Аз ҷанбаи этимологӣ мафҳуми ҳувият (идентичность) аз калимаи лотинии identicus гирифта шуда, маънои яксон донистан, шабоҳат ё мувофиқати чизе бо чизи дигареро дорад. Дар соҳаи илмҳои иҷтимоӣ-инсоншиносӣ идроки шахс аз худ тавассути маҷмуи хислатҳои устувор, посух ба суоли "Ман кистам?" мебошад.

Ҳувияти ego - истилоҳест, ки аз ҷониби Э.Эриксон таҳия шудааст, ки ба томияти шахс ишора мекунад; ҳуввият ва идомаи худи мо, сарфи назар аз тағйироте, ки дар раванди афзоиш ва рушд ба мо меоянд (ман ҳамонам). Бӯҳрони ҳувият ин аз даст додани шахсияти эго мебошад. Дар ин ҳолат томияти шахс ва эътиқод ба нақши иҷтимоии худ аз байн меравад ё кам мешавад.

Ҳувияти шахс, ҳувияти иҷтимоӣ, худшиносӣ ва динамизм ҷанбаҳои асосии ҳувиятро ташкил медиҳанд. Ин ҷанбаҳо чӣ мазмунро дар худ таҷассум медоранд. Ҳувияти шахс: сифатҳои беназир, хислатҳои инфиродӣ, эътиқод ва таҷрибаи ҳаётӣ, ки шахсро аз дигар афрод фарқ мекунонад, ифода менамояд. Ҳувияти иҷтимоӣ - ин ҳисси мансубият ба гурӯҳҳо, ба монанди миллат, дин, касб ё фарҳанг мебошад. Худшиносӣ- идроки худ ҳамчун як шахсияти том дар замон ва фазо, эҳсоси идомаи шахсияти худ. Динамизм - шахсият дар зери таъсири вазъиятҳои зиндагӣ ва таҷрибаҳои нав доимо инкишоф ва тағйир меёбад.

Аз ҷанбаи психологӣ ҳувият як ҷанбаи марказии худшиносӣ, асос барои қабули қарор ва худбаҳодиҳӣ мебошад. Дар доираи фаҳмиши ҷомеашиносӣ ҳувият як хислати фард ва гурӯҳест, ки онҳоро аз дигарон фарқ мекунад ва тавассути ҳамкории иҷтимоӣ ташаккул меёбад. Умуман, ҳувият як сохтори бисёрҷанба ва таҳаввулшавандаи худ аст, ки ба шахс барои ҳис кардани худ ва пайдо кардани мавқеи худ дар ҷомеа мусоидат мекунад.

Дар ибтидо мафҳуми ҳувият дар муҳокимаҳои файласуфон дар боби фаҳмидани табиати чизҳо ва моҳияти онҳо истифода бурда мешуд. Аз Замони нав шурӯъ шуда, мафҳуми мазкур барои тавсифи шахсият корбарӣ мегардад. Ҳувият маҷмуи параметрҳои инфиродӣ, иҷтимоӣ-фарҳангӣ, миллӣ ва тамаддунӣ аст, ки имкони ҷавоб додан ба саволҳои “Ман кӣ ҳастам?”, “Мо кӣ ҳастем?” посух медиҳад.

Ҳувияти миллӣ маҷмуи хусусиятҳо, арзишҳо ва анъанаҳоест, ки як миллат ё гурӯҳи этникиро муайян мекунад ва онро аз дигарон фарқ мекунонад. Дар замони ҷаҳонишавӣ ҳувияти миллӣ ҳамчун омили муҳими нигоҳдории фарҳанг ва худшиносии як миллат боқӣ мемонад. Ҳарчанд бо таъсири равандҳои ҷаҳонӣ ба тағйир рӯ ба рӯ мешавад. Ҳамфарҳангӣ аз ҳамнажодӣ ва ваҳдати бештаре миёни афроди инсонҳо эҷод мекунад. Миллият, ки пуштибонии фарҳангӣ дошта бошад, аз “ман”-ҳо як “мо” месозад, аҳёнан барои ин “мо” фидокорӣ мекунад, аз пирӯзии “мо” эҳсоси ғурур ва аз шикасти он эҳсоси сарафкандагӣ мекунад.

Ба маънои дигар, ҳувияти миллӣ ба ҳисси мансубияти шахс ба миллати мушаххас дахл дорад, ки бо таҷрибаи муштарак, фарҳанг, забон, анъанаҳо ва ривоятҳои таърихӣ шакл мегирад. Он робитаи эмотсионалии одамонро бо кишвари худ дар бар мегирад, ки ба арзишҳо, рамзҳо ва таърихи умумии он таъсир мерасонад.

Пас, ба саволи мо кистем: “тоҷик” ё “мусулмон”? – чӣ гуна посух метавон дод, то ҳувияти миллии моро муайян намояд. Посух ин аст, ки тоҷик – халқи ориёиасл, фарҳангофар ва тамаддунсоз мебошад, ки таърихи қадима дошта, барои рушд ва таҳаввули фарҳанги ҷаҳонӣ нақши мондагор бозидааст. Забони тоҷикӣ як шохаи забонҳои эронӣ ба ҳисоб меравад, ки онро дар замони муосир ба номҳои гуногун (форсӣ, дарӣ, тоҷикӣ) мешиносанд. Ин забон дар тӯли таърих ҳамчун забони адабӣ, илмӣ ва давлатдорӣ хидмат кардааст ва имрӯз низ ин рисолатро иҷро менамояд. Бахусус, тӯли мавҷудияти худ ҳамчун воситаи интиқоли арзишҳои фарҳангӣ, анъанаҳо ва таърих дар ҷомеа ҳисси ифтихор ва хосияти миллӣ фароҳам меорад.

Ҳамин тавр, байни мафҳумҳои "тоҷик" ва "мусулмон" фарқиятҳои ҷиддӣ вуҷуд дорад. Чӣ тавре қаблан ишора шуд тоҷик ба миллат ва этноси одамон дар Тоҷикистон ва қисме аз кишварҳои мухталиф, ки онҷо маскуният доранд, анъанаҳо ва арзишҳои фарҳангии худро ҳифз ва таҳаввул медиҳанд, бо забони тоҷики ҳарф мезананд, дахл дорад.

Мафҳуми “мусулмон” бошад, ба одамоне, ки дини онҳо ислом, яке аз динҳои паҳншудаи ҷаҳонист, иртибот дорад. Аз ин рӯ, мусулмонон метавонанд аз миллатҳои гуногун бошанд. Метавонанд тоҷик бошанд, вале на ҳама тоҷикон мусулмон мебошанд, зеро тоҷиконе ҳам ҳастанд, ки ба динҳои дигар аз қадим (аз ҷумла, Будоизм, Зартуштия, Монавӣ, Маздак ва амсоли инҳо) эътиқоду боварӣ доранд. Хулоса, "тоҷик" ба ҳар паҳлуи этникӣ ва фарҳангӣ ишора мекунад, дар ҳоле, ки "мусулмон" ба дини одамон мансуб аст. Муҳаққиқи тоҷик А.Раҳмонзода дар ин маврид низ барҳақ қайд мекунад, ки “миллат аз нигоҳи сиёсӣ дар худ асоси қавмӣ, нажодӣ, забонӣ, таърихӣ ва ҳудудӣ дошта, асоси онро унсурҳое, чун шаҳрвандӣ, хун, қавмият, сарзамин ё ҳудуди муайян ташкил медиҳад. Аммо, миллият аз нигоҳи ислом имон ба Худо, Паёмбар ва «Қуръон»-ро дар назар дошта, ченаки асосии он умумият ва муттаҳидии мардумро дар эътиқод ва амал ба корҳои хайр медонад”. [7]

Бояд қайд кард, ки баҳсҳо атрофи мавзуи “Ман кистам? Тоҷик ва ё мусулмон” дар давраҳои гуногуни таърихӣ хусусияти ба худ хос дошт. Пас аз барҳам хӯрдани давлати Сомониён, ҳувияти миллии тоҷикон рӯ ба завол овард ва аз сабаби қудрасти сиёсӣ надоштан аксарияти донишварони тоҷик ҳувияти худро аз маҳаллу динашон ифода мекарданд ва ҳамин раванди беҳувиятӣ то асри бист идома ёфта, ҳатто вақте намояндаҳои русияи подшоҳӣ ба сарзаминҳои тоҷикнишин меоянд ва бо эшон суҳбат мекунанд, аксарияти тоҷикон ҳувияти худро тариқи “миллати мо мусалмон” ё аз аҳли “Бухорову Фарғона ва Туркистон” ҳастем, зикр мекунанд. Бахусус, дар ибтидои асри XX бештари равшанфикрони тоҷик ба ҷуз устод С.Айнӣ ҳувияти худро туркнажодиву мусалмонӣ муаррифӣ карда, вуҷуди миллати тоҷикро зери суол мебурданд.

Барои тақвияти фикр ин ҷо чанд мисол меорем: масалан, Фитрат, Беҳбудӣ, Мирзо Сироҷ, ки аз равшанфикрони онвақти тоҷик буданд баъд аз он, ки ба пантуркизим гаравиданд, барномаи амали худро тағйир дода, чун ҷадидони Туркия, Озарбойҷон ва Қрим бо мақсади бунёди давлати Туркистони Бузург дар Осиёи Миёна рӯҳияи мардумро ба муқобили барқарор кардани муносибатҳои тарафайн бо Россия парвариш медоданд. Намехостанд, ки Осиёи Миёна ҳамчун як кишвари пурсарват тобеъи русҳо гардад. Баръакс, ҳамчун хиёнат ба миллат, асилзодагии худ барои амалӣ кардани ҳадафи худ ҳатто бо ифтихор мегуфтанд, ки «Мо аз миллати бузурги турк ҳастем». Хусусан, Хоҷӣ Муин, ки яке аз саромадони ҷадидони Самрқанд буд ба халқи худ бо хитоб чунин мегӯяд: «Он рӯзҳои хушбахтонаи ҳаёти ман, он замони таърихӣ, ки мамлакатро фарзандони ҳакиқии ҷасоратноки ман Чингиз ва Темур идора мекарданд, акнун барнамегарданд».[1, с.10]

Ба маълумоти фарзанди ҷонфидои тоҷик А.Мунзим Фитрати хиёнатпеша таҳти таъсир ва фишори пантуркистон баъд аз он ки аз Туркия ба Бухоро меомад такрор ба такрор мегуфт, ки мо бухороиён, аслан туркнажодем ва забони аслии мо туркист. Иллати тоҷикзабон шудани мо, аввалан таъсири идораҳои ҳукумати мо, ҳукуматдорони калон шудани порсимиллатон, дуюм, ғалаба ва таъсири адабиёти порсӣ мебошад. Ба ҳамин ду иллат мо забони туркии худро гум кардем. Аммо лозим аст, ки забони туркии худро зинда ва нажоди аслии худро поянда гардонем... Ҳамин тариқ, аз ҳамин давра сар карда, ман ҳарчанд калимае бо туркӣ надонам, бо туркӣ гап мезанам ва бо ҳар касе вохӯрам бо ӯ бо туркӣ суҳбат мекунам. Ҳарчанд агар онҳо бо ман бо тоҷикӣ ҳарф зананд, ман тарғиб мекунам, ки бо ман бо туркӣ сухан кунанд.

Аз тоҷик будани худ ор кардан, аз фарҳанги миллии худ дастгирӣ накардан, арзишҳои фарҳанги миллии худро моли қабилаҳои саҳроии турк шуморидани маорифпарвар Мирзо Сироҷро дар навиштаи зер, баръало мушоҳида менамоем: «Куҷои эй амир Темури Курагонӣ, ки омада як назар ба олами ҳолияи Деҳлӣ бикунӣ, ки фарзандони ту асири қайди фаранг гашта, мутеъи иҷонат шудаанд. Як салтанати чандин солаи туро аз дасти авлоди ту, ки ба хоби ғафлат фурӯ рафта, машғули айшу нишот буданд дар Ҳиндустон давлати инглис мунхадам кард. Пойтахти чандинсолаи Деҳлӣ, ки мадфани авлоди ту он ҷост дар дасти дигарон афтод, вале онҳо қобил буданд ва фарзандони ту ноқобил волло салтанат аз дасташон намерафт».[2, с.324]

Аммо дар ин миён баръакси туркпарастон бо иродаи қавӣ, ҷассорату ҳувияти тоҷикӣ устод С.Айнӣ бо далелҳои боэътимоди илмиву таърихӣ аз миллату арзишҳои фарҳангии худ ҳимоят карда, исбот карданд, ки миллати тоҷик куҳантарин миллат аст ва дар сарзамини Осиёи Миёна аз мардуми бумӣ ба ҳисоб мервад, ки маҳз ин миллат кучманчиёнро фарҳанги зистану одоби муоширатро омӯзониданд.

Дар робита бо ин, устод С. Айнӣ аз аввалин нобиғаҳои илми тоҷик мебошад, ки аз рӯи мадракҳои таърихӣ вожаи “тоҷик”-ро шарҳу тафсир карданд ва бар замми ин асари бузурги ифтихорзои миллӣ “Намунаи адабиёти тоҷик”-ро навишта, дар баробари инкоркунандагони миллат ва фарҳанги волои тоҷик ҷасурона миллати худрову ҳувияти милли худро ҳимоя карданд. Минбаъд ин рисолати инсонию мондагори устод С.Айниро дар мариди худшиносии миллӣ ва тақвияти ҳувият чеҳраҳои модагори дигар: Ш.Шоҳтемур, А.Лоҳутӣ, С.Улуғзода, Б.Гаффуров, М.Осимӣ, М.Турсунзода ва бахусус дар давраи истиқол Пешвои муҳтарами миллат бо ташаббусу ибтикороти созандаи худ иҷро карданд, ки корнамоию ҷоннисориҳои якоякашон таҳқиқоти мукаммали илмиро тақозо доранд.

Дар таърихи мавҷудияти миллати тоҷик дар давраи давлатдории Ҳукумати Шӯравӣ солҳои 1929-1991 кишвар ба муваффақиятҳо ва дастовардҳои зиёди назаррасе нойил шуд, ки инъикоси воқеии худро дар сарчашмаҳо, мадракҳои таърихӣ ва дигар маводи илмӣ ёфтаанд. Махсусан, шомил шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳайати Ҳукумати Шӯравӣ ва татбиқ кардани сиёсати давлатдории он дар низоми идораи давлатии кишвар ба як қатор дастовардҳои назаррас нойил шуд. Аз ҷумла:

- низоми идораи монархии асримиёнагии давлатдориро, ки то давраи ҳукмронии сулолаи манғития идома дошт, бо тамоми тору пудаш аз байн бурд;

- шуури тақлидӣ, тафаккури таассубии то солҳои 20-уми асри XX, ки саросари қаламрави Осиёи Миёна, махсусан Аморати Бухороро фаро гирифта, дар зери таъсири идеологияи динӣ таълими илмҳои дунявӣ иҷозат дода намешуд, тағйир дод;

- дар низоми мактабу маориф, тағйиру такмили барнома ва нақшаҳои таълимӣ, таҳия ва нашри китобҳои дарсӣ, рушди илму фарҳанг, иқтисоду идора, дар маҷмуъ, соҳаи илму маориф ислоҳоти ҷиддиеро ворид намуд;

- дар тарбияи кадрҳои соҳибтахассуси маҳаллӣ вобаста ба равия ва соҳаҳои барои ҷомеа эҳтиёҷдошта тариқи ба таҳсил ҷалб кардан, ташкили курсҳои бозомӯзӣ, такмили ихтисос дар муассисаҳои бонуфузи таҳсилоти олии касбӣ ва илмии ҷумҳуриҳои ҳудуди Иттиҳод нақши муассир гузошт;

- тавассути ташкили рӯзҳои фарҳангии кишвар дар ҷумҳуриҳои собиқ Иттифоқ, намоишномаҳои театрию барномаҳои консертӣ ва ғайра барои муаррифӣ қардани дастовардҳои фарҳанги миллӣ дар байни дигар халқиятҳо фазоро мусоид гардонид ва ғайра.

Дар баробари муваффақ гаштани кишвар ба ин иқдомҳои шоиста аз солҳои аввали таъсисёбии ҶШСТ амалӣ кардани сиёсати яккаҳукмрон - идеологияи коммунистӣ, инчунин ба рушд ва таҳаввул наёфтани арзишҳои гузаштаи фарҳанги миллӣ, ташаккули ғояи миллӣ монеаҳои зиёди сунъиро ба таври иҷборӣ бор кард, ки ҷанбаи манфӣ доштани ин режими идоракунии шӯравиро бозтобӣ медорад.

Фарҳангшиноси тоҷик, доктори илмҳои фалсафа С.Х.Раҳимов зимни пажӯҳиши масоили марбут ба фарҳанги миллӣ бевосита ба ин паҳлуи баҳсталаби мавзуъ таваҷҷуҳи хосса дода, ду камбудии ҷиддии роҳдодаи Ҳукумати Шӯравиро нисбат ба ташаккул ва таҳаввул наёфтани фарҳангҳои миллии ҷумҳуриҳои тобеи он, бавижа Ҷумҳурии Тоҷикистон ошкор менамояд. Ба андешаи фарҳангшинос камбудии аввалин он буд, ки мувофиқ ба сиёсати далватдории Ҳукумати Шӯравӣ иделогияи комммунистӣ “фарҳанги миллатҳоро ба ду бахш ҷудо карда, якеро пролетарӣ ва дигариро ҳамчун фарҳанги синфи истисморкунанда муаррифӣ мекард. Дар натиҷа ягонагии як фарҳанг халалдор мегашт ва дар дохили он зиддиятҳоро ба вуҷуд меовард. Бахусус, чун давлати Шӯравӣ давлати атеистӣ буд, аз мероси динӣ, ки дар зарфияти он арзишҳои волои инсондустӣ низ ҳифзу тараннум мегардид (ба мисли назми беҳамто ва оламгири сӯфиёнаи Аттори Нишопурӣ, Ҷалолиддини Балхӣ ва амсоли онҳо), атеизми давлатӣ аз ин гуна мерос ҳазар мекард, ба таблиғу шинохти он мамоният эҷод мекард”. [6, с.15]

Камбудии дуюм он буд, ки “Ҳукумати Шӯравӣ баъзан барои таҷлил ва баргузории расму анъана, аз ҷумла ҷашнҳои миллии тоисломии халқи тоҷик, ба мисли ҷашни Наврӯз шубҳа мегузошт. Ҷашни солгарди ба истилоҳ «салладорон» (истилоҳи идеологҳои шӯравӣ) ба мисли устод Рӯдакӣ, ибни Сино, Ҳофиз, Ҷомӣ ва дигаронро мебояд зимомдорони Ҷумҳурии Тоҷикистон бо роҳбарони ҲМ ҲКИШ (Ҳукумати марказии ҳизби коммунистии Иттиҳоди Шӯравӣ) ё ба истилоҳ бо Москав мувофиқа мекрданд. Истиқлол ҳамин муамморо аз байн бардошт ва моли фарҳанги миллиро дар раванди ягонаи таърихӣ дида, ба арзишҳои он аз дидгоҳи таърих ва меъёру арзишҳои умумибашарии гуманистӣ баҳо дод”.[6, с.15]

Хушбахтона, монеаҳои сунъии эҷодкардаи иделогияи яккатози Шӯравӣ дар тӯли ҳукмронии худ натавонист арзишҳои волои фарҳанги миллиамонро ба пуррагӣ аз бойгонии таърих маҳв созад. Зеро, новобаста аз фишорҳои сахту беадолатонаи сиёсӣ ва идеологӣ, мардуми тоҷик дар фазои маҳал ва хусусан муҳити хонаводагӣ, яъне бештар дар фазои ғайрирасмӣ, суннатҳои арзишноки фарҳанги ниёкони худро ҳифз карда, дар хотираҳо нигоҳ доштанд. Маҳз, ҳамин амали ақлонӣ ва қудрати ҳифзгароии арзишҳою иҷрои расму анъанаҳо аз ҷониби мардуми тоҷик ба он мусоидат кард, ки дар давраи Истиқлоли давлатӣ фарҳанги тоҷик бо тамоми низоммандӣ ва тавъамиаш дубора эҳё гашта, рушд кунад.

Дар қиёс бо низоми давлатдории Ҳукумати Шӯравӣ замони Истиқлол барои миллати тоҷик нигоҳи нав, тафаккури нави созанда ва рисолати ояндабинона доштанро нисбат ба дарки мафҳуми Ватан, марзу бум, обу хок, ташаккули андешаи миллӣ, арҷ гузоштан ба арзишҳои фарҳангӣ, муқаддасоти миллӣ, назму тартиби давлатдорӣ ва ғайра пешорӯ гузошт. Соҳиб гардидан ба истиқлоли давлатӣ ва ба ихтиёри худ гирифтани зимоми давлатдории миллиро арзонӣ дошт. Он ба сифати неъмати бебаҳо, падидаи муттаҳидкунанда ва наҷотбахши миллат, ҳидоятгари эҳёи мероси ниёкон, бахусус, расму анъанаҳои аҷдодӣ, маншаи ташаккулёбии ҳувияти миллӣ ва дастёб шудан ба мустақилияти иҷтимоӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ ва иқтисодии кишвар, нақши бориз бозид.

Ташаккули тафаккур иҷтимоӣ аз рукнҳои асосии падидаи Истиқлол ба ҳисоб меравад ва таҳаввули он ҳамаҷиҳата барои ҳимояи ҳуқуқҳои конститутсионии шаҳрвандон мусоидат намуд. Аз ин рӯ, ҷавҳари асосии Истиқлолро озодии шахс ташкил медиҳад. Чунки танҳо озодӣ метавонад инсонро ба олами эҷодкорӣ, офаридани арзишҳои асили сиёсӣ, фарҳангӣ ва ғайра водор намояд.

Истиқлоли давлатӣ пеш аз ҳама андеша, тафаккури даврони шӯравии аҳли ҷомеаро нисбати анъанаву суннатҳои аҷдодӣ, бавижа тарзи гӯишу савтиёти забонӣ тағйир дод. Мардумро барои ба таври интиқодӣ муносибат кардан ба арзишҳои бадеии фарҳанги гузашта, ки вобаста ба талаботи замон такмилро талаб мекарданд, ҳидоят кард. Хусусан, дар даврони шӯравӣ забони ноби тоҷикӣ ба ҳукми забони хонагӣ, муносибатҳои байнихонаводагӣ даромада, барои бештари шаҳрвандон, аз ҷумла, аҳли зиё, олимону муҳаққиқони соҳаҳои илмҳои табиатшиносиву дақиқ ва тиб ҷиҳати таълиф намудани китобҳои дарсиву асарҳои илмӣ-тадқиқотӣ ва муошират қобили қабул дониста намешуд. Ҳатто дар маҷлису ҷамъомадҳо аз сухан гуфтан ба забони модарӣ худдорӣ мекарданд. Идеологияи шӯравӣ мағзи онҳоро дар ин самт то он ҳад мойили худ карда буд, ки ҳарф задан бо забони тоҷикиро дар маҷлису баҳсҳои илмӣ ё аз тарс бошад, ё аз сабаби аз мақом барканор шудан ё иллатҳои зиёди дигар бар худ ор медонистанд. Танҳо посдорандагон, ҳимоятгарони ин забони ноб дар он арсаи вақт донишмандони риштаи илмҳои ҷомеашиносӣ, филологӣ, омӯзгорони фанни забони модарӣ, мардуми оддии меҳанткаш, ки дар муҳити хонаводагӣ, ҳангоми кор дар саҳро ва маъракаву таҷлили ҷашнҳо бо забони ноби модарӣ ба ҳам суҳбат меоростанд, ба ҳисоб мерафтанд.

Ниҳоят, Истиқлол андешаи миллиро ба сифати рукни асосии давлатдории миллӣ ва забони ноби тоҷикиро ба сифати забони давлатӣ, расмӣ-ҳуҷҷатгузорӣ, забони таълиму тадрис табдил дод, ки ин дастоварди бегазанд дар марҳилаҳои баъдинаи рушди давлатдории миллӣ такмилу таҳаввул ёфта, ҳамчун унсури асосии фарҳанги миллӣ мақоми худро устувор кард.

Ҳамин тавр, аз эълони Эъломияи Истиқлол то имрӯз дар кишвар таҳаввулоти ҷиддӣ дар соҳаҳои сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии ҷомеа рух дода, Тоҷикистонро ҳамчун кишвари рушдкунанда муаррифӣ намуданд. Баргузории ҷашнҳои 1100-солагии давлати Сомониён, 2700-солагии Авесто, 2700-солагии ш.Кӯлоб, 3000-солагии Ҳисори Шодмон, 1000-солагии Носири Хусрав, 680-солагии Мир Сайид Алии Ҳамадонӣ, 800-солагии Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ, 1150-солагии Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ, 645-солагии Камоли Хуҷандӣ, 960-солагии Умари Хайём, 545 - солагии Беҳзод, 1310-солагии Имом Абуҳанифа, 5500 солагии Саразм, ба рӯйхати мероси фарҳангии ЮНЕСКО ворид кардани ҷашнҳои миллӣ, мавзеъҳои фарҳангӣ ва ғайра намунаи волое дар самти рушди соҳаи фарҳанг дар арсаи худсолорӣ ба ҳисоб мераванд, ки ҳар кадом барои худшиносӣ ва бедории мардум нақши мондагор гузоштанд.

Самиев Бобо Ҷураевич – доктори илмҳои фалсафа, профессор, мудири шуъбаи фалсафаи фарҳанги

Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Адабиёт

1. Журнали «Шӯро», 1913, №1. – С.10.

2. Мирзо Сироҷ бинни Хоҷӣ Мирзо Абдурауф. Туҳафи аҳли Бухоро [Матн] /Ҳаким М.С. – Душанбе: Адиб, 1992. - 272 с.

3. Эмомалӣ Раҳмон. Тоҷикон дар оинаи таърих. Аз Ориён то Сомониён. Иборат аз чаҳор китоб. - Душанбе: «Ирфон», 2009.

4. Эмомалӣ Раҳмон. Уфуқҳои Истиқлол. - Душанбе: "Ганҷ-нашриёт", 2018. - 436 саҳ.

5.Эмомалӣ Раҳмон. Тоҷикон дар оинаи таърих. Аз Ориён то Сомониён (китоби сеюм) – Душанбе, 2006.

6. Раҳимов С.Х. Имрӯзи фарҳанги тоҷик. – Душанбе, 2024. – 341с.

7. Раҳмонзода, А. Мақоми миллати тоҷик: «ман аввал тоҷикам, баъд мусалмон!»/ https://sadoimardum.tj/931-man-avval-toikam-bad-musalmon.html

Қабули қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид оид ба эълон гардидани соли 2027 ҳамчун «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ» 12 декабри соли 2025 марҳалаи муҳиме дар талошҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ ҷиҳати таҳкими волоияти қонун, густариши маърифати ҳуқуқӣ ва таъмини дастрасии одилона ба адолат маҳсуб меёбад. Ин ташаббус бо пешниҳоди Ҷумҳурии Тоҷикистон сурат гирифта, идомаи мантиқии «Соли маърифати ҳуқуқӣ, 2024» дар Тоҷикистон буда, уҳдадории пайвастаи кишварро дар самти рушди ҳуқуқи инсон, давлатдории ҳуқуқбунёд ва ҳамкории байналмилалӣ инъикос менамояд.

Бо пайвастани таҷрибаи миллии Тоҷикистон ба тамоюлҳои ҷаҳонӣ дар соҳаи таълими ҳуқуқӣ исбот мешавад, ки ин қатънома идомаи як равандест, ки дар он Тоҷикистон бо роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавассути минбари СММ ба ҳалли масъалаҳои умумибашарӣ, аз ҷумла маърифати ҳуқуқӣ, дастрасӣ ба адолат ва тавонмандсозии шаҳрвандон саҳм мегузоранд. Таҳлил нишон медиҳад, ки маърифати ҳуқуқӣ ҳамчун омили бунёдӣ барои сулҳ, субот ва ҳифзи ҳуқуқи инсон дар ҷаҳони бисёрқутба нақши ҳалкунанда дорад.

Таърихи Ҷумҳурии Тоҷикистон пас аз ба даст овардани истиқлолият дар соли 1991 намунаи равшани устуворӣ, бозсозӣ ва иштироки фаъол дар равандҳои байналмилалӣ мебошад. Пас аз фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ, кишвар бо ҷанги шадиди шаҳрвандӣ (1992–1997) рӯ ба рӯ шуд, ки бо талафоти зиёди ҷонӣ ва иҷтимоӣ ҳамроҳ буд. Дар ин марҳала Созмони Милали Муттаҳид дар барқарорсозии сулҳ нақши калидӣ бозид. Миссияи нозирони СММ дар Тоҷикистон, ки соли 1994 таъсис ёфта, то соли 2000 фаъолият намуд на танҳо назорати оташбасро таъмин кард, балки дар ташаккули ниҳодҳои демократӣ ва заминаҳои ҳуқуқии оштии миллӣ саҳми муҳим гузошт.

Дар замони роҳбарии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки соли 1992 дар шароити ҷанги шаҳрвандӣ ба вазифа таъин гардид, Тоҷикистон тадриҷан аз давлати ҷангзада ба як иштирокчии фаъол ва ташаббускори рӯзномаи байналмилалӣ табдил ёфт. Сиёсати давлатӣ ба таҳкими волоияти қонун ҳамчун пояи суботи сиёсӣ ва иҷтимоӣ равона шуда, ин раванд ҳам дар ислоҳоти дохилӣ ва ҳам дар ташаббусҳои байналмилалӣ инъикос ёфт. Узвияти Тоҷикистон дар СММ аз 2 марти соли 1992 оғози иштироки фаъолонаи кишвар дар низоми байналмилалӣ гардид ва саркарда аз соли 1999 бо пешниҳоди ташаббусҳо оид ба масъалаҳои об, иқлим ва рушди устувор таҳким ёфт.

Қабули қатъномаи Маҷмаи Умумии СММ дар бораи «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027», ки 12 декабри соли 2025 дар ҷаласаи 80-уми Маҷма якдилона қабул гардид, идомаи мантиқии ҳамин сиёсат ба шумор меравад. Ин ташаббус бори аввал аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии ӯ дар иҷлосияи Маҷмаи Умумии СММ 23 сентябри соли 2025 пешниҳод шуда, таҷрибаи муваффақи миллии Тоҷикистон дар доираи “Соли маърифати ҳуқуқӣ, 2024”-ро ба сатҳи ҷаҳонӣ интиқол дод. Ин раванд робитаи мутақобилаи ислоҳоти ҳуқуқии миллӣ ва рушди меъёрҳои байналмилалии ҳуқуқи инсонро нишон медиҳад.

Эълон гардидани соли 2024 ҳамчун «Соли маърифати ҳуқуқӣ» дар Ҷумҳурии Тоҷикистон иқдоми дорои аҳамияти баланди таърихӣ ва рамзӣ буд, ки ба 30-солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон (6 ноябри соли 1994) рост омад. Конститутсия, ки дар шароити душвори пас аз ҷанги шаҳрвандӣ қабул гардид, заминаи ҳуқуқии ташаккули давлати дунявӣ, демократӣ ва ҳуқуқбунёдро фароҳам овард.

Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 декабри соли 2023, №668 ин ташаббусро расман оғоз бахшида, ҳадафи асосии он баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии аҳолӣ, бахусус сокинони минтақаҳои дурдаст, ҷавонон ва гурӯҳҳои осебпазир муайян гардид. Аз нигоҳи таърихӣ, ин иқдом натиҷаи ислоҳоти пас аз истиқлолият мебошад, ки бо дастгирии созмонҳои байналмилалӣ ва дигар ниҳодҳо амалӣ гардид.

Дар доираи барномаи соли 2024 омӯзиши асосҳои ҳуқуқ ба низоми таҳсилоти миёна ва олӣ ворид карда шуда, маъракаҳои иттилоотию тарғиботӣ баргузор гардиданд ва сатҳи касбии хизматчиёни давлатӣ баланд бардошта шуд. Муассисаҳои илмӣ ва таълимӣ, аз ҷумла Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар баргузории ҳамоишҳои илмӣ, семинарҳо ва нашри маводи илмию оммавӣ нақши фаъол доштанд. Тибқи ҳисоботҳои расмӣ то охири соли 2024 иштироки шаҳрвандон дар равандҳои ҳуқуқӣ афзуда, истифодаи механизмҳои расмии ҳалли баҳсҳо васеъ гардид.

Ин таҷрибаи муваффақ реша дар мушкилоти таърихии кишвар дорад. Ҷанги шаҳрвандӣ норасоии маърифати ҳуқуқиро ҳамчун яке аз омилҳои бесуботӣ ошкор сохт. Созишномаи умуми истиқрори сулҳ ва ризоияти миллии соли 1997, ки бо миёнаравии СММ ба даст омаданд, зарурати тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандонро ҳамчун омили асосии оштии миллӣ таъкид менамуданд. Аз ин рӯ, «Соли маърифати ҳуқуқӣ» на танҳо як иқдоми таълимӣ, балки як ислоҳи таърихӣ ва иҷтимоӣ маҳсуб меёбад.

Гузариши ташаббуси маърифати ҳуқуқии Тоҷикистон ба сатҳи байналмилалӣ дар доираи иҷлосияи 80-уми Маҷмаи Умумии СММ сурат гирифт. Дар суханронии худ 23 сентябри соли 2025 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба мушкилоти коҳиши эътимод ба меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ ишора намуда, пешниҳод кард, ки бо мақсади таҳкими волоияти қонун ва тарбияи ҳуқуқии ҷомеа соли 2027 ҳамчун «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ» эълон карда шавад.

Қатъномаи мазкур бо роҳбарии Тоҷикистон таҳия гардида, аз ҷониби давлатҳои узви СММ ҳаммуаллифӣ ва пуштибонӣ ёфт. Қабули якдилонаи он 12 декабри соли 2025 аҳамияти муҳими маърифати ҳуқуқиро барои таҳкими ҳуқуқи инсон, иштироки шаҳрвандон дар идоракунии давлатӣ ва таъмини дастрасӣ ба адолат таъкид намуд. Дар матни қатънома таҷрибаи Тоҷикистон дар соли 2024 ҳамчун намунаи муваффақи миллӣ зикр гардида, давлатҳо ба ворид намудани омӯзиши ҳуқуқ ба низомҳои маориф ва таҳкими нақши ҷомеаи шаҳрвандӣ даъват шудаанд.

Ин раванд ба таҷрибаи қаблии Тоҷикистон дар СММ мувофиқ аст. Пешниҳодҳои Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қаблан боиси қабули ташаббусҳои байналмилалӣ оид ба «Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор” (2018–2028)» ва «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо (2025)» гардида буданд. Ин анъана нишон медиҳад, ки Тоҷикистон тавонистааст масъалаҳои дорои аҳамияти минтақавиро ба рӯзномаи ҷаҳонӣ табдил диҳад.

Анъанаи эълон намудани «Солҳои байналмилалӣ» дар низоми Созмони Милали Муттаҳид аз соли 1959 оғоз ёфта, ба баланд бардоштани сатҳи огоҳӣ ва сафарбарсозии ҷомеаи ҷаҳонӣ равона шудааст. Дар байни онҳо «Соли байналмилалии маориф» (1970), «Соли байналмилалии саводнокӣ» (1990) ва «Соли байналмилалии омӯзиши ҳуқуқи инсон» (2009) аҳамияти хос доранд.

Ташаббуси Тоҷикистон оид ба соли 2027 ин анъанаро идома дода, таваҷҷуҳро ба самти нисбатан мушаххас — маърифати ҳуқуқӣ — равона месозад. Аз нигоҳи таърихӣ, чунин иқдомҳо реша дар заминаи ташаккули низоми ҳуқуқи байналмилалӣ пас аз Ҷанги дуюми ҷаҳон, аз ҷумла Эъломияи умумии ҳуқуқи башар (1948) доранд, ки татбиқи самараноки ҳуқуқу озодиҳоро бе маърифати ҳуқуқӣ ғайриимкон мегардонанд.

Дар заминаи таърихии Тоҷикистон ин қатънома таҷрибаи давлатҳои пасоҷангӣ ва навистиқлолро инъикос менамояд, ки дар онҳо тарбияи ҳуқуқӣ воситаи муҳимми давлатсозӣ, таҳкими институтҳо ва ҳамгироӣ ба ҷомеаи ҷаҳонӣ буда, ба ташаккули меъёрҳо ва арзишҳои ҳуқуқии ҷаҳонӣ саҳми назаррас мегузорад. Маърифати ҳуқуқӣ ҳамеша яке аз омилҳои калидии рушди устувор, суботи иҷтимоӣ ва пешрафти иқтисодӣ маҳсуб меёбад. Эълон гардидани «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027» метавонад талошҳои давлатҳоро, бахусус дар кишварҳои рӯ ба рушд барои коҳиш додани нобаробарӣ, баланд бардоштани сатҳи дастрасӣ ба адолат ва таҳкими институтҳои ҳуқуқӣ суръат бахшад.

Ин ташаббус бо Ҳадафи рушди устувори 16 — «Сулҳ, адолат ва институтҳои устувор» — мутобиқ буда, ба тавонмандсозии гурӯҳҳои осебпазир, аз ҷумла занон, кӯдакон ва муҳоҷирон мусоидат менамояд. Таҷрибаи таърихӣ нишон медиҳад, ки «Солҳои байналмилалӣ» аксаран ба қабули қонунҳои миллӣ, таҳияи барномаҳои таълимӣ ва таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ оварда мерасонанд.

Барои Тоҷикистон ин ташаббус на танҳо идомаи сиёсати хориҷии фаъолу намунавӣ, балки таҳкими нақши кишвар ҳамчун пули ҳамкорӣ байни Осиёи Марказӣ ва ҷомеаи ҷаҳонӣ мебошад. Устувор намудани маърифати ҳуқуқӣ метавонад ба коҳиши низоъҳои иҷтимоӣ ва таҳкими сулҳи пойдор мусоидат намояд, ки ин таҷрибаро таърихи худи Тоҷикистон равшан собит кардааст.

Қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар бораи «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027» натиҷаи мантиқии роҳи таърихии Тоҷикистон аз кишвари гирифтори низоъ ба ташаббускори фаъол дар сатҳи байналмилалӣ мебошад. Ин иқдом, ки бар таҷрибаи муваффақи миллӣ такя мекунад, ба ҳалли масъалаҳои умумибашарӣ дар соҳаи адолат, ҳуқуқ ва маърифат равона шудааст. Таърих нишон медиҳад, ки чунин ташаббусҳо метавонанд ба тағйироти устувор дар сиёсати миллӣ ва байналмилалӣ оварда расонанд. Аз ин рӯ, саҳми Тоҷикистон бо роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар пешбурди маърифати ҳуқуқӣ метавонад дар таҳқиқоти ояндаи илмӣ ҳамчун намунаи таъсири мусбат ба равандҳои глобалӣ арзёбӣ гардад.

ШИРИН ҚУРБОНОВА, сарходими илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих

Дар шароити муосир, ки ҷомеаи ҷаҳонӣ бо паёмадҳои рӯзафзуни тағйирёбии иқлим рӯ ба рӯ мебошад, масъалаи ҳифзи захираҳои табиӣ, бахусус пиряхҳо ва криосфера, ба яке аз самтҳои калидии рӯзномаи байналмилалӣ табдил ёфтааст. Гармшавии глобалӣ, обшавии босуръати пиряхҳо, тағйирёбии низоми обӣ ва афзоиши хатари офатҳои табиӣ на танҳо муҳити зист, балки амнияти иҷтимоию иқтисодӣ ва рушди устувори давлатҳоро зери хатар қарор медиҳад. Дар чунин шароит ташаббусҳои байналмилалӣ, ки ба коҳиши паёмадҳои тағйирёбии иқлим ва ҳифзи экосистемаҳо равона шудаанд, аҳамияти хос касб менамоянд.

Қабули қатъномаи Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба ҳифзи пиряхҳо ва криосфера дар Ассамблеяи Созмони Милали Муттаҳид оид ба муҳити зист гувоҳи равшани эътирофи нақши фаъоли кишвар дар пешбурди рӯзномаи ҷаҳонии иқлим ва об мебошад. Ин санад на танҳо дастоварди муҳими дипломатии Тоҷикистон, балки саҳми арзишманд дар таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ ҷиҳати ҳифзи муҳити зист ва таъмини ояндаи устувори инсоният ба шумор меравад.

Қобили таъкид аст, ки қатъномаи мазкур бо ташаббуси бевоситаи Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод гардида, натиҷаи сиёсати пайгирона, дурандешона ва дарозмуддати роҳбарияти олии кишвар дар самти ҳифзи муҳити зист, об ва иқлим мебошад. Ин иқдом идомаи мантиқии ташаббусҳои байналмилалии Пешвои миллат дар арсаи обу иқлим буда, мавқеи Тоҷикистонро ҳамчун кишвари ташаббускор ва масъулиятшинос дар сатҳи ҷаҳонӣ боз ҳам таҳким мебахшад.

Боиси хушнудист, ки санаи 12 декабри соли 2025 дар Ҷумҳурии Кения Ассамблеяи муҳити зисти Созмони Милали Муттаҳид (ЮНЕА) зимни анҷоми иҷлосияи ҳафтуми худ (ЮНЕА-7), ки дар қароргоҳи Барномаи муҳити зисти Созмони Милали Муттаҳид (ЮНЕП) дар шаҳри Найробӣ баргузор гардид, қатъномаро таҳти унвони «Ҳифзи пиряхҳо ва криосфера» қабул намуд. Қатъномаи мазкур, ки бо ташаббуси Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Перу пешниҳод гардид, аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирии васеъ ёфта, ин амр гувоҳи ризоияти умумӣ оид ба зарурати фаврии ҳифзи пиряхҳои дар ҳоли обшавӣ ва криосфера мебошад.

Тоҷикистон ҳамчун кишвари кӯҳсор, ки зиёда аз 60 фоизи захираҳои обии Осиёи Марказӣ дар ҳудуди он ташаккул меёбанд, ба масъалаи ҳифзи пиряхҳо таваҷҷуҳи махсус зоҳир менамояд. Пиряхҳо дар кишвар на танҳо манбаи асосии оби нӯшокӣ, кишоварзӣ ва энергетикаи обӣ мебошанд, балки ҳамчун танзимгари табиии иқлим ва устувории экосистемаҳои минтақавӣ нақши ҳаётан муҳим мебозанд. Бо вуҷуди ин, таҳқиқоти илмии солҳои охир нишон медиҳанд, ки дар натиҷаи тағйирёбии иқлим шумораи зиёди пиряхҳо коҳиш ёфта, қисми муайяни онҳо пурра аз байн рафтаанд.

Криосфера, ки маҷмӯи унсурҳои яхбастаро — пиряхҳо, барфҳои доимӣ, яхбандии хок ва яхҳои кӯлу дарёҳо — фаро мегирад, яке аз нишондиҳандаҳои ҳассостарини тағйирёбии иқлим маҳсуб мешавад. Таназзули криосфера боиси тағйир ёфтани реҷаи обӣ, кам гардидани захираҳои об дар фаслҳои хушк, инчунин афзоиши хатари сел, ярч ва дигар офатҳои табиӣ мегардад. Аз ин лиҳоз, ҳифзи криосфера на танҳо масъалаи муҳити зист, балки ҷузъи муҳими амнияти миллӣ, минтақавӣ ва глобалӣ ба ҳисоб меравад.

Бо дарназардошти ин омилҳо, Тоҷикистон дар солҳои охир сиёсати фаъол ва пайгиронаро дар сатҳи байналмилалӣ амалӣ намуда, масъалаҳои об, иқлим ва ҳифзи пиряхҳоро пайваста дар минбарҳои бонуфузи ҷаҳонӣ матраҳ мекунад. Қабули қатъномаи мазкур натиҷаи мантиқии ин сиёсат ва далели афзояндаи эътимоди ҷомеаи ҷаҳонӣ ба ташаббусҳои пешниҳоднамудаи Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад.

Қатънома давлатҳои аъзои Созмони Милали Муттаҳидро ба таҳкими ҳамкориҳо дар самти омӯзиш, мониторинг ва ҳифзи пиряхҳо ва криосфера даъват менамояд. Дар он зарурати истифодаи дастовардҳои илму техника, технологияҳои муосир ва табодули таҷрибаи пешқадам барои коҳиши паёмадҳои тағйирёбии иқлим таъкид гардидааст. Ҳамзамон, ҷалби сармоягузорӣ, таҳкими иқтидори миллӣ ва баланд бардоштани сатҳи огоҳии ҷомеа аз масъалаҳои вобаста ба пиряхҳо ва криосфера ҳамчун самтҳои афзалиятнок зикр шудаанд.

Ин санад ба тақвияти заминаи ҳуқуқӣ ва институтсионалии ҳамкориҳои байналмилалӣ дар соҳаи ҳифзи муҳити зист мусоидат намуда, барои ҳамоҳангсозии сиёсати миллии давлатҳо бо ҳадафҳои ҷаҳонии рушди устувор имконият фароҳам меорад. Қатънома ҳамчун платформаи муҳими ҳамгироии талошҳои давлатҳо, созмонҳои байналмилалӣ, ниҳодҳои илмӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ хизмат мекунад.

Барои Тоҷикистон қабули қатънома имкониятҳои навро ҷиҳати татбиқи лоиҳаҳои байналмилалӣ, густариши таҳқиқоти илмӣ ва роҳандозии барномаҳои амалӣ дар соҳаи ҳифзи пиряхҳо фароҳам меорад. Ин иқдом метавонад ба рушди устувори соҳаҳои калидии иқтисод, аз ҷумла энергетикаи обӣ, кишоварзӣ ва идоракунии захираҳои об мусоидат намояд ва ҳамзамон нуфузи байналмилалии кишварро ҳамчун ташаббускори масъулиятшинос тақвият бахшад.

Дар сатҳи минтақавӣ низ аҳамияти қатънома назаррас мебошад, зеро пиряхҳои Тоҷикистон манбаи асосии дарёҳои бузурги Осиёи Марказӣ ба шумор мераванд. Ҳифзи онҳо ба манфиати ҳамаи кишварҳои минтақа хизмат намуда, заминаи мусоиди густариши ҳамкориҳои минтақавӣ ва татбиқи лоиҳаҳои муштаракро фароҳам меорад.

Қобили зикр аст, ки ташаббусҳои Пешвои миллат дар соҳаи об ва иқлим қаблан низ дар сатҳи байналмилалӣ дастгирии васеъ ёфта, ба қабули як қатор санадҳои муҳими ҷаҳонӣ замина гузошта буданд. Қатъномаи нави марбут ба ҳифзи пиряхҳо ва криосфера идомаи мантиқии ҳамин сиёсати созанда буда, саҳми Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар ташаккули рӯзномаи ҷаҳонии муҳити зист боз ҳам таҳким мебахшад.

Дар маҷмӯъ, қабули қатъномаи Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба ҳифзи пиряхҳо ва криосфера дар Ассамблеяи Созмони Милали Муттаҳид оид ба муҳити зист ҳамчун рӯйдоди муҳим ва дорои аҳамияти таърихӣ арзёбӣ мегардад. Ин иқдом таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳониро ба мушкилоти криосфера ҷалб намуда, роҳро барои ҳамкориҳои васеъ ва амалии байналмилалӣ дар роҳи таъмини амнияти иқлимӣ ва рушди устувор боз мекунад.

Муҳаммад АМИНЗОД - мудири шуъбаи матбуот ва робита бо ҷомеаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

(дар ҳошияи қабул қатъномаи Маҷмаи Умумии СММ дар бораи «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027» A/80/L.24 аз 12 декабри соли 2025)

12 декабри соли 2025 дар доираи иҷлосияи 80-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид ҷаласаи 61-уми пленарӣ баргузор гардид, ки дар он қатънома таҳти унвони «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027», ки бо ташаббуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод гардида буд, бо иттифоқи оро қабул гардид.

Боиси ифтихори бузург ва сарбаландии миллӣ аст, ки бо ташаббуси оқилона ва дурандешонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон имрӯз 16 қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид қабул гардида, номи Тоҷикистони азизамонро ҳамчун кишвари пешбари сулҳпарвар, ташаббускор, ҳомии манфиатҳои умумибашарӣ ва муҳофизи ҳуқуқи инсон дар арсаи ҷаҳонӣ боз ҳам баланд бардошт.

Воқеан дар шароити муосири ҷаҳонӣ, ки бо афзоиши низоъҳо, поймолшавии меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ ва зарурати таҳкими сулҳу субот ҳамроҳ аст, ташаббусҳои байналмилалӣ барои баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ аҳамияти хоса пайдо мекунанд. Дар суханронии худ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мубоҳисаҳои умумии иҷлоси 80-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид (СММ) аз 23 сентябри соли 2025, ки ба 80-умин солгарди таъсиси СММ бахшида шуда буд, пешниҳод намуда бунад, ки Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ эълон гардад, то фарҳанги шаффофият, адолат ва риояи ҳуқуқро дар сатҳи ҷаҳонӣ тақвият бахшад. Ин пешниҳод дар заминаи таҷрибаи миллӣ Тоҷикистон, аз ҷумла эълони соли 2024 ҳамчун "Соли маърифати ҳуқуқӣ" дар кишвар сурат гирифта буд, ки ба баланд бардоштани дониши ҳуқуқии шаҳрвандон ва таҳкими арзишҳои конститутсионӣ мусоидат намудаанд. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуда буданд, ки "риояи қатъии ҳуқуқи байналмилалӣ ва маърифати ҳуқуқӣ пояи ҷомеаи одилона ва устувор мебошанд".

Маърифати ҳуқуқӣ ҳамчун маҷмуи андешаҳо дар бораи қонун, татбиқи он ва ҳифзи ҳуқуқ фаҳмида мешавад, ки дар шаклҳои маҳдуд (муносибатҳои танзимшавандаи ҳуқуқӣ) ва васеъ (анбори донишҳои ҳуқуқӣ) зоҳир мегардад. Он асоси рафтори қонунӣ буда, ба коҳиши нигилизми ҳуқуқӣ ва таҳкими эҳтиром ба қонун мусоидат мекунад. Дар асоси Консепсияи сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2018-2028, баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ самти муҳим аст, ки тавассути тарбияи ҳуқуқӣ, илми ҳуқуқӣ ва омӯзиши кадрҳо амалӣ мешавад. Таҳлили заминаи миллӣ нишон медиҳад, ки эълони соли 2024 ҳамчун "Соли маърифати ҳуқуқӣ" дар Тоҷикистон заминаи амалии ин пешниҳод аст. Дар ин сол, ҳадафҳои калидӣ муайян шуданд: баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон, тарғиби арзишҳои ҳуқуқӣ ва демократӣ, мустаҳкам намудани ҳуқуқҳои инсон, таъмини волоияти қонун, ташаккули рафтори ҳуқуқӣ, васеъ кардани дастрасӣ ба иттилооти ҳуқуқӣ ва омӯзиши мутахассисони ҳуқуқшиноси забондон. Ин ҳадафҳо тавассути чораҳо, аз қабили ҷоннок кардани тарғиби ҳуқуқӣ, таъмини дастрасии васеъ ба санадҳои ҳуқуқӣ ва таъсиси сомонаҳои ягонаи миллӣ, амалӣ шуданд. Аз ҷиҳати илмӣ, ин ҳадафҳо бо пажӯҳишҳо ҳамоҳанганд, ки маърифати ҳуқуқӣ ба пешгирии ҳуқуқвайронкуниҳо ва таҳкими ҷомеаҳои демократӣ мусоидат мекунад, зеро он эҳтиром ба қонун ва масъулияти ҳуқуқиро ташаккул медиҳад.

Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027 дар расидан ба Ҳадафҳои Рушди Устувор, хусусан Ҳадафи 4 (Таълими сифатнок) ва Ҳадафи 16 (Адолат ва институтҳои қавӣ) нақши калидӣ дорад, зеро он ба пешгирии поймолкуниҳо ва таҳкими ҳуқуқҳои инсон мусоидат мекунад. Ҳамчунин, ҳуқуқи байналмилалӣ ҳамчун механизми татбиқи Ҳадафҳои Рушди Устувор эътироф шудааст, ки дар он маърифати ҳуқуқӣ барои эҷоди муҳити мусоид барои рушди устувор зарур аст. Таҷрибаи Тоҷикистон дар эълони соли маърифати ҳуқуқӣ (2024) намунаи амалӣ аст, ки ба баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқӣ, тарғиби арзишҳои демократӣ ва ҳимояи ҳуқуқҳои инсон нигаронида шуда буд.

Таҳлил нишон медиҳад, ки ин эълони “Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027” аз рӯи чанд заминаи илмӣ муҳим аст:

- Мубориза бо поймолкунии ҳуқуқҳо. Дар шароите, ки ҷомеаи ҷаҳонӣ шоҳиди нодида гирифтани меъёрҳои ҳуқуқӣ аст, маърифати ҳуқуқӣ ҳамчун воситаи пешгирии низоъҳо ва таҳкими сулҳ амал мекунад.

- Рушди устувор. Мувофиқи Ҳадафҳои Рушди Устувор, маърифати ҳуқуқӣ ба таҳкими давлатҳои ҳуқуқбунёд мусоидат намуда, ба расидан ба 17 ҳадаф то соли 20230 кӯмак мерасонад. Аз ҷумла, барҳам додани камбизоатӣ, барҳам додани гуруснагӣ, саломатии хуб ва некӯаҳволӣ, таълими сифатнок, баробарии гендерӣ, об ва беҳдошт, энергияи дастрас ва тоза, кории шоиста ва рушди иқтисодӣ, саноат, навоварӣ ва инфрасохтор, кам кардани нобаробарӣ, шаҳрҳо ва ҷамоатҳои устувор, истеъмол ва истеҳсоли масъулиятнок, мубориза бо тағйирёбии иқлим, ҳифзи ҳаёти зериобӣ, ҳифзи ҳаёти хушкигард, сулҳ, адолат ва институтҳои қавӣ, шарикӣ барои ҳадафҳо.

- Таҷрибаи байналмилалӣ. Солҳои байналмилалӣ, мисли Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо (2025), намунаҳои муваффақи таъсир ба сиёсатҳои ҷаҳонӣ мебошанд.

Эълони “Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027” ба самтҳои калидии ҷомеаи ҷаҳони таъсири мусбат мерасонад. Дар самти таълим ва тарбия имкониятҳои рушди барномаҳои байналмилалӣ барои баланд бардоштани дониши ҳуқуқӣ дар байни ҷавонон ва занон метавонад бо ҳамкории ЮНЕСКО амалӣ шавад. Дар бахши ҳуқуқи инсон тақвияти мониторинги ҳуқуқвайронкунӣ тавассути ЮНИСЕФ ва Созмони Байналмилалии Меҳнат имконпазир аст, ки ба пешгирии зӯроварӣ мусоидат мекунад. Ниҳоят, дар самти сулҳу субот ҳамоҳангсозии низоъҳо тавассути дипломатияи ҳуқуқӣ мусоидат намуда, саҳми арзанда дар қабули қатъномаи навбатии СММ «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» мегузорад.

Эълони “Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027” на танҳо аксуламал ба вазъи кунунӣ, балки стратегияи дарозмуддат барои таҳкими низоми байналмилалӣ аст, ки бо пажӯҳишҳои илмӣ дар бораи нақши ҳуқуқ дар рушди устувор ҳамоҳанг мебошад. Таҷрибаи соли 2024 дар Тоҷикистон нишон медиҳад, ки чунин ташаббусҳо метавонанд ба таҳкими рафтори ҳуқуқӣ, оштинопазирӣ нисбат ба ҳуқуқвайронкуниҳо ва ногузирии масъулияти ҳуқуқӣ мусоидат кунанд, ки ин барои сатҳи байналмилалӣ намунаи ибрат мебошад. Ин қатънома даъвати амалӣ барои таҳкими ҳуқуқи байналмилалӣ аст. Он метавонад ҳамчун пуле барои ҳамкории байнидавлатӣ хидмат кунад ва ба ҳифзи ҳуқуқи инсон дар кулли ҷаҳон мусоидат намояд. Ин қатънома саҳми Тоҷикистон дар устувор намудани маърифати ҳуқуқии аҳолии кулли ҷаҳон ва намунаи эҳтироми қонун барои ҷомеаи байналмилалӣ мебошад.

Дар қатънома дарҷ шудааст, ки давлатҳоро даъват менамоед, ки иқтидорҳои миллиро барои таълими ҳуқуқӣ ва маърифати ҳуқуқӣ таҳким бахшанд, аз ҷумла тавассути таҳия ва амалӣ гардонидани нақшаҳо ва стратегияҳои миллӣ ва созмонҳо ва ниҳодҳои дахлдори низоми Созмони Милали Муттаҳидро даъват менамояд, ки ҳангоми дархост кӯмаки техникӣ ва сохтмони иқтидорҳо пешниҳод намоянд ва таҷрибаҳои миллӣ, таҷрибаҳои беҳтарин ва дарсҳои омӯхташударо дар бораи пешбурди маърифати ҳуқуқӣ мубодила кунанд ва дар ин замина таҷрибаи Тоҷикистонро дар эълон кардани соли 2024 ҳамчун Соли маърифати ҳуқуқӣ дар кишвар барои мусоидат ба огоҳии ҳуқуқӣ миёни шаҳрвандонаш намунаи ибрат аст.

Қабул қатъномаи Маҷмаи Умумии СММ дар бораи «Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқӣ, 2027» A/80/L.24 аз 12 декабри соли 2025 эътирофи байналмилалии ташаббускори ҷаҳонии маърифати ҳуқуқии будани Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад. Ин дастовардҳо на танҳо саҳми арзандаи Тоҷикистон дар ҳалли мушкилоти ҷаҳонӣ мебошанд, балки далели равшани он аст, ки овози миллати мо дар Маҷмаи Умумии СММ шунида мешавад ва ташаббусҳои Пешвои миллат ҷомеаи ҷаҳониро ба роҳи адолат, сулҳ ва рушди устувор ҳидоят мекунанд.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД, муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва

Аврупои Академияи милии илмҳои Тоҷикистон оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.

(Эҳдо ба ифтихори ҳаёт ва фаъолияти илмӣ ва илмӣ-ташкилии академики маъруф ва Арбоби шоистаи илми Ҷумҳурии Тоҷикистон

Хуршед Ҳилолович КАРИМОВ)

Коре, ки туро ба ҳақ расонад илм аст,

Моле, ки зи ту кас наситонад, илм аст.

Бе илм талаб макун ту андар олам,

Чизе, ки туро зи ғам раҳонад, илм аст.

Боре аз Луқмони Ҳаким пурсидаанд, ки кадом пироҳан аст, ки ҳаргиз он кӯҳнатар нашавад? Ӯ сар ба ҷайби андеша фурӯ бурда ва баъди сипарӣ гардидани муддати муддате чунин посух додааст, ки ин номи неку кори нек!

Оре, барҳақ дуруст гуфтааст ин ҳаким. Аз ин рӯ, қаҳрамони нигоштаи мо, академики маъруф ва олими оламшумул, доктори илмҳои биологӣ (1974), узви вобастаи Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон (1981), академики АИ ҶТ (1985) аз рӯи ихтисоси «Селексия, растанипарварӣ», ки самтҳои асосии фаъолияти илмии номбурда аслан гирем, ихтисосҳои физиология, биохимия, биотехнология, генетика, селексия, экологияи растаниҳо ва инчунин растанипарварӣ маҳсуб меёбад, устоди гиромиқадр ва донишманди мумтоз Каримов Хуршед Ҳилолович мебошанд, ки аз худ кори нек ва аъмоли басо ҳам некро ба ёдгор мондаанд.

Лозим ба тазаккур аст, ки ҳар яки мо аз китоби “Алифбо” аввалин ҳарфҳоро омӯхтаем ва хело ҳам хуб медонем, ки устоди азизу гиромиқадри мо, Хуршед Каримов - фарзанди муаллифи китоби мазкур, зиндаёд Ҳилол Каримов ба ҳисоб мераванд, ки рӯзи 10 – уми декабри соли 1935 дар шаҳри бостонии Самарқанд зода шудаанд.

Падарашон аслан аз шаҳри бостонии Канди куҳан, яъне Конибодоми имрӯза буданд. Азбаски Ҳилол Каримов инсони донишманд ва омӯзгори маъруф ба ҳисоб мерафтанд, солҳои 30-юми асри гузашта низ бо мақсади барҳам додани маҳви бесаводӣ ва таълиму тарбияи атфоли хурдсол, муддате дар шаҳри Самарқанд ба ҳайси муаллим ва фидоии ҷомеа кору фаъолият намудаанд.

Маврид ба зикр аст, ки даврони бачагӣ ва овони ҷавонии Хуршед Ҳилолович Каримов дар шаҳри Душанбе гузаштааст. Соли 1943 ӯ ба яке аз мактабҳои маъруф ва номии пойтахти мамлакат, ки он солҳои шаҳри Сталинобод номида мешуд, ба мактаби миёнаи таҳсилоти умумии №1 шомил гардида, азбаски аълочии хониш буданд, аз ин рӯ соли 1953 онро бомуваффақият ва ҳамзамон бо медали тилло хатм кардааст.

Хуршеди ташнаи илму дониш ва басо ҳам кунҷкову сермутолиа бо хоҳиши худ ва дуои волидайнаш соли 1953 баъди хатми мактаби миёнаи №1-и пойтахт ба яке аз донишгоҳҳои бонуфуз Донишгоҳи давлатии шаҳри Москва ба номи Михаил Василевич Ломоносов ба факултети биология ва хокшиносӣ дохил шуда, дар Кафедраи биохимияи растаниҳо аз рӯи ихтисоси «Биохимияи растаниҳо» соли 1958 бомуваффақият хатм намудааст.

Сипас, худи ҳамон сол ба Шуъбаи рӯзонаи аспирантураи Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар назди Институти ботаника аз рӯйи ихтисоси «Физиологияи растаниҳо» шомил мешавад. Ҳангоми таҳсил дар аспирантура роҳбари илмии ӯ яке аз фитофизиологҳои хело ҳам маъруфи рус, доктори илмҳои биология, профессор Александр Аркадевич Прокофев буд. Ин олими бузургу закӣ дар рушди илми физиология ва биохимияи растаниҳо дар Ҷумҳурии Тоҷикистон саҳми басо ва ҳам боризи худро гузоштааст.

Лозим ба тазаккур аст, ки фаъолияти кории академик Каримов Х.Ҳ., пас аз хатми ин донишгоҳи олии бонуфуз, соли 1958 аз вазифаи ходими хурди илмӣ шурӯъ гардид. Сипас номбурда ба ҳайси ходими калони илмӣ, мудири озмоишгоҳ солҳои 1961-1966, муовини директори Институти физиология ва биофизикаи растании Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон солҳои 1966-1986, инчунин директори ҳамин институт солҳои 1986 - 2011 шуда кор кардааст.

Тавре устодони бузургсоламон ва ҳолдонҳо нақл карданд соли 1973 собиқ Институти физиология ва биофизикаи растании Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистонро аз кӯчаи Ҳамза Ҳакимзода -17, ба бинои нав, яъне ба шаҳраки академӣ - кӯчаи Садриддин Айнӣ - 299 кӯчонданд. Дар ин самт саҳми мавсуф хело ҳам назаррас маҳсуб меёфт, чунки дар бинои нав барои гузаронидани корҳои илмӣ - таҳқиқотӣ тамоми шароитҳои зарурӣ ва барои парвариши набототи соҳаи кишоварзӣ дар қитъаи илмӣ – таҷрибавии ҷудошуда имкониятҳои зиёде вуҷуд доштанд.

Маҳз баъди ба ин бино гузаштани институт таҳти роҳбарии Хуршед Каримов ва олимони басо ҳам ботаҷрибаю ҷавони онвақта, аз қабили Юсуф Саидович Носиров, Ваҳҳоб Бобоҷонов, Султонназар Маҳмадбеков ва шогирдаш Сайидалӣ Гулов як гармхонаи рӯйизаминӣ барои парвариши лимую апелсин бунёд карда шуд.

Дар озмоишгоҳи агрофизиология таҳқиқоти маҷмаавӣ оид ба асосҳои физиологӣ ва агротехникии ташаккулёбии соҳаи ситруспарварии саноатӣ дар Тоҷикистон гузаронида шуданд. Натиҷаҳои омӯзиши шароити микроиқлим дар лимӯхонаҳои хандакию рӯизаминӣ ва хусусиятҳои физиологии ситрусиҳо дар шароити онҳо ба асосҳои коркарди усулҳои парвариши ин зироатҳо дар иншоотҳои парвариши типи рӯизаминии лимон замина гузоштанд.

Якҷоя бо мутахассисони Бюрои махсуси конструкторӣ – технологии АИ Тоҷикистон лоиҳа коркард карда шуда, лимӯхонаи таҷрибавӣ дар масоҳати 500м2 сохта шуд. Аз ҷониби мутахассиони варзида С.Маҳмадбеков, С.М.Гулов, Л.М.Махмадбекова, Г.Юсуфӣ дар асоси натиҷаҳои таҳқиқотҳои гузаронида шуда агротехникаи муосири парвариши лимон коркард карда шуд. Дар 1 гектар замин зиёда аз 1800 ниҳоли лимони навъи Мейер ҷойгир карда шуда, аз он бештар аз 80 тонна аз як гектар ҳосил ба даст оварда шуд. Таркиби механикӣ ва биохимиявии меваи лимон вобаста аз таъсири шароитҳои гуногуни агротехникии парвариш ва нигоҳдории дарозмуддати лимонҳо дар ниҳолҳо (усули биологии нигоҳдории лимон) мавриди омӯзиш қарор гирифтанд. Таҳқиқот оид ба омӯзиши ҳосили иқтидории зироатҳои ситрусӣ ҳангоми оптималикунонии шароити парвариш (ҳаво, намнокӣ, ғизо) барои системаи реша, инчунин таркиби агрохимиявии хок ва растанӣ бо мақсади таъсиси системаи автоматикунонидашудаи обёрӣ ва додани моддаҳои ғизоӣ гузаронида шуданд

Татбиқи васеи натиҷаҳои таҳқиқоти институт дар истеҳсолот оид ба саноатикунонии усули парвариши зироатҳои ситрусӣ имконият дод, ки айни ҳол Тоҷикистон ба базаи асосии истеҳсолкунандаи лимон дар Осиёи Марказӣ табдил ёфтааст.

Маҳз бо ташаббуси академик Каримов Х.Ҳ. Озмоишгоҳи асосҳои физиологии растанипарварии самаранок таъсис дода шуда, аввалин мудири ин озмоишгоҳ мавсуф дар коркарди системаи тамоми сол истифодабарии заминҳои обёришаванда саҳми назаррас гузоштааст. Усулҳои гуногуни интенсификатсияи растанипарварӣ дар заминҳои обёришаванда, аз ҷумла нақшаи кишти пахта, зироатҳои хӯроки чорвои мобайнии дар зимистон нашвкунанда ва ғайраҳо коркард карда шудааст.

Аз ҷониби академики АИ ҶТ Х.Ҳ.Каримов усулҳои таҳрезишудаи гирифтани 2-3 ҳосил дар як сол дар асоси баҳисобгирии нурафкании нурҳои фаъоли фотосинтетикӣ ва истифодаи меъёрҳои оптималии нуриҳои маъданӣ коркард шудааст Тавсияҳои пешниҳодшуда оид ба растанипарварӣ дар тамоми сол дар заминҳои обёришаванда тайи солҳои зиёд дар соҳаи кишоварзии ҷумҳурӣ истифода бурда мешаванд.

Бар замми ин дар озмоишгоҳ корҳои илмӣ - таҳқиқотии экологию генетикӣ, физиологию биохимиявӣ ва селексионии зироатҳои асосии соҳаи кишоварзӣ, аз қабили пахтаю гандум, тритикалею мушунг ва ҷавдор оғоз гардида натиҷаҳояшон зуд ба истеҳсолот ҷорӣ карда шуданд. Инчунин дар ин ҷо мушкилоти асосии таҳқиқотҳои илмии институт ва масоили омӯзиши раванди фотосинтез дар сатҳи молекулавӣ, биохимия, физиология ва генетика ба роҳ монда шуданд.

Хуршед Каримов баъдан солҳои 1995 - 2001 ба сифати академик - котиби Шуъбаи илмҳои биология ва тиб, солҳои 2001-2010 дар вазифаи ноиби президенти Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, баъдтар узви Раёсати Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, соли 2010 ва сипас аз соли 2011 сарходими илмии Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании АИ ҶТ ва ҳамзамон номбурда дар давраи солҳои 1989 – 1991 як даъват вакили халқии ИҶШС интихоб гардидааст.

Хизматҳои шоёни академики АИ ҶТ Каримов Х.Ҳ. аз ҷониби давлат ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо медалҳои «Барои меҳнати шоён ба муносибати ҷашни 100 - солагии зодрӯзи В.И. Ленин», медали ҷашнии «20-солагии Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон», ифтихорномаҳои Раёсати Шурои Олии Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон қадр карда шудаанд.

Бар замми ин академики АИ ҶТ Каримов Х.Ҳ. ба ҳайси раиси Ҷамъияти физиологҳои растании Тоҷикистон (1989), аъзои ҳайати таҳририяи маҷаллаи «Физиологияи растаниҳо» (Академияи илмҳои Россия) аз рӯйи тахассуси «Фотосинтез ва маҳсулнокии растаниҳо» маҳсуб ёфта, ҳамчун аъзои Шурои илмии АИ ИҶСШ (солҳои 1989-1991), аъзои фахрии Ҷамъияти физиологҳои Россия (1993) хизмат намуданд.

Ҳамзамон академик Х.Ҳ. Каримов аз соли 1982 муовини сармуҳаррир, баъдан аз соли 1991 то соли 2000 роҳбари ҳайати таҳририяи маҷаллаи «Ахбори АИ ҶТ. Шуъбаи илмҳои биология ва тиб», аз соли 1995 то соли 2014 муовини сармуҳаррири маҷаллаи «Гузоришҳои Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон» шуда кору фаъолият намудаанд.

Илова бар ин гуфтаҳои мо, устоди гиромиқадр ва донишманди мумтоз Хуршед Ҳилолович Каримов муаллифи зиёда аз 400 асарҳои илмӣ, дар маҷмӯъ 11 китоб мебошанд. Хизмати академик Х.Ҳ. Каримов дар рушди илми биология дар Тоҷикистон бағоят калон аст.

Аз соли 1995 то соли 2013 устод Х.Ҳ. Каримов ба ҳайати Раёсати Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон шомил буданд ва ҳамзамон аз соли 1995 то соли 2000 дар вазифаи академик- котиби Шуъбаи илмҳои биология ва тибби Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон кору фаъолият намуда, аз соли 2001 то соли 2010 ноиби президенти АИ ҶТ буданд.

Барои саҳми арзанда дар рушди илми биология дар Тоҷикистон, дастовардҳои намоёни илмӣ ва татбиқи онҳо дар истеҳсолот, инчунин омода намудани як зумра кадрҳои баландихтисос, фаъолияти хуби илмӣ - ташкилотчигӣ ва омӯзгорӣ академик Х.Ҳ. Каримов соли 1996 бо унвони фахрии «Арбоби шоистаи илми Ҷумҳурии Тоҷикистон» сазовор гардонида шудааст. Соли 2011 ӯ бо Ҷоизаи давлатии баландмақоми Ҷумҳурии Тоҷикистон ба номи Абӯалӣ ибни Сино дар соҳаи илмҳои биология, тиб ва кишоварзӣ мушарраф гардидааст.

Бояд гуфт, ки устод инчунин ба забони модарии худ низ мақолаҳои илмию оммавии зиёде нашр намудаанд, ки аз ҷумлаи “Ба кор бурдани плёнкаҳои полиэтилинӣ дар сабзавоткорӣ”, “Биохимия”, ”Гапи нав бояд гуфт!”, “Давраи нашв”, “Ду-се бор ҳосил рӯёнем!”, “Замин асрор мекушояд”, “Кислотаҳои нуклеат”, “Кислотаҳои рибонуклеат”, “Кислотаҳои дезоксирибонуклеат”, “Кошифони илми оянда”, ”Матинҷ”, “Нитратҳо: суд ва зиён”, “Олимон-ба истеҳсолот”, “Омилҳои фаровонҳосилӣ”, ”Ревоҷи тагисангӣ”, “Тамоми сол - ҳосили фаровон”, “Тухмӣ ҳасту майдон не”, “Физиологияи растанӣ” ва ғайра ба қалами устоди гиромиқадри мо тааллуқ доранд.

Хулласи калом, устоди накӯному зиндаёди мо Хуршед Ҳилолович Каримов барои омода намудани кадрҳои баландихтисоси илмӣ дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон таваҷҷӯҳи махсус медоданд. Таҳти роҳбарии устод дар маҷмӯъ 15 рисолаи номзадӣ ва якчанд рисолаҳои докторӣ дифоъ карда шудааст.

Илова бар ин академик Каримов Х.Ҳ. аз соли 1987 то охири умрашон муттасил Раиси Шурои диссертатсионии Д047.00.01 аз рӯйи ихтисосҳои «Физиологияи растаниҳо» (2002) ва «Физиология ва биохимияи растаниҳо» (аз соли 2003) дар назди Институти физиологияи растанӣ ва генетикаро ба зимма доштанд.

Дар давраи роҳбарии устод дар Шурои мазкур, ҷамъ 24 рисолаи докторӣ ва 94 рисолаи номзадӣ дифоъ карда шудааст, ки зиёда аз нисфи онҳо кормандони худи Институт буданд (12 рисолаи докторӣ, 45 рисолаи номзадӣ). Гуфтан, ҷоиз аст, ки ягон рисола аз ҷониби Комиссияи олии аттестатсионии Федератсияи Россия бозгардонида нашуда буд ва Шуро ҳам ягон эроде низ нагирифтааст.

Дар фарҷом бояд зикр кард, ки устоди гиромӣ вақтро ҳамеша ғанимат шуморида, мудоб дар шитоб буданд ва ҳамзамон манфиати давлату миллатро аз ҳама болову воло медонистанду илми тоҷикро дар ҳама ҷо ва ҳамеша ҳифз мекарданд. Покниҳоду покизахисол ва инсони асилу олими соҳибхирад буданд. Ёди некашон гиромию рӯҳи покашон мудом шод бод!

Сафҳаи даҳр бувад дафтари умри ҳама халқ,

Ончунон гуфт хирадманд, ки андеша гумошт.

Хуррам он кас, ки дар ин дафтари пок,

Рақами хайр кашиду асари нек гузошт.

То ҷаҳон боқист номи неку нақши мондагори ин Хуршеди хирад ва тобони илми тоҷик, ҳамеша дар дилу дидаҳои мо – идомадиҳандагони кору пайкори устоди накӯномамон ҳамеша боқӣ хоҳад монд. Ба ифодаи Саъдӣ:

Зиндаю ҷовид монд, ҳар ки накӯном зист,

К-аз ақибаш зикри хайр зинда кунад номро!

БОБОЗОДА Бақохоҷа Бобо, директори Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании АМИТ

(дар ҳошияи суханронии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Форуми байналмилалии сулҳ ва эътимод дар Ашхобод, 12.12.2025)

Дар шароити ҷаҳони муосир, ки бо рақобати печидаи геосиёсӣ, заиф шудани меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ ва афзоиши таҳдиду хатарҳои гуногун рӯбарӯ аст, масъалаи таҳкими сулҳ ва эътимод аҳамияти хосса пайдо мекунад. Форуми байналмилалии сулҳ ва эътимод, ки дар доираи "Соли байналмилалии сулҳ ва эътимод, 2025" дар шаҳри Ашхободи Ҷумҳурии Туркманистон баргузор гардид, ҳамчун платформаи муҳим барои муҳокимаи ин масъалаҳо хидмат кард. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин форум на танҳо сиёсати хориҷии Тоҷикистонро инъикос намуд, балки аз нуқтаи назари ҳуқуқӣ фарогири пешниҳодҳои мушаххас барои ҳалли мушкилоти глобалӣ мебошад.

Аз нигоҳи илмҳои ҳуқуқшиносӣ сулҳ ва эътимод ҳамчун принсипҳои асосии ҳуқуқи байналмилалӣ (мувофиқи моддаҳои 1 ва 2-и Оинномаи СММ) баррасӣ мешаванд. Дар суханронии худ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз рӯбарӯшавии ҷомеаи ҷаҳонӣ бо рақобати печидаи геосиёсӣ ва заиф шудани меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ ёдовар шуданд. Аз нигоҳи ҳуқуқӣ, ин масъалаҳо ба принсипи манъи истифодаи қувва (моддаи 2(3)) ва соҳибихтиёрии давлатҳо (моддаи 2(4) Оинномаи СММ) алоқаманд мебошанд. Болоравии таҳдиду хатарҳои муосир, ба монанди низоъҳои минтақавӣ ва терроризм, боиси коҳиши суръати пешрафти иқтисодию иҷтимоӣ мегардад, ки ин ба ҳадафҳои рушди устувори СММ мувофиқ намебошанд. Таҳлил нишон медиҳад, ки заиф шудани ҳуқуқи байналмилалӣ дар шароити ҷаҳонишавӣ ба афзоиши ҳодисаҳои вайронкунии шартномаҳои байналмилалӣ оварда мерасонад. Дар суханронии худ Пешвои миллат таъкид намуданд, ки сулҳ ва эътимод ҳамчун воситаҳои ҳуқуқӣ барои пешгирии чунин таҳдидҳо хидмат мекунанд. Ин принсипҳо дар қатъномаи СММ A/RES/71/258 (2016) пешбурди музокироти бисёрҷонибаи нобудсозии силоҳи ҳастаӣ инъикос ёфтаанд. Яъне, Ассамблеяи Генералӣ бо ёдовар шудани қатъномаҳои пешинаи худ 67/39 (аз 7 декабри 2012), 68/32 (аз 9 декабри 2013), 69/35 (аз 2 декабри 2014), 70/33 (аз 9 декабри 2015) ва 71/1 (аз 25 сентябри 2016) такрор кардани салоҳияти худ мувофиқи моддаи 11 Оинномаи СММ оид ба баррасии масъалаҳои марбут ба нобудсозии силоҳ ва пешниҳоди тавсияҳо бо таваҷҷуҳ ба аҳамияти бисёрҷониба дар ҳалли масъалаҳои сулҳ, амният ва рушди устувор таъкид менамояд, ки нобудсозии комил ва бебозгашти силоҳи ҳастаӣ ва пешгирии паҳншавии он барои таъмини сулҳу амнияти байналмилалӣ ва рушди устувори иқтисодию иҷтимоӣ аҳамияти ҳалкунанда дорад.

Яке аз нуқтаҳои муҳими суханронии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, таъкид бар паёмадҳои нохуши хатарҳои экологӣ, ба мисли тағйирёбии иқлим, обшавии пиряхҳо ва олудашавии муҳити зист аст. Аз нигоҳи ҳуқуқӣ, ин масъалаҳо ба Конвенсияи чаҳорчӯбаи Созмони Милали Муттаҳид дар бораи тағйирёбии иқлим (Ню-Йорк, 9 майи соли 1992) ва Созишномаи Париж (2015) алоқаманданд. Ҳадафи олии Конвенсия ва ҳамаи санадҳои марбутаи он – ноил гардидан ба устуворгардонии консентратсияи газҳои гилхонаӣ дар атмосфера дар сатҳе мебошад, ки пешгирии дахолати хавфнокии антропогенӣ ба системаи иқлимро таъмин менамояд. Ин сатҳ бояд дар муддати кофӣ ба даст ояд, то экосистемаҳо ба тағйирёбии иқлим ба таври табиӣ мутобиқ шаванд, истеҳсоли ғизо зери хатар қарор нагирад ва рушди иқтисодӣ ба таври устувор идома ёбад. Созишномаи Париж мақсади онро дорад, ки вокуниши ҷаҳониро ба таҳдиди тағйирёбии иқлим дар заминаи рушди устувор ва талошҳо барои барҳам додани камбизоатӣ пурзӯр кунад, аз ҷумла тавассути: a) нигоҳ доштани афзоиши ҳарорати миёнаи ҷаҳонӣ хеле поёнтар аз 2°C нисбат ба давраи пеш аз саноатӣ ва талош барои маҳдуд кардани он то 1,5°C; b) баланд бардоштани қобилияти мутобиқшавӣ ва муқовимат ба тағйирёбии иқлим бидуни зери хатар гузоштани истеҳсоли ғизо; c) мутобиқ кардани ҷараёнҳои молиявӣ ба роҳи рушди кампартоб ва муқовим ба иқлим.

Пешвои миллат таъкид карданд, ки ин мушкилот тадбирҳои муштараку ҳамбастаи ҷомеаи ҷаҳониро талаб менамоянд, ки ин ба принсипи ҳамкории байналмилалӣ (моддаи 1(3) Оинномаи СММ) мувофиқ аст ва Тоҷикистон ҳамчун кишвари ташаббускори пешниҳодкунандаи "Даҳсолаи байналмилалии амал 'Об барои рушди устувор, 2018-2028'" (қатъномаи СММ A/RES/71/222), саҳми муносиби худро дар ҳалли мушкилоти глобалӣ гузошта истодааст. Аз нуқтаи назари ҳуқуқӣ, ин ташаббусҳо ба ҳифзи ҳуқуқҳои инсонӣ (Эъломия умумии ҳуқуқҳои башар, 1948) ва рушди устувор алоқаманданд. Сулҳ ва эътимод имкон медиҳанд, ки мушкилоти печида дар фазои ҳамдигарфаҳмӣ ҳал шаванд, ки ин ба ҳуқуқи байналмилалии муҳити зист (Декларатсияи Конференсияи Созмони Милали Муттаҳид дар бораи муҳити зисти инсон, Стокголм, 16 июни соли 1972) мувофиқ аст.

Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ инчунин изҳор доштанд, ки Тоҷикистон аз ҳамаи ташаббусҳо доир ба таҳкими сулҳу амонӣ дар ҷаҳон пуштибонӣ менамояд. Дар ин робита, пешниҳоди Тоҷикистон ба СММ доир ба эълон намудани "Даҳсолаи таҳкими сулҳ барои наслҳои оянда" ёдоварӣ гардид. Аз нигоҳи ҳуқуқӣ, ин пешниҳод ба қатъномаҳои СММ дар бораи сулҳи устувор (A/RES/70/262) алоқаманд аст ва метавонад ҳамчун асоси қабули қатъномаи нави СММ хидмат кунад.

Дар итмоми сухананронӣ Пешвои миллат "тантанаи сулҳ"-ро ҳамчун "гарави таъмини адолат, баробарӣ, эҳтироми ҳуқуқ ва озодиҳои инсон" номиданд. Ин ба моддаҳои 55-56-и Оинномаи СММ мувофиқ аст, ки ҳамкориро барои ҳифзи ҳуқуқҳои инсон пешбинӣ мекунанд. Тоҷикистон омода аст, бо истифода аз анъанаҳои дипломатӣ ва гуфтугӯи созанда, дар таъмини амну субот саҳм гузорад. Аз нуқтаи назари илмӣ ин суханронӣ нишон медиҳад, ки Тоҷикистон ҳамчун давлати фаъол дар ҳуқуқи байналмилалӣ, метавонад нақши калидӣ дар таҳкими эътимод бозад.

Суханронии Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Форуми Ашхобод аз нуқтаи назари ҳуқуқӣ аҳамияти таҳкими сулҳ ва эътимодро ҳамчун принсипҳои асосии ҳуқуқи байналмилалӣ таъкид мекунад. Ин масъалаҳо барои ҳалли мушкилоти глобалӣ, аз ҷумла геосиёсӣ ва экологӣ муҳим мебошанд. Тоҷикистон бо ташаббусҳои Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар таҳкими сулҳ ва эътимоди ҷаҳони саҳми муносиб мегузорад ва дар оянда низ ҷомеаи ҷаҳониро ба гуфтугӯ ва ҳамкориҳои дипломатӣ ҳидоят менамояд.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Ҷаҳони имруза бе соҳаи энергетика тасвир кардан ин ғари имкон аст. Точикистон, ки аз ҷиҳати обҳо бой аст метавонад ба ин соҳа кумаки худро расонад. Таърихи энергетикаи ҷумҳурӣ аз нерӯгоҳи барқии обӣ НБО Варзоб-1 сар мешавад, ки соли 1931 сохтмони он оғоз ёфта соли 1937 бо иқтидори 7,1 ҳаз. кВт ба кор шурӯъ намуд.

Ҳозир дар дарёи Вахш силсила нерӯгоҳҳои зерин сохта шудаанд: Шаршара(29,9ҳаз.кВт), Сарбанд(240 ҳаз. кВт), Марказӣ (15,1ҳаз.кВт), Норак (3млн. кВт), Бойғозӣ (600ҳаз.кВт),Сангтӯда-1 (670ҳаз.кВт), Сангтӯда -2 (220ҳаз.кВт) ва дар қисмати болооби дарё бошад нерӯгоҳи барқии обии Роғун (3,6 млн. кВт). Тавонии системаи энергетикии Тоҷикистон наздики 8000 МВт-ро (ҳиссаи нерӯгоҳҳои барқӣ обӣ 95%) ташкил медиҳад. Тоҷикистон дорои захираҳои бойи гидроэнергетикӣ буда, ҳаҷми умумии захираҳои гидроэнергнтикӣ- 527 млрд кВт*с-ро ташкил медиҳад. Истеҳсоли миёнаи солонаи энергияи электрикӣ аз ҳисоби нерӯгоҳҳои барқӣ қариб 17 млрд.кВт/соатро ташкил медиҳад.

Пас аз ба даст овардани истиқлолияти миллиамон бо талошу заҳматҳои бевоситаи Пешвои миллат мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, сохтмони ин иншооти бузурги аср идома дода шуд. Ҳамин тавр 16-уми ноябри соли 2018 агрегати 1-уми НБО Роғун ба кор дароварда шуд.Ва баъдтар 10-уми сентябри соли 2019 агрегатҳои 2-юм ва 3-юм низ ба кор дароварда шуданд.

Яке аз ҳадафҳо ва вазифаҳои асосии Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таъмини сатҳи шоистаи зиндагии мардум, субот ва амният, рушди иқтисоди миллӣ ва намояндагии шоистаи кишвар дар арсаи ҷаҳонӣ буд. Барои амалӣ кардан, ва ба даст овардани ин ниятҳои нақшаҳои нек, истиқлолияти энергетикӣ, раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, таъмини амнияти озуқаворӣ ва саноатикунонии кишвар ҳадафҳои стратегӣ барои мардум ва давлати Тоҷикистон муайян карда шуданд. Дар тӯли солҳои истиқлолият, бо татбиқи мунтазами ин ҳадафҳои стратегӣ, Ҷумҳурии Тоҷикистон ба марҳилаи нави рушд ворид шуд.

Истиқлолияти энергетикӣ яке аз ҳадафҳои стратегӣ ва нишондиҳандаҳои асосии рушди иқтисодӣ мебошад. Дар тӯли солҳои истиқлолият Ҷумҳурии Тоҷикистон ба таъсиси низоми ягона ва ба кор андохтани иқтидорҳои бузурги энергетикӣ ноил гардид. Ба шарофати талошҳои беандозаи Пешвои миллат, Эмомалӣ Раҳмон, имрӯз ҳар як хонаи тоҷик пур аз нур ва шодӣ аст. Дар ҳоле ки дар солҳои аввали истиқлолияти давлатӣ дар кишвар ҳамагӣ 25 нерӯгоҳи хурду калон бо иқтидори 4404,35 МВт мавҷуд буд, имрӯз шумораи чунин манбаъҳои энергияи аз ҷиҳати экологӣ тоза ба зиёда аз 306 адад бо иқтидори умумии 6120,59 МВт расидааст. Бо ба кор андохтани ГЭС-ҳо хурду калон иқтидорҳои нав дар ин бахш, Тоҷикистон на танҳо ба истиқлолияти пурраи энергетикӣ ноил мегардад, балки ба содиркунандаи энергияи дастраси пурра низ табдил меёбад. Барои тақвияти истиқлолияти энергетикӣ, ки дар мади аввал меистад, таҳти роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон, истеҳсоли нерӯи барқ ​​дар кишвар сол аз сол афзоиш меёбад.

А.Д. Бахдавлатов - мудири лабораторияи спектроскопияи молекулавӣ

Дар 43-умин Конференсияи генералии ЮНЕСКО, ки 6 ноябри соли 2025 дар Самарқанд баргузор шуд, "Устувонаи Куруши Бузург" (Хартия ё Манифести Куруш) расман яке аз аввалин ҳуҷҷатҳое дар таърихи ҷаҳонӣ эътироф карда шуд, ки дар он принсипҳои асосии ҳуқуқи инсон баён шудааст.

Устувонаи Куруш ин силиндраи гилӣ аст, ки Куруши Бузург фармуда буд дар он рӯйхати ғалабаҳо, пешгузаштагонаш ва амалҳои шафиқонаи ӯро бо хатти мехӣ сабт намоянд. Ин як уствонаи зарфшакл аз гили пухташуда бо диаметри 22,5 сантиметр ба 10 сантиметр мебошад. Осорхонаи Бритониё бунёди устувонаро ба давраи байни солҳои 539 ва 530 то милод мутааллиқ ҳисобидааст. Ин ёдгорӣ дар ҳафриёти Бобул дар соли 1879 пайдо ва ба осорхонаи Бритониё интиқол дода шудааст.

Устувона баъд аз ин маъруфияти васеъ пайдо карда, шоҳи охирини Эрон дар солҳои 60-уми қарни гузашта матни онро аввалин эъломияи ҳуқуқи инсон дар таърих эълон карда буд. Куруш дар устувона ҷонибдории худро аз бекор кардани ғуломдорӣ ва таъмини озодии диниро изҳор дошта, ҳамчун шоҳ ваъда додааст, ки сиёсати худро тибқи васиятҳои асосгузорони давлатдории ориёӣ роҳандозӣ менамояд.

Матни «Устувонаи Куруш» аз 45 сатр иборат аст. Мухтасари мундариҷаи сатрҳои ин матн чунин аст:

1-4: пурра барқарор карда нашудааст;

5-10а: ҷиноятҳои зиёди подшоҳи Бобул Набонид, норозигии худоён аз ҳукмронии ӯ.

10-16: худои ҳомии Бобул Мардук подшоҳи нав - Курушро меҷӯяд ва ба ӯ бар сарзаминҳо ҳукмронӣ ато мекунад.

17-19: Мардук ба Куруш ба Бобул ишора мекунад ва ӯ бо ёрии худоён шаҳрро бо тамоми кишварҳои дигар бе ҷанг ба худ тобеъ мекунад.

20-22: Куруш худро бо номбар кардани унвонҳояш ва ниёгонаш муаррифӣ мекунад.

23-28а: Куруш дар бораи фазилатҳои худ, шукуфоии Бобул, парастиши худогоҳона аз Мардук ва писари Ӯ - Набу хабар медиҳад.

28-30а: ҳокимони тамоми ҷаҳон ба Куруш итоат мекунанд.

30-36: Куруш маъбадҳои шаҳрҳои Байнаннаҳрайн - Месопотамияро барқарор мекунад ва худоёнро (ки Набонид онҳоро рабуда буд) ба ҷойҳои худ бармегардонад ва инчунин одамони ин шаҳрҳоро озод карда, ба онҳо имкон медиҳад, ки ба манзилҳояшон баргарданд - барои ин ӯ аз ҳамаи худоён хоҳиш мекунад, ки якҷоя бо ӯ барои некӯаҳволии ҳукмронии худ ба Мардук ва Набу дуо гӯянд; сулҳ дар ҳамаи заминҳои тобеи Куруш барқарор карда мешавад.

36-45: қитъаи сахт осебдидаи матн аст, ки дар он дар бораи қурбониҳо кардани Куруш дар маъбад ва барқарорсозии биное бо номи Ашшурбанипал дар Бобул хабар дода шудааст.

Соли 2026 бо иқдоми Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузории конференсияи байналмилалӣ оид ба «Устувонаи Куруш» ба нақша гирифта шудааст. Бо мақсади кӯмак ба мутахассисон яке аз вариантҳои эътирофшудаи матни «Устувонаи Куруш» бо забонҳои аккодӣ (дар транскриптсия), русӣ ва тоҷикӣ (мухтасаран) пешниҳод карда мешавад.

Матни «Устувонаи Куруш» бо забони аккодӣ (транскриптсия)

1. [ì-nu x x x] /x\-ni-šu

2. [x x x ki-i]b-ra-a-tì

3. [x x x] /x x\ GAL ma-ṭu-ú iš-šak-na a-na e-nu-tu ma-ti-šú

4. /ù?\ [x x x]-ši-li ú-ša-áš-ki-na ṣe-ru-šu-un

5. ta-am-ši-li É-SAG-ÍL i-te-[pu-uš-ma x x x t]ì? a-na ÚRIki ù si-it-ta-a-tì ma-ḫa-za
6. pa-ra-aṣ la si-ma-a-ti-šu-nu ta-[ak-li-im la-me-si x x x la] pa-liḫ u4-mi-šá-am-ma id-de-né-eb-bu-ub ù /ana ma-ag\-ri-tì

7. sat-tuk-ku ú-šab-ṭi-li ú-l[a-ap-pi-it pél-lu-de-e x x x iš]-tak-ka-an qé-reb ma-ḫa-zi pa-la-ḫa dAMAR.UTU LUGAL DINGIRmeš i[g-m]ur kar-šu-uš-šu

8. le-mu-ut-ti URU-šu [i-t]e-né-ep-pu-/uš\ u4-mi-ša-am-/ma x x\ [x x x ÙG]meš-šú i-na ab-ša-a-ni la ta-ap-šu-úḫ-tì ú-ḫal-li-iq kul-lat-si-in

9. a-na ta-zi-im-ti-ši-na dEN.LÍL DINGIRmeš ez-zi-iš i-gu-ug-m[a x x x] ki-su-úr-šu-un DINGIRmeš a-ši-ib ŠÀ-bi-šu-nu i-zi-bu at-/ma\-an-šu-un

10. i-na ug-ga-ti-ša ú-še-ri-bi a-na qé-reb ŠU.AN.NAki dAMAR.UTU t[i-iz-qa-ru dEN.LÍL DINGIRm]eš us-sa-aḫ-ra a-na nap-ḫar da-ád-mi šá in-na-du-ú šu-bat-su-un

11. ù ÙGmeš KUR šu-me-ri ù URIki ša i-mu-ú ša-lam-ta-áš ú-sa-/aḫ\-ḫi-ir ka-/bat\-[ta-áš] ir-ta-ši ta-a-a-ra kul-lat ma-ta-a-ta ka-li-ši-na i-ḫi-iṭ ib-re-e-ma

12. iš-te-’e-e-ma ma-al-ki i-šá-ru bi-bil ŠÀ-bi-ša it-ta-ma-aḫ qa-tu-uš-šu mKu-ra-áš LUGAL URU an-ša-an it-ta-bi ni-bi-it-su a-na ma-li-ku-tì kul-la-ta nap-ḫar iz-zak-ra šu-/um-šú\

13. kurqu-ti-i gi-mir um-man-man-da ú-ka-an-ni-ša a-na še-pi-šu ÙGmeš ṣal-mat SAG.DU ša ú-ša-ak-ši-du qa-ta-a-šú

14. i-na ki-it-tì ù mi-šá-ru iš-te-né-’e-e-ši-na-a-tì dAMAR.UTU EN GAL ta-ru-ú ÙGmeš-šú ep-še-e-ti-ša dam-qa-a-ta ù ŠÀ-ba-šu i-ša-ra ḫa-di-iš ip-pa-li-i[s]

15. a-na URU-šu KÁ.DINGIRmeš ki a-la-ak-šu iq-bi ú-ša-aṣ-bi-it-su-ma ḫar-ra-nu TIN.TIRki ki-ma ib-ri ù tap-pe-e it-tal-la-ka i-da-a-šu

16. um-ma-ni-šu rap-ša-a-tì ša ki-ma me-e ÍD la ú-ta-ad-du-ú ni-ba-šu-un gišTUKULmeš-šu-nu ṣa-an-du-ma i-ša-ad-di-ḫa i-da-a-šu

17. ba-lu qab-li ù ta-ḫa-zi ú-še-ri-ba-áš qé-reb ŠU.AN.NAki URU-šu KÁ.DINGIRmeš ki i-ṭi-ir i-na šap-ša-qí, mdNÀ.NÍ.TUKU LUGAL la pa-li-ḫi-šu ú-ma-al-la-a qa-tu-uš-šú

18. ÙGmeš TIN.TIRki ka-li-šu-nu nap-ḫar KUR šu-me-ri u URIki ru-bé-e ù šak-ka-nak-ka ša-pal-šu ik-mi-sa ú-na-áš-ši-qu še-pu-uš-šu iḫ-du-ú a-na LUGAL-ú-ti-šú im-mi-ru pa-nu-uš-šú-un

19. be-lu ša i-na tu-kul-ti-ša ú-bal-li-ṭu mi-tu-ta-an i-na pu-uš-qu ù ú-de-e ig-mi-lu kul-la-ta-an ṭa-bi-iš ik-ta-ar-ra-bu-šu iš-tam-ma-ru zi-ki-ir-šu

20. a-na-ku mKu-ra-áš LUGAL kiš-šat LUGAL GAL LUGAL dan-nu LUGAL TIN.TIRki LUGAL KUR šu-me-ri ú ak-ka-di-i LUGAL kib-ra-a-ti er-bé-et-tì

21. DUMU mKa-am-bu-zi-ia LUGAL GAL LUGAL URU an-ša-an DUMU DUMU mKu-ra-áš LUGAL GAL LUGA[L U]RU an-ša-an ŠÀ.BAL.BAL mši-iš-pi-iš LUGAL GAL LUGAL URU an-šá-an

22. NUMUN da-ru-ú ša LUGAL-ú-tu ša dEN u dNÀ ir-a-mu pa-la-a-šu a-na ṭu-ub ŠÀ-bi-šú-nu iḫ-ši-ḫa L[UGA]L-ut-su e-nu-ma a-n[a q]é-reb TIN.TIRki e-ru-bu sa-li-mi-iš

23. i-na ul-ṣi ù ri-ša-a-tì i-na É.GAL ma-al-ki ar-ma-a šu-bat be-lu-tì dAMAR.UTU EN GAL ŠÀ-bi ri-it-pa-šu ša ra-/im\ TIN.TIRki ši-m[a]/a-tiš\ /iš-ku?-na\-an-ni-ma u4-mi-šam a-še-’a-a pa-la-/aḫ\-šú

24. um-ma-ni-ia rap-ša-tì i-na qé-reb TIN.TIRki i-ša-ad-di-ḫa šú-ul-ma-niš nap-ḫar KU[R šu-me-ri] /ù\ URIki mu-gal-[l]i-tì ul ú-šar-ši

25. /URUki\ KÁ.DINGIR.RAki ù kul-lat ma-ḫa-zi-šu i-na ša-li-im-tì áš-te-’e-e DUMUmeš TIN.TIR[ki x x x š]a ki-ma la ŠÀ-[bi DING]IR-ma ab-šá-a-ni la si-ma-ti-šú-nu šu-ziz-/zu!\

26. an-ḫu-ut-su-un ú-pa-áš-ši-ḫa ú-ša-ap-ṭi-ir sa-ar-ma-šu-nu a-na ep-še-e-ti-[ia dam-qa-a-ti] dAMAR.UTU EN GA[L]-ú iḫ-de-e-ma

27. a-na ia-a-ti mKu-ra-áš LUGAL pa-li-iḫ-šu ù mKa-am-bu-zi-ia DUMU ṣi-it ŠÀ-bi-[ia ù a-n]a nap-ḫ[ar] um-ma-ni-ia

28. da-am-qí-íš ik-ru-ub-ma i-na šá-lim-tì ma-ḫar-ša ṭa-bi-iš ni-it-t[a-al-la-ak i-na qí-bi-ti-šú] ṣir-ti nap-ḫar LUGAL a-ši-ib BÁRAmeš

29. ša ka-li-iš kib-ra-a-ta iš-tu tam-tì e-li-tì a-di tam-tì šap-li-tì a-ši-ib n[a-gi-i né-su-tì] LUGALmeš KUR a-mur-ri-i a-ši-ib kuš-ta-ri ka-li-šú-un

30. bi-lat-su-nu ka-bi-it-tì ú-bi-lu-nim-ma qé-er-ba ŠU.AN.NAki ú-na-áš-ši-qu še-pu-ú-a iš-tu [ŠU.AN.NAk]i a-di URU aš-šurki ù MÙŠ-ERENki

31. a-kà-dèki KUR èš-nu-nak URU za-am-ba-an URU me-túr-nu BÀD.DINGIRki a-di pa-aṭ kurqu-ti-i ma-ḫa-z[a e-be]r-ti ídIDIGNA ša iš-tu pa!-na-ma na-du-ú šu-bat-su-un

32. DINGIRmeš a-ši-ib ŠÀ-bi-šú-nu a-na áš-ri-šu-nu ú-tir-ma ú-šar-ma-a šu-bat da-rí-a-ta kul-lat ÙGmeš-šú-nu ú-pa-aḫ-ḫi-ra-am-ma ú-te-er da-ád-mi-šú-un

33. ù DINGIRmeš KUR šu-me-ri ù URIki ša mdNÀ.NÍ.TUKU a-na ug-ga-tì EN DINGIRmeš ú-še-ri-bi a-na qé-reb ŠU.AN.NAki i-na qí-bi-ti dAMAR.UTU EN GAL i-na ša-li-im-tì

34. i-na maš-ta-ki-šu-nu ú-še-ši-ib šú-ba-at ṭu-ub ŠÀ-bi {ut} kul-la-ta DINGIRmeš ša ú-še-ri-bi a-na qé-er-bi ma-ḫa-zi-šu-un

35. u4-mi-ša-am ma-ḫar dEN ù dNÀ ša a-ra-ku U4meš-ia li-ta-mu-ú lit-taz-ka-ru a-ma-a-ta du-un-qí-ia ù a-na dAMAR.UTU EN-ia li-iq-bu-ú ša mKu-ra-áš{-áš} LUGAL pa-li-ḫi-ka u mKa-am-bu-zi-ia DUMU-šú

36. /x\ [x x x- i]b šu-nu lu-ú /x x x x x x x x\ ÙGmeš TIN.TIRki /ik-tar-ra-bu\ LUGAL-ú-tu KUR.KUR ka-li-ši-na šu-ub-ti né-eḫ-tì ú-še-ši-ib

…

Матни мухтасари «Устувонаи Куруш» бо забони тоҷикӣ

«Манам Куруш, ки шоҳи шоҳон, шоҳи бузург, шоҳи неруманд, шоҳи Бобул, шоҳи Сумер ва Акад, шоҳи чаҳор мамлакат, писари Камбуҷия – шоҳи бузург, навосаи Куруш, шоҳи бузург аз шохаи салтанати абадӣ, ки салтанаташ мавриди худоён ва ҳукуматаш ба дилҳо наздик аст. Вақте ки бе ҷангу ҷидол вориди Бобул шудам, ҳама мардум қудуми маро ба шодмонӣ пазируфтанд. Дар қасри подшоҳони Бобул ба сарири салтанат нишастам.

Мардук – худои Бобул дилҳои наҷиби мардуми Бобулро мутаваҷҷеҳи ман кард, зеро ман ӯро муҳтарам ва гиромӣ доштам. Лашкари бузурги ман ба оромӣ вориди Бобул шуд. Нагузоштам садама ва озоре ба мардуми ин шаҳру ин сарзамин ворид ояд. Вазъи дохилии Бобул ва амкинаи муқаддаси он қалби моро такон дод. Фармон додам, ки ҳама мардум дар парастиши худои худ озод бошанд ва бединонро наёзоранд. Фармон додам, ҳеҷ як аз хонаҳои мардум хароб нашаванд. Худои бузург аз ман хурсанд шуд ва ба ман, ки Куруш ҳастам ва ба писарам Камбуҷия ва тамоми лашкари ман аз роҳи иноят баракати худро нозил кард.

Подшоҳоне, ки дар ҳама мамолики олам дар сарзаминҳои худ нишастаанд, аз дарёи боло то дарёи поин ва подшоҳони Ғарб тамоман хироҷи сангин оварданд ва дар Бобул бар пойҳои ман бӯса заданд. Фармон додам, ки аз Бобул то Ошӯр ва Шуш ва Акад… Ва ҳамаи сарзаминҳое, ки дар он тарафи Даҷла воқеанд ва аз айёми қадим бино шудаанд, маобидеро, ки баста шуда буд, бикушоянд. Ҳама худоёни ин маобидро ба ҷойҳои худ баргардондам, то ҳамеша дар он ҷо муқим бошанд. Аҳолии ин маҳалҳоро ҷамъ кардам ва манозили онҳоро, ки хароб карда буданд, аз нав сохтам ва худоёни Сумеру Акадро беосеб ба қасрҳои онҳо, ки «шодии дил» ном доранд, боз гардондам. Сулҳу оромишро ба тамоми мардум ато кардам…».

Матни «Устувонаи Куруш» бо забони русӣ

1. [Когда Мардук, царь всех небес и земли, тот (...) который в своём (...) опустошает] свой (...)

2. [(...) великий (?) умом (...) обозревает (?)] стороны света

3. (...) перворождённый (?) низкий человек был поставлен во главу его государства

4. и (...) он поставил над ними подобие.
5. Он создал подобие Эсагилы (...) для Ура и прочих святилищ.

6. Несвоевременные обряды, [нечистые] приношения пищи (...) без страха изо дня в день бормоталось в оскорбление.

7. Он прекратил постоянные жертвоприношения, он вмешивался в обряды (...), он поставил (...) в святилищах. Страх перед Мардуком, царём богов, исчез внутри него.

8. Он творил зло его городу изо дня в день и (...) его народ (...) ярмом, от которого не было спасения, он погубил их всех.

9. В ответ на их жалобы Энлиль богов яростно вознегодовал и (...) их край. Боги, жившие в них, покинули свои святилища (?),

10. негодуя за то, что он перенёс их в Шуанну (Вавилон). Возвышенный Мардук, Энлиль богов, раскаялся. Обо всех поселениях, которых жилища были разрушены,

11. и людях земли Шумера и Аккада, которые стали подобны трупам, он раскаялся и пожалел их. Он обозрел и осмотрел все страны,

12. ища праведного царя по своему сердцу. Он взял за руку Кира, царя города Аншана, провозгласил его царство над всеми землями и назвал его имя.

13. Он поверг землю гутиев и всё войско мидян ниц перед его ногами. Народом же черноголовых, который он подчинил его руке,

14. он правил со справедливостью и правосудием. Мардук, великий господь, питающий свой народ, взглянул с радостью на его добрые деяния и его праведное сердце.

15. Он приказал ему идти в свой город Вавилон. Он приказал ему отправиться в путь в Тинтир (Вавилон) и, как друг и спутник, шёл рядом с ним.

16. Его огромное войско, которое, как воду реки, нельзя было сосчитать, в полном вооружении шагало рядом с ним.

17. Без сражения и боя он ввёл его в Шуанну (Вавилон). Он спас свой город Вавилон от беды. Набонида, царя, который не боялся его, он отдал ему в руки.

18. Все люди Тинтира (Вавилона), всей страны Шумера и Аккада, знать и правители, склонились перед ним, пали ниц, целовали ему ноги, радовались его царству, и лица их сияли.

19. Властелин, с чьей помощью они спаслись от смерти, который избавил их всех от трудностей и невзгод, они благословляли его и превозносили его имя.

20. Аз есмь Кир, царь вселенной, великий царь, могучий царь, царь Тинтира (Вавилона), царь страны Шумера и Аккада, царь четырёх сторон света,

21. сын Камбиза, великого царя, царя города Аншана, правнук Кира, великого царя, царя города Аншана, потомок Чишпиша, великого царя, царя города Аншана,

22. вечное семя царства, чью власть любят Бел (Мардук) и Набу, чьего царства они в радости своего сердца жаждут. Когда я с миром вошёл в Тинтир (Вавилон),

23. среди ликования и празднества в царском дворце я установил престол правления. Мардук, великий господь, судил мне великодушие того, кто любит Тинтир (Вавилон), и я изо дня в день стремился к нему в страхе.

24. Моё огромное войско мирно вошло в Тинтир (Вавилон), и вся страна Шумера и Аккада не испытала страха.

25. Городу Вавилону и всем его святилищам я принёс безопасность. Гражданам Тинтира (Вавилона), (...) которые как бы без божественного умысла страдали под ярмом вопреки им суждённому,

26. я облегчил их страдания, я избавил их от их оков (?). Мардук, великий господь, возрадовался моим добрым деяниям и

27. меня, Кира, царя, боящегося его, и Камбиза, сына, исшедшего из моего чрева, и всё моё войско,

28. благословил великим благословением, чтобы мы ходили перед ним в мире и благе. По его возвышенному приказу все цари, что сидят на престолах

29. в каждой стороне света, от Верхнего моря до Нижнего моря, что живут в отдалённых областях, (и) цари земли амореев, что живут в шатрах, все они

30. принесли свою тяжелую дань и в Шуанне (Вавилоне) поцеловали мои ноги. Из [Шуанны] в город Ашшур и Сузы,

31. в Аккад, в землю Эшнунны, в город Замбан, в город Ме-Турну, в Дер, вплоть до границы земли гутиев, в святилища по ту сторону реки Тигр, которых жилища ранее были разрушены,

32. богов, что в них жили, на их место я вернул и сделал для них постоянные жилища. Я собрал всех их жителей и вернул их в свои поселения,

33. и богов земли Шумера и Аккада, которых Набонид к ярости господа богов перенёс в Шуанну (Вавилон), я по слову Мардука, великого господа, в целости

34. в их обители возвратил, в жилища, любезные их сердцу. Пусть все боги, которых я перенёс в их святилища,

35. каждый день перед Белом и Набу просят о долготе моих дней, поминают мои добрые деяния и говорят Мардуку, моему господу: Кир, царь, боящийся тебя, и Камбиз, его сын,

36. (…) да заботятся о наших престолах до отдалённых (?) дней, и народ Тинтира (Вавилона) да благословляет царство. Я дал всем землям жить в мире.

…

Таҳияи доктори илмҳои фалсафа, профессор Хуршед Зиёӣ

(бахшида ба 31-умин солгарди Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон)

Ҷумҳурии Тоҷикистон кишвари соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ, ягона ва иҷтимоӣ буда, мутобиқи моддаи 1 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, барои ҳар як инсон шароити арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меоварад.

Барои дар амал тадбиқ намудани ин муқаррароти конститутсионӣ, инчунин таҳкими иқтисодиёти устувор, ки баҳри беҳбудии ҷомеа нигаронида шудааст, 10 декабри соли 1994 Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар Анҷумани муассисони Ҳизби Халқии Тоҷикистон таъсис дода шуда, дар Вазорати адлияи ҷумҳурӣ 15 декабри соли 1994 таҳти №199 сабти ном шудааст. Раиси муаззами Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Анҷуман IV санаи 18 апрели соли 1998 сухан ронда, такид намуда буданд, ки: «Таърих гувоҳ аст, сиёсатмадороне, ки мехоҳанд дар кишвари худ ислоҳоти куллӣ гузаронанд, бояд қабл аз татбиқи барномаи стратегии худ ҳамсафон ва ҳаммаслақони худро ёбанд».

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар давоми 31 сол дар фаъолияти худ бо мақсади таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ба фазилатҳои баланди сиёсӣ, сифатҳои наҷиби ахлоқӣ ва маърифати пурсамари маънавии аъзояш такя намуда, кӯшишу ғайрат ва донишу идроки онҳоро барои мустаҳкам намудани истиқлолияти сиёсию иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии Ҷумҳурии Тоҷикистон сафарбар намуда истодааст. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон бо мақсади таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ба хиради олии сиёсӣ, сифатҳои ҳамидаи ахлоқӣ ва маънавиёти баланди аъзои худ такя намуда, донишу маҳорати онҳоро ба амалӣ гардонидани ғояҳои сиёсӣ ва ҳадафҳои барномавии хеш сафарбар намуд. Ҳамчунин ба таҳкими истиқлоли сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии мамлакат мусоидат кард.

Зимни суханронии худ санаи 30 ноябри соли 2022 Раиси муаззами Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд, ки «Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар ҳаёти сиёсиву иҷтимоии сокинони Тоҷикистон нақши муассир дошта, дар ташаккули фарҳанги сиёсӣ ва худшиносиву худогоҳии мардум нақши сазовор мегузорад». Ба таъкиди Раиси муаззами ҳизб рисолат ва мазмуну моҳияти барномаҳои Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон рушди устувори Тоҷикистони соҳибистиқлол, ободу пешрафта ва аз лиҳози сиёсӣ ва иқтисодиву иҷтимоӣ босубот мебошад. Кумитаҳои иҷроияи ҳизб якҷо бо сохторҳои ваколатдори соҳаҳои гуногун ва мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ҷиҳати фароҳам овардани ҷойҳои нави корӣ ва зина ба зина беҳтар намудани шароити зиндагии аҳолӣ тадбирҳои зарурӣ андешида, ҳалли масъалаҳои иҷтимоиро дар маркази диққат қарор медиҳанд, дар таъсиси инфрасохтори иҷтимоӣ, беҳсозии вазъи муассисаҳои таълимӣ, беҳтар гардонидани шароити оилаҳои серфарзанд, ҷудо намудани кумакҳои иловагӣ ба ятимону маъюбон ва дигар гурӯҳҳои осебпазири ҷомеа мусоидат менамоянд.

Мутобиқи Барномаи пешазинтихоботии Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон (Самтҳои муҳимтарини рушди Тоҷикистон барои солҳои 2025 – 2030) дар самти такмили қонунгузорӣ Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон тадбирҳои зеринро амалӣ намуда истодааст: такмили қонунгузории кишвар ҷиҳати таҳкими истиқлоли давлатӣ, ваҳдату амнияти миллӣ, суботи сиёсӣ ва ягонагии Тоҷикистон бо дарназардошти равандҳои мураккаби ҷаҳонишавӣ ва вазъияти ҷаҳони муосир; таъмин намудани волоияти қонун, тарбияи шаҳрвандон дар руҳияи эҳтиром нисбат ба он ва дар байни шаҳрвандон ташаккул додани низоми устувори рафтори ҳуқуқӣ, оштинопазирӣ нисбат ба ҳама гуна ҳуқуқвайронкунӣ ва ногузирии масъулияти ҳуқуқӣ; таҳкими қонунгузории соҳаи бонкдорӣ бо мақсади таъмин намудани инкишофи муназзами низоми бонкӣ, такмили қонунгузории соҳаи фаъолияти бонкӣ, устувор намудани ҳолати молиявии бонкҳо, шаффоф ва содда гардонидани низоми қарздиҳӣ ва ҷорӣ намудани низоми ягонаи додани қарз; такмил додани механизми ҳуқуқии муроҷиати шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ, аз ҷумла истифодаи дастовардҳои навини илму технология бо мақсади баррасии саривақтӣ ва одилонаи муроҷиатҳо; бо иттилооти ҳуқуқӣ таъмин намудани ҳамаи мақомоти давлатӣ, аз ҷумла мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот; таъмин намудани имконияти истифодаи васеъ ва ройгони аҳолӣ аз санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ ва тағйиру иловаҳо ба онҳо; тарғибу ташвиқи қонунгузорӣ, рушди донишҳои ҳуқуқӣ ва баланд бардоштани фарҳанги ҳуқуқии аҳолӣ; ҷалби васеи ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ дар таҳия, қабул ва амалишавии қонунгузорӣ; мунтазам гузаронидани мониторинги амалишавии қонунҳо вобаста ба мутобиқати онҳо ба мақсаду ҳадафҳои стратегии кишвар; баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон дар самти муқовимат ба коррупсия ва дар ин замина фароҳам овардани шароити оштинопазир нисбат ба падидаи коррупсия миёни ҷомеа; таҳия кардани чорабиниҳои мушаххас ҷиҳати пешгирии коррупсия; такмили низоми қонунгузории кишвар ва ба талаботи санадҳои ҳуқуқи байналмилалӣ мутобиқ намудани онҳо.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон бо назардошти рушду пешрафти минбаъдаи давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон бо ҳамаи ҳизбҳои сиёсӣ ва дигар иттиҳодияву созмонҳои ҷамъиятӣ, ки фаъолияташон дар доираи Конститутсия ва қонунҳои амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон сурат мегирад, ҳамкорӣ мекунад.

Фаъолияти ташкилию таблиғотиашро Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар асоси принципҳои зерини демократӣ ба амал мебарорад:

-умумияти ғоявӣ, рафоқати ҳизбӣ, ягонагии манфиату ҳадафҳои ҳизб, баробарии ҳуқуқу уҳдадориҳои ҳамаи аъзоёни ҳизб, интизоми бошуурона;

-эҳтиром ба нуқтаи назари ҳар як аъзои ҳизб, худидоракунии ташкилотҳои ибтидоии ҳизбӣ, ошкорою шаффоф будани фаъолияти ҳизбии сиёсӣ;

-интихобӣ будани ҳамаи вазифаҳои роҳбарикунандаи ҳизбӣ аз поён то боло;

-ҳамеша ҳисоботдиҳанда будани мақомоти ҳизбӣ;

-интизоми қатъии ҳизбӣ ва ҳатмӣ будани қарорҳои мақомоти болоии ҳизбӣ барои мақомоти поёнӣ;

-роҳбарии дастҷамъона ба ҳамаи мақомоти ҳизбӣ, масъулияти шахсии ҳар аъзои ҳизб барои иҷрои вазифаҳою супоришҳои ҳизбӣ.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон бо дастгирии мардуми шарифи кишвар ва таҳти сарварии хирадмандонаи Раиси муаззами ҳизб, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба татбиқи ин ҳадафҳои барномавӣ ноил гардида, кишвар ва мардуми шарафманди Тоҷикистонро ба сӯи арзишмандтарин хостаҳои миллӣ зери шиори «Барои пешрафт ва саодати халқи Тоҷикистон!», аз ҷумла таҳким бахшидани давлатдории миллӣ, истиқлолу озодӣ, ваҳдату ягонагӣ ва суботу амният, суботи сиёсӣ аз рушди устувори иқтисоди миллӣ раҳнамоӣ мекунад.

Ҳар яки мо аъзои ҳизб барои татбиқи вазифаҳои стратегии давлату Ҳукумат, такмил додани низоми қонунгузорӣ, таҳкими сулҳу ваҳдати миллӣ, вусъат додани ғояҳои созандаи ватандӯстона ва тақвият бахшидани худшиносӣ ва худогоҳӣ бо роҳнамоии Раиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон саҳми босазои худро мегузорем.

Раиси муаззами Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон доимо такид менамоянд, ки узви Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон будан ҳам ифтихору шараф ва ҳам масъулияти бузург дар назди халқу Ватан ва сарнавишти ҷомеаи демократӣ, дунявӣ ва ҳуқуқбунёди Тоҷикистони соҳибистиқлоли мост.

Аз ин рӯ, вазифаи ҷонӣ ва қарзи виҷдонии мо аъзоёни Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон аст, ки масъалаи ҳифзи давлату давлатдорӣ, таъмини амнияти кишвар ва нигоҳ доштани суботу оромии ҷомеаро бартару болотар аз ҳама арзишҳо гузошта, афкори сиёсии ҳизбро дастгирӣ намоем ва муҳимтар аз ҳама, барои бунёди давлати демократӣ, муқтадир, тавоно ва шукуфони Тоҷикистони маҳбуб ҳиссагузор бошем.

Ҳизби Сарвар, ҳизби халқи Тоҷикистон,

Раҳбараш Пешвои миллат - Оли Раҳмон.

Дар ҳаёти иҷтимову иқтисоду ҳам сиёсат,

Нақши боризу саодат баҳри инсон.

Бо ҳидоятҳои раҳбар аҳли кишвар,

Мекушояд роҳи иқболро саросар.

Ҳизби нерӯ, ҳизби армону навовар,

Бо дуои Сарвари мо тахти бовар.

Ин ки моро Оли Раҳмон Пешвоӣ мекунад,

Ҳизби моро то Сурайё раҳнамоӣ мекунад.

Сулҳу оромӣ, суботу ваҳдати мо пойдор,

Қисмати моро ҳамеша ибтикори созгор.

Ифтихори Дониёр оромиши ҳизбу Ватан,

Дур бодо душманӣ аз эътибори анҷуман!

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД, муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.

Ҳамасола 11 декабрро рӯзи байналмилалии кӯҳ гуфта, дар тамоми гушаву канори дунё ҷашн мегиранд. Ин рӯз нахустин бор соли 2003 бо тасдиқи созмони бонуфузи ҷаҳон, Созмони Миллали Муттаҳид ҳукми қонуни қабул кардааст, ки барои олимону муҳаққиқони самту соҳаи илмҳои табиатшиносӣ ва сайёҳону дигар шахсиятҳо рӯзи хотирмону таърихӣ пазируфта шудааст.

Ҳамагон медонем, ки кӯҳҳо қисми ҷудонашавандаи замин буда, барои тамоми инсонҳову набототу ҳайвонот чун обу ҳаво заруранд, чунки кӯҳҳо ин манбаи обанд ва бе об на инсонияту на ҳайвоноту на наботот арзи ҳастӣ карда наметавонанд. Аҳамияти қабули ин рӯз ба он нигаронида шудааст, ки ба масъалаҳои марбут бо рушди устувори кӯҳистон замина мегузорад.

Дар бораи иҳотаи кӯҳҳо дар рӯи замин маълумотҳо гуногунанд, мутобиқи як манбаъ 22% кураи заминро кӯҳҳо иҳота кардаанд ва мутобиқ ба маълумоти дигар 27 дарсади заминро кӯҳҳо иҳота кардаанд.

Дар Тоҷикистони мо бошад, 93 дарсади масоҳати умумии заминро кӯҳҳо иҳота кардаанд. Аз ин лиҳоз барои Тоҷикистони мо ин рӯз аҳамияти хоса дорад.

Муҳиммияти қабули рӯзи байналмилалии кӯҳ ба бисёр самтҳо алоқаманд аст:

- Кӯҳҳо манбаи обанд;

- Кӯҳҳо заминаи мувофиқ барои ҷойгиршавии пиряхҳоянд;

- Кӯҳҳо макони ҷойгиршавии ҳайвонот;

- Кӯҳҳо заминаи сабзиши олами наботот;

- Кӯҳҳо дорои захираҳои табииянд;

- Кӯҳҳоро метаво сарвати табии ҳар як давлат номид!

Кӯҳҳо дар низоми экологӣ мақоми марказӣ доранд. Кӯҳҳо таъминкунандаи зиёда аз 60 фоизи оби ошомидании ҷаҳон буда, маҳз минтақаҳои кӯҳӣ ба равандҳои гидрологӣ, иқлимӣ ва биогеохимиявӣ таъсири амиқ мерасонанд. Гуногунии ҳайвонот ва наботот дар экосистемаҳои кӯҳӣ ба устувории умумии табиат мусоидат карда, ҳамчун паноҳгоҳи биологӣ хидмат менамоянд.

Аз нигоҳи иҷтимоию иқтисодӣ, кӯҳистон барои миллионҳо нафар манбаи зиндагӣ ба ҳисоб меравад. Кишоварзии баландкӯҳ, чарогоҳдорӣ, ҳунарҳои мардумиву анъанавӣ, ҳамчунин имкониятҳои баланди сайёҳии экстримӣ ва фарҳангӣ ҷойгоҳи кӯҳҳоро дар иқтисоди кишварҳо тақвият мебахшанд.

Бо вуҷуди аҳамияти бузург, минтақаҳои кӯҳӣ ба як қатор мушкилоти ҷиддӣ рӯ ба рӯ ҳастанд:

Обшавии пиряхҳо, камшавии захираҳои оби тоза, афзудани хавфи офатҳои табиӣ ҳама ин паёмадҳо тағйирёбии иқлиманд, ки бештар ба кишварҳои кӯҳӣ зарба мезананд. Тоҷикистон, ки минтақаи кӯҳӣ буда, зиёда аз 9000 пиряхро дар бар мегирад, аз ин раванд сахт осебпазир аст.

Дар баъзе деҳаҳову минтақаҳои дурдасти кӯҳӣ дастрасӣ ба роҳ, соҳаи тандурустӣ, маориф ва хизматрасониҳои иҷтимоӣ дар кӯҳистон дар баъзе ҳолатҳо мушкилиҳо пеш меояд, ки бо тадбирҷуиҳои Ҳукумати мамлакат чунин ҳолатҳо пешгирӣ карда, ин боиси муҳоҷирати аҳолӣ аз деҳоти баландкӯҳ мегардад.

Аз сабаби нобуди алтернативаҳои иқтисодӣ, аксарияти аҳолии кӯҳӣ ба истифодаи шадиди замин, буридани ҷангалҳо ва чаронидани аз ҳад зиёди чорво рӯ меоранд, ки ба таназзули замин ва камшавии гуногунии биологӣ оварда мерасонад.

Тоҷикистон ҳамчун кишваре, ки 93 фоизи ҳудуди он аз кӯҳҳо иборат аст, дар ташаккули сиёсати байналмилалӣ оид ба рушди устувори кӯҳистон нақши хоса дорад. Пешниҳодҳои Тоҷикистон дар сатҳи ҷаҳонӣ, аз ҷумла ташаббуси "Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо" ва қабули қатъномаи “Ҳифзи пиряхҳо” дар СММ, мавқеи пешсафи кишварро дар ҳифзи муҳити кӯҳӣ нишон медиҳад.

Бо ташаббуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо дар назардошти минтақаи кӯҳи будани Тоҷикистон якчанд пешниҳодҳои муҳимми обу иқлим, ба созмони бонуфузи ҷаҳон, Созмони Миллали Муттаҳид пешниҳод карда шуд, ки хушбахтона қобили қабул пазируфта шуд.

Тоҷикистон ҳамчун кишвари пиряхдор ва кӯҳистон ба масъалаҳои экологӣ таваҷҷуҳи махсус дорад. Барномаҳои ҳифзи пиряхҳо, идоракунии захираҳои об, рушди сайёҳии кӯҳӣ ва таҳкими ҳамкориҳои минтақавӣ аз самтҳои муҳимми сиёсати давлатӣ ба шумор меравад. Эълони “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” барои соли 2025 аз ҷониби СММ ба ташаббуси Тоҷикистон қабул гардид ва ин иқдом ба ҷаҳон паёми муҳим дар бораи зарурати ҳифзи экосистемаҳои кӯҳи расонд.

Ҳамасола дар Тоҷикистон бахшида ба Рӯзи байналмилалии кӯҳ конфронсҳои илмӣ, форумҳо, намоишгоҳҳо, аксияҳои муҳитзистӣ ва чорабиниҳои омӯзишӣ доир мегарданд, ки ҳадафи онҳо баланд бардоштани сатҳи маърифати экологӣ ва ҷалби ҷомеа ба ҳаллу фасли мушкилоти кӯҳистон аст.

Хулоса, Рӯзи байналмилалии кӯҳ на танҳо як санаи ҷашнӣ, балки минбари муҳиме барои баррасии масъалаҳои ҳаётан муҳими экологӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии минтақаҳои кӯҳӣ мебошад.

Рушди устувори кӯҳистон, ҳифзи пиряхҳо, фароҳам овардани имкониятҳои беҳтари зиндагӣ барои аҳолии баландкӯҳ ва истифодаи оқилонаи манобеи табиӣ — инҳо вазифаҳое мебошанд, ки ҳамкорӣ ва ҳамраъйии ҷомеаи ҷаҳониро талаб мекунанд.

Барои Тоҷикистон ҳамчун кишвари кӯҳнишин, таҷлили ин рӯз муҳимияти хоса дорад, зеро на танҳо масъалаҳои миллӣ, балки вазифаҳои умумибашариро фаро мегирад.

Саидов А. Ходими хурди илмии Шуъбаи география ва зондкунонии Раёсати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Масъалаи ҳифзи ҳуқуқи инсон, пеш аз ҳама, ҳуқуқи занону кӯдакон, дар шароити муосир яке аз самтҳои асосӣ ва сарнавиштсози сиёсати ҷомеаи ҷаҳонӣ ва давлатҳои мустақил маҳсуб меёбад. Дар замоне ки ҷаҳон бо равандҳои мураккаби иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ рӯ ба рӯ аст, рушди устувор ва таҳкими суботи миллӣ бе таъмин намудани амният, ҳимояи ҳуқуқ ва таъмини зиндагии бидуни хушунат барои гурӯҳҳои осебпазир амри номумкин мегардад. Маҳз ба ҳамин хотир, маъракаи байналмилалии «16 рӯзи мубориза алайҳи хушунат» на танҳо як иқдоми рамзӣ, балки як зарурати глобалӣ барои бедор кардани афкори ҷамъиятӣ, таҳрик додани сиёсиятҳои давлатӣ, таҳкими қонунгузорӣ ва баланд бардоштани маърифати ҷомеа мебошад. Ин маърака, пеш аз ҳама, барои ҷалби таваҷҷуҳи ҷомеа ба мушкилоте равона мешавад, ки солҳо ва асрҳо ҳамчун падидаи пинҳонӣ вуҷуд дошта, ба муносибати нобаробари гендерӣ ва ба поймолшавии ҳуқуқи асосии инсон оварда мерасонанд.

Дар заминаи сиёсати давлатӣ ва иҷтимоии Ҷумҳурии Тоҷикистон низ масъалаи мубориза бо хушунат, махсусан хушунати оилавӣ, яке аз самтҳои афзалиятнок маҳсуб мешавад. Қабули Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи пешгирии зӯроварӣ дар оила» худ як марҳалаи муҳими ташаккули сиёсати ҳифзи ҳуқуқи занону кӯдакон гардид. Ин қонун ба мақомоти давлатӣ, ҷомеаи шаҳрвандӣ ва ҳар як шахс масъулият мегузорад, ки пешгирӣ, ошкор, баррасӣ ва пеши роҳи хушунатро ба таври муассир амалӣ созанд. Вале қонун танҳо як сарчашмаи ҳуқуқӣ аст. Барои он ки ҷомеа воқеан ба сатҳи зиндагии бидуни хушунат расад, зарур аст, ки ҳам пайкари иҷтимоӣ ва ҳам фарҳанги ҷамъиятӣ такмил ёбанд. Тавре ки ташфи қонун нишон медиҳад, қонунгузорӣ танҳо вақте самаранок мешавад, ки аҳолӣ дар ҳаққи он огоҳ бошанд, тафаккури иҷтимоӣ иваз шавад ва сиёсати давлатӣ бо мақсади таъмини муҳити бехатар ва солим ба таври ҳамаҷониба амалӣ гардад.

Дар ин замина, суханони Пешвои муаззами миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки борҳо таъкид кардаанд: «Ҷомеаи солим аз оилаи солим оғоз меёбад, ва ҳифзи ҳуқуқи занону кӯдакон вазифаи муқаддаси ҳар як инсони бонангу номус аст», ҳамчун чароғи раҳнамо барои сиёсати ҷомеа ва давлат хизмат мекунад. Пешвои миллат дар аксари суханрониҳои худ, махсусан дар мавриди масъалаҳои оила ва тарбияи насли наврас, зикр менамоянд, ки эҳтиром ба зан, ҳифзи ҳуқуқи кӯдак ва таҳкими оилаи солим барои суботи миллӣ, ваҳдати ҷомеа ва пешрафти иқтисодию фарҳангии кишвар заминаи асосӣ аст. Ин ҷумлаҳо, ки бар пояи арзишҳои инсонӣ ва фарҳанги тоҷикона асос ёфтаанд, нишон медиҳанд, ки мубориза бо хушунат танҳо як вазифаи техникӣ ё ҳуқуқӣ нест, балки баҳри пойдории сулҳу субот ва рушди давлати миллат аҳамияти бевосита дорад.

Занону кӯдакон, ки сутунҳои асосии оила ва ҷомеа ҳастанд, дар баробари ин гурӯҳҳои осебпазиртарин низ ба ҳисоб мераванд. Мавҷудияти хушунат нисбати онҳо метавонад таъсири ҷиддӣ ба тамоми сохтори иҷтимоӣ расонад. Хушунат на танҳо ҷисмонӣ, балки равонӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ буда, баъзан солҳо асари худро дар рӯҳи инсон боқӣ мегузорад. Кӯдаке, ки дар муҳити хушунат ба воя мерасад, эҳтимол дорад, ки дар оянда ё худ зӯровар шавад ё қурбонии навбатии зӯроварӣ шавад.

Ин раванд даврзании хушунат - яке аз хатарноктарин паёмадҳои иҷтимоӣ мебошад, ки рушди ҷомеаро бозмедорад, низоми оиларо суст мекунад ва ба ояндаи миллат захм мегузорад. Аз ин рӯ, таъмини муҳити бидуни хушунат барои кӯдакон ва занон натанҳо масъалаи ҳуқуқӣ ва ахлоқӣ, балки масъалаи амнияти миллӣ ва ояндаи давлат мебошад.

Дар ин раванд, тарзи ҳаёти солиму созанда ҷойгоҳи марказӣ дорад. Тарзи ҳаёти солим танҳо муносибат ба ғизо ё саломатӣ нест, балки маҷмӯи муносибати инсонӣ, фарҳангӣ ва ахлоқии шахс дар муҳити иҷтимоии худ мебошад. Оила, ки нахустин мактаби тарбия аст, бояд ба мактаби муҳаббат, эҳтиром, муколама ва ҳамдигарфаҳмӣ табдил ёбад. Омӯзиши малакаҳои муколамаи созанда, идоракунии эҳсосот, ҳалли муноқишаҳо, истифода накардани зӯроварӣ ҳамчун воситаи ҳал ин унсурҳои меҳварии тарзи ҳаёти солим мебошанд. Агар ин арзишҳо дар оила ҷорӣ шаванд, ҷомеа низ ба самти муҳити бехатар ва созанда таҳаввул меёбад. Ба ин хотир, худи маъракаи «16 рӯзи мубориза алайҳи хушунат» бояд на танҳо як силсилаи маърака, балки як фарҳанги доимии худогоҳӣ гардад.

Мубориза алайҳи хушунат дар ҷомеа аз нигоҳи илмӣ, ҳуқуқӣ ва иҷтимоӣ бояд ҳамаҷониба бошад. Яъне, ниҳодҳои давлатӣ барои татбиқи қонун масъуланд, ҷомеаи шаҳрвандӣ барои баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ ва дастгирии иҷтимоӣ масъул аст, мактаб ва донишгоҳ барои таҳкими тафаккури ҳуқуқӣ ва фарҳанги муосир масъуланд, ва ҳар як шахс барои эҳтиром ва риояи ҳуқуқи дигарон масъул мебошад. Ҳар қадаме, ки дар ин самт гузошта мешавад - аз баргузории тренингҳо то тадқиқотҳои илмӣ, аз ҷаласаҳои огоҳсозӣ то фаъолиятҳои ҳама дар роҳи коҳиши хушунат ва бунёди ҷомеаи бехатар саҳм дорад.

Дар ҷамъбаст бояд гуфт, ки «16 рӯзи мубориза алайҳи хушунат» танҳо як маъракаи муваққатӣ нест, балки як даъват ба худогоҳӣ, масъулият, фарҳанги инсонӣ ва ҷаҳонбинии муосир мебошад. Ҳимояи занону кӯдакон аз ҳама гуна шаклҳои хушунат на танҳо иҷрои қонун, балки пойдории оила, суботи ҷомеа ва ояндаи миллат аст. Ҷомеаи бидуни хушунат, ҷомеаи ояндабин, бомаърифат ва соҳибтафаккур аст; ҷомеае, ки инсон ва ҳуқуқи инсонро арзиши волотарин медонад. Агар мо имрӯз дарк кунем, ки ҳар як сухани сахт, ҳар як амал ва ҳатто ҳар як беэътиноӣ метавонад ояндаи як инсонро тағйир диҳад, пас масъулиятро бо дилу виҷдон қабул мекунем.

Зиндагӣ бидуни хушунат маънои зиндагӣ бо муҳаббат, эҳтиром, масъулият ва эҳё намудани фарҳанги инсониятро дорад. Ин зиндагиест, ки шоистаи ҳар фарзандамон ва ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон аст.

Шарифзода Сурайё, Раиси шурои занони «Бонувони муваффақ»-и Раёсати АМИТ

Ҳукумати Тоҷикистон илмро яке аз омилҳои асосии рушди кишвар ва олимонро захираи бузурги зеҳнии ҷомеа дониста, ба мақсади пешрафти ҳамаҷонибаи он ва беҳтар гардонидани шароити иҷтимоии кормандони соҳаи илм ҳамаи имкониятҳоро муҳайё намудааст.

Эмомалӣ Раҳмон

Бо шарофати сиёсати маорифпарваронаи Асосгузори Сулҳу Ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар тамоми Муассисаҳои олӣ ва муассисаҳои миёна (типи нав) бо озмоишгоҳҳои наву замонавӣ муҷаҳҳаз гардонида шудаанд. Бо пайрави ба ғамхориҳои сарвари давлат имрӯз ҳам бисёр устодон ва олимони барҷаста дар рушд ва тараққиёти химия органикӣ саҳми худро гузошта истодаанд ва ба дастоварҳои илмӣ ноил гардида истодаанд.

Химияи органикӣ ҳамчун яке аз бахшҳои муҳими илмҳои табиӣ ба ҳисоб рафта, ба омӯзиши пайвастаҳои карбондор ва механизми ҳосилшавии пайвастаҳои органикӣ машғул мебошад, ки ҳосилаҳои ин пайвастаҳо аҳамияти калони назариявию амалӣ ва иқтисодӣ доранд. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон химияи органикӣ тӯли даҳсолаҳои охир таҳаввулотҳои ҷадид рӯи кор омад, ки ба дастовардҳои баланди аҳамияти тадқиқотӣ ва саноатидошта, аз қабили кишоварзӣ, саноати сабук ва маишӣ, тиб ва ғайраҳо ноил гардидааст. Бо дарназардошти қонеъ гардонидани талаботи инсоният ба захираҳои табиӣ, зарурати коркард ва таҳқиқи манбаъҳои маводи хоми органиӣ (нефт, газ, ангишт) ба миён омад, ки омӯзиш ва таваҷҷуҳи олимони соҳаи мазкур айни муддао буда, омили муҳим ва стратегӣ маҳсуб мешавад. Аз инҷост, ки имрузҳо барномаи самаранокии истифодаи манбаъҳои табии химияи органикӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон амал карда, бо риояи конуниятҳои экологӣ ва технологияи муосири бепартов ва кампартовро роҳандозӣ кардаанд.

Таҳқиқотҳо дар самти омӯзиши химия ҳанӯз аз солҳои 40–50-уми асри гузашта дар Тоҷикистон оғоз ёфта, бо таъсиси муассисаҳои илмӣ – таҳқиқотӣ, аз ҷумла Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон ва як қатор муассисаҳои илмии дигар, ки кадрҳои арзандаи бозори меҳнатро дар бахши илмҳои табии аз ҷумла химия омода карданд, ки боиси рушди ин соҳа мусоидат намуд. Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷиҳати мавқеи геогрфӣ дорои захираҳои бузурги ангишт, флораҳои экстраксияшавандаи аҳамияти фармасевтидошта буда, таваҷҷуҳ ба химияи органикӣ муфид арзёбӣ мешавад. Аз инҷост, ки таваҷҷуҳ ба химияи органикӣ аз марҳилаҳи ибтидоӣ оғоз гардидааст. Солҳои 1960–1980-ум марҳилаҳои рушди тадқиқотҳо дар соҳаи химияи органикӣ ба шумор меравад. Ин давра бо таъсиси Пажӯҳишгоҳи химия ва технологияҳои химиявӣ (ҳоло ба номи академик В. Мансуров) ва саҳми олимоне чун, С. Ҳамидов ва В. Мансуров алоқаманд аст. Онҳо мактаби илмии худро бо равияи таҳқиқи пайвастаҳои табиӣ ва синтетикии дорои таъсири биологидошта таъсис додаанд. Бояд қайд кард, ки дар зери Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон соли 1977 институти Химия ба номи В.И.Никитин таъсис дода шуд. Дар заминаи институти Химия ба номи В.И.Никитин озмоишгоҳи “Синтези органикӣ” яке аз ду озмоишгоҳҳои аввалини институт мебошад, ки бо таъсиси онҳо таърихи илми химия ва фаъолияти худи институт дар Тоҷикистон оғоз гардид. Аввалин мудири ин озмоишгоҳ ва бунёдгузори он академик Василий Иванович Никитин буд. Афкори ва ғояҳои илмии ӯ самти асосии озмоишгоҳро ба даҳсолаҳои оянда муайян намуд. В.И.Никитин намояндаи мактаби олими машҳур В. Е. Фаворский буд, ки ӯ бо дастовардҳои беназир дар соҳаи химияи пайвастаҳои носер ба мисоли ҳосилаҳои атсетилен машҳур гардидааст.

Дар муддати на он қадар тӯлонӣ кормандони озмоишгоҳ муваффақиятҳои калонеро дар соҳаи синтези глитсеринҳои атсетиленӣ ва эфирҳои соддаи онҳо, реаксияҳои оксидшавӣ, дегидрататсия, ҳидрогенонидани ин моддаҳо ноил шудаанд. Дар ин самт саҳми олимони озмоишгоҳ А.Зегелман, В. Сидоренко, Е. Глазунова, С.Сабиров, Н.Глебова, Ю.Саркисов, М.Нарницкая, М.Самиев, И.Потапова, Г.Санюкович ниҳоят бузург аст. Дар солҳои охир олимони озмоишгоҳи “Синтези органикӣ” М.Ҷ. Исобоев, Э.Х. Пулатов, Т.А. Абдуллоев, бо ҳамроҳии шогирдонашон як қатор моддаҳои навъи ҳетеросиклиро аз диметилэтинилкарбинол синтез намуданд, ки дар соҳаи тиб аналогҳои он хусусиятҳои фаъоли биологиро зоҳир мекунанд. Олими тоҷик профессор Ғ.А.Тошбоев якумин шуда синтези нави 2,3-диметилнафталинро пешниҳод кардааст. Дигар олими мувафақи тоҷик С.Г. Бандаев, бошад аввалин шуда кушодашвии сиклопропанро кашф кардааст. Яке аз олимони барҷастаи биохимики тоҷик Ғ.М. Бобизода ва К. Ҳайдаров моддаи дорувории навъи тимотсин, тимофен ва тимогарро синтез намудаанд, ки барои пешгирии бемроиҳои сироятӣ, фишори системаи масуният истифода мешаванд. Як қатор олимони дигари тоҷик: Э.У. Нуъмонов, Ш. Холиқов, М.А.Куканиев, Ҷ.Х. Холиқов, Р. Усмонов, С.Ш. Шукуров ва дигарон дар соҳаи рушди химияи органикии тоҷик саҳми арзандаи худро гузоштаанд.

Тарақиёти химияи органикӣ бо дастовардҳои болозикр хотима наёфта, балки минбаъд боиси таъмини эҳтиёҷоти ҷомеаи Тоҷикистон ва берун аз он гардидааст. Дар тӯли даҳсолаҳои ахир, олимони тоҷик як қатор пайвастаҳои нави органикиро кашф ва синтез намудаанд, ки дорои таъсири зиддибактериявӣ, зиддивирусӣ ва зиддиомос мебошанд. Баъзе аз ин пайвастагиҳои синтезшуда ҳамчун моликияти зеҳнӣ дар шакли ҳуҷати расмии патент тасдиқ шудааст. Дар баробари ин, нашрияҳои илмӣ дар намуди китобҳо ва мақолаҳои илмии тадқиқотии зиёде дар маҷаллаҳои байналмилалӣ нашр шудаанд. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо талошу заҳматҳои ин олимони тоҷик корхонаҳои ТБШ, нуриҳои нитрогении Вахш, нуриҳои органикӣ фаъолият мекунанд. Бо роҳбарии академик Ҳайдаров К.Ҳ. ва доктори илми химия, профессор Кодиров А.Х. аввалин бор маводи доругии эфири глитсерин туршобаи ҳолат ва хенодезоксихолат синтез карда шудаанд, ки қобилияти ҳал кардани сангҳои талхадонро доранд. Қобилияти литолитикии ин маводҳо нисбат ба дигар маводхое, ки ба класси стероидхо дохиланд, беҳтаранд.

Муаллифон: Ходими калони илми озмоишгоҳи «Синтези органикӣ» н.и.х. Мавлонов Б.Г.

Докторанти PhD бахши 3-и озмоишгоҳи «Синтези органикӣ» Ҳаётов Н.А.