд ин чакомаро суруда буд:

Боди наврӯзӣ ҳаме дар бустон бутгар шавад,

То зи сунъаш ҳар дарахте луъбати дигар шавад.

Боғ ҳамчун кулбаи баззоз пурдебо шавад,

Бод ҳамчун талбаи аттор пуранбар шавад…

Рӯз ҳар рӯзе бияфзояд чу қадри шаҳриёр,

Шаб чу умри душманони ӯ ҳаме камтар шавад.

Дар даврони Салҷуқиён ба дастури Ҷалолиддини Маликшоҳ теъдоде аз мунаҷҷимон, аз ҷумла Хайём барои беҳсозии гоҳшуморӣ ҷалб шуданд. Ин гурӯҳ Наврӯзро дар замони вуруди офтоб ба бурҷи ҳамал қарор доданд ва ҷойгоҳи онро собит намуданд. Бар асоси ин гоҳшуморӣ, ки ба тақвими Ҷалолӣ маъруф шуд, барои собит мондани Наврӯз дар оғози баҳор муқаррар шуд, ки ҳудудан ҳар чаҳор сол як бор (гоҳе ҳар панҷ сол як бор) теъдоди рӯзҳои солро ба ҷои 365 рӯз 366 рӯз дар назар бигиранд. Ин гоҳшумор аз соли 392 ҳиҷрӣ /1001-1002 оғоз гирифт.

Дар Ҳинд низ ҷашни Наврӯз пешинаи таърихӣ дар фарҳанги он дорад. Ба хусус аз оғози ҳукумати Бобуриён дар ин сарзамин Наврӯз шукӯҳи ҷашни миллиро ба худ гирифт, ки дар он Ҷалолуддин Муҳаммади Акбар (1542-1605) нақши муҳиме дошт. Ӯ соли 1584 (992 ҳ.) тақвими исломиро мансух ва тақвими хуршедии эрониёнро ба ҷои он ривоҷ дод. Акбар, ки зиндагиномаи худро ба форсии тоҷикӣ навишт, менигорад, ки бо зинда кардани ҷашнҳои куҳан, ки ба муддати ҳазор сол аз ривоҷ афтода буд, шодӣ ба хотираҳои маҳзуну ғамгин боз гардонад. Далели ин иқдомро хости хушнудии Худованд хондааст. Ҷашни Наврӯз дар солҳои салтанати Ҷаҳонгир (1605-1627) ҳар сол аз ибтидои фарвардин то ҳаждаҳуми ҷашни Наврӯз бар пой мешуд ва рӯзи нуздаҳум бо баргузории Ҷашни Шараф поён меёфт. Бар асоси асноди таърихӣ Нурҷаҳон маликаи ин дарбор аз мунаҷҷимон мехост, ки ранги марбут ба солро ба ӯ бигӯянд, то деворҳо, пардаҳо, фаршҳо ва либоси канизҳоро ба ҳамон ранг тағйир диҳад. Дар дарбори писари Ҷаҳонгир – Шоҳҷаҳон (1628-1658), ки Тоҷмаҳалро сохтааст, баргузории Наврӯз идома ёфт. Аммо дар замони Аврангзеб, ки пас аз Шоҳҷаҳон ба тахт нишаст ва шоҳи мутаассиб буд, ҷашни Наврӯз мутаваққиф шуд.

Наврӯз пас аз ҳазорсолаҳо ҳанӯз ҳам бар андешаву фарҳанги ҳавзаи тамаддуни ороиёӣ тасаллут дорад ва тавонистааст марзҳои ақидатиро дарҳам бишканад.

Наврӯз ҳамон гуна ки ҳазорон сол пеш барои ориёиён эҳсоси шукуфоӣ, қудрат, покӣ, сафо ва садоқатро медод, имрӯз барои мо чун риштаест, ки моро ба ғанову азамати куҳансарзаминамон пайванд медиҳад ва барои ҳамин аст, ки Наврӯз тавонистааст аз мушкилоти бузургу ҳавлноки садаҳо бигзарад ва худро то рӯзгори мо ба саломат бирасонад.

Наврӯз агар муҷассамае аз Зардушт ё Буддо мебуд, шояд акнун дигар вуҷуд надошт, Наврӯз агар ниёише барои Аҳурамаздо мебуд, шояд инак фаромӯш гардида буд; Наврӯз агар суруде дар васфи Иронвиҷ мебуд, шояд инак бемафҳум ва ғариб ҷилва менамуд. Аммо Наврӯз на муҷассамаест, ки бишканандаш ва на сурудест, ки фаромӯш шавад. Наврӯз руҳи миллати мост, ки дар дарозои таърих бо таҳаммули ҷабру ситами турку тозӣ бо қомати росту босалобат аз ғурури миллӣ ва фарҳангамон посдорӣ намуд.

Дар ихтитоми сухан ба расми табрикоти наврӯзӣ аз паёмбари ғазали форсӣ-тоҷикӣ - Саъдӣ имдод меҷӯем:

Баромад боди субҳу бӯйи Наврӯз,

Ба коми дӯстону бахти пирӯз.

Муборак бод ин солу ҳама сол,

Ҳумоюн бод ин рӯзу ҳама рӯз.

Чу оташ дар дарахт афканд гулнор,

Дигар манқал манеҳ, оташ маяфрӯз

Чу наргис чашми бахт аз хоб бархост,

Ҳасадгӯдушманонро дида бардӯз.

Баҳоре хуррам аст, эй гул куҷоӣ?

Ки бинӣ булбулонро нолаву сӯз.

Ҷаҳон бе мо басе будасту бошад,

Бародар, ҷуз накуномӣ маяндӯз

Накуӣ кун, ки давлат бинӣ аз бахт,

Мабар фармони бадгӯи бадомӯз…

ҲАМЗА КАМОЛ - профессор

Март 24, 2025 11:00

ДУШАНБЕ, 24.03.2025 /АМИТ «Ховар»/. Боиси ифтихор аст, ки ҷашни бостонии миллати мо— Наврӯзи оламафрӯз чандин сол аст, ки байналмилалӣ гашта, дар аксари давлатҳои ҷаҳон бо шукуҳи хосса таҷлил мегардад. Дар мавриди таҷлили Наврӯз чун ҷашни ҳамагонӣ узви вобастаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои сиёсӣ, профессор Муҳаммад Абдураҳмон чунин ибрози назар намуд:

— Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иброз доштанд, ки «Наврӯз баёнгари тафаккури таърихӣ, симои маънавӣ, сиришти ахлоқӣ, орзую ормон, ҷаҳонбинию ҷаҳоншиносии миллатамон буда, давоми мавҷудияташ арзишҳои фарҳангию миллии моро дар таркиби худ ҳифз намудааст».

Воқеан, Наврӯзи хуҷастапай ҳикмат, фалсафа ва бузургтарин арзиши фарҳангие аст, ки дар сарнавишти тоҷикон мисли муаммо дар худ асрори нуҳуфта дорад. Умри ҷашни «Наврӯз» таърихи хеле қадимӣ дошта, ба ташаккули умри миллати мо пайваста аст. Барои ошкор намудани моҳияту зуҳуроти он мардум ба бедории табиат, гармию нармӣ, шодию сурур, озодагию латофат ва шафоати он боварӣ дошта, бақои миллати тоҷик ва дигар ақвоми ориёитаборро ба он вобаста медонанд.

Маълум аст, ки бо ибтикори Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва ҷонибдории Сарони давлатҳои ҳавзаи Наврӯз Ассамблеяи Созмони Милали Муттаҳид соли 2010 қарор қабул намуд, ки иди Наврӯз ҷашни байналмилалӣ эълон карда шавад. Аз ҳамон рӯз инҷониб ҷашне, ки бо забони мардуми мо «Наврӯз» муаррифӣ мешавад, дар аксар мамлакатҳои ҷаҳон таҷлил мегардад. Ин аст, ки дар Тоҷикистон дар арафаи баргузории Наврӯзи хуҷастапай Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо зиёиёни мамлакат мулоқотҳои ҷашнӣ баргузор менамоянд. Ҷашни Наврӯз ҳамасола дар ҳар гӯшаву канори Тоҷикистон бо шаҳомати бузург баргузор мешавад, ки боиси ифтихору эҳтироми ҳамагон аст.

Ҳикмати Наврӯз- ин бо ҳам омадани инсонҳо, озодагӣ, ягонагӣ, дӯстӣ ва таҳаммулпазирӣ мебошад, ки дар бораи таърихи пайдоиши он ривояту афсона ва сурудаҳои хеле зиёде гуфта шудаанд. Ин ҷашни пуршукуҳ аз замони Пешдодиёну Ҳахоманишиён то Саффориёну Сомониён шукуҳманд гардида буд. Ҳатто Берунӣ дар бораи Наврӯзи замони Сосониён мегӯяд, ки «…ва ойини Сосониён дар ин айём чунин буд, ки подшоҳ ба рӯзи Наврӯз шуруъ мекард ва мардумро эълон менамуд, ки ба эшон некӣ кунад».

Таъриху васфи чашни «Наврӯз» дар «Шоҳнома»-и Ҳаким Фирдавсӣ, «Осор –ул-боқия»-и Берунӣ, «Наврӯзнома»-и Умари Хайём ва дигар шоиру бузургони илму маърифати тоҷику форс бо одоб ва расму русуми муфассал то имрӯз идома дорад.

Баъзан мо аз ривоятҳои гуногуни таърихӣ, устура ва нақлҳо дар бораи ҷашни Садаю Наврӯз то афсонаи пайдо шудани море дар пеши роҳи шоҳи сулолаи Пешдодиён –Ҳушанг ва ҳаво додани санге ба сӯи он ва пайдо шудани оташу гармию рӯшноӣ чандин асрҳо боз эътиқод дорем. Шояд чунин устураҳо фарзияе бошанд, ки ба заминаи ҷашну анъанаҳои гузаштагонамон асос гузошта, фалсафаи дарки моҳияти онҳоро падид оранд. Яъне ин арҷгузорӣ ба бедории табиат ва рӯзи нав мардумро бедору хушнуд менамояд. Масалан, Ҳаким Умари Хайём чунин андеша доштааст, ки «Ҳар кӣ Наврӯз ҷашн кунад ва ба хуррамӣ пайвандад, то Наврӯзи дигар умр дар шодӣ ва хуррамӣ гузорад».

Дар замони пайдо ва паҳн шудани дини ислом низ баъзе андешаҳои мухталиф нисбат ба Наврӯз пайдо шуда буданд. Аммо ҷаззобияту бузургии Наврӯз ҳамаи онҳоро зери таъсири худ гузошта, ба ягон дину мазҳаб худро вобаста накардааст. Наврӯз рӯзи бахшидани гуноҳҳои ҳамдигар, рӯзи дехқон, рӯзи паҳлавонон, рӯзи умеду орзуҳои зиндагӣ ва ҷашни худшиносии миллӣ мебошад.

Агар Ҳаким Умари Хайём дар замони хеш «Наврӯзнома»-ро ҳамчун номаи меҳр ва баёнгари хотираи таърихии мардуми мо навишта бошад, пас мо бо ибтикор ва роҳнамоии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар замони соҳибистиқлолии ҷумҳуриамон ҳамчун меросбари ниёгонамон ба дастовардҳои бузурге ноил гардидаем, ки боиси ифтихори имрӯзу фардои миллату давлат ва ҳамзабонони мо мебошанд:

Ин, дар мадди аввал, бунёди «Кохи Наврӯз» — ин шоҳкории аср -Кохи бегазанди аҷибу беназире аст, ки бо ҳидоятҳои Президенти ҷумҳурӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар пойтахти мамлакатамон- шаҳри Душанбе қомат афрохтааст. «Кохи Наврӯз» зеботарин шоҳкории арзишманди наврӯзӣ ба ҳисоб меравад, ки маҳсули меҳнати дасти ҳунармандони тоҷик аст. Ҳамчун пажуҳишгар замоне андешае доштам, ки «Кохи Наврӯз» бояд ба худ афсона ё фалсафае барои бунёд шудан дошта бошад. Яъне мафкураи пайдоиш, сохтмон ва ба кӣ бояд бахшида шавад ва чаро чунин сохта шудааст? Аммо имрӯз ба хулосае омадам, ки худи номи «Кохи Наврӯз» баёнгар ва муаррифи Наврӯзи хуҷастапай аст. «Кохи Наврӯз» ва нақшу нигори наврӯзии он мисли китоби «Наврӯзнома»-и Хайём муаммое аст, ки барои кушодани гиреҳи он бояд аз таъриху фалсафаи Наврӯз огоҳ бошем.

Дуюм, бунёди «Наврӯзгоҳ» дар канори «Кохи Наврӯз»-и пойтахтамон- шаҳри Душанбе бо риояи ҳикмату меъмории давлатдории ниёгон ва сохтмони толору майдонҳои гуногуни аспсаворию пойгоҳдорӣ ва паҳлавонию бозиҳои варзишӣ. Аслан, «Наврӯзгоҳ» ин макони ба ҳам омадани мардуми мамлакат ва меҳмонони иди Наврӯз мебошад, ки дар он ҷо сайри гулҳои баҳорӣ ва пешниҳоди таомҳои наврӯзӣ, суманак, далда, омоч ва дигар хӯрокҳои баҳорӣ доир мегардад. «Наврӯзгоҳ» низ мисли ҷашни Наврӯз муаммое аст, ки асоснок намудани пайвандҳои таърихии он розҳои зиёде дорад. Дар замони соҳибистиқлолӣ бунёди «Наврӯзгоҳ» навгоние аст, ки дубора Наврӯзи моро эҳё менамояд.

Сеюм, эҳё ва бунёди дубораи пироҳан ва тоқии чакан, ки рамзи дурахши ҷашни Наврӯз ва шоҳасари дасти занони тоҷик аст ва бо рангҳои хуршедӣ табиати мардуми ориёинажодро муаррифӣ менамоянд. Дубора эҳё ва поянда намудани ин арзиши наврӯзӣ дар замони соҳибистиқлолӣ, пеш аз ҳама, бо дастгирӣ ва роҳнамоии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон вобастаю пайваста мебошад. Фалсафа ва ҳикмати чакан ҳусни Наврӯз, зуҳури қудрати илоҳӣ дар матоъ, суннату зебоии ориёӣ бо тасвири хуршед аст, ки рангу бӯи қавмпарастӣ надорад. Аз ин рӯ, чаканро зеби дунёи Наврӯз ва рангорангии тафаккури инсон меноманд, ки эҳё гардидани он дар давлати миллии мо таҷассуми фарҳангсолории мардуми мо мебошад.

Мавриди тазаккур аст, ки ҷашни «Наврӯз» ҳикмати бузургу фалсафаи зиндагӣ ва сарнавишти мардуми мо аст, ки ҳастии моро тақвият бахшида, ҳамеша некию саодатмандӣ ва барору муваффақият меорад.

Ҳиндустон кишвари афсонавиест, ки дар ҳама ҷабҳаҳои зиндагӣ аҷоиботу аломатҳои шӯрангези хосаи худашро дорад. Ин кишвар дорои ҷашну маросимҳои гуногун мебошад. Яке аз сабабҳои асосии он серзабонӣ ва серқавмии нимҷазираи Ҳинд ба шумор меравад. Чун миқдори қавму миллатҳо беш аз 800 ададро ташкил медиҳад, албатта, дар нигоҳ ба зиндагӣ ва тарзу таъомули рӯзгордорӣ тафовути амиқ ба чашм мехӯрад.

Дар фасли баҳор, ки зиндашавии табиат бо он алоқамандии зич дорад, миёни мардуми Ҳиндустон маросимҳо, ҷашнҳо ва тантанаҳои зиёде баргузор карда мешавад. Яке аз нахустин танатнаи мардумӣ ин ҷашни машҳури Ҳолӣ маҳсуб мешавад, ки онро ҷашни рангҳо низ меноманд. Ҳолӣ рамзи бедории табиат, рамзи ҳазлу шӯхиҳо ва шодиву нишоти мардуми одии ин кишвар мебошад.

Ҷашни дигаре, ки дар Ҳиндустон мақоми расмӣ дорад ва ба қатори ҷашнҳои мардумии Ҳиндустон ворид карда шудааст, ин Наврӯз мебошад. Наврӯз дар рӯйхати ҷашнҳои расмии мардумии ин кишвар дар мақоми ҳафтум ҷой дорад.

Пас аз он ки ҳукуматдорони араб ба истилои сарзамини мардуми эронитабор оғоз намуданд, пеш аз ҳама онҳо аз пайи таъқиб ва аз байн бурдани дини зардуштӣ ва расму ойинҳои мардуми эронитабор оғоз карданд. Намояндагони оини зардуштӣ оҳиста-оҳиста танг карда мешуданд ва арабҳо ба он муваффақ гаштанд, ки охирин тарафдорони ин оинро аз сарзамини бобоиашон бадарға кунанд. Сарчашмаҳо нишон медиҳанд, ки зардуштиён ба қисмати кӯҳистонии эронзамин паноҳ бурданд, вале дар охири асри Х онҳо маҷбур мешаванд, ки мамлакати худро тарк карда, рӯ ба Ҳиндустон оваранд.

Онҳо дар соҳили баҳри Араб, яъне дар замини афсонавии Ҳиндустон шаҳреро бо номи Санҷан бунёд мекунанд ва бо мардуми маҳаллӣ унс мегиранд ва аз пайи оғози зиндагии тоза дар ғарибӣмепардозанд. Порсҳоро мардуми гуҷаратӣ парсис мегуфтанд. Дар баробари омӯхтани расму русуми мардуми гуҷаратӣ порсҳо тамоми урфу одати мардуми хешро нигоҳ медоштанд.

Солҳо сипарӣ мешаванду сарватмандони порснажоди шаҳрҳои Сурат, Мумбай, Ванкаиер, Варнав, Анклесар, Броҷ, Навсарӣ ва ғайра дар ривоҷу равнақи порсҳо саҳми беандоза мегузоранд. Порсҳо дар ҷомеаи Ҳинд мақоми хосаи худро пайдо мекунанд. Дар соҳаи саноат, илм, фарҳанг ва сиёсат ба таври фавқуллода густариш меёбанд.

Дар баробари ин порсҳо дину оин ва расму русуми аҷдодиашонро нигоҳ дошта, муъбадони зардуштӣ на танҳо тавонистанд, ки назарияи фалсафии дини зардуштиро нигоҳ доранд, балки хазинаи бойи мероси мардуми эронзаминро бо худ ба ирс бурданд.

Масалан, муъбадони зардуштӣ дар шаҳри Сурати иолоти Гуҷарати Ҳиндустон оташкадаи ҳамешафурӯзони «Оташи Баҳром» - ро бино карданд. Оташи Баҳром рамзи оташпарастии зардуштиёни олам буда, макони ниёиш, парастиш ва дарёфти осоиши кулли ин ойин мебошад.

Дар баробари ин ҷашни куҳантарини мардумии ниёгони мо, яъне Наврӯз дар Ҳиндустон бо тамоми рукнҳое, ки ҳазорсолаҳо пеш падид омада буданд, пазироӣ ва нигаҳдорӣ шудааст. Ин ҳама аз кӯшишҳо ва дӯстдориҳои порсиёни Ҳинд ба асолати мардуми эронитабор ба шумор меравад.

Наврӯз дар Ҳинд бо тамоми шириниҳояш пазируфта мешавад. Ҳукуматдорони ин кишвар ба ин ҷашни воқеан мардумӣ, ҷашни оғози зиндагӣ ва бедоршавии ҳамаи мавҷудот арзи эҳтиром мегузоранд.

Наврӯзи ҷамшедиро порсиён ба Ҳинд оварданд ва муҳимтар аз ҳама онро бо тамоми таровишҳои қадимиаш нигоҳ дошта тавонистанд. Наврӯз мувофиқи тақвими зардуштии форси бостон ба 21 март рост меояд. Ин ҷо бояд гуфт, ки мувофиқи тақвими Шоҳаншоҳӣ ва ё қадими солшумории қамарии эронӣ ду шакли таҷлили Соли нав мавҷуд аст. Ва ин ду шакли таҷлилро танҳо зардуштиёни Ҳинд маҳфуз доштаанд ва дар соири кишварҳои аҳли эронзамин танҳо як шакли он боқӣ мондааст. Яке аз ин маросими ҷашни соли нав бо Наврӯзи Ҷамшедӣ ёд мешавад, ки чун анъана 21 март истиқбол карда мешавад ва дувум бо номи Патетӣ машҳур аст, ки порсиёни Ҳиндустон онро ҳамасола 17 август бошукӯҳ пешвоз мегиранд.

Мардум Наврӯзро бо тоза кардани чангу ғубор ва тамоман аз байн бурдани ганду ғализ пешвоз мегиранд. Атрофро бо дастагулҳову атру амбар хушбӯ мекунанд. Аз хӯрданиҳо хони наврӯзӣ меороянд, ки будани ҳафт шин ва ё ҳафт син аз рамзҳои муҳими ҷашни Наврӯз мебошад: шароб, шакар, шир, шарбати норинҷ, ширин беренҷор (қанди ширин), шагуфта (ғунча), шаҳд ва бо ҳарфи «с» суману (суманак), сенҷед (санҷид), сирко, себ, сир ва сумоқ (сумоғ). Инчунин, дар хони наврӯзӣ сумбул, сикка, меваи хушк, оина, тухмҳои ранга, тутмавиз, гулоб ва китоби муқаддаси Авасто ҷойи хоса доранд. Порсиён будани ҳафт «шин ва ё син» - ро бо зиндагӣ, саломатӣ, давлат, фаровонӣ, муҳаббат, таҳаммулпазирӣ ва тозагӣ алоқаманд медонанд. Ин ҳафт унсурро бо гардиши ҳафт сайёра дар пайвастагӣ ташреҳ медиҳанд: Зӯхра, Зуҳал, Миррих, Муштарӣ, Уторид, Замин ва Моҳ.

Порсҳо Наврӯзро берун аз хонаашон пешвоз мегиранд. Бо ҳам гирд меоянд, гулхан мегиронанду оташи Баҳромро дубора машъалафрӯз мекунанд. Хурсандӣ мекунанд, оташпарак ва оташбозӣ меороянд, то гуноҳҳояшон шуста гардад.

Дар хона дастархони наврӯзӣ онҳоро интизор мешавад. Дар қатори хӯрокаҳои наврӯзӣ порсҳо сали ботӣ (ғизои гӯштиву картошагӣ), чикен фарчас (аз гӯшти мурғ), патрани маччӣ (мурғи дар буғпухташуда), палови гӯштӣ ва нахӯдӣ ва хӯришҳои болаззату тунду тезро ба рӯйи хон мегузоранд.

Порсҳо меҳмонони наврӯзиро дар хона бо гулобпошӣ ва биринҷрезӣ пешвоз мегиранд. Чун анъана баробари воридшавӣ ба пешонии меҳмон холи ҳиндӣ мезананд. Холи ҳиндӣ аз ойин дини ҳиндуист, вале бо мурури замон ба ҷашни наврӯзӣ ҷамшедӣ дохил гаштааст. Дар субҳонаи ҷашни наврӯзӣ ба ҳозирин сев дода мешавад. Сев ин хӯрокест, ки аз макарони дар равған пухташуда ва махлутшуда бо хушкмеваҳои фаровон омода кард мешавад. Пас аз хӯроки субҳона аҳли нишаст ба оташманора мераванд ва ба маросими ниёиши яздон мепардозанд. Оташафрӯзии наврӯзӣ бо чӯби сандал ба амал бароварда мешавад. Пас аз иҷрои маросими дуогӯӣ мардум ҳамдигарро «Соли нав муборак!» гӯён бо наврӯз муборакбод мекунанд.

Мо низ дар арафаи Наврӯзи оламафрӯз қарор дорем ва мардуми Ҳиндустон барои ҷашни Наврӯз омодагирӣ мекунанд, ки баҳори навро бо падидаҳои тоза, бо хушиҳои нав ба нав пешвоз гиранд. Бо умеди баҳорони зиёд, бо умеди Наврӯзҳои Ҷамшедӣ ба ҳама ҳамватанон азизам умри ҷамшедӣ, шодиву сурури кайфиятбахш ва масаррати зиндагиро хоҳонам. Наврӯз муборак, эй ҳамватан!

Баротиён Шаҳноз, докторант(PhD) – и Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Наврӯз ин оғози соли нав, зиндашавии табиат, оғози сабзиданҳост! Бале, Наврӯз ин ҷашни аҷдодии мо тоҷикон аст, ки аз замони ҳукумронии Шоҳ Ҷамшед маншаъ гирифта, дар замони соҳибистиқлолӣ маҳз бо ташаббусҳои созандаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз нав эҳё гардида, ҳукми байналмилалиро касб намудааст.

Бояд гуфт, ки ин ҷашни аҷдодии миллати тоҷик Наврӯз бо ташаббусҳои фарзанди фарзонаи миллат Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон шуруъ аз соли 2010 мақоми байналмилалӣ касб намудааст, ки ин боиси ифтихор ва сарфарозии тамоми миллати куҳанбунёди тоҷик аст.

Аз сарчашмаҳои таърихӣ бар меояд, ки Наврӯз ба худ суннатҳои хос дорад, ҳанӯз аз даврони қадим дар баргузории ин ҷашни пуршукӯҳ яъне Наврӯз мардум ба ҳам омада, рафтани фасли сармо, раҳоӣ ёфтан аз сардию нодорӣ ва расидан ба фасли гармову дороӣ, оғоз намудан ба кишту корро ҷашн гирифта, хушҳолӣ менамуданд ва ин ойин то замони мо омада расидан рушди бемайлон намудааст, дар ҳар гӯшаву канори мамлакатамон мо бараъло мушоҳида менамоем, ки ба муносибати омадани фасли баҳор ва ҷашн гирифтани Иди Наврӯз тамоми инсонҳо анъанаҳои аҷдодони гузаштаамонро пешаи худ намуда, шуруъ аз тозаву озода намудани хонаву кошонаи худ, таъмир намудани хонаву ҷои кор, сафед кардани хонаҳо, на танҳо сафеду тоза кардани хонаҳо, балки дилҳоро низ аз кибру ғуруру кинаву адоват тоза намуда, бо нафароне ки қаҳрӣ буданд, бахшиши гуноҳҳои якдигар намуда, дӯстиву бародариву рафоқатро пеша менамоянд ва ба тоза намудани ҷуйбору заҳбурҳо, аз ҷуфт баровардани заминҳо ва умуман шуруъ намудан ба корҳои деҳқонӣ ва ободкориҳо бо дасту дили гарм ва нияти нек якҷоя оғоз менамоянд.

Тоҷикистон, ки ҳавои мутобиқ барои кишту кор дорад ва ҷашни Наврӯз сирф ҷашни тоҷикон аст, Тоқикистонро ватани Наврӯз меноманд. Дар омад – омади ин ҷашни қадимаи аҷдодиамон деҳқонон ба ҳам омада, бо нияти нек ва дасту дили гарм омодагӣ ба маросимҳои ҷуфтбаророн ва кишту кори ғалладонагӣ мебинанд. Аз сарчашмаҳои қадима бар меояд, ки деҳқонон дар замонҳои қадим, пеш аз оне, ки ба кишту кор оғоз намоянд, барои фаровон омадани сол аз шахси куҳансолтарин дуои хайр гирифта, ба шохи говҳои ҷуфтӣ равған мемолиданду занҳои куҳансол бониятҳои нек ба сари говҳи ҷуфтӣ орд мепошиданд, чун орду равғанро мардум натиҷаи дороӣ, сафедии кор ва серию фаровонӣ медонистанд, гуфтан ба маврид аст, ки файзу баракат ва дороии мардум аз файзи кори деҳқон аст.

Миллати тоҷик миллати меҳнатқарин буда, дар баробари мардон ба кори кишту кор оғоз намудан, занону бонувон низ ба муносибати ҷашн гирифтани Наврӯз хӯрокҳои гуногуни наврӯзӣ омода мекунанд, ки ҳар яки аз ин хӯрокҳои баҳорӣ ба худ лаззати хос доранд, хӯроки асосие, дар ҷашни Наврӯз бидуни он таҷлил намуданаш ғайриимконаст, ин суманак аст, ки асоси хони Наврӯзиро ин хӯроки лазиз ташкил медиҳад. Аз қадим то ҳол модарону бонувони мо тоҷикион дар омоданамоии ин хӯроки миллии қадима ва рамзии Наврӯзӣ маҳорати баланди кадбонугӣ доранд, ки 10 – 15 рӯз пеш аз ҷашнгирии Иди Наврӯз дар зарфҳои гуногун гандуми тозакардашударо гирифта онро бо нигоҳдории махсус сабзонида тайёр мекунанд, баъд аз тайёр шудани сабзааш онро дар уғуракҳо кутида шираашро ҷабида мегиранд ва ин шираи ҳосилшударо як шабонарӯз дар дегҳо калонҳаҷм ҷушонида, аз он суманак тайёр мекунанд ва ин суманаки тайёркардашударо мужда аз омадани Наврӯз ва ҳамчун ширинии табиӣ ба хонаҳои ҳамсояҳо ва хешу ақрабо тақсим мекунанд, ки ин дорои таърихи тулонӣ будава асоси ороиши хони наврӯзӣ аст, дар қатори суманаки тайёркардашуа сабзаи сабзондаи гандумро низ дар хони наврӯзӣ мегузоранд, ки ин ҳам ба худ рамзи хос, рамзи сабзидан ва аз нав эҳёшавии табиат, файзу баракат, сарсабзӣ, умед бастан ба фардои зиндагиро дар худ таҷассум мекунад. Суннати дигаре, ки барои фаровон омадани соли нав аз ғалладонагӣ: гандум, нахӯд, лубиё ва гиёҳҳои шифобахш хӯроки махсусе омода мекунанд, бо номҳои гуногун дар ҳар минтақа ном мебаранд: далда, кашк, дангича, гандумкӯча ин хӯрок ҳам хӯроки Наврӯзӣ буда таърихи тӯлонӣ дорад, ки яке аз ҷузъҳои асосии хони Наврӯз аст, ин ҳам бо заҳмати зиёд омода карда мешавад.

Дар баробари суннатҳои дигар хони наврӯзиро бо Ҳафтсину Ҳафтшиноро медиҳанд, ки хӯрокҳои омодашуда, меваҳо ва маводҳои доруворӣ (гиёҳҳои доруворӣ) ва асбобҳои рӯзғор бо ин ҳарфҳо оғозшаванда дар хони наврӯзӣ гузошта мешаванд. Аз қабили: суманак, себ, сабзӣ, сирко, санҷид, сипанд, самбӯса. Шир, ширбиринҷ, ширинӣ, шарбат, шакар, шона, шакароб.

Дар баргузории ҷашни Наврӯз миллати куҳанбунёди мо, ки фарҳанги ғанӣ доранд, аз ҳунарҳои мардумӣ, хӯрокҳои миллӣ ва асбобҳои рӯзғордории омоданамудаашонро ба марази тамошо мегузоранд, ки ин шаҳодат аз меҳнатдӯстӣ, ҳунармандӣ, фарҳангдорӣ ва қадима будани миллатро фаҳмонида ва аз насл ба насл ба мерос гузоштани расму ойинро мефаҳмонад, ки ҳамаи ин ба муносибати баргузории ҷашнгирииНаврӯз фароҳам оварда мешавад.

Аввалин мужда аз фаро расии Наврӯзро ин гули Наврӯзӣ меорад, ки ҳангоми аз замин сар заданаш мардум омадани Наврӯзро пай бурда дар омодагиҳои таҷлили ин ҷашн мешаванд ва кӯдакон ин гулҳоро бо шодию сурур чида маросими гулгардониро барпо мекунанд, ин суннати дерина бо шиорҳои “Наврӯз муборак.”, “Муждагонӣ диҳед, ки Наврӯз омад.”, “Баҳор муборак.” аз ҷониби кӯдакон баргузор карда мешавад, ки боиси хушҳолии кӯдакон мегардад вамувофиқи анъанаҳо кӯдакон ба шахсоне, ки мужда аз фарорасии Наврӯзро расонида гули Наврӯзиро тақдим мекунанд, онҳо кӯдаконро бар ивази гул шириниҳо дода хушҳол мегардонанд.

Яке аз суннатҳои қадима ва шавқовари ҷашни Наврӯзӣ ин бозиҳои варзишӣ аст, ки дар раванди баргузории ҷашни Наврӯз ин бозиҳои хоси Наврӯз, бо як эҳсоси баланд баргузор карда мешаванд, аз қабили: гӯштингирӣ, бандкашӣ, давидан, аспдавонӣ, вазнбардорӣ, бузкашӣ ва амсоли инҳо бо хушҳолиҳо баргузор карда мешаванд, барои иштирок дар ин бозиҳо аз тамоми гушаву канор паҳлавонон ҷамъ омада, бо як хушҳолӣ қувваозмоӣ менамоянд. Ҳамчуниндар ҷашнгирии иди Наврӯз маҳфилҳои шеъру суруд (шеърбарак, сурудхонӣ, чистонгӯяк) баргузор карда мешаванд, ки дӯсторони илму адаб бо замзамаҳои мисраҳои пурмазмуну пурмаънӣ хотири ҷамъомадагонро шод гардонида, ҳамзамон ғолибон бо туҳфаҳои хотирмон қадр карда мешаванд ва ин гуна маҳфилҳо барои фолклоршиносон низ метавонад як заминаи мусоиде фароҳам орад, ки метавонанд ба минтақаҳо рафта аз дилхоҳ иштирочии ин маҳфилҳо шеъру суруду чистонҳоро сабт карда гиранд. Хурсандиву хушҳолӣ ва тантанаи ҳамасолаи ҷашни Наврӯз на танҳо дар Тоҷикистони мо, ё ин ки дар давлатҳои форсзабон, балки дар тамоми дунё таҷлил карда мешавад ва хурсандиовараш он аст, ки тамоми миллатҳои дунё ибораи “Наврӯз муборак” - ро бе тарҷума яъне бо забони ноби тоҷикӣ истифода бурда, “Наврӯз муборак” мегуянд, ки боиси ифтихори мо тоҷикон аст.

А. Саидов – ходими хурди илмии Шуъбаи географияи АМИТ

Аз лаҳзаи дар Шӯрои 64-уми Маҷмаъи умумии созмони Милали Муттаҳид 19-уми феврали соли 2010 доир ба дар саросари олам ҷашн гирифтани Наврӯз 15 сол сипарӣ мешавад. Дар қатъномаи он омадааст, ки ин ид дар саросари олам ҷашн гирифта шавад.Мувофиқи ақидаи Асасгузори сулҳу ваҳдат-Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон “Ҳама орзуву омоли башардӯстонаи ниёгони мо, ки дар Наврӯзи ҷаҳонафрӯз таҷассум ёфтаанд, ниҳоят дастраси оламиён гардиданд”. Дар ин қатънома омадааст, ки ҳар давлати узви СММ барои рушду такомул ва ҷашнгирии Наврӯз дар кишвари хеш бояд талош варзад. Бароямон боиси фараҳмандист, ки дар баробари Сарвари давлати тоҷикон талошҳои якчанд кишвари ҳамзабону ҳамфарҳанги Тоҷикистон низ ҷомаи амал пӯшид.

Сунатҳо ва ҳикматҳои Наврӯзро мардуми форсизабон асрҳои тӯлонӣ ҳифз карда, аз насл ба насл мерос гузоштанд ва мо онҳоро ҳоло муқаддас меҳисобему ба наслҳои минбаъд мерос мегузорем. Ҳавзаи Наврӯзро ҳоло зиёда аз 12 мамлакат ташкил медиҳад. Ин ид дар баробари Тоҷикистон, дар ҷумҳуриҳои Ҷумҳурии Исломии Эрон, Ҷумҳурии исломии Афғонистон, Ҷумҳурии исломии Покистон, ҷумҳуриҳои бо мо ҳамҷавор Ӯзбекистон, Туркманистон, Қазоқистон, Қирғизистон, Озарбойҷон, Арабистон ва ғ. ҳамчун иди миллӣ қайд карда мешавад. Дар ҳар яке аз ин сарзаминҳо ҷашни бостони мардуми форсинажодро бо унвонҳои Наврӯз, Новрӯз, Ноорӯз, Неврӯз, Наурӯз, Найрӯз, Раббиъ ва амсоли инҳо ид мекунанд.

Наврӯз иди бостонӣ ва анъанавии халқҳои эронинажод ва сокинони дигар манотиқи Осиёи Марказӣ мебошад, ки мутобиқи солшумории шамсӣ ба аввали Фарвардинмоҳ ё мутобиқи солшумории ҳиҷрии шамсӣ ба аввали моҳи Ҳамал мувофиқ меафтад. Наврӯз дар Шарқи бостон зиёда аз 3500 сол муқаддам, баробар бо инкишофи кишту кори деҳқонӣ пайдо шуда, минбаъд такмил дода шудааст.Таърихи пайдоиши Наврӯз ва расму оинҳои ҷашнгирии он дар манотиқи гуногуни олам мавриди омӯзиш ва таҳқиқи хоса қарор дода шудааст. Барои ба ин масъала рӯшанӣ андохтан ба асари машҳури таърихии “ Наврӯзнома”-и ҳаким Умар Хайёми Нишобурӣ муроҷиат мекунем. Дар ин китоб, омадааст: “...Сабаби ниҳодани Наврӯз он будааст, ки чун бидонистанд, ки Офтобро ду давр бувад, яке он ки ҳар сесаду шасту панҷ рӯзу рубъе аз шабонарӯз ба аввал дақиқаи Ҳамал боз ояд ба ҳамон вақту рӯз, ки рафта буд пас омад, чӣ ҳар сол аз муддат андаке кам шавад ва чун Ҷамшед он рӯзро дарёфт, Наврӯз ном ниҳод ва чашн оин овард ва пас аз он подшоҳону дигар мардумон ба-д-у иқтидо карданд. Ва қиссаи он чунон аст, ки чун Қаюмарс - аввал аз мулуки Аҷам ба подшоҳӣ биншаст, хост, ки айёми солу моҳро ном ниҳаду таърих созад, то мардумон онро бидонанд. Бингарист, ки он рӯзи бомдод Офтоб ба аввал дақиқаи Ҳамал омад, мубадони Аҷамро гирд карду бифармуд, ки таърих аз ин ҷо оғоз кунанд. Мубадон ҷамъ омаданду таърих ниҳоданд ва чунин гуфтанд мубадони Аҷам, ки доноёни он рӯзгор будаанд: Эзиди табораку Таоло дувоздаҳ фаришта офаридааст, аз он чаҳор фаришта бар осмонҳо гумоштааст, то осмонро ба ҳарчи андар ӯст аз аҳриманон нигоҳ доранд ва чаҳор фариштаро бар чаҳор гӯшаи ҷаҳон гумошта, то аҳриманонро гузар надиҳанд, ки аз кӯҳи Қоф баргузаранд ва чунин гӯянд,ки чаҳор фаришта дар осмонҳову заминҳо мегарданд ва аҳриманонро дур медоранд аз халоиқ ва чунин мегӯянд, ки ин ҷаҳон андар миёни он ҷаҳон чун хонаест нав андар сарои кӯҳан бароварда. Ва Эзиди Таоло Офтобро аз нур биофариду осмонҳову заминҳоро бад-у парвариш дод. Ва ҷаҳониён чашм бар вай доранд, ки нурест аз нурҳои Эзиди Таоло. Ва андар вай бо ҷалолу таъзим нигаранд, ки дар офариниши вай Эзиди Таолоро иноят беш аз дигарон будааст. Ва гӯянд мисоли ин чунон аст, ки малике бузург ишорат кунад ба халифате аз хулафои хеш, ки ӯро бузург доранду ҳаққи ҳунари вай бидонанд, ки ҳар ки вайро бузург доштааст, маликро бузург дошта бошад. Ва гӯянд чун Эзиди табораку Таоло бадон ҳангом, ки фармон фиристод, ки субот баргирад, то тобишу манфиати ӯ ба ҳама чизҳо бирасад, Офтоб аз сари Ҳамал бирафту осмон ӯро бигардонид ва торикӣ аз рӯшноӣ ҷудо гашту шабу рӯз падидор шуд ва он оғозе шуд мар таърихи ин ҷаҳонро. Ва пас аз он ба ҳазору чаҳорсаду шасту як сол ба ҳамон дақиқа ва ҳамон рӯз бозрасид ва он муддати ҳафтоду се бори қирони Кайвону Урмузд бошад, ки онро қирони асғар хонанд. Ва ин қирон ҳар бист сол бошад ва хар гоҳ ки Офтоб даври хештан сипарӣ кунаду бадин ҷой бирасад ва Зуҳалу Муштариро ба ҳамин бурҷ, ки хубути Зуҳал андар ӯст, қирон бувад ба муқобалаи ин бурҷи Мизон, ки Зуҳал андар ӯст, як давр ин ҷо ва як давр он ҷо,бар ин тартиб, ки ёд карда омаду ҷойгоҳи кавокиб намуда шуд, чунонки Офтоб аз сари Ҳамал равон шуд ва Зуҳалу Муштарӣ бо дигар кавокиб он ҷо буданд, ба фармони ЭзидиТаоло ҳолҳои олам дигаргун гашт, чизҳои нав падид омад, монанди он ки дархурди олам ва гардиш буд. Чун он вақтро дарёфтанд, мулукони Аҷам аз баҳри бузургдошт Офтобро ва аз баҳри он ки ҳар кас ин рӯзро дарнатавонистандӣ ёфт, нишон карданд ва ин рӯзро ҷашн сохтанд ва оламиёнро хабар доданд то ҳамагон онро бидонанду он таърихро нигоҳ доранд. Ва чунин гӯянд, ки чун Қаюмарс ин рӯзро оғози таърих кард, ҳар сол Офтобро (ва чун як даври Офтоб бигашт дар муддати сесаду шасту панҷ рӯз) ба дувоздаҳ қисмат кард, ҳар бахшеро рӯз ва ҳар якеро аз он номе ниҳод ва ба фариштае бозбаст аз он дувоздаҳ фариштае, ки Эзиди табораку Таоло эшонро бар олам гумоштааст. Пас он гоҳ даври бузургро, ки сесаду шасту панҷ рӯзу рубъе аз шабонарӯзист, соли бузург ном карду ба чаҳор қисм кард.Чун чаҳор кисм аз ин соли бузург бигзарад, Наврӯзи бузург ва нав гаштани аҳволи олам бошад. Ва бар подшоҳон воҷиб аст оину расми мулук ба ҷой овардан аз баҳри муборакӣ ва аз баҳри таърих ва хуррамӣ кардан ба аввали сол. Ҳар кӣ рӯзи Наврӯз ҷашн кунад ва ба хуррамӣ пайвандад, то Наврӯзи дигар умр дар шодиву хуррамӣ гузорад. Ва ин таҷрибат ҳукамо аз барои подшоҳон кардаанд”. Моҳҳои форсиро Умари Хайём дар асараш ин тавр оварда шароҳ додааст:

Фарвардинмоҳ бо забони паҳлавист, маъниаш чунон бошад, ки оғози рустанӣ набот дар вай бошад ва ин моҳ мар бурҷи Ҳамалрост, ки cap то сари вай Офтоб андар он бурҷ бошад.

Ардабиҳиштмоҳ. Ин моҳро Ардабиҳишт ном карданд, яъне ин моҳ он аст, ки ҷаҳон андар вай ба биҳишт монад аз хуррамӣ ва «Ард» ба забони паҳлавӣ монанд бувад. Офтоб андар ин моҳ бар даври рост дар бурҷи Савр бошад ва миёнаи баҳор бувад.

Хурдодмоҳ, он моҳ аст, ки хӯриш диҳад мардумонро аз гандуму ҷаву мева ва Офтоб дар ин моҳ дар бурҷи Ҷавзо бошад.

Тирмоҳ. Ин моҳро ба-д-он Тирмоҳ хонанд, ки андар ӯ ҷаву гандум ва дигар чизҳоро қисмат кунанд ва тири Офтоб аз ғояти баландӣ фурӯд омадан гирад ва андар ин моҳ Офтоб дар бурҷи Саратон бошад ва аввалмоҳ аз фасли тобистон бувад.

Мурдодмоҳ, яъне хок доди хеш бидод аз барҳову меваҳои пӯхта, ки дар вай ба камол расад ва низ ҳаво дар вай монанди ғубори хок бошад ва ин моҳ миёнаи тобистон бувад ва қисмати ӯ аз Офтоб мар бурҷи Асадро бошад.

Шаҳривармоҳ. Ин моҳро аз баҳри он Шаҳривар хонанд, ки райиъдахл бувад, яъне дахли подшоҳон дар ин моҳ бошад ва дар ин моҳ барзгаронро додани хироҷ осонтар бошад ва Офтоб дар ин моҳ дар Сунбула бошад ва охири тобистон бувад.

Меҳрмоҳ. Ин моҳро аз он Меҳрмоҳ гӯянд, ки меҳрбонӣ бувад мардумонро бар якдигар. Аз ҳар чӣ расида бошад аз ғаллаву мева насиб бошад, бидиҳанду бихӯранд ба ҳам. Офтоб дар ин моҳ дар Мизон бошад ва оғози ҳариф [тирамоҳ, хазонрез] бувад.

Обонмоҳ, яъне обҳо дар ин моҳ зиёдат гардад аз боронҳо, ки оғоз кунад ва мардумон об гиранд аз баҳри кишт ва Офтоб дар ин моҳ дар бурҷи Ақраб бошад.

Озармоҳ. Ба забони паҳлавӣ озар оташ бувад ва ҳаво дар ин моҳ сард гашта бошаду ба оташ ҳоҷат бувад, яъне моҳи оташ. Ва навбати Офтоб дар ин моҳ мар бурҷи Қавсро бошад.

Даймоҳ. Ба забони паҳлавӣ дай дев бошад, ба-д-он сабаб ин моҳро Дай хонанд, ки дурушт бувад ва замин аз хуррамиҳо дурмонда бувад ва офтоб дар Ҷаддӣ, ва аввали зимистон бошад.

Баҳманмоҳ, яъне ин моҳ ба ҳамон монад ва монанда бувад ба моҳи Дай ба сардӣ ва ба хушкӣ ва ба кунҷ андар монда. Ва тири Офтоб андар ин моҳ ба хонаи Зуҳал бошад,ба Далв бо Ҷаддӣ пайвандӣ дорад.

Исфандормадмоҳ. Ин моҳро ба-д-он Исфандормад хонанд, ки Исфанд ба забони паҳлавӣ мева бувад, яъне андар ин моҳ меваҳо ва гиёҳҳо дамидан гирад. Ва навбати Офтоб ба охири бурҷҳо расад ба бурҷи Ҳут.

Мувофиқи кашфиёти муҳаққиқон аз ҳама динҳо қадимтаринашон дини Зардушт ба шумор меравад. Вай тақрибан 800 – 200 со пеш аз милод ба авҷи камоли хеш расида буд. Асари ғояҳои зпардуштӣ дар се шохаи сунати рӯҳонии аҳли сомӣ – яҳудия, насроният ва ислом дарк карда мешавад.Махсусан, дарк кардан ҷоиз аст, ки фарҳанги одоби аҷдоди эрониёну тоҷикон ва мардуми дигари эронитабор дар рушди камоли маънавии мардумони Шарқу Ғарб саҳми шоиста дорад. Наврӯз ба пояи фарҳ такя мекунад, ки барояш худбинӣ, ифротӣ, нодида гирифтану иқрор нанамудан ва ё инкор кардани арзишҳои маънавии халқҳои дигар тамоман бегона мебошад. Тавре олими машҳури юнонӣ Геродот овардааст: “ Эрониён ба қабули урфу одатҳои бегонагон нисбат ба дигар халқҳои дунё майли бештар доранд.Дар воқеъ бо шарофати ҳамин хислати некумардуми эронитабор, эронизабон дар ҷараёни таърихи чандинасраи хеш бо халқи қишварҳои олам – бобулиҳо, мисриҳо,ҳиндуҳо,юнониҳо, арабҳо ва туркистониҳо дар тамоси фарҳангӣ ва таъсири дуҷонибаи маънавӣ буданд. Наврӯз иди пирузӣ бар халқе ва ё соати наҷот аз хатаре нест. Хусусияти ҷолиби Наврӯз он аст, ки ҷашн ба ҳеҷ як воқеаи сифр қавмӣ, миллӣ ё маҳаллӣ бахшида нашудааст. Ҳодисаи ошкор сохтани лаҳзаи Наврӯз кашфи мардуми эронитабор набуда, балки онро бори нахуст мунаҷҷими Юнони Қадим Геродот аз ҷиҳати илмӣ асоснок кардаасту олими араб Собит ибни Қура ҳамаҷониба таҳқиқ кардааст.Огози сол эълон кардани эътидоли баҳорӣ низ пешниҳоди ҳеҷ фарди ориённажод набуд. Вале маҳз хуросониён эътидоли баҳориро дар таркиби сунати маънавиашон ҷой дода онро дар гардиш гузоштанд. Дар ибтидо дастархони идораи ин мардумро ҳафсин оро медод: сир, себ, сабзӣ, санҷид, сирко, суманак,сипанд . Баъди аз ҷониби Хилофоти араб забт шудани Осиёи Миёна мардум дастархони идонаро бо ҳафтшин оро доданд, ки анвои шин, шакар, шона, шамъ, шир, шарбат, ширбиринҷ.

Агар ба роҳи ба назар намоёни Офтоб аз нуқтаи назари илми астрономия назар афканем мебинем, ки Осмон гунбади бузургеро мемонад, ки ҷирмҳо дар он гӯиё ҳамчун чароғҳо овезон карда шудаанд ва ҳар як ҷирми кайҳонӣ бо тартиби муайян ва барояш хос ҳаракат мекунад. Пӯшида нест, ки Замин дар атрофи Офтоб аз рӯи мадоре давр мезанад, ки шаклаш ба доира монанд аст. Даври пурраи гардиши Замин ба 365 шаборӯзу (ш.р.) 5 соату 48 дақиқаву 46 сония ё ба 365, 24220 ш.р. баробар аст. Офтоб дар давоми гардиши солонааш аз рӯйи минтақаи бурҷҳо (Эклиптика) ҳаракат карда, дар муддати ҳар 30 рӯз (1 моҳ) аз бурҷе ба бурҷе ҷой иваз мекунад.Масалан, айёми баҳорон аз рӯйи бурҷҳои Ҳут,Ҳамал ва Савр, тобистон аз рӯйи бурҷҳои Ҷавзо,Саратон ва Асад, тирамоҳ аз рӯйи бурҷҳои Сумбула, Мизон ва Ақраб, зимистон аз рӯйи бурҷҳои Қавс,Ҷадӣ ва Далв мегузарад.

Аз тарафи дигар, агар мо экватори Заминро беҳад калон тасаввур кунем, дар кураи осмон он хатти экватори осмонро мемонад. Ҳамвории минтақаи бурҷҳо бо ҳамвории экватори осмон ҳамдигарро дар таҳти кунҷи 23,5 градус бурида мегузарад. Дар натиҷаи чунин буриш ду нуқтае пайдо мешавад, онҳо гӯиё дар охирҳои диаметри осмон ҷойгир буда, яке нуқтаи эътидоли баҳорӣ (ЭБ) ва дигаре нуқтаи эътидоли тирамоҳӣ (ЭТ) номида мешаванд. Офтоб дар давоми ҳаракати солонааш, тақрибан 21-уми март ба нуқтаи ЭБ мерасад, ки ибтидои баҳори астрономӣ (ИБА) ном гирифтааст.Ҳамин ки Офтоб ба нуқтаи ИБА расид, ҳам дар нимкураи ҷанубӣ ва ҳар дар нимкураи шимолӣ давомоти шабу рӯз бо ҳам баробар мешавад. Офтоб мадори нимкураи чанубиро паймуда ба ҳамин нуқта мерасад ва минбаъд хатти ҳаракати он аз рӯйи мадори нимкураи шимолӣ сурат мегирад. Дар ҳақиқат, дар аввали бурҷи Ҳамал дар ҳарду нимкураи Замин рӯзи нав фаро мерасад, ки ниёгони мо ин лаҳзаро Наврӯз ном ниҳодаанд. Дар сар то сари олам эҳёи табиат ба вуқӯъ меояд ба кӯҳу даман абрҳои боронӣ паҳн мешаванд, гиёҳу сабзаҳо неш мезананд, дарахтон ба ғунчабандӣ оғоз менамоянду ҷонваракон ба ҷунбиш медароянд. Дар лаҳзаи нимрӯзӣ Офтоб нисбат ба уфуқ рӯз то рӯз баландтар мешавад ва ба ҳамин минвол 22 – юми июн ба ҳолати максималӣ мерасад, ки онро инқилоби тобистонаи Офтоб (ИТО) меноманд. Дар ин вақт рӯзи дарозтарину шаби кӯтоҳтарини сол ба амал меояд. Дар гуфтугӯи мардумӣ ин лаҳзаро қиёми Офтоб меноманд. Минбаъд рӯзҳо кӯтоҳтар шудан мегиранд ва 23 –юми сентябр Офтоб ба нуқтаи ЭТ мерасад. Дар ҳарду нимкураи осмон давомнокии шабу рӯз баробар мешавад ва минбаъд фасли тобистон ҷояшро ба фасли тирамоҳ иваз мекунад. Баъд давомнокии шаб зиёдтар шуда, рӯзҳо кӯтоҳтар мешаванд ва рӯзе, ки Офтоб ба нуқтаи инқилоби зимистона (ИЗ) расид, шаби дарозтарин - шаби ялдо фаро мерасад. Ин шаб, тақрибан ба 22-юми декабр рост меояд. Офтоб дар ин макон якчанд рӯз таваққуф карда, баъдан инқилоб мекунад. Давомнокии рӯз оҳиста-оҳиста зиёд мешавад ва Офтоб 21 –уми март боз на нуқтаи ЭБ мерасад.

Соли 1076 дар шаҳри Исфаҳони Эрон бо фармони Маликшоҳи Салҷуқӣ Расадхонаи астрономӣ бунёд мегардад. Бо мақсади ба роҳ мондани мушоҳидаҳои амалӣ дар соҳаи нуҷум ва ба ин макони илмӣ роҳбарӣ кардан, дӯсти давраи ҷавониаш Абуалӣ Ҳасан , ки дар таърих бо номи Низомулмулк машҳур аст, Умари Хайёмро ба пойтахти давлати Салҷуқиён – шаҳри Исфаҳон даъват мекунад. Дар он замон тақвиме дар истифода қарор дошт, ки ёздаҳ моҳаш 30 рӯзӣ ва моҳи дувоздаҳумаш 35 рӯзро дарбар мегирифт. 5 рӯзи иловагиро ба моҳи дувоздаҳум аз он сабаб илова мекарданд, ки оғози сари сол, яъне Наврӯз ба нуқтаи ЭБ мувофиқ ояд. Мутаассифона, рӯзи сари соли нав на ҳамеша ба нуқтаи ЭБ рост меояд. Маликшоҳ ба сарвари мунаҷҷимони расадхона –Умари Хайём супориш дод, то тақвиме омода созад, ки дар он ҷашни Наврӯз бо нуқтаи ЭБ мувофиқ афтад. Мунаҷҷими бузург ба тартиб додани чунин тақвим пардохт. Ӯ ҳамчун математик ба ин кор шурӯъ кард. Ҳамчун асоси тақвими нав касри – ро қабул кард. Ин каср чунин маъно дошт, ки дар 33 соли шамсӣ 8 солаш кабиса (аз 366 ш.р.) иборат ва 25 солаш муқаррарӣ (аз 365 ш.р.) иборат ҳисоб карда шавад. Барои он ки дар даври 33 сола баробарии шабу рӯз аз вазъи муқаррариаш берун наравад, солҳои кабиса 7 маротиба, баъди се сол ба соли чорум ва дар охир, баъди чор сол ба соли панҷум такрор мешуданд. Ҳамин тавр солҳои кабиса дар тақвими нав солҳои 4-ум, 8-ум, 12-ум, 16-ум, 20-ум, 24-ум, 28-ум ва 33 –юм такрор меёфтанд. Тақвими Умари Хайём, ки дар таърих бо номи “Тақвими Маликшоҳӣ” ё “Тақвими Яздигурдӣ” машҳур аст, то ҳол дар ҷаҳон дақиқтарин тақвим ба шумор меравад. Тақвими Маликшоҳӣ аз соли 1079 инҷониб дар Ҷумҳурии исломии Эрон дар истифода қарор дорад. Ҳисоби миёнаи сол дар ин тақвим ба 365 = 365, 24242 шаборӯз баробар аст. Ин бузургӣ аз қимати аслии соли астрономӣ, ки ба 365, 24220 баробар аст, ҳамагӣ ба бузургии 0,00022 ш.р. фарқ мекунаду халос. Ин чунин маънӣ дорад, ки саҳви тақвими Умари Хайём дар 4500 сол 1 шаборӯзро ҳосил мекунад, дар сурате, ки саҳви тақвими исавӣ (григорианӣ) дар 3280 сол ба 1 шаборӯз баробар аст.

Асадулло Шарифзода, Олимҷон Каримов кормандони илмии Институти математикаи ба номи А.Ҷӯраеви Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон.

Ҳамкорӣ бо СММ барои кишвари мо авлавият буда, пешниҳодоти Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба обу энергетика, мубориза бар зидди терроризм, экстремизм ва қочоқи маводи мухаддир, рушди ҳамкориҳои минтақавӣ, ҳаллу фасли муқовимати шаҳрвандӣ аз тариқи гуфтушунид ва ғайра, ки аз минбари он иброз шуда буд, мавриди ҳамовозии ҷомеаи ҷаҳонӣ қарор гирифт. Дар навбати худ, СММ ба фаъолият ва масъалагузориҳои муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баҳои баланд дода, ба кишвари мо таваҷҷуҳи хоса дорад.

Кишвари мо тайи зиёда аз ду даҳсола масъалаҳои марбут ба обро дар рўзномаи ҷаҳонии рушд пеш мебарад. Бо ибтикори ҷониби Тоҷикистон Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид оид ба масъалаҳои об қатънома қабул намуд. Ибтикори мазкур боис гардид, ки кишварҳои аз лиҳози ҷуғрофӣ, рушди иқтисодӣ ва фарҳангу забон гуногун ҷиҳати татбиқи ҳадафҳои марбут ба об кӯшишҳои муштарак ба харҷ диҳанд. Маҳз ба шарофати Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мавзӯи об ба рӯзномаи байналмилалии масъалаҳои ҳалталаб дохил гардид. Муҳим он аст, ки ин ташаббуси наҷиб аз ҷониби Роҳбари кишваре зоҳир гардид, ки собиқаи начандон тӯлонии узвият дар СММ-ро дорад. Ибтикори дар робита ба масоили об амалигардида хеле зиёд буда, бо овардани қисме аз онҳо таваҷҷуҳ менамоем.

Ин раванд 1-уми октябри соли 1999 аз пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Иҷлосияи 54-уми Маҷмаи умумии СММ оид ба эълон намудани соли 2003 «Соли оби тоза» шурӯъ гардид. Дар заминаи ташаббуси мавриди назар 20-уми сентябри соли 2000 дар Иҷлосияи 55-уми Маҷмаи умумии СММ соли 2003 «Соли байналмилалии оби тоза» эълон шуд. Аз 29-уми август то 1-уми сентябри соли 2003 дар шаҳри Душанбе баргузор шудани Форуми байналмилалӣ оид ба оби тоза низ марбут ба ин ташаббус аст.

Ифтихормандем, ки ташаббуси нахустини Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба эълон намудани соли 2003 – «Соли оби тоза» аз ҷониби 148 кишвари ҷаҳон дастгирӣ ёфта, дар Форуми байналмилалии оби тоза намояндагони 53 кишвар, 91 созмони байналмилалӣ, 40 созмони ғайридавлатӣ, пажӯҳишгоҳҳои илмӣ ширкат варзиданд. Бамаврид аст ёдовар шавем, ки дар доираи форуми мазкур 18 чорабинии пурмуҳтаво ва пураҳамият баргузор гардида, мушкилоти марбут ба об мавриди баррасии ҳамаҷониба қарор гирифт.

Пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба эълон кардани солҳои 2005-2015 Даҳсолаи байналмилалии амал «Об-барои ҳаёт» идомаи мантиқии ин раванд маҳсуб мешавад. Вобаста ба он 23-юми декабри соли 2003 Маҷмаи умумии СММ дар асоси Эъломияи Душанбе қатъномаи дахлдорро қабул карда, солҳои 2005-2015-ро Даҳсолаи байналмилалии амал «Об-барои ҳаёт» эълон кард.

Ташаббуси дигари Пешвои миллат эълон кардани соли 2013 «Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об» мебошад. Муҳиму саривақтӣ будани ин пешниҳод низ боис гардид, ки соли 2013 ҷомеаи байналмилалӣ, бо истинод ба Қатъномаи Маҷмаи умумии СММ 67/204, ки муаллифаш Тоҷикистон аст, «Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об»-ро таҷлил намуд. 11-уми феврали соли 2013 дар қароргоҳи ЮНЕСКО дар шаҳри Париж баргузор гардидани маросими оғози «Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об» шаҳодати шукӯҳу шаҳомат ва моҳияти ин ташаббус мебошад.

Роҳбари давлат ба дастовардҳои дар ин самт ноилгардида иктифо накарда, ташаббускориро вобаста ба масоили об тавсеа бахшиданд. Дар ҳоле, ки роҳбарони дигар кишварҳо ба манфиатҳои давлатӣ, қавмӣ ва гурӯҳӣ таваҷҷуҳ доранд, Роҳбари мамлакати мо пайи ҳалли мушкилоти сайёра камари ҳиммат бастанд. ​Мунтазам ва бо далелҳои асоснок ба самъи ҷомеаи ҷаҳонӣ расониданд, ки бар асари таъсири тағйирёбии иқлим аллакай зиёда аз 50 дарсади аҳолии ҷаҳон бо мушкилии норасоии об рӯ ба рӯ гардида, биёбоншавӣ, афзудани офатҳои табии вобаста ба об ва ғайраҳо, ки ба захираҳои обӣ ва сифати он таъсири манфӣ мерасонанд, аз ҷомеаи ҷаҳонӣ тадбирандешии бетаъхирро тақозо мекунанд.

Ташаббуси навбатиашон эълон кардани солҳои 2018-2028 Даҳсолаи байналмилалии амал «Об - барои рушди устувор» низ аз дилсӯзиву дурандешиашон маншаъ гирифтааст. Бо назардошти моҳият ин ташаббус низ бо иттифоқи оро дастгирӣ ёфта, 21-уми декабри соли 2016 Маҷмаи умумии СММ дар ин бобат қатъномаи зидахлро қабул кард. Қобили зикр аст, ки ташаббуси мазкур аз ҷониби Президенти мамлакат бори аввал 12-уми апрели соли 2015 дар Форуми ҷаҳонии об дар шаҳри Тегуи Ҷумҳурии Корея ироа гардида буд.

Ташаббускории Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин самт боис гардид, ки шаҳри Душанбе маркази баргузории ҳамоишҳои бошукӯҳи байналмилалӣ гардида, кишвари азизи мо дар сархати расонаҳои бонуфузи ҷаҳон қарор гирад.

Бахшида ба оғози расмии Даҳсолаи байналмилалии амал «Об-барои рушди устувор» (солҳои 2018-2028) 22-юми марти соли 2018 дар Иёлоти Муттаҳидаи Амрико чорабинии сатҳи баланд доир гардид, ки дар он Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳайси роҳбари кишвари ташаббускори масоили об суханронӣ намуданд.

Илова ба ибтикори зикршуда, Пешвои миллат бо истифода аз ҳуқуқи ташаббуси қонунгузорӣ дар низоми қонунгузории мамлакат низ ислоҳоти ҳуқуқӣ гузарониданд. Мавриди амал қарор гирифтани Кодекси оби Ҷумҳурии Тоҷикистон, қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи таъмини оби нӯшокӣ ва рафъи обҳои партов», «Дар бораи ассотсиатсияи истифодабарандагони об», «Барномаи ислоҳоти соҳаи оби Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2016-2025», «Барномаи беҳсозии таъминоти аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо оби тозаи нӯшокӣ барои солҳои 2008-2020» ва «Барномаи давлатии азхудкунии заминҳои нави обёришаванда ва барқарорсозии заминҳои аз гардиши кишоварзӣ берунмонда дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2022-2027» самараи ислоҳоти мазкур мебошанд.

14-уми декабри соли 2022 рӯйдоде ба вуқӯъ пайваст, ки бори дигар дар арсаи байналмилалӣ ҷойгоҳи хос ва мақому манзалати бениҳоят баланд доштани муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро собит кард. Манзур бо иттифоқи оро дастгирӣ ёфтани ташаббуси панҷуми Пешвои миллат вобаста ба масоили об мебошад. Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид зимни иҷлосияи 77-ум қатъномаи соли 2025 - «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо»-ро, ки аз ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон пешбарӣ шуда буд, бо пуштибонии 153 кишвари аъзои СММ қабул кард.

Вобаста ба ин, 21-24 марти соли равон дар шаҳри Ню-Йорки Иёлоти Муттаҳидаи Амрико сислсилаи чорабиниҳо, аз ҷумла Намоишгоҳи «Таърихи рушди Тоҷикистон» дар қароргоҳи Созмони Милали Муттаҳид, тақдими туҳфаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Созмони Милали Муттаҳид, чорабинии «Об ва Наврӯз-ду сарчашмаи ҳаёти башар», Конфронси Созмони Милали Муттаҳид оид ба шарҳи фарогири миёнамуҳлати ҳадафҳои Даҳсолаи байналмилалии амал «Об-барои рушди устувор, солҳои 2018-2028», чорабиниҳои канорӣ бо номи «Табдили институтҳои иқтисодии глобалӣ ба манфиати умум: Даъват барои бедоршавӣ аз ҷониби Комиссияи глобалӣ оид ба иқтисодиёти об» ва «Харитаи роҳ барои соли 2025: «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» доир гардиданд.

Дар онҳо Подшоҳи Нидерланд, Президенти Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид, Президенти Ироқ, Президенти Ботсвана, Президенти Либерия, Президенти Словения, Сарвазири Тувалу, Сарвазири Намибия, Сарвазири Мали, муовинони сарвазирони Барбадос, Куба, Конго, Монтенегро, Эфиопия, Ветнам, 110 ҳайати расмии кишварҳои узви СММ бо роҳбарии вазирон, масъулини 100 созмони минтақавию байналмилалӣ ширкат варзиданд.

Роҳбари мамлакат муҳтарам Эмомалй Раҳмон аз сатҳи ҳамкориҳо бо созмони бонуфуз қаноатмандӣ карда, аз ҷумла гуфтанд: «Мо қарорхои Созмони Милали Муттаҳидро дар заминаи пешниҳод ва ибтикороти Тоҷикистон оид ба эълон кардани соли 2003 ҳамчун «Соли байналмилалии оби тоза», соли 2013 - «Соли байналмилалии ҳамкорй дар соҳаи об», Даҳсолаи байналмилалии амал «Об-барои ҳаёт» солҳои 2005-2015, Даҳсолаи байналмилалии амал «Об-барои рушди устувор солҳои 2018-2028», соли 2025 «Соли байналмилалии ҳифзи пиряҳо», Рўзи ҷаҳонии пиряхҳо муқаррар намудани санаи 21-уми март ва таъсиси Бунёди мақсадноки ҳифзи пиряхҳоро дар раванди ҳалли ин мушкилот бисёр муҳим медонем».

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон обро сарчашмаи хама мавҷудоти зинда дар олам ва қудрати муттаҳидсозии одамони сайёра номида, таъкид карданд, ки мо бояд ба кулли тағйир додани тарзи фаҳмиш, арзиш ва идоракунии обро ба хуби дарк намоем. Бори дигар хотиррасон гардид “Об ҳамчун манбаи асосии ҳаёт бо таъсири тағйирёбии иқлим, афзоиши босуръати аҳолй, васеъшавии шаҳрҳо ва дигар омилҳои ба он таъсиррасон зери фишори амиқ қарор дорад. Барои тағйир додани ин тамоюл андешидани тадбирҳои таъхирнопазир дар ҳамаи сатҳо зарур мебошад”.

Ба шарофати ташаббусҳои Роҳбари мамлакати мо муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аҳли сайёра мутмаин шуданд, ки вобаста ба об дидгоҳи наве дошта бошанд, то дурнамои рушди захираҳои онро инъикос намуда, ҳамзамон ба таҳкими нақши захираҳои оби тоза дар рўзномаи баъдинаи ҷаҳонй мусоидат кунанд.

Дар маҷмӯъ, баргузории конфронси зикршуда, ки дар саргаҳи он Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қарор доранд, оғози шоҳроҳи нави амалҳои мушаххаси мо мебошад ва ҷомеаи ҷаҳон минбаъд бо неруи нав иқдомҳои муштаракро дар соҳаи об амалӣ хоҳанд кард.

Нурафшон БОЗОРОВА - Докторант PhD- и бахши 3-юми Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ

Маълум аст, ки санадҳои таърихи бостон дар мавриди ҷашну маросими қавму миллатҳои гуногун баҳсбарангезанд, зеро далелҳо мухталифанд ва гоҳо бо воқеиятҳои таърихӣ мутобиқат намекунанд. Лекин суннати меросӣ далелу шоҳиди қатъитар барои исботи вуҷуди ҷашну маросими муайян ва таҷлили онҳо дар асрҳои пеш аз мелод аст.

Яке аз ҷашнвораи таърихии муҳим барои миллати тоҷик Наврӯз аст, ки дар радифи дигар ҷашнвораҳои табиии инсоният таҷлил мегардад ва бо заҳмат ва кӯшиши Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мақоми ҷаҳонӣ гирифтааст. Пас, ҳар тоҷику тоҷикистониро мебояд аз таърихи пайдоиш, ташаккул, таҳаввул ва таҷлили иди Наврӯз маълумоти кофӣ дошта бошад.

Муҳаққиқони тоҷику форс, муаррихони ҳавзаи интишори Наврӯз ва пажӯҳишгарони қавму миллат ва динҳои гуногуни Шарқу Ғарб бар он назаранд, ки Наврӯз қабл аз даврони таърихи навиштаи башар ҷашн гирифта мешуд. Ҳавзаи паҳншавии он, аввалан дар фарҳанги мардумоне дида мешавад, ки зери таъсир ё қаламрави шоҳаншоҳӣ ва ё фарҳанги ориёӣ қарор доштанд. Дар Шоҳномаи Фирдавсӣ ҷашни Наврӯз ба шоҳ Ҷамшед нисбат дода шуда, рӯзи “Ҳурмуз”-и моҳи “Фарвардин” ҷашн мешуд. Дар сарчашмаҳои форсӣ Наврӯз асри II милодӣ ёд мешавад, вале таҷлили он аз сулолаи Ҳахоманишҳо (тақрибан солҳои 648-330 п.а.м.) шуруъ шудааст. Дар ин рӯз амирони сарзамини ориёӣ ба Шоҳаншоҳ туҳфаҳо меоварданд.

Баъзе муҳаққиқон тахмин мезананд, ки Куруши кабир соли 538 п.а.м. (ҳангоми ҳуҷум ба Бобул) Наврӯзро ҷашни миллӣ эълон кард. Дар даврони Ашкониён ва Сосониён Наврӯз ду тақсим мешуд: Наврӯзи омма ва Наврӯзи хосса. Наврӯзи омма 5 рӯз – аз 1-ум то 5-уми Фарвардин давом дошт. Наврӯзи хосса рӯзи 6-уми Фарвардин (Хурдодрӯз) буда, дар 5 рӯз табақаҳои гуногуни ҷомеа (деҳқонон, руҳониён, сипоҳиён, пешаварон ва ашроф) ба дидори шоҳ омада, арзу дод ва инъом мегирифтанд. Рӯзи 6-ум танҳо наздикони шоҳ ба ҳузури ӯ меомаданд. Далелҳое мавҷуданд, ки даврони Сосонӣ солҳои кабиса риъоят нагашта, дар ҳар 4 сол иди Наврӯз 1 рӯз аз мавқеи доимияш (оғози бурҷи Ҳамал) дертар қайд мешуд. Барои ҳамин дар ин даврон рӯзи Наврӯз собит набуд ва дар фаслҳои гуногуни сол меомад. Ардашери Бобакон, бунёдгузори силсилаи Сосониён, соли 230 милодӣ аз давлати Рум хост то Наврӯзро ба расмият бишносад ва чунин ҳам шуд.

Дар “Авасто” оварда шудааст, ки рӯзи Наврӯз Сиёвуш аз ҷониби Афросиёб кушта шудааст. Дар “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ рӯзи дафни Сиёвушро Наврӯз номиданд ва он ҳар сол ҳамчун ид қайд мешуд. Маълум аст, ки ин ид ҷанбаи анимистӣ низ касб карда буд. Дар рӯзи Наврӯз ҳиндуориёҳо руҳҳои гузаштагони хеш (фравашҳо)-ро ёд мекарданд. Дертар ин оин ба зардуштия интиқол ёфт, ки дини расмии Эрон гашт. Мувофиқи он 10 рӯз пеш аз Фарвардин арвоҳи гузаштагон ба замин фурӯд омада, ба хонаи наздикони худ мераванд. Аз ин рӯ, хонабарориву пӯшидани либоси тоза, шамъгирониву хушбуӣ оғоз мешуд. Мувофиқи баъзе сарчашмаҳои таърихӣ аз ҳафт иде, ки зардуштиён ҷашн мегирифтанд, якеаш ба охири зимистон ва аввали баҳор рост меомад, ки бо номи иди “ёдоварии арвоҳи гузаштагон” машҳур аст. Ва ин ид дар шаби пеш аз баробарии шабу рӯз ҷашн гирифта мешуд. Яке аз хусусиятҳои афрӯхтани оташ ва гусел кардани арвоҳ буд. Шаби пеш аз Наврӯз, дар дамодами субҳ, одамон бо афрӯхтани оташ дар қуллаи талу теппа ва бомҳои хонаҳо “фраваҳар”-ҳоро гусел карда, барои оромии онҳо дуову дуруд мефиристоданд ва хоҳиш мекарданд то соли оянда биёянд. Дар даврони Ҳахоманишҳо (асри VI-IV п.а.м.) ва Сосониҳо (асрҳои III-VII м.) ҳар сол дар маъбадҳо бузургдошти оташ мегузашт ва дар хонаҳо шамъ афрӯхта мешуд.

Дар масири таърихи таҳаввули инсоният Наврӯз бо чанд дину мазҳабҳои гуногун рӯ ба рӯ гардид. Муҳаққиқон муътақиданд, ки пас аз ҷорӣ шудани дини ислом дар қаламрави Эрон бисёре аз ҷашнҳои форсҳо аз байн рафт, ба ҷуз аз Наврӯз ва Меҳргон. Барои баргузории ин ду ид ба дӯши ориёиҳо андозҳо таҳмил шуда буданд. Халифаҳои уммавӣ ва аббосӣ ин андозгузориро идома доданд, ҳарчанд ки худашон баъзан дар ин ҷашн иштирок мекарданд ва онро гиромӣ медоштанд. Дар “Таърихи Табарӣ” омадааст, ки халифа Муътазид мардуми Бағдодро аз оташафрӯзӣ ва обпошӣ барҳазар дошт, вале аз бими шӯриш фармонашро пас гирифт. Халифаҳои фотимӣ низ чандин бор оташафрӯзӣ ва обпоширо мамнуъ эълон карда буданд. Вале аз асри IV ҳиҷрӣ ба баъд дар Бағдод мардум дар овони Наврӯз либосҳои нав пӯшида, ба ҳамдигар ҳадяҳои гуногун мефиристоданд. Халифаҳои аббосӣ ҳадяҳои наврӯзиро машруъ дониста, аз он истиқбол мекарданд.

Ҷашни Наврӯз дар замони Сомониён мавқеи хосса пайдо намуд ва онро бо тамоми ҷузъиёташ дар ин даврон таҷлил менамуданд. Дар эҷодиёти шоирони он давра низ васфи баҳору Наврӯз хеле бо нафосату рангин тасвир меёфт. Баъд аз асрҳои XII-XIII якбора бо иллати вусъат ёфтани идеологияи хурофотии руҳониёни мутаассиб ва ҳимояти онҳо аз ҷониби амирони қабоили турк илму фарҳанг тадриҷан рӯ ба завол меовард. Ҳатто барои таҷлили ҷашни Наврӯз ҳам бисёр монеаҳо эҷод мегардад, вале мардуми таҳҷойӣ - тоҷикон нагузоштанд, ки ин падидаи фарҳанги миллиашон нобуд шавад ва аз саҳифаи таърих нопадид гардад.Дар даврони Салҷуқиён бо дастури Ҷалолуддин Маликшоҳи Салҷуқӣ теъдоде аз ситорашиносон, аз ҷумла Умари Хайём, Наврӯзро дар аввали баҳор (вуруди Офтоб ба бурҷи Ҳамал) қарор доданд ва ҷойгоҳи онро собит намуданд. Бар асоси ин гоҳшуморӣ, ки ба “Тақвими ҳилолӣ” маъруф шуд, барои собит мондани Наврӯз дар оғози баҳор, муқаррар шуд, ки ҳар 4 сол (гоҳе ҳар 5 сол) як бор адади рӯзҳои сол на 365, балки 366 рӯз дар назар гирифта шавад. Ин якнавъ эҳёи Наврӯз буд.

Эҳёи дигари Наврӯз, хушбахтона, дар даврони истиқлоли давлатӣ сурат гирифт ва ин ҷашни миллии мо 30 сентябри 2009 аз ҷониби ЮНЕСКО дар баробари 76 унсури маънавӣ аз тамоми ҷаҳон пешниҳодгашта ба феҳристи мероси маънавии башарият дохил карда шуд.

Бояд зикр дошт, ки ҳар як ҷашни аҷдодиамон як унсурро, ки таркиби чор унсурро ташкил медиҳанд, ба сифати унсури зиндагиофар ва ҷомеасоз эътироф кардаанд. Аз ҷумла, дар ҷашни Наврӯз унсури асосӣ хок (замин) пиндошта мешавад, ки покиза нигоҳдоштан ва коркарди дурусти он маншаи фаровонии ҳосил мегардад. Дар ҷашни Сада унсури меҳварӣ оташ маҳсуб меёбад, дар ҷашни Тиргон об ба сифати унсури ҷавҳарӣ эътироф карда мешавад, дар ҷашни Меҳргон бошад, унсури муҳим ҳаво эътироф шудааст.

Дар маҷмуъ, дар таърихи фарҳанги тоҷикон ҳеҷ падидаи фарҳангие ба мисли ҷашни Наврӯз дорои шумори рамзҳо ва суннатҳои ба ин андоза ғанӣ нест. Наврӯз падидаи комилан мифологӣ ва мазҳабӣ нест, балки як фарҳангест муназзаму том ва пеш аз ҳама, падидаи табии кайҳонӣ, рамзи бозгашт ба фасли нави зиндагӣ, оғози кишту кори баҳорӣ. Барои он ҳамчун ҷашни таќвимӣ, парастиши замин, экологияи он ва умуман экологияи табиат муҳим аст. Аз ин рӯ фалсафаи Наврӯз - фарҳанги ҳувиятсоз буда, фазои олами моддӣ ва маънавии мардумро муайян менамояд, ба он руҳияи хушбинӣ эҳдо менамояд. Зеро инсон бо тамоми арзишҳои созандаву гуманистиаш дар фикри ривоҷ додани арзишҳои Замин мебошад.

Наврӯз - нишоне аз ғолибияти нур бар зулмат, рамзи офариниши дубораи табиат, эҳёи баҳор, муждаи шукуфа ва бориши борон, ҷашни кишту кор, паёмовари ҳамдилӣ ва ҳамбастагӣ, нишонаи ҳуввияти фарҳангӣ ва миллӣ мебошад. Наврӯз - давоми муборизаи умумимиллӣ барои мондагорӣ ва рушди фарҳанги миллист, он пайвандгари гузашта, имрӯза ва ояндаи мардумони ҳалқаи наврӯз буда, умед дорем, ки ҷовидона ҳамчун асоси ташаккули фарҳанги миллати мо ва ҷавҳари ҳифзу нигаҳдошти он хизмат хоҳад кард.

Маҳмадизода Н.Д., Директори Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ