В Концепции председательства Республики Таджикистан в СНГ в 2025 году рассматриваются ключевые направления и содержательные приоритеты председательства. Основное внимание уделено политико-институциональным инициативам, экономической кооперации, гуманитарному измерению, а также экологической и климатической повестке.

Республика Таджикистан выражает свою готовность выступить в роли конструктивного модератора интеграционных процессов в евразийском пространстве.

Председательство Республики Таджикистан в СНГ в 2025 году отражает не просто ротационную функцию, но и стремление к содержательной трансформации формата взаимодействия внутри Содружества. Принципиальные опоры таджикской стратегии — это преемственность, рациональность и обновление. Данный подход направлен на укрепление доверия, повышение эффективности межгосударственных механизмов, а также адаптацию архитектуры СНГ к меняющимся международным реалиям.

Концепция председательства Республики Таджикистан в Содружестве Независимых Государств в 2025 году подтвердила: Таджикистан берёт на себя активную и содержательную роль в развитии Содружества.

Подчеркнём, что председательство Республики Таджикистан — это не формальность, а шанс актуализировать СНГ как живую площадку стратегического взаимодействия.

Среди приоритетов председательства Республики Таджикистан — продвижение экологической повестки, экономическая кооперация, гуманитарные программы и усиление парламентской дипломатии.

По инициативе официального Душанбе 2025 год объявлен Международным годом защиты ледников, и теперь СНГ может стать активным участником в вопросах изменения климата. Также будут расширены программы «Культурная столица», «Молодёжная столица», продвигаться академическая мобильность и историческое просвещение.

Отдельный акцент — на роли парламентов и научного сообщества стран-участниц СНГ. Именно они способны сформировать смысл, удержать пространство и задать направление.

Таким образом, Таджикистан формирует образ модернизирующего центра тяжести внутри СНГ, — с акцентом на содержательность, устойчивость и стратегическую открытость к будущему.

Председательство Республики Таджикистан в Содружестве Независимых Государств в 2025 году — это не просто очередная обязанность. Для Таджикистана это возможность внести системный и конструктивный вклад в развитие интеграционного диалога, укрепление доверия, и, самое главное, адаптацию СНГ к современным вызовам и ожиданиям наших народов.

Председательство Республики Таджикистан в СНГ опирается на три взаимосвязанных принципа:

- Преемственность, как уважение к накопленному потенциалу Содружества;

- Рациональность, как необходимость повышения практической отдачи от сотрудничества;

- Обновление, как отклик на вызовы времени и ожидания молодого поколения граждан.

Особое внимание таджикская сторона уделяет совершенствованию архитектуры СНГ — не количественному расширению органов, а институциональному оздоровлению и повышению эффективности существующих механизмов, включая усиление роли Межпарламентской Ассамблеи как форума доверия и сближения правовых систем.

Современная международная среда требует консолидации усилий в области дипломатии, безопасности и стратегической автономии. В этом контексте таджикская сторона инициирует:

- Совместное мероприятие(оно уже состоялось в августе 2025 г.) на полях Генеральной Ассамблеи ООН, посвященное взаимодействию СНГ и ООН;

- Продвижение резолюции Генеральной Ассамблеи ООН о сотрудничестве с СНГ(26 августа 2025 г. в штаб-квартире Организации Объединенных Наций в Нью-Йорке (США) в рамках 79-й сессии Генеральной Ассамблеи ООН была принята резолюция «Сотрудничество между ООН и СНГ».);

- Расширение контактов с ШОС, ОДКБ, ЕАЭС, с перспективой предоставления ШОС статуса наблюдателя при СНГ.

Фокус Республики Таджикистан — это реализация второго этапа Стратегии экономического развития СНГ до 2030 года, включающего:

- Поддержку малого и среднего бизнеса;

- Расширение промышленной кооперации и создание производственных кластеров;

- Углубление агропромышленного партнёрства в контексте продовольственной безопасности.

В рамках реализации резолюции ООН по инициативе Республики Таджикистан 2025 год объявлен Международным годом защиты ледников. Председательство в СНГ в этом контексте будет:

- Продвигать принятие совместного заявления глав государств по защите ледников;

- Реализовывать проекты в сфере экологии, обращения с отходами, восстановления урановых территорий;

- Усиливать экологическое образование и научно-аналитическую экспертизу.

Гуманитарная политика СНГ — это фактор единства поколений и смысловой преемственности. В этом направлении:

- Продолжится реализация программ «Культурная столица», «Молодежная столица», «Спортивная столица СНГ»;

- Будут активизированы академические обмены, стажировки и совместные НИОКР;

- Усилия будут направлены на защиту исторической памяти, особенно в контексте 80-летия Победы в Великой Отечественной войне.

Парламенты государств СНГ — это ключевые площадки легитимного диалога, особенно в условиях трансформации международного порядка. Поэтому:

- Республика Таджикистан поддерживает активизацию парламентских инициатив по гармонизации законодательства;

- Национальная академия наук Таджикистана готова предложить экспертно-аналитическую поддержку МПА СНГ, в частности по вопросам водной дипломатии, продовольственной безопасности, противодействия радикализму.

Председательство Республики Таджикистан — это попытка вдохнуть в СНГ новую функциональность, гибкость и интеллектуальную энергию. Республика Таджикистан призывает все страны-участницы Содружества стать соавторами этого процесса — не только через принятие решений, но и через открытость к будущему.

Сайидзода Зафар Шерали, - заведующий отделом СНГ Института изучения проблем стран

Азии и Европы Национальной академии наук Таджикистана, доктор исторических наук

Салимов Акбар Халимович - старший научный сотрудник отдела СНГ Института изучения

проблем стран Азии и Европы Национальной академии наук Таджикистана

Аз солҳои аввали таъсисёбӣ то ин ҷониб фаъолияти якҷояи иқтисодӣ ва сиёсии кишварҳои иштирокчии Иттиҳод пойгоҳи мустаҳками ташкилию ҳуқуқиро бунёд карданд, ки имконият дод дар як муддати ҳамкориҳои иқтисодӣ густариш ёбад, ҳамзамон пешрафти иқтисодӣ баланд гардида, ҳаҷми савдои байниҳамдигарӣ афзояд. Стратегияи рушди иқтисодии ИДМ дар доираи ҳамкориҳои байнидавлатии иштирокчиёни узви Иттиҳод ҷиҳати тавсеаи ҳамкории мутақобилан судманд, баланд бардоштани дараҷаи некӯаҳволии мардуми давлатҳо омили муҳими иловагӣ гардида, ба тавоноии минтақавӣ ва объекти муқтадири системаи хоҷагидории ҷаҳонӣ табдил ёфтани Иттиҳод мусоидат кардааст.

Ҳанӯз аз даврони фаъолияти Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил Ҷумҳурии Тоҷикистон аз марҳилаи аввали таъсисёбии, узви комилҳуқуқи он буда, усул ва санадҳои появии онро эътироф менамояд ва иштирокчии фаъоли равандҳои ҳамгироӣ мебошад. Дар сиёсати хориҷии хеш, Ҷумҳурии Тоҷикистон ба рушди устувори муносибатҳои дуҷониба ва бисёрҷониба бо давлатҳои узви ИДМ аҳамияти вижа медиҳад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсиси сохторҳои гуногуни ҳамгироии иқтисодиву амниятӣ дар заминаи ИДМ, аз қабили, Фазои Ягонаи Иқтисодӣ, Иттиҳоди Гумрукӣ, Созмони Аҳдномаи амнияти дастаҷамъиро тақозои айнии равандҳои ҳамгироӣ дар фазои пасошӯравӣ медонад ва бо дарназардошти манфиатҳои миллӣ ва бо ҳадафи истифодаи имконоту иқтидорҳои созандаи онҳо ба нафъи кишвар ба рушду такомули ин равандҳо мусоидат мекунад.

Дар ин замина 18 марти соли 2022 дар шаҳри Москваи Федератсияи Россия ҷаласаи 93-юми Шӯрои иқтисодии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил баргузор гардид, ки дар он роҳбарон ва ҳайатони иқтисодии давлатҳои узви Иттиҳод баргузор гардид, ки дар доираи ҷаласа масъалаҳои ҳамкорӣ дар самтҳои тиҷоратию иқтисодӣ, энергетика, молия, мошинсозии кимиёвӣ, амнияти иттилоотӣ ва кишоварзӣ муҳокима гардида, як қатор санаду созишноаҳои иқтисодӣ қабул гардиданд. Дастовардҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самтҳои таъмини устувории макроиқтисодӣ новобаста ба таъсири манфии хавфҳои берунӣ ва сатҳи баланди ҳамкориҳои кишвар дар фазои ИДМ мусбат арёзӣ карда мешавад. Қайд кардан ба маврид аст, ки бо шарофати сиёсати хирадмандона ва дурандешонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Ҷумҳурии Тоҷикистон густариши ҳамкориҳои иқтисодии Тоҷикистон бо давлатҳои иштирокчии ИДМ дар мадди аввал меистад. Дар робита ба ин айни ҳол беш аз нисфи гардиши савдои хориҷии Тоҷикистон ба давлатҳои иштирокчии ИДМ рост меояд. Ҳамзамон дар ин робита бо мақсади ҳифзи манфиатҳои иқтисодӣ Созишнома оид ба савдои озоди хизматрасониҳои ИДМ, истифодабарии пулҳои миллии давлатҳои иштирокчии ИДМ дар ҳисоббаробаркуниҳои тиҷоратию иқтисодӣ, Форуми байналмилалии иқтисодии давлатҳои иштирокчии ИДМ «Рӯзномаи «сабз» дар кишварҳои ИДМ: ҳамкорӣ барои рушд» дар доираи фаъолияти Иттиҳод амали гашта истодааст.

Бояд қайд намуд, ки ҳамкориҳои иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ҷумҳуриҳои узви Иттиҳод дар доираи ҳамкориҳои байни давлатӣ дар сатҳи зарурӣ арзёбӣ карда мешавад. Аз ҷумла ҳамкориҳои иқтисодӣ ва ширики стратегӣ бо Федератсияи Россия, Ҷумҳурии Узбекистон, Ҷумҳурии Қазоқистон, Ҷумҳурии Белорусия ва дигар иштирокчиён, дар доираи ИДМ ва дигар созмонҳои ба роҳ монда шудааст.

Дар соли 2024 гардиши савдои хориљии Љумњурии Тољикистон 4414,3 млн. доллари ИМА-ро ташкил дод, ки нисбат ба њамин давраи соли 2023-юм 29,3 фоиз ё 999,3 млн. доллар зиёд шудааст. Содироти мол дар моњњои январ-июни соли 2024-ум 997,8 млн. долларро ташкил кард, ки нисбат ба њамин давраи соли 2023-юм 47,1 фоиз ё 319,3 млн. доллар зиёд шудааст. Воридоти мол ба љумњурї 3416,5 млн. долларро ташкил кардааст, ки нисбат ба моњњои январ-июни соли 2023-юм 24,9 фоиз ё 680,1 млн. доллар зиёд мебошад. Оид ба содирот шарикони асосї аз ҷумла давлатҳои узви ИДМ:Ќазоќистон – 11,9 фоиз, Ўзбекистон – 8,1 фоиз, Федератсияи Русия – 5,9 фоиз. Воридоти мол асосан аз мамлакатњои узви Иттиҳод сурат гирифтааст: Федератсияи Русия – 26,6 фоиз аз њаљми умумии воридот, Ќазоќистон – 16,1 фоиз, Ўзбекистон – 5,6 фоиз, Беларус – 2,4 фоиз рафта мерасад. Тибќи маълумоти расмии Хадамоти гумруки назди Њукумати Љумњурии Тољикистон дар соли 2024 ба љумњурї 45 мамлакати хориљи дуру наздик ба маблаѓи 79361,5 њазор доллар ё 20319,0 тонна ёрии башардўстона расондаанд.

Ҳамзамон дар шашмоҳаи якуми соли равон гардиши савдои хориҷӣ 4 миллиарду 731 миллиону 100 ҳазор долларро ташкил намуд, ки нисбат ба ҳамин давраи соли 2024 7,2 фоиз ё 316,8 миллион доллар афзоиш ёфтааст. Ба иттилои Вазорати рушди иқтисод ва савдои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи ҳисоботӣ содирот ба 955,3 миллион доллар баробар гардид, ки нисбат ба ҳамин давраи соли 2024 4,3 фоиз ё 42,5 миллион доллар коҳиш ёфтааст, вале воридоти мол дар давраи ҳисоботӣ 3 миллиарду 775,8 миллион долларро ташкил дод, ки нисбат ба ҳамин давраи соли 2024 10,5 фоиз зиёд гардидааст.

Дар ин асно Созишномаи байни давлатии Тоҷикистон – Қирғизистон – Ӯзбекистон. 31-уми марти соли 2025 дар шаҳри Хуҷанд қабул гардида, дар таърихи дипломатияи ҷаҳонӣ ҳамчун ҷашни иродаи нек ва ташаккули муносибатҳои хуби ҳамсоягӣ, бо такя ба принсипҳои эҳтироми мутақобилаи истиқлолият, тамомияти арзӣ, баробарӣ ва ҳамкорӣ, сабт хоҳад шуд. Инчунин, ин рӯйдоди таърихӣ намунаи муколамаи созанда ва ҳамкории муассир дар Осиёи Марказӣ шуда, ба таҳкими асосҳои амният, субот, ҳамкорӣ ва ҳамгироии иқтисодӣ миёни кишварҳои минтақа мусоидат хоҳад кард. Аҳамияти ин Созишнома на танҳо нуқтаи пайвасти се кишвари ҳамсоя, балки ин руйдод барои таҳкими равандҳои ҳамгироӣ, муносибатҳои иқтисодӣ ва ҳамкориҳои минтақавӣ байни давлатҳо ниҳоят муассир аст. Дар ҳақиқат, сухан дар бораи оғози як давраи муҳими муносибатҳо дар минтақа, имкониятҳои нав барои рушди устувори иҷтимоию иқтисодӣ ва муколамаи фарҳангӣ меравад.

Умедворем муносибатҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангию страдегии кишварҳои узви ИДМ, бо ҷумҳурии мо боз ҳам дар оянда густариш меёбанд ва як заминаи хубе барои рушди иқтисод минтақа мегардад.

Бояд қайд кард, ки аз 1 январи соли 2025 раёсати мақомотҳои ИДМ аз Русия ба Тоҷикистон гузашт. Дар доираи раёсати Тоҷикистон баргузории ҷаласаҳои ду ниҳоди олии Иттиҳод, аз ҷумла ҷаласаи вазирони корҳои хориҷӣ ва ҷаласаи Шӯрои сарони давлатҳои ИДМ пешбинӣ шудааст, ки онҳо рӯзҳои 9–10 октябри соли 2025 дар шаҳри Душанбе баргузор мегарданд.

Интизор меравад, ки дар рӯзномаи ҳар ду ҷаласа масъалаҳои калидӣ, аз ҷумла таҳкими ҳамкориҳои сиёсӣ, таъмини амнияти минтақавӣ, рушди ҳамкориҳои иқтисодӣ ва тавсеаи робитаҳои фарҳангию башардӯстона баррасӣ шаванд.

Асомуддини Р.К.н.и.и. Сармутахассиси Раёсати магистратура, аспирантура ва докторантураи PhD-и АМИТ

8-12 моҳи октябри соли 2025 Ҷумҳурии Тоҷикистон, ба хусус пойтахти зебои он шаҳри Душанбе мизбони меҳмонони зиёде аз қаламрави ИДМ хоҳад шуд. Тоҷикону тоҷикистониён аз қадимулайём бо меҳмондориву меҳмоннавозияшон шӯҳрати олам гаштаанд. Мардуми тоҷик ҳамеша меҳмонро азизу мукаррам дошта, тамоми кӯшишҳоро ба ҷо меорад, то меҳмонаш бо дили шод ва руҳи болида аз хонааш берун равад. Дар дини мубини ислом низ меҳмон ҷою мақоми хосаеро доро буда, хидмати меҳмон, хурсанд кардану гусел кардани он яке аз аъмоли неки ҳар як мусалмон шинохта шудааст.

Шоири халқӣ ва Қаҳрамони Тоҷикистон Мирзо Турсунзода оид ба қабули меҳмон ва дӯстон чунин фармудаанд:

Дӯст ояд гарм дар оғӯш гир,

Расми хуби тоҷиконро гум макун

Тайи 2 моҳи охир шаҳрдории муҳтарами пойтахт бо истифода аз тамоми имкониятҳо барои ободтару зеботар гардонидани роҳҳову гулгаштҳо заҳмат кашида истодааст. Тайи ин муддат роҳи асосии маркази Душанбе, ки ҷодаи ташрифотӣ мебошад, аз мавзеи “Водонасосная” то фурӯдгоҳи Душанбе аз нав тахту ҳамвор, васеъ ва хаткашӣ шуда, бисёр зебову дилнишин ба назар мерасад. Дар баробари роҳ тамоми боғҳо, гулгаштҳо ва майдонҳои шаҳр бо гулҳои тару тоза ва нав шинонидашуда хеле зебову дилнишин гашта, диққати ҳар як роҳгузарро ба худ ҷалб менамояд. Беҳуда шаҳри Душанберо шаҳри гулҳо ном наниҳодаанд.

Шаҳрдори муҳтарами Душанбе Рустами Эмомалӣ, ки дастпарвари мактаби зебоипарастии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад, ҳамеша кӯшиш ба харҷ медиҳад, ки шаҳри Душанбе ҳамчун пойтахти давлати тоҷикон як шаҳри тозаву озода, сарсабз, гулпӯшу дилкаш бошад.

Вақте бо роҳи пиёдагарди паҳлӯи роҳи марказии Душабе қадам мезанӣ, гумон мекунӣ, ки аз миёни қолиҳои ранга ва гулбофт ва роҳравҳои гулӣ рафта истодаӣ. Кам одамон хабар доранд, ки ин гулҳо ва дарахтони нодиру зебое, ки имрӯз боғҳо ва гулгаштҳои шаҳри моро зеб додаанд бо чӣ заҳматҳое ба Душанбе ворид гардонида шудаанд. Пешвои муаззами миллати мо ба ҳар давлате, ки ба хориҷа сафар мекунанд, баъд аз анҷоми сафар вақти бозгашт бордони ҳавопаймояшонро аз гулу дарахтҳои ороишии ҳамон давлат пур карда меоранд.

Банда, ки бештар аз панҷ сол (августи соли 2005- феврали 2011 дар сафорати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Ҷумҳурии Исломии Эрон ба ҳайси атташеи низомӣ хидмат карда будам, шоҳид ва иштирокчии он будам, ки чӣ тавр Ҷаноби Олӣ ҳар дафъаи баргаштанашон аз Эрон бордони ҳавопаймояшонро аз гулу гиёҳ ва дарахтони камёб пур карда ба Душанбе бар мегаштанд.

Аз ин рӯ, мо шаҳрвандон бояд ба хотири эҳтиром гузоштан ба хидматҳои Пешвои муаззами миллат ва шаҳдори Душанбе ва қадр кардани заҳмати онҳо ин гулу гиёҳҳо ва дарахтони нодирро ҳифз ва эҳтиёт намоем.

Холназаров Назар, - ходими илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши

масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Введение

В современном международном контексте взаимодействие между Россией и государствами Центральной Азии приобретает всё возрастающее значение. Это связано с глобальными сдвигами в системе международных отношений: усилением многополярности, необходимостью устойчивого развития, изменениями в безопасности (глобальные и региональные угрозы), а также с возросшими геоэкономическими и ресурсно-энергетическими возможностями региона. Формат сотрудничества «Россия — государства Центральной Азии» представляет собой один из ключевых элементов региональной политики, который при правильной организации может обеспечить стратегическую стабильность, экономический рост, культурное и гуманитарное единство, а также баланс интересов между субъектами.

В этой статье рассматриваются: необходимость такого формата, его значение, специфика и характер, основные приоритеты взаимодействия, а также перспективы и условия для устойчивого развития такого сотрудничества.

Необходимость формата «Россия — Центральная Азия»

Геополитическая стабильность и безопасность

Центральная Азия граничит с зонами потенциальной нестабильности: Афганистан, международный терроризм, экстремизм, наркотрафик, транзит мигрантов и т.д. Россия, как региональный игрок, заинтересована в том, чтобы эти угрозы минимизировались через координацию усилий по линии безопасности. Участие России в таких форматах позволяет создавать общие механизмы реагирования, обмен информацией, совместные учения, координацию пограничного контроля.

Экономические интересы и инфраструктурная интеграция

Центральная Азия — территориально и ресурсно богатый регион: значительные запасы природных ресурсов (энергия, минералы, водные ресурсы), потенциал сельского хозяйства и транспортных коридоров. Россия — исторически тесно связана с рынками Центральной Азии (торговля, трудовая миграция, транспортные связи). Для России важно обеспечивать устойчивые экономические связи, логистические маршруты, инвестиционные проекты, взаимовыгодную торговлю. Центральноазиатские государства, в свою очередь, нуждаются в стабильных внешних рынках, технологиях и инвестициях.

Культурно‑гуманитарные и гражданские связи

Общие исторические, языковые и культурные связи между Россией и странами Центральной Азии сохраняют значимое влияние. Русский язык все ещё широко используется, образовательные, культурные обмены играют роль укрепления доверия, межчеловеческих связей, что способствует устойчивости сотрудничества. Россия, посредством институтов культурной дипломатии (например, «Россотрудничество»), осуществляет проекты в сферах культуры, образования, СМИ.

Баланс влияния в условиях мировой конкуренции

Центральная Азия становится полем конкуренции между разными крупными внешними игроками: Китай, Турция, Иран, страны Запада, Персидский залив. Россия стремится не только сохранять своё присутствие, но и формировать формат, в котором её интересы остаются учтёнными, и региональная автономия стран Центральной Азии соблюдается. Формат сотрудничества с Россией может служить для Центральной Азии одним из элементов диверсификации партнёров, уменьшения зависимости от единого крупного внешнего актора.

Значение, специфика и характер формата

Чтобы полноценно оценить формат «Россия — государства Центральной Азии», важно разобрать, в чём его особенности, какие характеристики отличают его от других межгосударственных форматов.

Специфика исторических связей

Центральная Азия длительное время была частью российской и советской орбит. После распада СССР сохранялись устойчивые связи во многих сферах: институтах, инфраструктуре, энергетике, культуре, миграции. Это создаёт базу доверия и общий языковой, институциональный фон, что облегчает взаимодействие. Однако исторический контекст также влечёт за собой элементы неравенства и ожиданий, которые нуждаются в корректировке, особенно с учётом новых запросов стран региона на большую самостоятельность.

Гибкость и вариативность формата

Формат сотрудничества не сводится лишь к двусторонним контактам, но включает и многосторонние механизмы: встречи на уровне глав государств, министров, рабочих групп, а также интеграционные структуры. Например, регулярные встречи министров иностранных дел России и стран Центральной Азии, сотрудничество в рамках СНГ, ШОС, ЕАЭС, а также форматы, направленные на безопасность, транспорт, гуманитарные связи.

Стратегическая взаимозависимость

Для России регион является важным внешним «подспорьем» в вопросах безопасности, стабильного транзита, ресурсов и культурного влияния. Для стран Центральной Азии Россия остаётся крупным партнёром в торговле, энергетике, инвестициях, образовании и безопасности. Взаимозависимость проявляется также в миграционных потоках: трудовая миграция из Центральной Азии в Российскую Федерацию. Часто страны региона зависят от внешней инфраструктуры, технологий и рынков, которые могут быть связаны с Россией.

Нечёткий, декларативный характер многих соглашений

Несмотря на множество встреч и деклараций, не все соглашения оформлены юридически обязывающими документами, и не все решения достигают эффективной реализации. Часто возникают проблемы с финансированием, с координацией на уровне регионов, с преодолением бюрократических, логистических и правовых препятствий.

Основные приоритеты взаимодействия

Выработанные на практике и в заявленных стратегиях — как со стороны России, так и государств Центральной Азии — приоритеты сотрудничества можно сгруппировать следующим образом:

Сфера

Приоритеты

Безопасность и стабильность

Борьба с терроризмом, экстремизмом, трансграничной преступностью; защита границ; предотвращение негативных последствий из Афганистана; сотрудничество в рамках коллективных структур (например, ОДКБ, ШОС) и механизмов обмена разведданными.

Транс­порт и логистика

Развитие транспортных коридоров (железные дороги, автодороги, мультимодальные пути), модернизация таможенных и пограничных пунктов, увеличение транзита, участие в таких инициативах, как Международный транспортный маршрут Среднего Коридора, маршруты через Каспий, Китай‑Европа.

Энергетика и ресурсное сотрудничество

Эффективная совместная работа по использованию водных ресурсов, развитие гидроэнергетики (примеры: проекты в Таджикистане и Кыргызстане), координация в сфере энергетической безопасности, диверсификация источников энергии, устойчивое экологическое управление ресурсов.

Экономическое сотрудничество и торговля

Увеличение торгового оборота; инвестиции; развитие отраслей с добавленной стоимостью; технологическое сотрудничество; улучшение доступа к внешним рынкам; стимулирование производств и цепочек добавленной стоимости внутри региона.

Культурно‑гуманитарная сфера

Образование, наука, языки; культурные обмены; защита русского языка и поддержка двуязычия; совместные проекты в медицине, туризме и культуре; укрепление социальной сплочённости, межобщинной терпимости.

Экология и устойчивое развитие

Устойчивое использование природных ресурсов; борьба с изменениями климата; водная безопасность; охрана природы; защита Арктических и горных экосистем; проекты по охране качества воздуха и борьбы с опустыниванием.

Характер формата

Формат сотрудничества между Россией и странами Центральной Азии имеет ряд характерных черт:

Многоуровневость взаимодействия — участие на уровне глав государств, министров, правительства, ведомств, экспертных кругов и институтов.

Комбинация многосторонних и двусторонних механизмов — значительное число двусторонних договоров и программ, но также регулярные министерские встречи, саммиты и рабочие форматы, охватывающие все государства региона. Смешанный характер обязательств — часть инициатив носит форму заявления намерений, часть подкреплена соглашениями, финансами, проектами.

Чувствительность к интересам каждого участника — страны Центральной Азии имеют разные уровни развития, разные внешнеполитические ориентиры, разную степень зависимости от России, различную чувствительность к вопросам суверенитета, культурной независимости и внешнего влияния.

Влияние внешних факторов и конкуренции — Китай, Турция, Иран, страны Запада, финансово-инвестиционные и инфраструктурные проекты из других источников являются факторами, которые влияют на характер и темп сотрудничества; Россия действует в конкуренции и в партнёрстве одновременно.

Перспективы и условия устойчивого развития формата

Для того чтобы формат «Россия — Центральная Азия» оставался значимым, эффективным и взаимовыгодным, необходимо учесть следующие условия и возможные перспективы:

Усиление институционализации

Создание более формальных, юридически обязывающих рамок сотрудничества: соглашения, механизмы контроля и реализации.

Разработка постоянных рабочих органов, координационных советов, экспертных платформ, возможно — секретариатов или агентств, занимающихся конкретными направлениями (транспорт, энергетика, экология и т.п.).

Обеспечение прозрачности и отчётности.

Баланс интересов и прозрачность

Уважение суверенитета всех государств‑партнёров; признание, что Центральная Азия не должна восприниматься как «зона влияния» без учёта их самостоятельных интересов.

Гибкость форматов: возможность разнообразных партнёрств, приспособление к различным уровням возможностей и приоритетов внутри региона.

Привлечение инвестиций и технологий

Для многих центральноазиатских стран важно привлекать зарубежные инвестиции — не только из России, но и из других источников, включая Китай, Европу, исламские государства.

Совместные проекты, где Россия может выступать как технологический и научный партнёр, особенно в энергетике, инфраструктуре, научно‑образовательной сфере.

Развитие связности: транспортная, логистическая, цифровая

Улучшение транспортных коридоров, устранение «узких мест» в логистических цепочках: модернизация инфраструктуры (дороги, ж/д, порты), упрощение таможенных процедур, стандартизация.

Цифровая связность: развитие телекоммуникаций, интернета, обмена данными, сотрудничества в сфере кибербезопасности.

Экологическая устойчивость и совместное управление ресурсами

Вода, гидроэнергетика, качество воздуха, защита экосистем — вопросы, которые требуют кооперации; одним из примеров является трансграничное управление водными ресурсами и экологические проекты.

В условиях изменения климата важно совместно готовиться к рискам: наводнениям, засухам, деградации земель.

Культурно‑гуманитарный компонент

Поддержка обучения, обменов, языковых программ, библиотек и университетов, культурных мероприятий, СМИ.

Укрепление межкультурного диалога, уважения к культурному разнообразию, снижение рисков культурной напряжённости.

Реализация проектов с конкретным результатом

Для урегулирования возможного скептицизма со стороны партнёров важны проекты, которые дают ощутимый экономический эффект, социальные блага, улучшения инфраструктуры, занятости.

Например, развитие гидроэлектростанций, модернизация транспортных узлов, программы в области здравоохранения и образования.

Потенциальные риски и вызовы

Невозможно оценить перспективы без учёта возможных препятствий:

Различие внешнеполитических ориентиров государств Центральной Азии: некоторые стремятся к большей автономии и многовекторности, что может осложнять согласование общих направлений с Россией.

Ограниченные финансовые ресурсы у России, особенно в условиях санкций, что может тормозить реализацию крупных инфраструктурных проектов и инвестиций.

Конкуренция со стороны Китая, Турции, Европейского союза и других внешних акторов, которые предлагают альтернативы — как в финансировании, так и в культурных проектах и технологическом сотрудничестве.

Вопросы доверия: исторические травмы, опыт неравенства, иногда неравномерного распределения выгод, восприятие вмешательства во внутренние дела.

Экологические и социальные риски крупных проектов — от перемещения населения до воздействия на природную среду.

Перспективы

Подводя итоги, можно выделить следующие перспективные направления и сценарии развития формата:

Укрепление формата до уровня регулярного стратегического партнёрства

Можно ожидать, что встречи глав государств, министров и высоких должностных лиц в рамках «Россия — Центральная Азия» станут более регулярными, с расширенной повесткой дня и большим объёмом конкретных соглашений.

Расширение экономической интеграции

Возможны более глубокие формы экономической интеграции: совместные производства, кластерные проекты, возможно расширение ЕАЭС или гибкой модели экономических союзов (в зависимости от пожеланий государственных партнёров).

Рост роли Центральной Азии как транзитного и логистического моста

С учётом глобального интереса к альтернативным маршрутам и к «Шёлковому пути», срединным коридорам и морским путям через Каспий, формат сотрудничества с Россией может сыграть ключевую роль в развитии мультимодальных маршрутов.

Укрепление человеческого и культурного капитала

Усиление образовательной и научной кооперации, культурные инициативы, программ обмена, совместных академических и исследовательских центров. Это не только укрепляет связи, но и способствует модернизации и развитию стран Центральной Азии, повышению квалификации кадров.

Сотрудничество по устойчивому развитию и экологии

С учётом глобальных и региональных экологических вызовов, формат может всё более включать вопросы адаптации к изменениям климата, управления водными ресурсами, сохранения биоразнообразия.

Возможность мультиполярной кооперации

Формат «Россия — Центральная Азия» может органично взаимодействовать с иными форматами: Китай — Центральная Азия; ЕС — Центральная Азия и др., создавая многополюсные сети сотрудничества, в которых страны Центральной Азии сами определяют и балансируют свои интересы.

Заключение

Формат «Россия — государства Центральной Азии» представляет собой не просто дипломатическую конструкцию, но один из ключевых элементов архитектуры региональной стабильности, безопасности, экономического развития и культурного единства в Евразии. Его необходимость определяется как внешне‑, так и внутреннеполитическими реалиями: ростом нестабильности на границах, ресурсных и экологических вызовов, потребностями экономической диверсификации, а также желанием каждого государства региона сохранить свои интересы и самостоятельность.

Для того чтобы этот формат стал по‑настоящему эффективным, он требует институционализации, ясных обязательств, сбалансированности, прозрачности и уважения суверенитета всех участников. Важно, чтобы сотрудничество приносило конкретные выгоды, а не оставалось декларациями. Если эти условия будут соблюдены, формат может стать механизмом, обеспечивающим Центральной Азии роль не просто периферии, но активного центра транспортных, экономических и культурных процессов в Евразии, и одновременно служить интересам России как одного из ключевых участников евразийской системы.

Сайидзода Зафар Шерали, заведующий отделом СНГ Института изучения проблем стран Азии и Европы Национальной академии наук Таджикистана, доктор исторических наук

Салимов Акбар Халимович, старший научный сотрудник отдела СНГ Института изучения проблем стран Азии и Европы Национальной академии наук Таджикистана

Сиёсати хориҷӣ яке аз муҳимтарин ҷанбаҳои ҳаёти сиёсии кишварҳо дар низоми байналмилалӣ ба шумор меравад ва бақою ҳаёти як кишвар ба он вобастагӣ дорад ва тасмимоту ҷиҳатгириҳои кишварҳо дар заминаи сиёсати хориҷӣ мустақиман бо зиндагии мардум, беҳбудӣ ва амнияти онҳо сари кор дорад. Ба назари бисёре аз коршиносон ва сиёсатмадорони ҷаҳон, манфиатҳои миллӣ чароғи роҳнамои кишварҳо ва давлатҳо дар раванди ҳаракати онҳо дар масири пешрафту тараққӣ аст.

Ба манзури ҳифзи манфиатҳои миллии худ ҳар давлате сиёсати хориҷии муайяне ба роҳ мемонад. Ин сиёсат фаъолиятҳои давлат ва дигар ниҳодҳои сиёсии ҷомеа дар пиёдасозии манфиатҳо ва ниёзҳои худ дар арсаи байналмилалӣ аст. Сиёсати хориҷӣ идомаи сиёсати дохилӣ мебошад, ки ба кишварҳои дигар нигаронида шудааст. Сиёсати хориҷӣ, монанди сиёсати дохилӣ, бо низоми иқтисодии ҳоким, сохти ҷамъиятию сиёсии давлат робитаи маҳкам дорад ва ифодакунандаи он дар арсаи байналмилалӣ мебошад. Ҳадафи асосии сиёсати хориҷӣ таъмини шароити матлубу мусоиди ба ҳақиқат пайвастани манфиатҳои кишвар, таъмини амнияти миллӣ, осудаҳолии мардум, ҷилавгирӣ аз вазъиятҳои буҳронӣ мебошад.

Фаъолияти давлатҳо дар ҳавзаи сиёсати хориҷӣ, дар маҷмӯъ, муносибатҳои байналмилалӣ, яъне маҷмӯи муносибатҳои иқтисодӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ, ҳуқуқӣ, низомӣ ва дигар робитаҳои байни кишварҳо, миллатҳо, созмонҳои сиёсию илмию фарҳангию мазҳабиро дар арсаи байналмилалӣ шакл медиҳанд.

Сиёсати хориҷӣ сиёсати куллии кишвар дар ҳавзаи байналмилалӣ мебошад. Ин сиёсат муносибатҳои як кишварро бо кишварҳои дигар ва миллатҳои дигар мутобиқ ба усулҳо ва ҳадафҳои кишвар, ки бо шеваю равишҳои гуногун амалӣ карда мешаванд, муайян месозад.

Сиёсати хориҷии ҳар кишвар бо сиёсати дохилии он дарҳамтанидагии сахте дорад ва намоёнгари низоми сиёсию ҷамъиятии он кишвар мебошад. Ҳар кишваре бо ворид шудан ба муносибатҳои байналмилалӣ манфиатҳои миллии худро, алалхусус дар ҳавзаи амният, ҳифзу посдории сулҳ, ҳаллу фасли масъалаҳое, ки дар пешрафти иҷтимоӣ ба вуҷуд меоянд, бо манфиатҳои умумибашарӣ пайванд медиҳад.

Шаклгирии сиёсати хориҷӣ мутобиқ бо пеш омадани ниёзҳои воқеии кишвар барои ворид шудан ба равобити вижа бо ҷаҳони хориҷ ба зуҳур мепайвандад. Аз ин рӯ, сиёсати хориҷӣ маъмулан дертар аз сиёсати дохилӣ тарҳу шакл мепазирад. Маъмулан равобити хориҷӣ ҳамчун хоҳиши донистану такмил намудани роҳу равиши бархӯрд ва ҳаллу фасли ин ё он масъалаи ҳаёти ҷамъиятӣ оғоз мешавад. Ва вақте ин ниёз доимӣ ва ҳадафманд мегардад, ба сиёсат, яъне ба фаъолияти мушаххасе, ки ҳадаф аз он ҳаллу фасли масъалаҳои муайян мебошад, табдил мегардад.

Ба даст овардани истиқлоли давлатӣ ба Ҷумҳурии Тоҷикистон имконият фароҳам овард, ки узви комилҳуқуқи ҷомеаи байналмилалӣ гардад ва сиёсати мустақили посухгӯ ба манфиатҳои мардум ва кишваоро роҳандозӣ намояд. Ба манзури ба таври муассир ба роҳ мондани сиёсати хориҷӣ дар ҷумҳурӣ мақомоти давлатии таъминкунандаи фаъолиятҳои хориҷӣ ва заминаи ҳуқуқии равобити хориҷӣ ба вуҷуд оварда шудаанд. Заминаи ҳуқуқии сиёсати хориҷӣ, усулҳо ва ҳадафҳои сиёсати хориҷии ҷумҳуриро Конститутсияи Тоҷикистон, Консепсияи сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи таъмини татбиқи сиёсати ягонаи хориҷӣ», Консепсияи амнияти миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Доктринаи ҳарбии Ҷумҳурии Тоҷикистон, қонунҳо «Дар бораи хизмати дипломатӣ», «Дар бораи мудофиа», «Дар бораи шартномаҳои байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистон», санадҳои ҳуқуқии байналмилалие, ки Тоҷикистон эътироф кардааст, дигар асноди меъёрии ҳуқуқии марбут ташкил медиҳанд.

Сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар моҳияти худ сулҳҷӯёна, қонунгароёна, башардӯстона буда, дар якҷоягӣ бо дигар ҳавзаҳои сиёсати давлат барои боло бурдани сатҳи зиндагии мардум ва таъмини амнияти онҳо роҳандозӣ мегардад.

Пойбандии Тоҷикистон ба ҳуқуқи байналмилалӣ дар моддаи 10-и Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон чунин сабт гардидааст: «Санадҳои ҳуқуқии байналмилалие, ки Тоҷикистон онҳоро эътироф кардааст, қисми таркибии низоми ҳуқуқии ҷумҳуриро ташкил медиҳанд. Агар қонунҳои ҷумҳурӣ ба санадҳои ҳуқуқии байналмилалии эътирофшуда мутобиқат накунанд, меъёрҳои санадҳои байналмилалӣ амал мекунанд».

Сиёсати сулҳҷӯёнаи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар моддаи 11-и Конститутсия чунин ифода ёфтааст: «Тоҷикистон сиёсати сулҳҷӯёнаро ба амал татбиқ намуда, соҳибихтиёрӣ ва истиқлолияти дигар давлатҳои ҷаҳонро эҳтиром менамояд ва муносибатҳои хориҷиро дар асоси меъёрҳои байналмилалӣ муайян мекунад».

Дар моддаи 11-и Конститутсия дар мавриди узвияти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба созмонҳо ва иттиҳодияҳои байналмилалӣ чунин таъйинот сабт шудааст: «Тоҷикистон вобаста ба манфиатҳои олии халқ метавонад ба иттиҳодияҳо ва ташкилотҳои байналмилалӣ дохил шавад, аз онҳо барояд, бо кишварҳои хориҷӣ робита намояд. Давлат бо ҳамватанони берунмарзӣ ҳамкорӣ мекунад».

Ҳимояи давлатро аз шаҳрвандони Тоҷикистон дар хориҷ аз кишвар Конститутсия дар моддаи 16 ин тавр таъйин кардааст: «Шаҳрванди Тоҷикистон дар хориҷи кишвар таҳти ҳимояи давлат мебошад».

Асосу пояи сиёсати хориҷии Тоҷикистон эътирофи мутақобилаи манфиатҳо бо таваҷҷуҳ ба авлавияти манфиатҳои миллӣ, талош дар барқарории сулҳу амният, шаффофият дар роҳандозии сиёсати хориҷӣ ва равобиту ҳамгироии гусутурда бо тамоми кишварҳои сулҳдӯст, бартарии ҳуқуқи байналмилалӣ, эҷоду тавсеаи равобити хориҷии дуҷониба ва чандҷониба мебошад.

Тоҷикистон – бо пойбандӣ ба ҳуқуқи эътирофшудаи байналмилалӣ – сиёсати хориҷии худро бар асоси усулҳои баробарии кишварҳо ва эҳтироми соҳибистиқлолии онҳо, истифода накардан аз зӯрӣ ва таҳдид ба зӯрӣ, дахолатнопазирии марзҳо, ҳаллу фасли мусолиҳатомези ихтилофҳо, дахолат накардан ба умури дохилии кишварҳои дигар ба роҳ меандозад.

Усули эътирофи баробарии кишварҳо ва эҳтироми соҳибистиқлолии онҳо ба ин маънӣ аст, ки Тоҷикистон истиқлоли кишварҳо, низоми сиёсӣ, идеологӣ, ҳуқуқӣ ва иқтисодӣ ва ҳаққи онҳоро ба интихоби шарикони равобити байналмилалӣ эҳтиром менамояд.

Усули истифода накардан аз зӯрӣ ва таҳдид ба зӯрӣ ба ин маънӣ аст, ки Тоҷикистон дар равобити байналмилалӣ аз истифодаи абзорҳои низомӣ, сиёсӣ ё ҳар шакли дигари фишор нисбати кишварҳои дигар ба манзури заиф кардани истиқлоли сиёсӣ ё иқтисодии онҳо истифода намекунад.

Усули дахолатнопазирии марзҳо ба ин маънӣ аст, ки Тоҷикистон тамомияти арзӣ ва дахлнопазирии марзи миёни кишварҳоро эътироф менамояд. Тоҷикистон аз ҳар гуна иқдом ба тасарруфи бахш ё тамоми хоки кишвари дигар дурӣ меҷӯяд.

Усули ҳаллу фасли мусолиҳатомези ихтилофҳо дорои ин маънӣ мебошад, ки Тоҷикистон ҳама гуна ихтилофоти эҳтимолиро бо кишварҳои дигар, аз ҷумла муноқишаҳои марзиро, бо равиши мусолиҳатомез ва ба хотири ба хатар наандохтани сулҳу амният ва манфиатҳои халқҳо ҳаллу фасл менамояд.

Усули дахолат накардан ба умури дохилии кишварҳо, аз як тараф, баёнкунандаи ҳаққи ҳар миллат барои таъйини роҳу равиши тавсеаи кишвари хеш бошад, аз сӯи дигар, уҳдадории кишварҳо ба худдорӣ кардан аз мудохила ба салоҳияти кишварҳои дигар дар ҳаллуфасли масъалаҳои ҳаёти дохилиашон мебошад.

Тоҷикистон – бо садоқати худ ба ин усулҳо – ҷонибдори як низоми байналмилалии тавоно ба эҷоди фазои мусоиди ҳамкориҳои густурдаи сиёсӣ, бистари амният, эътимод ва ҳамсоягии нек аст. Кишвари мо ҷонибдори шаффофият дар сиёсати хориҷӣ, барқарорӣ ва густариши ҳамкориҳои дуҷониба ва чандҷониба бо тамоми давлатҳои ҷаҳон – бо авлавият бахшидан ба равобити мустақим ва чандҷониба бо кишварҳои Иттиҳоди давлатҳои мустақил, дар навбати аввал бо Федератсияи Россия, таҳкими ҳамкориҳои дӯстона бо кишварҳои минтақа, пеш аз ҳама, бо Ҷумҳурии Исломии Эрон, тавсеаи муносибатҳо бо кишварҳои ҳавзаи ҷаҳони ислом, Ҷумҳурии Мардумии Чин, Ҳиндустон, ҳамкорӣ бо Иёлоти Муттаҳидаи Амрико, Олмон, Фаронса, Италия ва дигар кишварҳои Аврупо – мебошад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон мухолифи қатъии истифодаи ҷанг ҳамчун василаи ҳаллу фасли масъалаҳои байнидавлатӣ ва байналмилалӣ буда, ҷонибдори аз байн бурдани ҳар гуна муноқишаҳои байни давлатҳо ва бартараф кардани иллати ихтилофи назарҳо аз роҳи дипломатӣ мебошад.

Тоҷикистон – бо авлавият додан ба усулҳои умумибашарӣ дар равобити байни давлатҳо – ҳаргиз неруҳои мусаллаҳи худро барои ҳамла ба кишвари дигар истифода нахоҳад кард, ба истиснои мавриди ҳамлаи берунӣ гардидани худ ва кишварҳое, ки бо Тоҷикистон паймони кумаки мутақобили ҳарбӣ доранд. Тоҷикистон моил нест шомили блокҳо ва созмонҳои таҷовузкор шавад.

Ҷомеаи ҷаҳонӣ дар асри ХХI аз лиҳози зеҳнӣ, иқтисодӣ, технологӣ ин қадар пешрафт кардааст, ки ҷанг набояд абзори сиёсати хориҷӣ бошад, зеро ҳама гуна ҳаққу ҳуқуқи давлатҳо ва миллатҳо дар муайян кардани сарнавишти худ, баробарӣ, эҳтироми истиқлолият ва тамомияти арзии давлатҳо, дахлнопазирии марзҳо, ки санадҳои байналмилалӣ кафолат медиҳанд, халалдор мегарданд. Таҷрибаи ҷаҳонӣ нишон медиҳад, ки пайравӣ аз се роҳи асосии таъмин кардани амнияти байналмилалӣ имкон медиҳад, ки вазъияти буҳронии пешомада дар равобити байни давлатҳо бо роҳи осоишта ҳаллу фасл гардад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон хоҳони он аст, ки низоми навини ҷаҳонии дар ҳоли ташаккул комилан озод аз ҷангҳову даргириҳо, зулму ситам, хушунату таассуби фарҳангиву мазҳабӣ, бегонаситезӣ ва устувор бар пояи ҳамкориҳои баробару мутақобилан судманд ва мушорикати ҳамаи кишварҳои ҷаҳон бошад. Ва мубориза бо таҳдиду чолишҳои ҷаҳони муосир, аз ҷумла терроризми байналмилалӣ, дар ҳамбастагии зич ва ҳамкории якҷояи давлатҳои дунё бар асоси ҳуқуқи байналмилалӣ, пеш аз ҳама Оинномаи Созмони Милали Муттаҳид, сурат пазирад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷонибдори эҷоди созукорҳои муассири ба ҳам танидани манфиатҳои миллӣ ва талошҳои байналмилалӣ, якҷоя кардани кӯшиши ҳамаи кишварҳои ҷаҳон баҳри омода кардани иқдомот барои мубориза бо чолишҳо ва таҳдидҳои нав мебошад.

Тоҷикистон дар саҳни сиёсати дохилии худ – ба манзури тақвияти ҷанбаҳои калидии сиёсати хориҷӣ – дар робита бо мубориза бар зидди терроризми байналмилалӣ, ифротгароӣ, гардиши ғайриқонунии маводи мухаддир, қочоқи силоҳ, радикализми мазҳабӣ, муҳоҷирати ғайриқонунӣ, хатарҳои муҳити зист, тағйири иқлим ва таҳдидҳо ба амнияти иттилоотӣ ва озуқавӣ ба иқдомҳои сиёсию ҳуқуқӣ, иттилоотию тарғиботӣ, иҷтимоию иқтисодӣ ва дигар иқдомҳои вижа мепардозад.

Ба ҳамин наҳв, мақомот ва ниҳодҳои давлатии масъул ба иҷрои сиёсати хориҷии созанда ва сулҳдӯстонаи Тоҷикистон, бар тибқи ин усулҳои бунёдӣ, дар тӯли солҳои гузашта дар вазъияти ҷаҳони пур аз таҳдиду чолишҳо озодиву истиқлол, тамомияти арзӣ, амнияти ҷомеа ва суботи устувори сиёсию иҷтимоии кишварро таъмин намуда, кафили пешрафту тараққии Ватани маҳбубамон ва меҳнати созандаи мардуми шарифи Тоҷикистон гардидаанд ва бо итминон метавон гуфт, ки ин рисолати муқаддасро дар оянда ва ҳамеша шарофатмандона иҷро хоҳанд кард.

Хотиррасон кардани ин ҳақиқат, ки расидан ба истиқлоли миллӣ дар охирин даҳаи садаи бист барои миллати тоҷик на оғози давлатдорӣ, балки бозгашт ба саҳнаи сиёсати ҷаҳонӣ аст, хеле муҳим мебошад. Тоҷикистони имрӯз ҳамчун давлати соҳибистиқлол шакли эҳёшудаи Давлати Сомониён аст, ки ба иллати ҳаводиси таърих зиёда аз як ҳазору сад сол пеш аз арсаи сиёсати ҷаҳонӣ фурӯ афтод. Давлати Сомониён, дар навбати худ, шакли идомаёфтаи Давлати Сосониён буд, ки низ замоне бар пояи усули давлатдории Империяи Ҳахоманишӣ бунёд гашта буд. Тоҷикони Моваруннаҳр ва Хуросон, ки дар сарчашмаҳои таърихӣ «порс» номида мешаванд ва дар замони ҳукмронии арабҳо номи «тоҷик»-ро гирифтанд, ҳамон ориёиҳое ҳастанд, ки ҳамеша омили давлатҳо ва империяҳои бузург буданд, ки дар дунёи бостон ба вуҷуд омадаву фурӯ пошидаанд.

Ҳамон тавре ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллати тоҷик Эмомалӣ Раҳмон иброз доштааст, ифтихори тоҷикон аз решаҳои ориёии худ ҳаргиз маънои рӯҳияи истисногароӣ ё бартариҷӯӣ ё, бадтар аз ин, нажодпарастӣ доштани тоҷикон набуда, як ҳисси одии ба ҳар инсон хоси қаноатмандиву ризоят аз ҳувияти таърихии худ аст. Оё боиси ифтихору ризояти мо – тоҷикону эрониёну афғонистониён – нест, ки маҳз ниёгони мо – ориёиёни бостон – на танҳо поягузори давлатҳо ва империяҳои аввалин дар ҷаҳон, балки эҷодкори нахустин эъломияи ҳуқуқи башар мебошанд. Устувонаи Куруши Бузург, ки ҳамчун нахустин эъломияи ҳуқуқи башар шинохта шуда, дар соли 1971 Созмони Милали Муттаҳид онро ба ҳамаи забонҳои расмии Созмон мунташир кардааст, нишонаи он аст, ки ниёгони мо нахустин бунёдгузорони ҳуқуқи башар, яъне низоми демократӣ ва дипломатия дар ҷаҳон, ба ҳисоб мераванд. Дар бахше аз ин дастур аз забони Куруши Бузург омадааст: «Артиши бузурги ман ба оромӣ вориди Бобул шуд, нагузоштам ранҷу нороҳатӣ ба мардуми ин шаҳр ва ин сарзамин ворид шавад. Онҳоро аз зери юғи асорат хориҷ сохтам, ба бадбахтиҳои онон поён бахшидам ва мо ҳамагӣ шодмона ва дар роҳи сулҳу оштӣ мақоми баланди худовандгори бузургро сутудем. Ман ҳамаи шаҳрҳоеро, ки вайрон шуда буданд, аз нав сохтам».

Фарҳанги инсондӯстӣ ва рӯҳияи некукории ориёиҳоро бисёре аз бузургони илму адаби ҷаҳон сутудаанд. Донишманд ва шоири баландовозаи олмонӣ Гёте сахт фирефтаи гуфтору сурудаҳои Зардушт буд ва ӯро марди бисёр бузург ва навиштаҳояшро шукӯҳманд бознамуд кардааст. Гёте Зардуштро хирадманде ба шумор меоварад, ки ҷаҳон камтар ҳаммонанди ӯро дидааст. Ӯ дар навиштаҳояш дар бораи Зардушт аз ӯ ҳамчун пешвои маънавие ном мебарад, ки ҳамвора дар андешаи хушбахтию осоиши мардум будааст ва ҷуз ростӣ ва покдилӣ сухан нагуфтааст.

Таърихнависи бузурги юнонии замони бостон Ҳеродот, ки пас аз асре аз даврони Куруши Бузург зиндагӣ кардааст, дар бораи ин абармард чунин менависад: «Ҳеҷ порсе ёфт намешавад, ки битавонад худро бо Куруш муқоиса кунад. Аз ин рӯ, ман китобамро дар бораи порсиён ва юнониён навиштам, то кирдорҳои шигифтангезу бузурги ин ду миллати азим ҳеҷ гоҳ ба фаромӯшӣ супурда нашаванд. Куруш сардори бузург буд. Дар замони ӯ порсҳо аз озодӣ бархӯрдор буданд ва бар бисёре аз миллатҳои дигар фармонравоӣ менамуданд, ба илова, ӯ ба ҳамаи миллатҳое, ки зери фармонравоии ӯ буданд, озодӣ мебахшид ва ҳама ӯро ситоиш мекарданд».

Файласуф ва таърихнигори аҳди бостон Ксенофонт дар бораи Куруш чунин навиштааст: «Куруш нобиғаи бузург, инсони воломаниш, сулҳталаб ва нексират буд. Ӯ дӯсти инсонҳо ва толиби илму ҳикмату ростӣ буд. Куруш ақида дошт: пирӯзӣ бар кишваре ин ҳақро ба кишвари ғолиб намедиҳад, ки ба ҳар зулму кори ғайриинсонӣ даст занад. Ӯ барои дифоъ аз кишвараш, ки ҳарсола мавриди тохтутози бегонагон қарор мегирифт, империяи қудратманд ва инсониро поя гузошт, ки собиқа надошт. Ӯ дар набардҳо кишоварзону афроди ғайринизомиро ба оташи ҷанг намекашонд. Ӯ миллатҳои мағлубро шефтаи худ кард, ба сурате ки қавмҳои шикастхӯрда, ки Куруш ононро аз дасти подшоҳони худкома наҷот дода буд, вайро худовандгор меномиданд. Ӯ бартарин марди таърих, бузургтарин, бахшандатарин, покдилтарин инсони ин замон буд».

Ниёгони мо аз замонҳои бостон ба кишварҳои ҳамсоя эҳтиром мегузоштанд ва истиқлоли онҳоро ба расмият мешинохтанд ва то замоне, ки кишваре бо сарзаминашон сари ҷанг намебардошт ва даст ба ғорату чаповули мардум намезад, бо он кишвар равобиту бархӯрди сулҳҷӯёнаву мадорохоҳона доштанд. Зеро ҷавҳари ахлоқию инсонии ориёиён покӣ, ростӣ, некӣ, бахшояндагӣ ва муносибати дӯстонаву самимона бо ҳамнавъон буд.

Ба гувоҳи таърих ва таҳқиқоти илмии анҷомшуда бар асоси бозёфтҳои таърихии бадастомада, нахустин бор дипломатияи байналмилалӣ дар ҷаҳон аз сӯи давлати Ҳахоманишӣ дар робита бо кишвари Юнон ба кор гирифта шуд ва дар он тамомии усули байналмилалӣ ва дипломатӣ риоят шудааст. Аз ин рӯ, гуфтан мумкин аст, ки бунёдгузорони дипломатияи сиёсии байналмилалӣ низ ниёгони мо будаанд.

Давлатҳои Ҳахоманишӣ ва Сосониён бо кишварҳои замонашон, аз ҷумлаи Юнон, Рум, Бобул, Миср, Ошур, Чин ва ғайра, равобит ва додугирифти бозаргонӣ доштанд. Давлати Сомониён равобити тиҷоратии хориҷии фаъол бо Хазарҳо, Булғористон, Чин ва Рус дошт.

Овардани суханони роҳбари Иттиҳоди Шӯравӣ дар солҳои 1922–1953 И.В. Сталинро, ки яке аз огоҳтарин шахсиятҳои замони худ буд ва бар тавсифу таърифи миллате ё шахсе хеле кам сухан гуфтааст, лозим мешуморем: «Тоҷикон миллати хоссе ҳастанд. Онон куҳантарин миллати Осиёи Миёна мебошанд. Маънои тоҷик тоҷдор аст. Ва тоҷикон арзанда будани худро ба ин ном собит кардаанд.

Дар миёни миллатҳои ғайрируси мусулмони Иттиҳоди Шӯравӣ тоҷикон танҳо миллати ғайритурк буда, эронинажод мебошанд. Тоҷикон миллате ҳастанд, ки андешаву фарҳангашон шоири бузурге чун Фирдавсиро зодаву парвардааст.

Тоҷикон дорои фарҳанги бостонӣ, истеъдоди баланди ҳунарӣ, ҳисси зариф ҳастанд, ки дар осори мусиқӣ, таронаҳо ва рақсу вашташон ошкор аст.

Тоҷикон як миллати ғайриодӣ, соҳиби фарҳанги бузургу қадимӣ ҳастанд ва дар шароити давлати шӯравии мо ононро ояндаи бузурге дар интизор аст. Ва кумак кардан ба онон дар ин амр вазифаи тамоми халқи Иттиҳоди Шӯравӣ мебошад».

Ҳақ ба ҷониби ин сиёсатмадори бузург аст. Мо, тоҷикон, бозмондагони ориёиён, Тоҷикистон – мероси муқаддаси ниёгонамонро бо корбурди ҳушу хираду фитрати фарҳангофаринӣ ва давлатофаринӣ, ки аз ниёгонамон ба мерос гирифтаем, дар роҳи расондан ба ояндаи бузург қадам мезанем. Он ояндаи бузурге, ки оғозаш рӯзи 9 сентябри соли 1991 гузошта шудааст.

Эмомалӣ Раҳмон бунёдгузору роҳбари сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад. Яке аз вижагиҳои мумтози сиёсати хориҷии Тоҷикистон сиёсати «дарҳои боз»-и эъломнамудаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон мебошад. Сиёсати хориҷии шаффоф ва усули «дарҳои боз» мусоидат ба он намуданд, ки Тоҷикистон узви шоистаи созмонҳои байналмилалӣ гардад ва равобити сиёсӣ ва ҳамкориҳои судмандро бо аксари давлатҳои ҷаҳон ба роҳ андозад. Тоҷикистон имрӯз дар арсаи сиёсати ҷаҳон симои хоси хешро дорад ва ҳамчун узви соҳибэътибори ҷомеаи ҷаҳонӣ шинохта шудааст.

Аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирию пуштибонӣ шудани ибтикорҳои глобалии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шахси Сарвари давлат, Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон, бавижа дар ҳаллу фасли масъалаҳои обу энергетика, Сулҳу суботи ҷаҳонӣ, мубориза бар зидди терроризм, ифротгароӣ ва муомилоти ғайриқонунии маводи мухаддир, аз байн бурдани мушкилоти Афғонистон, баёнгари мавқеи вижаи Тоҷикистон дар низоми равобити байналмилалӣ ва обрӯи баланди роҳбари кишвари мо дар назди маҳофили сиёсии ҷаҳон аст.

Бо таваҷҷуҳ ба имкониятҳои беҳудуди энергетикаи обӣ, Эмомалӣ Раҳмон таъмини истиқлолияти энергетикиро яке аз самтҳои муҳимтарини стратегӣ ва афзалиятноки иқтисодии мамлакат муайян намуд. Дар давоми солҳои гузашта дар ин замина корҳои зиёде анҷом гирифта, дар нуқоти гуногуни мамлакат садҳо неругоҳҳои барқи обии хурд сохтаву ба истифода дода шудаанд ва бунёди неругоҳҳои хурди зиёде дар дасти кор мебошад.

Натиҷаи сиёсати оқилона ва дурбинонаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ва обрӯю эътибори ӯ чун сиёсатмадори сулҳофарин ва таъмингари суботи сиёсиву иҷтимоӣ аст, ки бо иштироки сармояи давлат ва ширкатҳои бонуфузи Федератсияи Россия неругоҳи барқи обии «Сангтӯда-1» ва бо ҷалби сармояи Ҷумҳурии Исломии Эрон ва маблағгузории дохилӣ неругоҳи барқи обии «Сангтӯда-2» бунёд гардиданд, хаттҳои баландшиддати интиқоли барқ кишида шуданд, роҳҳо, пулҳо, нақбҳои мошингузар, корхонаҳои зиёди ватанию муштарак сохта шуданд.

Роҳбарияти Тоҷикистон ва шахсан Президент Эмомалӣ Раҳмон, ҳамчун Раиси Анҷумани тоҷикон ва форсизабонони ҷаҳон, бо ҳамватанони бурунмарзиамон робитаи мустақим барқарор намуда, онҳоро дар иқдомҳои созандаи фарҳангию иқтисодӣ ширкат медиҳад. Ҳамватанони бурунмарзӣ, ки дар гӯшаю канори гуногуни ҷаҳон кору зиндагӣ мекунанд ва Тоҷикистонро хонаи умеди худ медонанд, ҳамеша аз дастгирию пуштибонии давлати Тоҷикистон бархӯрдор ҳастанд.

Сиёсати хирадмандона ва фарогири Сарвари давлат имкон фароҳам овард, ки мардуми тоҷик, бо аз сар гирифтани рисолати олии тамаддунсозии хеш ва бо такя ба арзишҳои волои миллӣ ва арзишҳои фарҳанги муосири сиёсӣ, фасли тозаеро дар таърихи давлатдории дерини худ бинависад.

Имрӯз бо ифтихор метавон гуфт, ки дар муддати кӯтоҳи таърихӣ дар роҳи таҳкими рукнҳои давлати воқеан соҳибистиқлол, демократӣ, дунявӣ ва иҷтимоии Тоҷикистон иқдомҳои муассир ба вуқӯъ пайвастаанд, самтҳои асосии сиёсати дохиливу хориҷии давлат, бо ба инобат гирифтани манфиатҳои миллӣ, муайян шудаанд. Дар тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣ, аз ҷумла дар бахшҳои иқтисодиву иҷтимоӣ, барномаҳои густурдаи рушду тавсеа амалӣ мегарданд.

Итминон аст, ки Тоҷикистони азиз бо сарварии Президенти кишвар, Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон дар солҳои наздик, бо бархӯрдорӣ аз рӯҳияи кӯшандаи мардум, дар сояи давлати демокративу ҳуқуқбунёд ва дар ҳамкориҳои густурда бо мамлакатҳои ҷаҳон ва созмонҳои байналмилалӣ ба пешрафтҳои бештаре аз ҳоло даст меёбад ва дар сафи кишварҳои мутараққии ҷаҳон мақоми шоистаи хешро касб менамояд.

Сайидзода Зафар Шералӣ - мудири шуъбаи ИДМ-и

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои

Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих

Ҳамкориҳои Федератсияи Русия ва Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи илму маориф яке аз рукнҳои муҳимтарини шарикии стратегӣ маҳсуб мешавад. Он ба ташаккули фазои ягонаи гуманитарӣ дар чорчӯбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ) мусоидат намуда, кадрҳоеро тарбия мекунад, ки метавонанд дар оянда иқтисодиёти нави кишварро пеш баранд. Дар замони ҷаҳонишавӣ ва ташаккули иқтисодиёти дониш, ҳамкориҳои илмию маорифӣ аз доираи муносибатҳои холиси академикӣ берун баромада, ба як унсури калидии шарикии стратегӣ табдил ёфтааст.

Барои Федератсияи Русия (ФР) ва Ҷумҳурии Тоҷикистон (ҶТ), ин ҳамкорӣ аҳамияти дугона касб намудааст. Барои Тоҷикистон, он яке аз роҳҳои асосии таъмини истиқлоли кадрӣ, мусоидат ба рушди иҷтимоӣ-иқтисодӣ ва дастрасӣ ба технологияҳои нав маҳсуб мешавад. Барои Русия бошад, он воситаи муҳими “таъсири нарм”, таҳкими мавқеъи минтақавӣ ва нигоҳ доштани фазои ягонаи фарҳангию гуманитарӣ дар доираи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ) мебошад. Пойгоҳи мустаҳками ин равандҳои интегратсионӣ дар пайвастагиҳои таърихию фарҳангӣ ва истифодаи густурдаи забони русӣ дар минтақаи Осиёи Марказӣ ( ба шумули Тоҷикистон) рабт дорад.

Ҳамкориҳои илмию маорифӣ дар асоси як қатор созишномаҳои байниҳукуматӣ сохта шудааст, ки асоси ҳуқуқии муносибатҳоро ташкил медиҳанд. Қарорҳои байниҳукуматии зерин заминаҳои меъёрию ҳуқуқӣ ва институтсионалии ҳамкориҳоро асос гузоштанд:

- Созишномаи байни Ҳукумати Федератсияи Русия ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи ҳамкорӣ дар соҳаи маориф (аз 25 январи соли 1995). Ин ҳуҷҷат принсипҳои асосии ҳамкориҳоро оиди эътирофи мутақобилаи ҳуҷҷатҳои таҳсилотӣ, мусоидат ба алоқаи бевосита байни муассисаҳои таҳсилотӣ, дастгирии омӯзиши забони русӣ дар Тоҷикистон ва забони тоҷикӣ дар Русияро муқаррар намудааст.

- Созишномаи байни Ҳукумати Федератсияи Русия ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи эътирофи мутақобила ва баробарқимматӣ (эквивалентӣ) дар ҳуҷҷатҳои таҳсилотӣ, дараҷаҳои илмӣ ва унвонҳо (аз 16 майи соли 1996). Ин қарор иқдоми амалии калидӣ гардид, ки монеаҳои маъмуриро барои ҳаракати академикии шаҳрвандони ҳарду кишвар бардошта ҳамгироиро ба таври амалӣ таъмин намуд.

Дар сатҳи институтсионалӣ, ин ҳамкориҳо тавассути механизмҳои зерин муайян карда мешаванд:

1. Квотаҳои буҷавӣ: Ҳамасола ҷудо кардани квотаҳо барои таҳсили шаҳрвандони Тоҷикистон дар донишгоҳҳои Федератсияи Русия, ки аз ҷониби Вазорати илм ва маорифи олии ФР ва Россотрудничество ҳамоҳанг карда мешаванд. Ин воситаи асосии тайёр кардани кадрҳои баландихтисоси миллӣ барои соҳаҳои афзалиятноки Тоҷикистон мебошад. 2. Лоиҳаҳои афзалиятнок: Таъсиси муассисаҳои таҳсилотии муштарак, ки ба сифати содиркунандагони маорифи русӣ дар Тоҷикистон хидмат мекунанд.

Дар бораи ҳаҷму миқёси бузурги ин ҳамкориҳо далелҳои зерин гувоҳӣ медиҳанд:

- Ҳаракати бузурги академикӣ: Тибқи маълумоти Вазорати илм ва маорифи олии ФР, дар соли хониши 2022/2023 зиёда аз 37000 донишҷӯи тоҷик дар Русия таҳсил кардааст. Тоҷикистон аз рӯи шумораи донишҷӯёне, ки дар муассисаҳои таҳсилоти олии Русия таҳсил мекунанд, дар миёни кишварҳои хориҷӣ пас аз Қазоқистон ва Чин дар ҷои сеюм қарор дорад. Дар давоми нӯҳ моҳи соли ҷорӣ бошад аллакай 65 ҳазор донишҷӯи тоҷик барои таҳсил ба Русия омадаанд. Ҳамзамон, зиёда аз 90% хатмкунандагони муассисаҳои олии Русия ба Ватан бармегарданд ва донишҳои андӯхтаи худро дар соҳаҳои гуногун ба кор мебаранд.

Дар маҷмӯъ таҳсилоти Русия дар миёни ҷавонони Тоҷикистон ба далели сатҳи баланд ва сифати худ талаботи зиёд дорад. Он дарвозаҳоро пеши сохторҳои давлатӣ ва тиҷоратӣ мекушояд, ҳамчунин имкон медиҳад, ки на танҳо дар Тоҷикистон, балки дар дигар кишварҳои ИДМ низ ҷойи кори сердаромад пайдо кунанд. Ин танҳо бахши маориф нест, балки сармоягузории бузурги Русия ба ояндаи кадрии Тоҷикистон аст. Ин ба ҷавонон имкон медиҳад, ки таҳсилоти босифат гиранд ва дар муҳоҷирати меҳнатӣ пайи корҳои пастмузд нараванд. Чин, Эрон, Туркия ва Аврупо бо барномаҳои стипендияи худ ба содироти маорифи Русия дар Осиёи Марказӣ рақобати шадид эҷод кардаанд. Русия бояд на танҳо миқдорро, балки сифат ва эътирофи байналмилалии дипломҳои худро тақвият бахшад.

- Квотаҳои буҷавӣ: Ҳамасола Русия ба Тоҷикистон садҳо ҷойҳои буҷавӣ ҷудо мекунад (барои соли хонишӣ 2024/2025 ин 730 ҷой мебошад). Ин маънои онро дорад, ки тақрибан 10 000 донишҷӯ айни замон бепул, аз ҳисоби буҷаи Русия, таҳсил мекунанд.

Ҳузури мустақими донишгоҳҳои Русия дар Тоҷикистон эволютсияи стратегии ҳамкориҳоро дар соҳаи маориф нишон медиҳад.

Донишгоҳи Славянии Русияву Тоҷикистон (ДСРТ), ки соли 1996 тибқи Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 5 апрели соли 1996 таҳти рақами № 141 ва мувофиқи Шартномаи дӯстӣ ва ҳамкорӣ байни Русия ва Тоҷикистон аз 23 майи соли 1993 ташкил шудааст пешоҳанги ҳамгироии ду кишвар дар соҳаи таҳсилоти олӣ гардид. Шумораи умумии донишҷӯёни Донишгоҳи Славянии Русияву Тоҷикистон то 1 декабри соли 2023 5636 донишҷӯро ташкил медод, ки 3978 нафар (рӯзона) ва 1658 нафар (ғоибона), аз онҳо 1904 нафар (буҷавӣ) ва 3732 нафар (шартномавӣ) ба таҳсилот фаро гирифта шуда буданд. ДСРТ нахустин ва бузургтарин маркази таҳсилоти олии русӣ дар кишвар аст. Ин якумин лоиҳаи бузурги интегратсионие мебошад, ки ба сифати маркази асосии русишиносӣ ва фарҳангӣ хизмат мекунад. Хатмкунандагони ДСРТ дипломи намунаи давлатии ФР ва ҶТ мегиранд.

Дар Тоҷикистон дар асоси Созишномаи байниҳукуматӣ оид ба тартиби таъсис ва фаъолияти филиалҳои донишгоҳҳои Русия дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон ва филиалҳои донишгоҳҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар қаламрави Русия, ки 14 декабри соли 2009 баста шудааст, филиалҳои донишгоҳҳои дигари пешрафтаи Русия фаъолият доранд, ки филиали Донишгоҳи давлатии Маскав ба номи М. В. Ломоносов (МГУ), филиали Донишкадаи миллии тадқиқотии технологӣ (МИСиС) ва филиали Донишкадаи энергетикии Маскав (МЭИ) дар шаҳри Душанбе аз ҷумлаи онҳо мебошанд. Дар маҷмӯъ, дар ин муассисаҳои таълимӣ тақрибан 8 ҳазор донишҷӯ таҳсил мекунанд. Ин муассисаҳои таҳсилоти олӣ барои Ҷумҳурии Тоҷикистон мутахассисони сатҳи олӣ дар соҳаҳои бунёдӣ ба мисли энергетика, геология, экология, амнияти иттилоотӣ, технологияи иттилоотӣ (ИТ), инчунин мутахассисони дигар самтҳои техникӣ, гуманитарӣ ва иқтисодӣ омода мекунанд, ки барои рушди иқтисодиёти кишвар бениҳоят зарур мебошад. Ин далели он мебошад, ки ҳамкориҳои Русияву Тоҷикистон дар ин самт дигар танҳо фарҳангиву маорифӣ нест, балки ба саноатикунонии кишвар равона гардидааст.

Донишгоҳи шабакавии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил(ДШ ИДМ)

Санаи 11 июни соли 2009 дар шаҳри Маскав Созишнома дар бораи Консорсиум оид ба таъсиси Донишгоҳи шабакавии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ДШ ИДМ) ба имзо расид. ДШ ИДМ – ин ҳамкории баробарҳуқуқи муассисаҳои таҳсилоти олии Иттиҳод дар соҳаи таҳсилоти олӣ мебошад, ки дар формати Консорсиуми ташкилотҳои таълимӣ амалӣ мегардад.

Мақсади асосии таъсиси Консорсиум – таъсиси ДШ ИДМ ҳамчун низоми ҳамкории байни донишгоҳҳо мебошад, ки ба ҳалли вазифаҳои зерин равона шудааст:

- Рушди фазои ягонаи (умумии) таълимии муассисаҳои таҳсилоти олии давлатҳои ИДМ тавассути татбиқи барномаҳои муштараки таълимӣ, ташкили “таҳсили фарогир”, шаклҳои нави ҳамкории байни донишгоҳҳо;

- Таъсиси механизмҳо барои рушди ҳаракати академии донишҷӯён ва омӯзгорон дар доираи ИДМ;

- Мусоидат ба муколамаи байнифарҳангӣ дар муҳити донишҷӯён, ҳифз, рушд ва ҳамдигарро ғанӣ гардонидани фарҳанг, забонҳо, анъанаҳои таърихӣ ва миллии халқҳои давлатҳои ИДМ.

Ба ҳайати Консорсиум 38 донишгоҳи пешбари 9 давлати – иштирокчии ИДМ дохил мешаванд: Ҷумҳурии Озарбойҷон, Ҷумҳурии Арманистон, Ҷумҳурии Беларус, Ҷумҳурии Қазоқистон, Ҷумҳурии Қирғизистон, Ҷумҳурии Молдова, Федератсияи Русия, Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Украина. Бо Протоколи № 16 аз 5 июни соли 2018-и ҷаласаи Шӯрои ҳамоҳангсозии ДШ ИДМ тасмим гирифта шуд, ки Донишгоҳи Дӯстии Халқҳои Русия ба муддати се сол ҳамчун ташкилоти сарварӣ (головная организация) -и Консорсиум тасдиқ карда шавад.

Ҳамкориҳои ФР ва ҶТ бо механизми ДШ ИДМ боз ҳам амиқтару муассиртар гардид. Донишгоҳи миллии Тоҷикистон(ДМТ) ва Донишгоҳи Славянии Русияву Тоҷикистон(ДСРТ) аъзои ин шабака мебошанд. Афзалият ин шабака дар он мебошад, ки донишҷӯён қисми таҳсилро дар Душанбе ва қисми дигарро дар Маскав (масалан, дар РУДН) мегузаронанд ва дар натиҷа дипломи дугона мегиранд. Ин диплом на танҳо дар Тоҷикистон, балки дар тамоми қаламрави ИДМ эътироф мешавад ва ба ҳаракати озоди мутахассисони баландихтисос мусоидат мекунад.

Таваҷҷӯҳи стратегии Русия ба тавсеаи забони русӣ дар

системаи маорифи Тоҷикистон

Таваҷҷӯҳи Федератсияи Русия ба тақвияти омӯзиши забони русӣ дар мактабҳои миёнаи Тоҷикистон як ҷузъи муҳимми ҳамкории стратегӣ ва гуманитарӣ байни ду давлат мебошад, ки ҳам бо манфиатҳои фарҳангӣ ва ҳам бо талаботи иқтисодӣ муайян карда мешавад. Забони русӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун забони муоширати байни миллатҳо ва воситаи дастрасӣ ба таҳсилот ва бозори меҳнати Русия аҳамияти ҳаётӣ дорад.

1. Талошҳои мушаххаси Русия: Маблағгузорӣ ва инфрасохтор

Ташаббусҳои Русия дар ин самт бо далелҳо ва арқоми мӯътамад тасдиқ мешаванд:

- Сохтмони мактабҳои нав: Муҳимтарин иқдоми Русия ин маблағгузории мустақим барои бунёди муассисаҳои таҳсилоти умумӣ мебошад. Дар соли 2022 дар шаҳрҳои Душанбе, Хуҷанд, Бохтар, Кӯлоб ва Турсунзода панҷ мактаби нави таҳсилашон комилан русӣ ба истифода дода шуд. Ҳар як мактаб барои тахминан 1200 хонанда пешбинӣ шуда, маблағи умумии ҷудошуда барои сохтмони ин 5 муассиса ҳудуди 6 миллиард рублро ташкил дод. Ин мактабҳо бо таҷҳизоти муосир ва усулҳои нави таълим таъмин шудаанд.

- Лоиҳаи “Муаллими рус дар хориҷа” яке аз механизмҳои асосии дастгирии забон дар маҳалҳо мебошад. Ин барнома норасоии кадрҳои омӯзгориро, ки аз мушкилоти асосии соҳа аст, то андозае ҳал мекунад. Шумораи омӯзгорони забони русӣ, ки дар мактабҳои Тоҷикистон дарс медиҳанд, мунтазам меафзояд. Масалан, дар соли хониши 2023-2024 ин теъдод ба 117 нафар расид, ки дар муқоиса бо 73 нафари соли қаблӣ афзоиши назаррас дорад.

2. Вазъи кунунии мактабҳои русӣ ва талаботи ҷомеа

Дар Тоҷикистон низоми маорифи русӣ дар ду шакл амал мекунад:

- Муассисаҳои таҳсилашон русӣ: Дар ҷумҳурӣ дар маҷмӯъ 39 мактаб пурра бо забони русӣ таълим медиҳанд, ки дар онҳо беш аз 27 ҳазор хонанда таҳсил мекунанд (соли 2023). - Мактабҳои омехта: Инчунин, 160 мактаби омехтаи тоҷикӣ-русӣ фаъолият доранд, ки синфҳои русӣ тақрибан 70 ҳазор хонандаро фаро мегиранд.

- Талаботи баланд: Талабот ба таҳсил дар мактабҳои русӣ дар байни волидони тоҷик ниҳоят баланд аст, зеро онҳо инро кафили ояндаи муваффақ будани фарзандони худ дар муҳоҷирати корӣ ва таҳсил дар донишгоҳҳои Русия медонанд. Надонистани забон яке аз мушкилоти асосии муҳоҷирони меҳнатӣ дониста мешавад. Тибқи нақшаҳо, Русия то соли 2030 дар Тоҷикистон боз панҷ мактаби дигари русӣ месозад.

3. Мушкилоти калидӣ ва дурнамои ҳамкориҳо

- Камбуди муаллимон: Мушкилоти асосӣ норасоии шадиди кадрҳои омӯзгори русзабон дар саросари ҷумҳурӣ, хусусан дар минтақаҳои дурдаст аст. Ин мушкилот сифати таҳсилро дар мактабҳои омехта коҳиш медиҳад. Дар маҷмӯъ, дар ҷумҳурӣ 8,615 нафар омӯзгорон аз фанни забони русӣ дарс мегӯянд (соли 2019), аммо талабот ба маротиб бештар аст.

- Фазои забонӣ ва пуррагии синфҳо: Дар аксари мактабҳо муҳити кофии забонӣ барои муоширати ҳаррӯза бо забони русӣ вуҷуд надорад ва синфҳои русӣ аксаран аз ҳад зиёд пур мебошанд.

Дар маҷмӯъ ҳам Русия ва ҳам Тоҷикистон ба тавсеаи фазои таълимии русӣ манфиатдоранд. Ҷониби Тоҷикистон бо қабули “Барномаи давлатии такмили таълим ва омӯзиши забонҳои русӣ ва англисӣ дар ҶТ то соли 2030” талошҳои худро барои ҳалли мушкилоти кадрӣ афзун мекунад. Русия низ имконияти ҷудо кардани бурсияҳои махсус барои ташкили марказҳои омӯзиши забони русӣ ва афзоиши минбаъдаи мактабҳои навро баррасӣ менамояд. Ин талошҳои муштарак кафолати он аст, ки забони русӣ дар низоми маорифи Тоҷикистон мавқеи худро устувор нигоҳ дошта, ба рушди ҳамкориҳои дуҷониба мусоидат хоҳад кард.

Нақши Русия дар тақвияти илми Тоҷикистон дар даврони истиқлолият.

Забони русӣ дар соҳаи илму маорифи Тоҷикистон аҳамияти калон дорад, аммо робитаҳои стратегӣ миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Федератсияи Русия дар арсаи илм аз ҳама гуна масъалаҳои таълимӣ амиқтар ва фарогиртар мебошанд. Ҳамкориҳои илмӣ-академиявӣ яке аз калидитарин самтҳои шарикии стратегӣ ба шумор рафта, барои рушди иқтидори пажӯҳишӣ ва татбиқи технологияҳои муосир дар Тоҷикистон ҳаётан муҳим аст. Пояи ин ҳамкориҳоро робитаҳои тӯлонии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон (АМИТ) бо муассисаҳои пешқадами илмии Русия ташкил медиҳад. Аммо дар даврони истиқлолият, ин робитаҳо дар заминаи ҳуқуқии нав ва бо ҳадафҳои мушаххаси миллӣ мустаҳкам гардиданд.

- Ҳамкории байниакадемиявӣ: Санадҳои мустақим миёни Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон (АМИТ) ва Академияи илмҳои Русия (АИР) заминаи асосии табодули дониш ва кадрҳоро фароҳам оварданд. Олимони тоҷик пайваста дар лоиҳаҳои муштарак ширкат варзида, дастрасӣ ба лабораторияҳо ва таҷҳизоти замонавии Русияро ба даст меоранд.

- Чорчӯбаи стратегӣ: Созишномаҳои байниҳукуматӣ оид ба масъалаҳои мубрам, аз қабили истифодаи осоиштаи энергияи атомӣ (2017) ва амнияти биологӣ, нишон медиҳанд, ки ҳамкории илмӣ дар самтҳои дорои аҳамияти стратегӣ ва минтақавӣ афзоиш ёфтааст. Ин ба Тоҷикистон имкон медиҳад, ки дар баробари таҳдидҳои нави илмию технологӣ мавқеи устувор дошта бошад.

Ҳамкориҳои илмӣ ба тадқиқоти бунёдӣ маҳдуд намешаванд, балки ба соҳаҳое равона шудаанд, ки ба рушди иқтисодӣ ва ҳалли масъалаҳои экологӣ таъсири мустақим мерасонанд:

- Геология ва канданиҳои фоиданок: Бо назардошти захираҳои бузурги Тоҷикистон, тадқиқотҳои муштарак дар соҳаи геология, истихроҷи канданиҳои нодир ва металлҳо мавқеи калидӣ доранд. Масалан, дар солҳои охир (махсусан соли 2023) созишномаҳо дар бораи ҳамкориҳои илмӣ-техникӣ оид ба таҳқиқи ашёи хоми зеризаминӣ ва истеҳсоли муштараки сурма байни сохторҳои илмию саноатии ҳарду кишвар ба имзо расидаанд.

- Об ва иқлимшиносӣ: Таҳқиқи муштараки таъсири тағйирёбии иқлим ба пиряхҳо ва идоракунии захираҳои оби Тоҷикистон, ки ҳамчун ташаббускори глобалии масъалаҳои об дар ҷаҳон эътироф шудааст, бо ҷалби институтҳои пешқадами гидрологии Русия идома дорад.

- Илм ва Технологияи рақамӣ: Дар чаҳорчӯбаи ҳамкориҳои илмӣ-техникӣ, лоиҳаҳое мисли “Шаҳри ҳушманд” дар Душанбе бо машварат ва иштироки пажӯҳишгарони рус дар соҳаи системаҳои зеҳнии нақлиёт ва низоми коммуналии рақамӣ амалӣ мешаванд.

Сарфи назар аз ин дастовардҳо, ҳамкориҳои илмӣ бо як қатор мушкилоти ҷиддӣ ва рақобати шадиди минтақавӣ рӯбарӯ ҳастанд.

- Мушкилоти дохилӣ: Мушкилоти аслии соҳаи илм дар Тоҷикистон аз кӯҳнашавии инфрасохтори лабораторӣ ва норасоии кадрҳои илмии ҷавон ва русзабон дар баъзе самтҳои фаннӣ иборат аст. Омодасозии кадрҳои баландихтисос дар мактабҳои олии Русия ин мушкилотро то андозае ҳал менамояд, аммо институтҳои таҳқиқотии дохилӣ ба дастгирии бештар ниёз доранд.

- Рақобати минтақавӣ: Имрӯз кишварҳои дигар низ фаъолона ба соҳаи илми Тоҷикистон сармоягузориро оғоз кардаанд. Ҷумҳурии Мардумии Чин бо пешниҳоди лоиҳаҳои бузурги технологӣ ва Ҷумҳурии Исломии Эрон бо табодули илмӣ дар соҳаи илмҳои гуманитарӣ ва табиӣ, рақибони ҷиддӣ ба ҳисоб мераванд. Ин рақобат Русияро водор месозад, ки стратегияи ҳамкории худро мушаххастар ва сармоягузории бештар бахшад, то мақоми пешсафиашро дар фазои илмии минтақа нигоҳ дорад.

Дурнамои ин ҳамкорӣ ба тақвияти ҷузъи инноватсионӣ ва сармоягузорӣ ба ояндаи илмии Тоҷикистон вобаста аст.

1. Барномаҳои муштараки грантӣ: Барои тақвияти тадқиқотҳои бунёдӣ, зарур аст, ки фондҳои муштараки грантӣ бо маблағгузории назарраси Русия таъсис дода шаванд, ки ба олимони тоҷик имкон диҳад то дар самтҳои афзалиятнок пажӯҳишҳои мукаммал анҷом диҳанд.

2. Таҷҳизонидани лабораторияҳо: Ҳамкорӣ бояд ба навсозии таҷҳизоти лабораторӣ дар институтҳои илмии АМИТ тамаркуз кунад, то натиҷаҳои тадқиқотҳои муштарак дар Тоҷикистон анҷом дода шаванд.

3. Ташаббусҳои кадрӣ: Тақвияти кӯмак дар аттестатсияи олимони ҷавон ва мусоидат ба нашри мақолаҳои тоҷикӣ дар маҷаллаҳои бонуфузи илмии Русия (Scopus, ВАК) яке аз калидҳои ояндаи ҳамкорист.

Дар ниҳоят бояд қайд намуд, ки ҳамкориҳои илмӣ-академиявии Тоҷикистон ва Русия на танҳо як анъанаи таърихӣ, балки шарикии амалии стратегӣ мебошад. Бо дарназардошти фишорҳои рақобат ва мушкилоти дохилӣ, зарурати тақвият додани ин робитаҳо тавассути сармоягузорӣ ба лоиҳаҳои инноватсионӣ ва кадрӣ амри зарурӣ ва бебозгашт аст.

Таҳлили ҳамаҷонибаи ҳамкориҳои Федератсияи Русия ва Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи илм ва маориф нишон медиҳад, ки ин як системаи қавӣ ва муассир мебошад. Ин ҳамкорӣ ба пойгоҳи ҳуқуқии мустаҳкам такя мекунад ва бо далелҳои омории мушаххас (зиёда аз 37 000 донишҷӯ) ва механизмҳои институсионалии беназир (ДСРТ, филиали Донишгоҳи давлатии Маскав ба номи М. В. Ломоносов (МГУ), филиали Донишкадаи миллии тадқиқотии технологӣ (МИСиС), филиали Донишкадаи энергетикии Маскав (МЭИ) ВА ДШ ИДМ) дастгирӣ меёбад. Ин муассисаҳо аз таваҷҷӯҳи умумӣ ба илмҳои гуманитарӣ то тайёр кардани кадрҳо барои технологияҳои сатҳи баланд эволютсияи муносибатҳоро нишон медиҳанд.

Ҳамин тариқ, ҳамгироии минбаъда дар соҳаи илм ва маориф кафолати таҳкими робитаҳои дӯстонаи дарозмуддат ва таъмини истиқлоли кадрӣ барои Тоҷикистон мебошад. Ин ҳамкориҳо ба ташаккули фазои ягонаи гуманитарӣ ва технологӣ дар ИДМ саҳми муҳим гузошта, ба устуворӣ ва рушди умумии минтақа хизмат мекунад. Маориф дар ин замина ба фишанги тавонои давлатӣ табдил ёфтааст. Русия ҳамчун шарики стратегӣ неруи зеҳнии Тоҷикистонро тақвият медиҳад. Ин муносибатҳо дар ояндаи наздик боз ҳам амиқтар шуда, ба равандҳои рақамисозӣ ва индустриализатсия бештар тамаркуз хоҳанд кард.

Судуров С.А., - ходими калони илмии шӯъбаи ИДМ – и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Введение

Содружество Независимых Государств (СНГ) — одно из ключевых межгосударственных интеграционных объединений на пространстве бывшего СССР. Его формирование и деятельность отражают сложный переход от советской союзно-унитарной системы к суверенным независимым государствам и необходимость сохранения связей в сферах политики, экономики, безопасности и гуманитарного сотрудничества. В нынешних условиях геополитической и экономической турбулентности, усиления конкуренции между глобальными и региональными центрами силы, а также изменяющегося характера технологических трансформаций актуальность роли СНГ подвергается критическому переосмыслению. Республика Таджикистан, как государство‑председатель СНГ в 2025 году, имеет уникальную возможность продвигать инициативы, усиливать эффективность объединения и формировать новые приоритеты.

Необходимость и значение СНГ

Историческая и культурная связь. СНГ сохраняет связи, прерванные после распада СССР, — общие культурные, языковые, образовательные, исторические ‑ предпосылки, которые являются базой доверия и возможностей сотрудничества.

Геополитическая роль. СНГ выступает форумом для мягкой координации внешней политики, механизмом сотрудничества между государствами, многие из которых имеют общие интересы в безопасности, транспорте, энергетике. В условиях многополярности и роста геополитической конкуренции СНГ может быть площадкой для согласования интересов, особенно в Центральной Азии, Кавказе и Восточной Европе.

Экономическая интеграция и инфраструктурная кооперация. Возможность координации торговой, энергетической, транспортной политики, объединения логистических коридоров, создания совместных механизмов регулирования и поддержки межгосударственного обмена.

Сфера безопасности и стабилизации. СНГ может содействовать урегулированию приграничных споров, миграционных потоков, бороться с трансграничной преступностью, терроризмом, обеспечивать координацию в вопросах обороны и границ.

Гуманитарно‑социальный компонент. Обмен опытом в образовании, здравоохранении, науки, культуры, защита прав соотечественников, сотрудничество в экологических проблемах и по вопросам климатических изменений.

Основные цели и задачи СНГ

Официально закреплённые цели и задачи СНГ включают (по Уставу СНГ и ряду соглашений):

1.Содействие развитию взаимовыгодных межгосударственных отношений между странами‑членами.

2.Сотрудничество по вопросам безопасности, включая контроль над вооружениями, совместные усилия по охране внешних границ, предотвращению конфликтов. Координация экономической политики, облегчение торговли, тарифного и таможенного регулирования.

3.Обеспечение свободы передвижения, трудовой миграции, сотрудничество в правовой и судебной сферах.

4.Социально‑культурное сотрудничество, защита прав человека.

Приоритеты и направления работы по состоянию на 2025 год

Исходя из современных реалий, можно выделить следующие приоритетные направления:

Экономическая интеграция и укрепление торговли внутри СНГ. Снижение торговых барьеров, совершенствование инфраструктуры, развитие коридоров «Север‑Юг», «Запад‑Восток» через Центральную Азию, ускорение использования цифровых платформ в торговле и платежах.

Безопасность и устойчивость. Укрепление механизмов коллективной безопасности, работа над предупреждением межгосударственных конфликтов (границы, водные ресурсы, миграция), борьба с терроризмом, экстремизмом, наркотрафиком.

Трансформация институтов. Модернизация органов СНГ: повышение юридической силы соглашений, принятие мер по контролю за выполнением договоров, введение механизмов стимулов и ответственности.

Цифровизация, устойчивое развитие и климат. Реализация совместных программ по экологии, энергоэффективности, цифровым инфраструктурам, науке и инновациям.

Гуманитарная и культурная сфера. Образование и наука, обмен опытом, развитие сотрудничества по здравоохранению, культура, укрепление связей на уровне населения.

Перспективы и вызовы

Внутренние вызовы

Разная степень заинтересованности и приверженности среди членов. Некоторые страны участвуют формально, но игнорируют решения или не исполняют соглашения; отсутствует единая стратегическая повестка. Пример: различие внешней ориентации, участие в других интеграционных блоках

Неэффективность исполнения. Многочисленные соглашения, но сравнительно небольшой процент из них получает реальное практическое выполнение.

Конфликты и противоречия между членами. Территориальные споры, межгосударственные трения, вопросы водных ресурсов, границ, религиозных и этнических меньшинств.

Экономические неравенства. Различия в уровне развития, инфраструктурной оснащённости, финансовой устойчивости, что осложняет совместные проекты и требует механизмов выравнивания.

Влияние внешних санкций и внешней политики. Зависимость многих стран от внешних рынков, титанов глобальной политики; ограничения, вызванные санкциями, также влияют на сотрудничество внутри СНГ.

Внешние вызовы

Изменение глобальной архитектуры. Возрастающая конкуренция между геополитическими центрами (Китай, ЕС, США, региональные), желание и потребность государств в диверсификации внешних партнёров.

Экономические шоки и энергетические кризисы. Повышение цен на энергоносители, изменение спроса, экологические требования, переход к «зелёной» экономике.

Кибербезопасность и технологические риски. Быстрое развитие технологий означает и новые угрозы, необходимость координации стандартов, законодательств.

Климатические изменения и экологические стрессоры. Засухи, изменение режима осадков, вопросы водоснабжения, опустынивание — особенно острая тема для Центральной Азии.

Трансформация СНГ в более востребованную и эффективную организацию: пути и способы

Чтобы СНГ оставался релевантным и эффективным, необходима комплексная трансформация. Возможные направления:

Юридическая и институциональная реформация

Усиление обязательности соглашений: введение механизмов мониторинга, отчётности, санкций за невыполнение.

Оптимизация структур управления: пересмотр состава и полномочий Совета глав государств, Совета глав правительств, профильных комиссий, секретариата.

Внедрение принципов прозрачности, публичности решений, вовлечение гражданского общества и независимых экспертов.

Приоритет стратегической повестки

Сфокусированность на приоритетах, где СНГ может принести ощутимые результаты — инфраструктура (транспорт и логистика), энергетика, цифровизация.

Формирование совместных программ с чётко измеримыми показателями, сроками и ресурсным обеспечением.

Усиление экономической связности

Развитие зон свободной торговли, совместных таможенных режимов, гармонизация нормативов.

Улучшение транзитной логистики, коридоров, транспортной инфраструктуры.

Поддержка малого и среднего бизнеса, совместных инвестпроектов, трансграничных инициатив.

Разнообразие и баланс внешних связей

Интеграция внешних партнёров через соглашения о сотрудничестве, партнёрства по технологиям, экологическим проектам.

Сотрудничество с международными институтами развития, фондами, другими региональными организациями.

Диверсификация экономических связей, чтобы уменьшить зависимость от узких рынков или политик.

Безопасность и разрешение конфликтов

Создание медиационных механизмов в рамках СНГ для урегулирования пограничных, этнических и водных споров.

Совместные стандарты по безопасности, информационной безопасности, защита инфраструктуры критических объектов.

Поддержка региональных инициатив по борьбе с терроризмом, экстремизмом, незаконной миграцией.

Устойчивое развитие и экология

Совместные проекты по управлению трансграничными водными ресурсами, охране биоразнообразия, борьбе с деградацией земель.

Стандарты экологической безопасности, регулирование выбросов, переход к возобновляемым источникам энергии.

Развитие «зелёных» транспортных коридоров, устойчивой инфраструктуры.

Особый акцент: Республика Таджикистан как страна‑председатель СНГ в 2025 году

Республика Таджикистан до конца 2025 г. обладает возможностями и ответственностью, которые могут оказаться ключевыми для возрождения и модернизации СНГ. Некоторые конкретные роли, инициативы и рекомендации:

Реализация амбициозной, но реалистичной повестки председательства. В повестке Таджикистана до конца 2025 года стоит выделить проекты, имеющие значение для всей Центральной Азии, например:

-улучшение трансграничной инфраструктуры (дороги, мосты, логистические узлы), особенно в горных регионах, где перспективы развития часто ограничены географически;

-сотрудничество в сфере водных ресурсов, особенно с учётом трансграничных рек (Пяндж, Вахш, Амударья и др.), что особенно актуально для Таджикистана;

-укрепление цифровых инфраструктур и связи, обмен опытом в области "умных" решений, телемедицины и дистанционного образования.

Медиатор и инфраструктурный хаб. Из‑за своего положения и исторического опыта Таджикистан может предложить централизацию некоторых логистических коридоров через себя, стать площадкой для переговоров и сотрудничества между странами Центральной Азии, Кавказа и Южной Азии.

Поддержка равенства и баланса между членами. Председательство позволяет обратить внимание на страны с менее выраженным влиянием, например, Таджикистан, Кыргызстан, приоритизировать те проекты, которые приносят выгоду не только крупным и ресурсно-богатым членам.

Инициативы по экологическим и климатическим аспектам. Республика Таджикистан может вывести на первый план вопросы устойчивого использования водных ресурсов, лесов, гидроэнергетики, защиты горных территорий, поскольку климатические изменения особенно сильно влияют на его регионы.

Укрепление гуманитарного сотрудничества и социальной сферы. Под председательством Республики Таджикистан логично развивать сотрудничество в области образования, здравоохранения, поддержки мигрантов, культурного обмена, сохранения общей исторической памяти.

Повышение роли СНГ на международной арене. Республика Таджикистан может использовать до конца 2025 года своё председательство, чтобы укреплять видимость СНГ в мировой дипломатии, в региональных форумах, придать значение СНГ в проектах с участием Китая, Индии, Ирана, Турции, ООН и др.

Заключение

Содружество Независимых Государств по-прежнему обладает потенциалом служить важной интеграционной площадкой для государств бывшего СССР, особенно в Центральной Азии. Однако без реформ оно рискует стать лишь формальностью. 2025 год, в котором Республика Таджикистан председательствует в СНГ, представляет окно возможности: страна может выступить катализатором обновления, поставив акцент на практических проектах, юридической чёткости, ответственности и реальных результатах.

Для долговременной значимости СНГ необходима трансформация: переход от декларативных соглашений к измеримым программам, реформирование механизмов исполнения, активная роль председательствующих государств, гармонизация внешнеполитических и экономических ориентиров, укрепление внутреннего доверия и баланса между всеми членами.

Проект стратегической программы председательства государства-члена в СНГ в 2026 году

Девиз председательства:

"Сотрудничество ради устойчивого развития и регионального единства"

1. Общие цели председательства

1.1. Укрепление взаимного доверия и солидарности между государствами-участниками СНГ.
1.2. Повышение эффективности деятельности СНГ через реализацию прикладных проектов.
1.3. Развитие устойчивых экономических, гуманитарных и экологических связей.
1.4. Укрепление региональной безопасности и согласованности внешней политики государств СНГ.
1.5. Повышение международного авторитета и открытости СНГ.

2. Приоритетные направления председательства

Экономическая кооперация и устойчивое развитие

Транспорт и логистика

Энергетика и водные ресурсы

Цифровая трансформация и инновации

Гуманитарное сотрудничество и миграционная политика

Безопасность, правопорядок и борьба с транснациональными угрозами

Институциональная модернизация СНГ

3. Ключевые инициативы и проекты

3.1. Экономическая кооперация и устойчивое развитие

Инициатива «Центральноазиатский Экономический пояс»: создание совместного инвестиционного фонда развития инфраструктуры, энергетики и АПК.

Разработка карты взаимодополняемости экономик СНГ для выявления точек роста.

Проведение Форума деловых кругов СНГ в г. Душанбе (ноябрь-декабрь 2025 г.) с участием МСП и инвесторов.

Поддержка программ по импортозамещению и технологической независимости.

3.2. Транспорт и логистика

Разработка и согласование коридора «Памир–Каспий–Черное море» с опорой на Таджикистан, Узбекистан, Туркменистан, Азербайджан, Грузию.

Программа гармонизации технических и таможенных стандартов для ускорения грузопотока.

Поддержка развития мультимодальных логистических центров на территории Таджикистана.

3.3. Энергетика и водные ресурсы

Создание Совета по устойчивому управлению трансграничными водными ресурсами СНГ, с фокусом на Амударье и Сырдарье.

Инициатива «Гидроэнергетика СНГ 2030»: совместные исследования, инвестиции в строительство ГЭС и сетевую интеграцию.

Программа обмена данными о водо- и энергоресурсах между членами СНГ.

3.4. Цифровая трансформация

Разработка Общей цифровой платформы СНГ для документооборота, учёта миграции, торговли и взаимодействия ведомств.

Внедрение СНГ-идентификатора для электронного взаимодействия граждан (единый ID в рамках Содружества).

Поддержка стартапов, хакатонов и конкурсов инноваций среди молодёжи СНГ.

3.5. Гуманитарное сотрудничество

Учреждение Центра по миграционному сотрудничеству СНГ в г. Душанбе.

Программа "Университет СНГ" — обмен студентами, научными кадрами, совместные образовательные программы.

Проведение Года экологии в СНГ (2026 г.) — по инициативе Республики Таджикистан.

Поддержка культурных проектов, сохранения языков, совместных выставок.

3.6. Безопасность и правопорядок

Создание платформы кризисного реагирования СНГ — совместный штаб мониторинга угроз (в г. Душанбе).

Обновление стратегии борьбы с терроризмом, экстремизмом, трансграничной преступностью.

Обмен опытом между правоохранительными органами по кибербезопасности, борьбе с наркотрафиком.

3.7. Институциональное развитие СНГ

Разработка Концепции институциональной модернизации СНГ до 2030 года.

Введение оценки эффективности реализуемых соглашений СНГ.

Создание механизма ротационного мониторинга исполнения решений.

Программа "Молодёжь СНГ в управлении" — стажировки в структурах Содружества.

4. Заключение

Республика Таджикистан, обладая уникальной географией, глубокими историческими связями и амбициозной внутренней повесткой, способна задать СНГ новый импульс. Председательство Республики Таджикистан — шанс не только укрепить экономическую и политическую стабильность, но и трансформировать СНГ в эффективный, прагматичный и современный союз, полезный для каждого гражданина стран-участниц.

Сайидзода Зафар Шерали, заведующий отделом СНГ Института изучения проблем стран Азии и Европы Национальной академии наук Таджикистана, доктор исторических наук

Салимов Акбар Халимович, старший научный сотрудник отдела СНГ Института изучения проблем стран Азии и Европы Национальной академии наук Таджикистан

Истиқлоли давлатии Тоҷикистони азиз неъмати бебаҳоест, ки дар баробари дигар музаффариятҳои миллӣ барои рушду инкишофи шахс, миллат ва дастовардҳори бузурги илмию фарҳангиро эҳдо намуд. Аз ҷумла, эҳёи забони модарии мо ва мақоми давлатӣ гирифтани он ин ҳама аз файзи истиқлолу озодиест, ки барои бедории миллӣ заминаи мондагоре хоҳанд монд.

Воқеан, забон ба тафаккури азалӣ ва хиради эҷодӣ сару кор дошта, бузургтарин ҳикмати он дар муоширату муносибати инсонҳо ба вуҷуд меояд. Аз ин рӯ, пеши мо саволҳои мухталифе ба миён меоянд: Мо чӣ тавр афкор ва эҳсосоти худро дар қолаби сухан мерезем ва оё қолаби сухан сурат ва моҳияти афкор ва эҳсосоти моро иваз мекунад? Андешаҳо низ вобаста ба ин хеле гуногун матраҳ мегарданд. Масалан, донишманде ибрози андеша дорад, ки «Нахустин устоди ҳунари суханварӣ на Афлотуну Арасту, балки модар аст, ки забону сухани ширину рӯҳнавозаш ба зеҳну тафаккури мо бунёди худшиносиро гузошта, дунёи хаёли моро зебову рангин менамояд».

Оё ихтилофи забонҳо дар фаҳмиши байналмилалӣ ва ҳамзистии ҷаҳонӣ таъсир мегузорад? Вобаста ба ин масъала агар ба таърихи забони модарии мо назар афканем, воқеан , ин ёдгории таърихӣ ва решаҳои бунёди он сарчашмаи бисёр забонҳои дигари дунёст.Замоне онро ориёӣ, замоне авестоӣ, сипас бохтарӣ, баъдан паҳлавӣ ва билохира, форсӣ, дарӣ ва тоҷикӣ хондаанд.

Замоне ин забон дар қатори забонҳои чинию ҳинду бобулӣ ба тамаддунҳои гуногун таъсир дошт, махсусан, ба Юнони Қадим. Нақши пойи вожаҳои ин забонро Куруши Кабир, Дориёюш, Хашиёршоҳ ва Ардашер то ба ҷануби Юнон бурда буданд. Ҳатто имрӯз ҳам садои пойи вожаи “боракалло”-и мо дар тамоми Юнон гӯшрас аст.

Буд замоне, ки забони модарии мо дар зери тасарруфи ҳомиёни нисбатан пурқудрати бодянишин монда буд, аммо ин забон бар сари онҳо ҳукми шоҳона дошт.

Замоне, ки лашкари араб ба кишварҳои мо ҳамла кард ва нуфузи дину забонашро афзун намуд, касе аз мардуми таҳҷойии номдори форсу тоҷик араб нашуд. Аммо замоне, ки арабҳо Мисру Сурияро тасарруф намуданд, онҳо ҳамаро араб карданд ва имрӯз Мисру Сурия сарзамини арабист.

Бузургии забони модарии мо ин аст, ки дар тули қарнҳо асолати миллиро нигоҳ дошта тавонист. Ҳатто муғулҳои бодянишин тавассути он исломро қабул намуда, забони тоҷикиро то ба Ҳиндустон бурданд.

Ҳикмати дигаре дар забони модарии мо ин хат аст. Хате, ки ширинтарин хобҳою ёдҳою созҳоро рӯйи сангу коғазу қалбҳо тасвир намудааст. Хат ин анъанаи бузурги ҳама давру замон аст. Ба андешаи мо, агар забони тоҷикӣ дар рӯзгори мардуми мо афзори тарбияи инсоният бошад, пас хат олоти зеҳну тафаккури олимону донишмандон ва маърифатнокӣ мебошад.

Дар ин ҷо ҳикматеро аз гӯфтаҳои Расул Ғамзатов пеши рӯ меорем, ки дар муколама бо Абӯтолиб чунин савол медиҳад: «Забонҳои шумо ба кадом забонҳо қаробат доранд, ба кадом гурӯҳҳо тааллуқ доранд?». Абӯтолиб ҷавоб медиҳад: Тотҳо мегӯянд, ки забони тоҷикиро медонанд ва ғазалиёти Ҳофизро хонда метавонанд, аммо ман аз онҳо суол мекунам: агар шумо забони Саъдӣ ва Хайёмро донед, пас чаро онҳо барин наменависед?

Албатта, ин муаммои дигар аст, ки ба дарки фасоҳату қаробат ва истеъдод вобастагӣ дорад, аммо ба андешаи мо, аз ҳама қисми фарқкунандаи ҳар як забон муайян намудани ҳис, эҳтиром, зебоӣ, дастрас будан, дӯстдорӣ ва ба қалб наздик будан аст. Инсон танҳо ва танҳо бо шарофияти забон хирадманду боақл мегардад, зеро забон ҳамеша афзори ақл ва роҳнамои тафаккур буд, ҳаст ва мемонад.

Бештари мардумон гумон мекунанд, ки мо хатти ниёгони худро аз арабҳо мерос гирифта бошем, вале ин тавр нест, гузаштагони мо дар шаклгирии ин хат саҳми босазое доштаанд. Ба замми ин, хатти қадимаи ниёгонамон бо навиштаҳои мехии ҳахоманишӣ, паҳлавӣ, авастоӣ ва сипас порсии қадим мисли занҷири пайдарпайиҳо роҳи пурпечутобе тай намудааст.

Ба ин маънӣ забоншиноси англис Ҷеймс Дор низ ҷустуҷӯҳои гуногуне нисбати хатту забони гузаштагони мо намуда, мегӯяд: “Забони модҳо бо забони авастоӣ мутобиқ буда, бешак, забони такаллуми онҳо ориёӣ будааст ва ҳамчунин бо забони порсиҳо низ қаробату наздикӣ доштааст”. Ин ҳама наздикиҳо албатта назди таърих шоҳиданд, аммо маълум аст, ки пушидатарин розҳои инсонӣ дар дунё бо ин хатту бо ин забон васф шудааст.

Ҳамин тариқ, масъалаи фаҳмиши ҷустуҷӯи маъниҳо дар забон маҳфуз мебошад. Бе забон на ҳаёт, на шуур, на тафаккур, на ҳиссиёт, на таърих, на рушти ҷомеа имконпазир аст. Ҳамаи он чизе, ки ба инсон робитаи наздик дорад, ифодаи худро дар забон меёбад. Забон тарзи ҳастии инсон, хосияти моҳиятноки ҳастӣ ва фаъолияти маърифатиe буда, дар он фаҳмиш аз сифати маърифат ба сифати ҳастӣ табдил меёбад.

Бояд тазаккур дод, ки Забон василаи ифодаи фикру андеша ҳаст, бо тафаккур пайванди азалӣ ва абадӣ дорад.Агар ба масъалаи забон аз дидгоҳи фалсафи сиёсӣ таваҷҷуҳ кунем, дар зеҳни мо он ба сурати вуҷуди мудаббир намоён шуда, тору пуди ҳастиро мутаҳаррик месозад. Беҳуда нест, ки файласуфи шаҳири қарни ХХ - М. Ҳайдеггер дар ин маврид мегуяд : "Фикру андеша ба вуҷуд сухан мебахшад ва забон хонаи вуҷуд аст".Забонро ба хонаи вуҷуд ташбеҳ додани Ҳайдеггер чунин маънӣ дорад, ки дар ҷаҳону ҳастӣ садо ва забон фазои зиндагиро рангоранг месозанд, маънӣ ва мақом мебахшанд. Садо ва ҳуруф забонро ба вуҷуд меоранд. (Хонларӣ П. Таърихи забони форсӣ. -Теҳрон, 1348.-С-15). Ин аст, ки забон ифодагари фикр ва андешаи башарист.

Ҳамин тавр, маънои забон бо тамоми гуногунии системаи аломатҳояш аҳамияти худро абадан нигоҳ дошта, моро водор менамояд, ки нисбати бузургии чунин арзиши бебаҳо ифтихор дошта бошем ва забони давлатиро муқаддас донем.

Мувофики таҳқиқоти Академияи илмҳои Фаронса дар дунё зиёда аз 2796 забон мавҷуд аст, ки онҳо ба ёздаҳ гурӯҳи калон ва понздаҳ гурӯҳи забонҳои хурд тақсим мешаванд. Мардумоне, ки бо ин забонҳо сухан меронанд, аз ҳафт то ҳашт ҳазор лаҳҷаву гуйишро истифода мебаранд. Олимони немис бошанд, тасдиқ менамоянд, ки халқҳои ҷаҳони имрӯза бо 4 ҳазор забон суҳбат мекунанд. Дар таҳқиқоти илмӣ қариб, ки 5600 забони зинда ва мурдаро мавҷуд медонанд. (Ниг.: Язык которого нет… 1988-Мн.: Нар. асвета.1988. С. 5-6.).

Умуман, дар илмҳои забоншиносию ҷомеашиносӣ дар бораи шумораи умумии забон ва диалекти гуиши гуногуни мардумони кураи Замин баҳсҳои хеле шавқоваре мавҷуд аст, ки диққати ҳаводорони ин мавзӯъро ба худ ҷалб менамояд. Аммо муҳимаш ин аст, ки ҳар кас мехоҳад мақоми забони модарии худро хубтару авлотар донад. Асрори мантиқии ин ҳолат бештар аз тарбияи шахсият ва ифтихори ватандорӣ вобастагӣ дорад, ки дар қатори дигар омилҳо забонро яке аз воситаҳои асосии миллатсозӣ ба ҳисоб мегиранд.

Дар диёри азизи мо забон ва лаҳҷаҳои зиёде ҳаст, ба монанди: яғнобӣ, шуғнонӣ, бартангӣ, сарикӯлӣ, язгуломӣ, ишкошимӣ, мунҷонӣ, вахонӣ, ринӣ, сангличӣ ва ҳоказо.

Умуман, гурӯҳҳои забонҳои бадахшонӣ хатти мустақил надоранд ва ҳамаи онҳо ба шохаи эронии оилаи забонҳои ҳиндуаврупоӣ мансубият доранд. Дар вақти гуфтугӯ танҳо намояндагони се диалекти онҳо якдигарро мефаҳманду халос. Аз ин рӯ, забони муоширати байни ин гуфторҳо аз қадиммулайём забони ноби тоҷикӣ мебошад. Ҳамзамон, аҳолии ин минтақаи Тоҷикистон аксар ду ва ё сезабона буда, дар фаҳмашон хусусиятҳои билингвистӣ доранд.

Ҳамин тавр, забони тоҷикӣ забони муошират, забони дину ойин ва такягоҳи асосии ҳувияти миллии тоҷикистониён мебошад. Бинобар ин, ҳар нафаре, ки тавонад сухани хешро дар зеҳну тафаккури дигарон бештар ҷой намояд, вай дар ҳимояву эҳтироми забони хеш муваффақтар мегардад.

Донишманди қарни VIII Асмаӣ мегӯяд, ки: “Марде ба фарзандонаш чунин тавсия кард: фарзандонам, забону гуфтори хешро ислоҳу тарбият кунед, зеро гоҳе, ки ниёз ва ҳодисае барои касе пеш меояд ва дӯст дорад, ки худро дар он ҳангом зебо созад, аз нафаре маркаб ва ҷомаи ӯро ория (қарз) мегирад, вале ҳаргиз касеро намеёбад, ки забонашро ба ӯ қарз диҳад”. (Шайх Муфид.Мусанифот.Ҷ.2,с 91)

Дарвоқеъ, забонро қарз ва ё туҳфа кардан, ғайриимкон аст, аммо хусусиятҳои гуногуни забонҳои бузург метавонанд мардумони дигар қавму миллатҳоро ба худ ром намуда, зеҳнияти онҳоро тағйир диҳад.

Дар Афғонистон низ ормуриҳо ва пошоиҳо, ки бо забони форсӣ гап мезананд, худро тоҷик меҳисобанд. Бояд гуфт, ки этноними «тоҷик» дар чунин ҳолат бештар бо ду маънӣ истифода мешавад. Якум, он ҳамчун умумияти генетикию этнозабонии одамонро ифода менамояд, ки забони тоҷикӣ-форсӣ барои онҳо забони модарӣ мебошад. Дуюм, мафҳуми «тоҷик» бештар умумияти генетикӣ ва фарҳанги як қатор халқҳои Осиёи Миёнаро низ ифода менамояд. Барои мисол, мо метавонем инро ба мафҳуми «славян» ё «миллатҳои славянӣ» муқоиса намоем, яъне ба мисли мафҳумҳои «тоҷик» ва «тоҷиктаборон».

Дар ин ҷо бояд тазаккур дод, ки Ҳокимияти Советӣ соли 1929 дар Тоҷикистон ба ҷойи алифбои арабиасос алифбои лотиниро ҷорӣ намуд ва баъдан соли 1940 ба ҷойи он ҳуруфи кириллиро бо шаш ҳарфи нав ворид кард. (Ниг.: Loқenz, 1994, P.172-173).Аввалин маротиба забони тоҷикӣ соли 1989 мақоми давлатӣ гирифт ва Қонун дар бораи забони давлатӣ қабул шуд.

Ба ҳамаи ин нигоҳ накарда замони соҳибистиқлолӣ боз барои рушду пешрафти забону анъанаву дигар сунатҳои миллӣ уфуқҳои нави таҳлилу баррасиҳоеро пайдо намуд, ки барои устувории хотираи таърихӣ ва аз нав барқарор намудани саҳифаҳои фаромӯшшудаи таърихӣ заминаи воқеӣ ба миён овард.

Ҳамин тавр, забон яке аз бузургтарин омилҳоест, ки на танҳо бартарияти инсонро аз дигар махлуқоти олам фарқ мекунонад, балки бузургӣ, ифтихор ва бобарории ҳар як миллату халқиятро муаррифӣ менамояд. Акнун забони модарии мо мақоми давлатӣ гирифт, Қонуни забон ба арсаи сиёсати нав ворид гашт. Забони модарии мо ба ҳама пастию баландиҳои тақдир нигоҳ накарда, дарзамони соҳибистиқлолӣ боз рӯ ба эҳёгарӣ ниҳода, асолати таърихии миллати моро нигаҳдошта тавонист.

Аз фурсати муносиб истифода намуда, ҳамаи ҳамзабонони худро ба «Рӯзи забон» табрику таҳният гуфта, дар рӯшди забону ғановати фарҳангӣ муваффақиятҳои бардавом орзу менамоям.

Муҳаммад Абдураҳмн-узви вобастаи АМИТ, доктори илм сиёсӣ, профессор