(дар ҳошия таҷлил ва рӯзи гиромидошти устод А. Рӯдакӣ)

Бӯи ҷӯи Мӯлиён ояд ҳаме,

Ёди ёри меҳрубон ояд ҳаме..

Ҳамасола 22-юми сентябр дар Ҷумҳурии Тоҷикистон Рӯзи Рӯдакӣ таҷлил мегардад. Дар аввалҳо таҷлили ин ҷашни хусусияти илмӣ ва фарҳангӣ дошт. Пас аз замони соҳибистиқлолӣ ба он мақоми расмӣ дода шуд ва соли 2002, бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун Рӯзи Рӯдакӣ пазируфта шуд.

Барои нигорандаи сатрҳо мояи ифтихор аст, ки анҷумани илмӣ-амалии байналмилалӣ зери унвони “Ҳикмати Рӯдакӣ” дар диёри шоир, деҳаи Панҷрӯд, ки бо ибтикори Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ва Донишкадаи омӯзгории Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо Вазорати илм ва маорифи Ҷумҳури Тоҷикистон ва ба муносибати арҷгузории бузургдошти сардафтари адабиёти тоҷику форс устод Абуабдуллоҳ Рӯдакӣ баргузор гардид. Дар мавзӯи “Шинохти Рӯдакӣ дар Покистон” дар партави мақолаи устоди шодравон Абдуғанӣ Мирзоев зери унвони “Захмаи чанги Рӯдакӣ” дар Покистон андешаронӣ намуд.

Бояд қайд намуд, ки дар асарҳои донишмандон, аз ҷумла китобҳои эҷодкардаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон номҳои адибону абармардони тамаддуни таърихи тоҷик ба хусус номи устод Абуабдуллоҳи Рӯдакӣ ҳамчун қофиласолори адабиёт, шоири бузург ва Одамушшуаро дар нахустсафҳаи таърихи адабиёти тоҷик бо ҳарфҳои заррин ва ҷовидонӣ сабт шудааст.

Рӯдакишиносӣ имрӯз ба як шохаи муҳими адабиётшиносии тоҷик табдил ёфта, шомили мақолаву рисолаҳои фаровон мебошад. Тамоми мардуми ҷаҳон бахусус миллати тоҷик бо ин абармарди олами адаб фахр намуда, номи неки ӯро пос медорад. Устод Рӯдакӣ чеҳраи маҳбубу маъруфи аҳли адаб буда, дар борааш суханони зиёди пурситоиш гуфта шудаанд.

Бар ин росто сардафтари адабиёти муосири тоҷик, аллома Садриддин Айнӣ ба осору омоли устод Рӯдакӣ таваҷҷуҳи махсус дошта, дар навиштаҳои худ борҳо руҷӯъ ба эҷодиёти ин шоири барҷаста кардааст. Мавриди зикр аст, ки рисолаи С.Айнӣ бо номи «Устод Рӯдакӣ» сухани тозае дар Рӯдакишиносӣ буда, дар бораи Одамушшуаро маълумоти ҷолибу тозае пешниҳод гардидааст. Дар он чунин қайд шудааст: «Шеърҳои Рӯдакӣ бисёр содаву табиист ва бар болои ин, бисёр лаззатбахш ва ҳаяҷоновар аст. Мо дар шеърҳои ӯ… тумтароқиҳои шоирони дигарро намебинем, аммо аз хондани онҳо чунон лаззат мебарем, ки бо хондани бисёр шеърҳои шоирони машҳури дигар ин лаззат кам муяссар мешавад. Агар мо шеърҳои Рӯдакиро «саҳли мумтанеъ» гӯем, мувофиқ меояд». Дар ҷойи дигар устод Айнӣ оид ба хусусиятҳои умдатарини шеъри Одамушшуаро мулоҳиза ронда, зимнан иброз медорад, ки «Забони шеъри Рӯдакӣ бисёр содаву оммафаҳм буда, ӯ калимаҳои арабиро кам истифода карда, аз суханҳои форсӣ-тоҷикӣ бештар содатарин ва оммафаҳмтаринашонро чида гирифта, ба кор мебарад». Дар ҳақиқат ашъори устод Рӯдакӣ равону самимӣ буда, хиради инсониро ба ваҷд оварда, ба дилҳо расида, ба хотирҳо нақш мебандад.

Донишманди мумтози тоҷик, адабиётшиноси варзида Абдулғанӣ Мирзоев яке аз муҳаққиқон ва рӯдакишиносӣ муваффақ мебошад, ки дар бораи ҳаёт ва эҷодиёти ӯ китоб зери унвони «Абӯ Абдулло Рӯдакӣ» эҷод кардааст. Ин олими номвар дар ситоиши султони шоирон, аз ҷумла, овардааст: «Умуман, мақоми Рӯдакӣ дар таърихи назми тоҷик аз ҷиҳати азамати худ бемонанд аст. Рӯдакӣ нафақат шаклҳо ва навъҳои назмро такмил дод, балки дар тамоми қисматҳои назми асри худ намунаҳои беҳтарини аввалин сабки шеърӣ – сабки туркистониро эҷод намуда, онҳоро аз ҷиҳати талаботи ғоявӣ ва бадеӣ ниҳоятдараҷа баланд бардошт».

Зикру ёди чунин фарзандони фарзонаи миллатро дар даврони истиқлолият аввалин маротиба ҳафт сол қабл Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мамлакат санаи 22 сентябрро чун рӯзи Рӯдакӣ поягузорӣ ва арҷгузорӣ кард, ки ҳамасола санаи мазкур тибқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон ба расмият дароварда шуда, аз соли 2008 дар кишвар ҷашн гирифта мешавад, ки он нишона аз ҳифз намудан ва арҷгузорӣ ба бузургон мебошад.

Нигорандаи сатрҳо бо ҳамроҳии устоди зиндаёд Тоҷиддин Мардонӣ дар нишасти мазкур аз ҷонибӣ Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ иштирок ва сӯханронӣ дошт, ки мақолаи банда “Шинохти Рӯдакӣ дар Покистон” дар партави мақолаи устод академик Абдуғанӣ Мирзоев зери унвони “Захмаи чанги Рӯдакӣ” дар Покистон иборат буд, ки дар он назарсанҷиҳои илмӣ доир ба қасидаи “Буи ҷуи Мулиён”-и Рӯдакӣ ва таъсири он ба нависандагони покистонӣ низ таҳқиқотӣ илмӣ намудааст.

Воқеан, арҷгузорӣ ба қаҳрамонони кишвар аз адабу шарофати ин ё он қавм аст, ки онҳоро чун намунаи адабӣ қадршиносӣ мекунанд. Дар воқеъ устод Рӯдакӣ яке аз шахсиятҳои нодире мебошад, ки дар ҷаҳон камназиранд.

Дар ниҳоят, мехоҳем чанд нуқтаеро ба ин муносибат баён намоем.

Мавриди зикри хос аст, ки устод Рӯдакӣ аз шоирони беҳамто ба шумор рафта, бо ташаббуси ӯ санги бунёдии адаби тоҷику форс гузошта шуда, то имрӯз ба авҷи камолот расидааст. Бояд қайд намуд, ки ашъори устод Рӯдакӣ поягузорӣ адабу илм буда, хонандаро огоҳ мекунад, ки бидуни ин ду ҳаёти инсонҳо ба таври хуб дурахшону фурузону тобанда намемонад. Инчунин, эътироф бояд кард, ки устод Рӯдакӣ аз нобиғагонест, ки тавассути “Буйи ҷуйи Мулиён”-и худ заминаи асосии меҳру муҳаббат ба ватан ва ватандӯстиро таҷассум кардааст.

Дар охир бояд қайд намуд, ки вазифаи устод Рӯдакиро чунин медонаду мешиносад: “инсон бояд дар ҳама кор ва зиндагии худаш ба халқ бо нияти нек хизмат карданро фаромӯш накунад”. Ҳамин тариқ, ӯ ҷаҳонро мисли дарёе медонад, ки агар кас хоҳиши аз он гузаштан дошта бошад, бояд дар зиндагӣ талош варзад то некӣ кунаду аз некномӣ ёдгорие ба вуҷуд оварад, то ҳамаи аҳли башар аз он партави нуронӣ файз намояд ва ба қавли худи шоир:

Ин ҷаҳонро нигар ба чашми хирад,

Не бад-он чашм, к-андар ӯ нигарӣ.

Ҳамчу дарёст в-аз накӯкорӣ,

Киштие соз, то бад-он гузарӣ.

Мирсаид Раҳмонов - ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Шуҳрати шоирии Абуабдуллоҳ Ҷаъфар ибни Муҳаммад Рӯдакӣ (860-941) бартари шоирони Арабу Аҷам, ифтихори шоирони ҷаҳон, соҳибқирони шоирӣ, Одамушшуаро, рӯзгору осори ӯ, ҳунару хислату сифоти ӯ шуруъ аз замони худи ӯ дар тазкираву ашъори адабиёти беш аз ҳазорсолаи мо омӯхта, таърифу тавсиф шудааст. То имрӯз шуълаи оташи муҳаббати ихлосмандону алоқамандони шеъри Устод Рӯдакӣ фурӯзон аст, аз ҷумла машъалбардорони рӯдакишиносӣ дар Тоҷикистон дар масири қадимии сунани шинохту таҳқиқи Рӯдакӣ гомҳои устуворе мениҳанд. Рӯдакишиносиро дар Тоҷикистон муҳаққиқон ба се давра ҷудо кардаанд: 1) давраи аввал аз замони Рӯдакӣ то ибтидои қарни ХХ; 2) аз солҳои бисти қарни ХХ то соли 1956; 4) аз соли 1956 то имрӯз. Хушбахтона, дар даврони истиқлолу озодии Тоҷикистон рӯдакипажуҳӣ вусъат пайдо карда, таҳқиқоти зиндагиву осори Рӯдакӣ аз нигоҳу равишҳои тоза, берун аз қайду банду маҳдудиятҳои милливу фарҳангиву мазҳабӣ анҷом мешуданд, ки сафаҳоти тозаеро дар рӯдакишиносӣ боз карданд. Президенти ҶТ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин маврид мегӯянд, ки “Ва танҳо дар шароити соҳибистиқлолӣ ва соҳибихтиёрии Тоҷикистон мо имкон пайдо кардем, ки ба кору пайкори абармардони илму адаб, таъриху фарҳанги оламшумули гузаштаи худ арҷ гузошта, номашро зинда нигоҳ дорем, ки дар садри онҳо устод Рӯдакӣ қарор дорад” (Чеҳраҳои мондагор,234). Ба ин далел рӯдакишиносии даврони Истиқлолро метавон давраи нав – аз соли 1991 то имрӯз ҳисобид.

1.Нусхашиносӣ ва чопи осори Рӯдакӣ дар Тоҷикистон.

Аз замони ба даст овардани истиқлол дар Тоҷикистон таваҷҷуҳ ба ҳаёту осори Одамушшуаро бештар гардид. Дар самти рӯдакишиносӣ донишмандони Академияи илмҳо пешсаф буда, корҳои назаррасеро дар ин замина анҷом доданд. Аз ҷумла, китоби “Андарзномаи Рӯдакӣ” (1991), мураттиб Мирзо Муллоаҳмадов аз аввалин меваи даврони озодии фикрӣ, фарҳангиву адабист, ки 210 абёти андарзу ахлоқии парокандаи шоирро ба забонҳои тоҷикӣ, русӣ ва ҳуруфи форсӣ фаро гирифтааст.

Ба муносибати ҷашни 1100-солагии давлати Сомониён, соли 1999 маҷмуаи ашъори Рӯдакӣ бо номи “Насими Мӯлиён” мураттиби он Асрори Раҳмонфар бо пешгуфторе дар бораи “тартибу танзими мероси манзуми Рӯдакӣ”, ки онро аз чаҳор марҳала медонад, ба табъ расидааст.

Соли 2000 бо эҳтимоми Сайидрасули Мусавӣ, Масъуди Қосимӣ ва Азиз Мирбобоев “Девони Одамушшуаро Абуабдуллоҳ Рӯдакӣ” ба чоп расид, ки мураттибон бисёр иштибоҳоти чопҳои қаблиро ислоҳ кардаанд ва яке аз чопҳои мусаҳҳаҳи ашъори устод Рӯдакӣ мебошад.

Китоби профессор Абдуманнони Насриддин “Рӯдакӣ (нусхашиносӣ ва нақду баррасии ашъори бозмонда)”, ки пажуҳиши чандинсолаи устод доир ба матншиносии осори боқимондаи шоир, мансубияти ашъори ӯ, муқоисаву муқобалаи ашъори ӯ бо шоирони дигар ва бахши дувуми китоб “девони Рӯдакии Самарқандӣ” мебошад, ки бар асоси нусхаи Саъид Нафисӣ ва И.Брагинский таҳия шуда, тамоми ашъори бозмондаи то замони мо расидаро фаро мегирад, ки маъхази ҳар як байт дар он нишон дода шудааст.

“Девон”-и Рӯдакӣ ба истиқболи 1150-солагии Рӯдакӣ дар шаҳри Олмотӣ (2007) бо тасҳеҳу тавзеҳи Қодири Рустам ба чоп расид. “Иқдоми ӯ дар ҳалли масъалаҳои интисоби байтҳо ба Рӯдакӣ ва шоирони дигар, нусхабадалҳо ва ихтилоф дар шарҳи вожаҳои ашъори шоир” сазовори таҳсин аст (7).

Силсилакитоби “Ахтарони адаб” иборат аз 50 ҷилд соли 2007 бо чопи ашъори Абуабдуллоҳ Рӯдакӣ оғоз ёфт.

Ба муносибати 1150-солагии Рӯдакӣ чандин маҷмуаҳои шеърии Одамушшуаро ба забонҳои тоҷикӣ, форсӣ, русӣ ва англисӣ табъ расиданд, ки барои муаррифии Устод Рӯдакӣ ба миллатҳои дигар беҳтарин иқдом аст: 1) бунёди байналмилалии забони тоҷикии форсӣ “Девони Рӯдакӣ”-ро бо кӯшиши Усмон Назир ва паёми табрикии Президенти ҶТ Эмомалӣ Раҳмон дар асоси нашрияҳои пешин ба табъ расонд; 2) бо кӯшиши Расул Ҳодизода ва Алии Муҳаммадии Хуросонӣ матни илмиву интиқодии “Девони ашъори Абуабдуллоҳ Ҷаъфар ибни Муҳаммад Рӯдакӣ” бо ҳуруфи форсӣ ва пешгуфтори Алиасғари Шеърдӯст ва мақолаҳои таҳякунандагони матн доир ба шуҳрати ҷаҳонии Рӯдакӣ, нашри осори бозмондаи шоир ва равиши танзими девони мазкур дар нашриёти “Пайванд”-и сафорати Ҷумҳурии Исломии Эрон ба табъ расид. Ин девон на ҳама абёти бозёфтшудаи осори Рӯдакиро фаро мегирад, бинобар ин “наметавон матни девони мазкурро комил шуморид” (9). Инчунин дар заминаи ин девон китоби “Ашъори мунтахаби Рӯдакӣ” барои дабиристонҳо омода гардид.

Маҷмуаи шеъри Рӯдакӣ иборат аз 257 байти қасоид, маснавӣ, ғазал ва абёти парокандаи шоир, инчунин маҷмуаи ашъори Лоиқ, Камол Насрулло ва Гулназар дар бораи ҷовидонагии Одамушшуаро дар китоби “Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ – султони шоирон” бо кӯшиши Халифа Ҷумъазода ва Қ.Афғонов (2007) аз чоп баромад.

Китоби “Андар шинохти Рӯдакӣ”-и (2007) омоданамудаи Ҷамилаи Ҷамол барои хонандагону омӯзгорони мактаб таҳия шудааст. Китоб аз 5 боб иборат буда, 4 боби он зиндагӣ ва осори шоир, намунаи иншо дар бораи Рӯдакӣ ва боби панҷуми он панду андарзҳои бузургон дарҷ гадидаанд.

Бо вуҷуди теъдоди зиёди интишори ашъори Одамушшуаро адабиётшиносон ба ин назаранд, ки “осори Рӯдакӣ ба нашри илмӣ-интиқодии дар асоси манбаъҳои муътамад омода гардида ва бо зикри тафовути нусхаҳо ва таҳқиқи амиқи матншиносӣ зарурат дорад” (7, 48)

2.Асарҳои бадеӣ дар бораи Устод Рӯдакӣ.

Шоиру нависандагони муосири мо суннатҳои нависанда Сотим Улуғзода ва коргардон Борис Кимёгаровро, ки филми “Қисмати шоир”-ро офарида, шукӯҳу шаҳомати Рӯдакиро афзун намудаанд, идома дода, асарҳои бузургҳаҷме эҷод кардаанд. Аз ҷумла, дар романи Равшани Ёрмуҳаммад “Ишқи Рӯдакӣ”, драмаи Ғаюр Растагор “Рӯдакӣ дар Самарқанд ё офтоб омад далели офтоб” лаҳзаҳои муҳимму пурмоҷарои рӯзгори шоир тасвир шудаанд”, ки дар шинохти Одамушшуаро, аҳвол ва осори ӯ саҳми беандоза гузоштаанд (9).

Асари “Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ: Зиндагӣ ва марги дигар”- и Қодири Рустам (2003) қиссаи бадеӣ дар бораи ихтилофоти замони мо дар ҷомеа мебошад, ки аз забони худи Рӯдакӣ бозгӯӣ шудааст.

Силсилаи ашъори шоирон дар васфи Одамушшуаро дар матбуоти даврӣ ва маҷмуаҳои шеърӣ ба табъ расида, бахше аз онҳо аз ҷониби ҳунармандон бо оҳанг суруда шудаанд: аз ҷумла шеърҳои “Дилам ба Рӯдакӣ сӯзад”, “Тулӯи қуллаҳо”, “Ду шеър барои Одамушшуаро”-и Гулназар; ашъори Гулрухсор “Забони Рӯдакӣ”, “Ашки “Ҷӯйи Мӯлиён”; шеъри “Рӯдакӣ бояд, ки ояд бори дигар бар ҷаҳон”-и Камол Насруллоҳ; шеъри Шаҳрияи Аҳтамзод “Давоми Рӯдакӣ”; шеъри “Шикасти Сомониён”-и Ато Мирхоҷа; ашъори Асрори Раҳмонфар “Санои Рӯдакӣ”, Абдураззоқи Раззоқ “Дарди халқ ояд ҳаме”.

Шоир Гулназар мегӯяд:

Ӯ зинда бувад, гӯр макун Рӯдакиро,

Аз обу гилат дур макун Рӯдакиро.

Чашмони туро ба рӯи миллат бикушод,

Бо кӯрии худ кӯр макун Рӯдакиро.

3.Паҳлуҳои мухталифи осори Рӯдакӣ, рӯзгору муҳити зиндагӣ ва аҳволи ӯ дар бахшҳои адабиётшиносиву, забоншиносӣ, таърих, ҳунару мусиқӣ аз ҷониби муҳаққиқони тоҷик дар даҳаҳои охир пажӯҳиш шудаанд.

Дар бахши адабиётшиносӣ масъалаҳои таърихи шинохту таҳқиқи Рӯдакӣ дар китобҳои Саъид Нафисӣ (1382), Бадеъуззамон Фурӯзонфар (1380, 18-25), Бертелс Е. Э. (1988, 261-300), Мирзоев А. (1958), Брагинский И.С. (1964, 384-441), Афсаҳзод А. (2003), Асрори Раҳмонфар (1999, 3-39), дар муқаддимаҳои чопи ашъори шоир, дар мақолаҳои донишнома (энсиклопедия)-ҳо ва мақолаҳои таҳқиқӣ хеле батафсил баррасӣ шудаанд. “Дар ҳар давраи Рӯдакишиносӣ як ё чанд асари ҷамъбастие офарида шудаанд, ки баррасиҳои муҳаққиқони оламро арзёбӣ менамоянд” (9,15). Асосгузори адабиёти муосири тоҷик Садриддин Айнӣ бунёдгузори мактаби рӯдакишиносӣ дар Тоҷикистон буда, асари ҷамъбастие бо номи “Устод Рӯдакӣ”-и Садриддин Айнӣ (1944) навиштаанд, ки баъдан ин суннатро донишмандон Саъид Нафисӣ (Рӯдакӣ), А.Мирзоев (Абӯ Абдулло Рӯдакӣ) идома додаанд. Аз асарҳои марҳилаи нав, яъне даврони Истиқлоли Тоҷикистон китоби адабиётшиноси маъруф Аълохон Афсаҳзод “Одамушшуаро Рӯдакӣ” ва тарҷумаи китоби “Рӯдакӣ: рӯзгор ва осор, таърихи таҳқиқ”-и (2008) ховаршиноси Русия А.Тоҳирҷонов аз пажуҳишҳои тозаи даврони истиқлол маҳсуб меёбанд.

Дар даврони Истиқлол равишҳои наве дар рӯдакипажӯҳӣ падид омаданд, монанди озодии фикрӣ дар баёни матлаб, рӯ овардан ба суннатҳои қадимии фарҳангиву мазҳабӣ, таҳлили масъалаҳои инъикоси воқеияти иҷтимоӣ дар ашъори Рӯдакӣ.

Пажуҳиши муфассалу арзишманди ҷамъбастӣ дар атрофи рӯзгор ва осори Рӯдакиро профессор Аълохон Афсаҳзод анҷом додааст, ки бо номи “Одамушшуаро Рӯдакӣ” (2003, 2008) ба табъ расидааст. Китоб аз 4 боб – “Муҳити зисти Рӯдакӣ”, “Зиндагиномаи устод Рӯдакӣ”, “Осори дастраси Устод Рӯдакӣ”, “Бадеиёти осори Устод Рӯдакӣ” иборат аст, ки ба таърихчаи рӯдакишиносӣ як ҷаҳон андешаҳои илмии тоза зам намудааст. Ҳарфи тозае, ки дар ин китоб ироа шудааст, нобинои модарзод набудани Рӯдакӣ ва “саду ҳаштсаду даҳ ҳазор байт сурудани Рӯдакӣ” мебошад. Устод Афсаҳзод дар бораи таълифи ин рисола мегӯяд: “Асосгузор ва сардафтари адабиёт будан аслан маънии қабл аз дигарон асар навиштанро надорад. Рӯдакӣ бо хидматҳои бузургаш ба ин мақоми шоистаи таърихӣ соҳиб шудааст, ки ин рисола барои равшан кардани баъзе ҷиҳатҳои он навишта гардид” (7, 153).

Асари ҷамъбастии дигар дар Рӯдакишиносӣ “Рӯдакӣ: рӯзгор ва осор, таърихи таҳқиқ”-и ховаршиноси Русия Абдуҷаббор Тоҳирҷонов мебошад, ки аз ҷониби Мирзо Муллоаҳмадов (2008) тарҷума шуда, ҳам дар Тоҷикистон ва ҳам дар Эрон ба табъ расид. Асари мазкур аз чанд ҷиҳат ҷолибу арзиши баланди илмӣ дорад: 1) муаллиф манбаъу сарчашмаҳои марбут ба Рӯдакӣ, аз ҷумла адабиёти арабиро гирдоварӣ ва баррасӣ намудааст; 2) ба баҳс кашидани бархе аз масоили норавшан дар бораи Рӯдакӣ, аз ҷумла масъалаи нобиноии Рӯдакӣ ва бо далелҳо собит сохтани тирачашми модарзод будани ӯ ва ҳақиқати таърихӣ надоштани кӯр кардани Рӯдакӣ; 3) масъалаи қарматӣ будани Рӯдакиро муаллиф баррасӣ карда, дар асоси сарчашмаву манобеи зиёди илмӣ ба чунин натиҷа мерасад, ки “Насри 11, Балъамӣ ва Рӯдакӣ ба қарматия ҳеч муносибате надоштанд” (9;15).

Адабиётшинос Саъдоншо Имронов пажуҳишу суханрониҳои худро дар маҷмуаи “Ёдномаи Устод Рӯдакӣ” (2001) ба тартиби таълифашон мураттаб сохтааст, ки дар онҳо сухан аз боби миқдори шеъри Рӯдакӣ, ашъори тозаи Рӯдакӣ дар “Хайрулбаён”, кашфи манбаъи як байти Рӯдакӣ меравад.

Шарифмурод Исрофилниё дар китоби “Хизонаи пурганҷ” (2001) маълумоти мухтасаре доир ба рӯзгор ва осори Рӯдакӣ дода, шеърҳои “Бӯйи Ҷӯйи Мӯлиён”, “Шикоят аз пирӣ” ва “Баҳори хуррам”-ро шарҳу тафсир кардааст.

Китоби “Рӯдакӣ ва рӯдакишиносон”-и Мирзо Муллоаҳмадовро низ метавон дар ин саф муаррифӣ кард. Он аз ду бахш иборат буда, дар бахши нахуст таҳқиқоти солҳои охир навиштаи Мирзо Муллоаҳмадовро фаро мегирад ва дар бахши дувум муҳаққиқ дар бораи 20 донишманди маъруфи рӯдакишинос иттилооти зиқимат медиҳад.

Аз китобҳои дигари арзишманд дар самти рӯдакишиносӣ рисолаи адабиётшиноси маъруф Абдунабӣ Сатторзода бо номи “Аз Рӯдакӣ то Лоиқ” мебошад, ки дар он мақолаҳои дар солҳои охир навиштаи муаллиф, аз қабили “Қасидаи “Модари май” ва шеъри мадҳия”, “Шеъри ҳолия дар замони Сомониён”, “Рӯдакӣ ва адабиёти замони бостони Ҳинд”, “Рӯдакӣ ва таҳқиқи сабки адабӣ дар шеър”, “Бунёди Рӯдакӣ ва дурнамои рушди рӯдакишиносӣ” ва амсоли инро фаро мегирад.

Соли 2008 китоби шарқшиноси маъруф И. С. Брагинский “Абуабдуллоҳ Ҷаъфари Рӯдакӣ” аз ҷониби Шодӣ Шокирзода ба забони тоҷикӣ тарҷума шуда ,бо муқаддимаи ӯ ба табъ расид.

Субҳони Амир дар асараш “Рӯдакӣ – падидаи нодир ва ҷаҳонии тамаддуни аҳди Сомониён (1999) “аз дидгоҳи тоза ба ҷанбаҳои ноаёни ҳаёти адабии замони шоир амсоли таъсири унсурҳои дини масеҳӣ, зуҳури барҷастаи худшиносиву ифтихори миллӣ дар маҳдудиятҳо нигариста, яке аз омилҳои шуҳрати ҷаҳонӣ пайдо кардани шоирро дар иртиботи ӯ бо давлати Сомониён ва ифодаи ормонҳои озодихоҳиву истиқлолталабӣ медонад”, сипас соли 2015 ин китобро бо замми 6 мақолаи дигар дар бораи Рӯдакӣ соли 2015 бо номи “Устод Рӯдакӣ – аввалин шоири миллӣ ва ҷаҳонӣ” (2015) ба чоп расонд, ки дар он сухан аз муаммову иштибоҳоте дар шарҳи аҳволу осори шоир меравад ( 9, 208).

Дар рисолаи илмӣ-оммавии Мирзо Муллоаҳмадов ва Сурайё Қурбонова “Абуабдулло Рӯдакӣ” (2006) сухан дар бораи шуҳрати ҷаҳонии шоир, рӯзгору осор ва замони зиндагии ӯ бар асоси сарчашмаву манобеи илмӣ ва абёти худи шоир, таърихчаи гирдоварӣ ва нашри абёти шоир, мазмуну мундариҷаи абёти шоир дар кишварҳои Тоҷикистон, Эрон ва Русия меравад.

Мақолаҳои мутааддиде аз ҷониби донишмандони муътабар ва муҳаққиқони дақиқназар Расул Ҳодизода, Аҳрор Мухторов, Аълохон Афсаҳзод, Нуъмон Неъматов, Худоӣ Шарифзода (Мазмунҳои иҷтимоӣ дар шеъри Рӯдакӣ, Диди замонии сабки шеъри Рӯдакӣ, Адабиёти аҳди Сомониён, Рӯдакӣ ва Шаҳиди Балхӣ, Шеъри Рӯдакӣ ва шакли байти Адабиёти классикӣ, Нақди шеъри Рӯдакӣ (аз оғоз то асри XIII)), Абунабӣ Сатторзода, Абдуманнон Насриддин, Носир Салимов, Кароматуллоҳ Олимов, Тоҷиддин Мардонӣ, Аскаралӣ Раҷабов, Матлубаи Мирзоюнус, Умеда Ғаффорова, Замира Ғаффорова, Фахриддин Насриддинов, Абдушакур Абдусаттор, Файзуллоҳ Бобоев, Амрияздон Алимардон (Тарҳрезии ғазал дар замони Оли Сомон, 1998; Озодии андеша, эътиқод ва маънавиёт дар аҳди Сомониён, 2003), Саидумрон Саидов, Валӣ Самад, Аламхон Кӯчаров, Шоҳзамон Раҳмонӣ, Алии Хуросонӣ (Ҷустуҷӯҳои илмӣ дар заминаи намунаҳои тозаи ашъори устод Рӯдакӣ, 2007), Субҳон Амирқулов (Рӯдакӣ – падидаи нодир ва ҷаҳонии тамаддуни аҳди Сомониён,1991) Шодӣ Шокирзода, Вафо Элбойзода (Ба даври адл; Каломи Рӯдакӣ воломақом аст; Забони Рӯдакӣ ҳаргиз намемирад, Илоҳиёт дар ашъори Рӯдакӣ), Саъдуллоҳ Раҳимов дар маҷаллаву маҷмуаҳои илмӣ ва рӯзномаҳо чоп шудаанд.

Дар китоби “Рӯдакӣ: дирӯз ва имрӯз”, ки бо ибтикори Аскаралӣ Раҷабов таҳия шудааст, 30 мақолаи донишмандони рӯдакишиноси маъруфи ҷаҳонӣ гирдоварӣ шуда, соли 2007 дар Душанбе интишор ёфтааст.

Аз корҳои тоза дар самти рӯдакишиносӣ пажӯҳиши зиндаёд профессор Расул Ҳодизода бо номи “Рӯдакӣ дур аз наздик” мебошад, ки бо вероишу бознигории донишманди маъруфи эронӣ Муҳаммадҷаъфар Ёҳақӣ чанде пештар дар чопхонаи “Хирадгон”-и Машҳад ба чоп расид.

Инчунин китоби “Рӯдакӣ”-и Саид Нафисӣ соли 2022 бо кӯшиши Ҷаъфар Ранҷбар ва Масъуд Миршоҳӣ ба хатти сириллик баргардон ва дар Душанбе чоп ва рӯнамоӣ гардид.

Маҷмуаҳо. Ду шумораи фаслномаи адабиву фарҳангии “Рӯдакӣ”-и Ройзании фарҳангии Ҷумҳурии Исломии Эрон дар Тоҷикистон бо мақолаҳои Худоӣ Шарифзода, Саҳобуддин Шаҳобуддинов, Амрияздон Алимардонов, Камол Айнӣ, Мирзо Муллоаҳмад, Тоҷиддин Мардонӣ, Абдуманнон Насриддинов, Фахриддин Насриддинов, Алии Хуросонӣ, Тоҷибой Келдиёров ба табъ расиданд, ки ба масъалаҳои тозаи рӯдакишиносӣ бахшида шудаанд (Рӯдакӣ, 8-9, соли 2015). Пажӯҳишҳои муҳаққиқон саҳифаҳои наве дар рӯдакшиносӣ ва кашфи осори ӯ боз карданд, аз ҷумла Саҳобуддин Шаҳобуддинов ду байти тозаи шоирро аз як нусхаи қадимии Қуръони карим, ки дар маркази мероси хаттии АМИТ маҳфуз аст, пайдо кардааст.

Дар ҳафтаномаи Иттифоқи нависандагон “Адабиёт ва санъат” дар даврони истиқлоли Тоҷикистон даҳҳо мақолаи илмӣ интишор ёфтаанд, ки маълумоти тозаеро ба рӯдакишиносӣ зам кардаанд: Қодири Рустам “Як байти мансуб ба Рӯдакӣ дар номи бостонии Мовароуннаҳр” (4.11.2004,№44, саҳ.11), Рӯзӣ Аҳмад “Дар ҷустуҷӯи фолклори диёри Рӯдакӣ” (14.12.2006, №49-50,с.6), Аҳрор Мухторов “Рӯдакӣ ва вазир Ҷайҳонӣ” (01.02.2007, №5, саҳ.11), Абдунабӣ Сатторзода “Рӯдакӣ ва шеъри рӯдакивор” (01.03.2007, №9, саҳ.4-5),

Соли 2014 “Ёдномаи Устод Рӯдакӣ” маҷмуаи мақолаҳои рӯдакишиносони маъруф аз қабили дуктур Асғари Додбеҳ, дуктур Алиашраф Муҷтаҳиди Шабистарӣ, Саҳар Ваҳдатии Ҳусайниён, Муҳаммадҳасани Санъатӣ, Абдулқайюми Қавим, Муҳаммадҳусайни Ямин, Партави Нодирӣ, Орифи Навшоҳӣ, Александр Гейзер ва дигарон дар нашрияи академии “Дониш”-и Академияи улуми Тоҷикистон интишор ёфта, паҳлӯҳои наву тозаи рӯдакишиносиро таҳқиқ кардаанд.

Маҷмуаи “Рӯдакӣ рафту монд ҳикмати ӯй” (2020) бештар аз 70 мақолаву чакидаҳои суханрониҳои иштирокчиёни анҷуманҳои илмиест, ки ҳамасола 23 сентябр дар Панҷекат ва Панҷрӯд доир мегардад, ки бо ибтикори Донишкадаи омӯзгории шаҳри Панҷекат ба табъ расидааст. Мақолаҳо ба забони тоҷикиву русӣ, ӯзбакиву англисӣ буда, масъалаҳои адабиётшиносӣ, матншиносии осори Рӯдакӣ, пайванди адабии шоирони баъдӣ бо Рӯдакӣ, масоили забоншиносӣ, масоили таърихӣ, аз ҷумла давлатдорӣ ва ҳунарро фаро гирифтаанд.

Дар бахши забоншиносӣ пажуҳишҳое дар атрофи ҳунари суханварӣ, бунёди вожагонӣ ва хусусиёти забони осори Устод Рӯдакӣ анҷом шудааст, ки муҳимтарини онҳо асарҳои профессор Мукаррама Қосимова “Сомониён ва анҷоми ташаккули забони адабӣ”, Қ. Мухторӣ “Хусусиятҳои луғавию-услубии ашъори Рӯдакӣ”, Б. Ғаффор “Шоири Хуросон”, Х. Муҳаммадзод “Забони осори Рӯдакӣ”, Ф.Шарифзода “Ҷумлаи байти шеъри Рӯдакӣ”. Таҳқиқоти доманадореро дар боби забон ва услуби калимаҳо, баромади таркиби луғавии осори шоир, хусусиятҳои наҳвии ашъори Рӯдакиро Қ.Мухторӣ анҷом додааст.

Дар бахши мусиқӣ ва ҳунар. Муносибати Рӯдакӣ ба мусиқӣ ва суруд аз ҷониби донишмандон ва пажӯҳишгарон ба ҳар наҳве шарҳу тавзеҳ шудааст. Ҷалоли Холиқии Мутлақ дар китоби «Гули ранҷҳои куҳан» роҷеъ ба ин гуна фаъолиятҳои Рӯдакӣ менависад: «Дар аҳди Сомониён Рӯдакӣ идомадиҳандаи шеваи шоирии дарбори Хусрави Парвиз аст. Рӯдакӣ сароянда ва хонанда ва навозанда, охирин ва шояд муҳимтарин намояндаи суннати шоирии дарбории Эрони қадим аст» (17, 25).

Оҳангсози тоҷик Хайрулло Абдуллоев соли 1998 тарона- композитсияи “Бӯйи ҷӯйи Мӯлиён”-ро эҷод кард, ки онро ҳунарманди мардумии кишвар Қурбоналӣ Раҳмонов бо гурӯҳи овозхонони “Сомон” сурудаанд. Тарона иборат аз аз се бахш буд: мусиқии ҳазин, ки манзараи дурӣ аз ватан пеши назар меорад; бахши дувум оҳанги мутантан, ки баргашт ба ватанро баён мекунад; бахши сеюм садои ором, ифодагари расидан ба ҳаёти боромиш аст.

Лола Азизова ҳунарманди шоистаи Тоҷикистон суруди оҳангсози маъруфи тоҷик Ф.Солиев “Ушшоқи Рӯдакӣ” (Мушавваш аст дилам аз карашмаи Салмо)-ро бо маҳорати вежа иҷро мекунад. Ҳунарпешаи театри вилояти Хатлон Маҳмадалӣ Айюбов се ғазали Рӯдакӣ – “Чун теғ ба даст орӣ мардум натавон кушт”(1980), “Дило то кай ҳамеҷӯйӣ манеро”(2008) ва “Эй дар ҳама мирони ҷаҳон ёфта шоҳӣ”-ро оҳанг баста (2008), сурудааст.

Инчунин мақолаҳои С.Ҳамад “Рӯдакӣ чанг баргирифту навохт”, Ҷ.Обидпур “Ритмикаи ашъори устод Рӯдакӣ” дар атрофи ҳунари навозандагии Одамушшуаро ва ба оҳанг пардохтани шеъри ӯ мебошанд.

Дар бахши таърих. Мақолаҳои мутааддиде дар атрофи таърихи сиёсию фарҳангии замони Сомониён, ҷуғрофиёи таърихии шаҳри Бухоро, муҳити фарҳангии Бухоро ба табъ расиданд, ки марбути рӯдакишиносӣ ҳам ҳастанд, аз ҷумла Аҳрор Мухторов “Рӯдакӣ ва мероси ӯ” (2008), Р.Бойматов: “Девони ҳисаба”, “Девонсолории сомониён”, “Зардуштиёни асри Рӯдакӣ”; Маъруф Исоматов “Варо бузургию неъмат зи Оли Сомон буд”, “Устод Рӯдакӣ ва Балъамиён”.

Мақолаи Қаюмова М. “Зеварот ва тазйиноти ороишӣ дар замони Рӯдакӣ” дар радифи баррасии масоили ҳунарӣ, инчунин вобаста ба корбурди вожагони тазйиноту ороиш мулоҳизоти ҷолиб дорад ва ин паҳлуи ашъори Рӯдакӣ таҳқиқи тоза мебошад.

Дар бахши тиббу набототшиносӣ. Муҳаққиқ М. Ҳоҷиматов дар асари худ “Ҳаким Рӯдакӣ” тасвири гулу гиёҳ дар ашъори Рӯдакӣ ва муносибати шоир ба улуми табиатшиносӣ ва тиб мавриди баррасӣ қарор гирифтанд.

Ҳамоишҳо. Ҳамасола рӯзи 22 сентябр (1 меҳр) дар Тоҷикистон рӯзи бузургдошти Одамушшуаро Рӯдакӣ дар тамоми муассисаҳои таълимиву илмии кишвар баргузор мешавад. Илова бар ин, ҳамоишҳои ҷумҳуриявиву байналмилаӣ низ баргузор мешаванд. Ҷашни 1150-солагии Устод Рӯдакӣ бо қарори ЮНЕСКО 6-7-уми сентябри соли 2008 дар Тоҷикистон, 18 июн дар толори Созмони Милали Муттаҳид бо иштироки 190 кишвари ҷаҳон бо суханронии Дабири кулли созмон Пан Ги Мун бошукӯҳ баргузор шуд, ки аз Тоҷикистон адабиётшиноси маъруф Мирзо Муллоаҳмадов дар он суханронӣ намуданд. Симпозиуми илмии байналмилалӣ ба муносибати “Рӯдакӣ ва фарҳанги ҷаҳон” ба муносибати 1150-умин солгарди зодрӯзи Рӯдакӣ дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо

иштироки муҳаққиқону донишмандони ватаниву хориҷӣ баргузор шуд, ки маҷмуаи мақолоти ин симпозиумро дар даст дорем.

Институти забон ва адабиёти ба номи Абуабдуллоҳ Рӯдакӣ аз 17 марти соли 1932 ҳамчун бахши таъриху забоншиносии Академияи илмҳои Иттиҳоди Шуравӣ оғоз кард. Соли 1951 бо қарори Шурои Вазирони Тоҷикистон бо таъсиси Академияи илмҳои ҶТ Институти забон ва адабиёт таъсис ёфт. Моҳи октябри с.1958 ба муносибати 1100-солагии бузургдошти Асосгузори адабиёти форсии тоҷикӣ Абуабдуллоҳ Рӯдакӣ Институт ба номи ӯ гузошта шуд. Дар Институт дар солҳои гуногун дар робита бо Рӯдакӣ корҳои илмиву пажуҳишӣ анҷом шудаанд, ки китобҳои “Осори Рӯдакӣ”, “Ашъори ҳамасрони Рӯдакӣ”, “Рӯдакӣ ва инкишофи ғазал дар асрҳои Х-ХV”, “Намунаҳои фолклори Рӯдакӣ”, “Абӯ Абдулло Рӯдакӣ”, “Донишномаи Рӯдакӣ” дар 3 ҷилд ва соли 2024 китоби “Ҷӯйи Мӯлиён” бо пешгуфтор ва ашъори баргузидаи шоир ба форсиву хатти сирилик ва англисӣ ва китобчае ба забони инглисӣ бо номи “Султони шоирон” омода ва нашр шуд. Дар Институт ду маркази Рӯдакӣ “Бунёди Рӯдакӣ” ва китобхонаи “Анҷумани Рӯдакӣ” дар шаҳри Порис фаъолиятҳои судманде мебарад.

Рӯдакӣ рафту ҳикмати ӯ ҷовидона монд ва мо итминон дорем қарнҳо сурудаҳои ӯ танинандоз хоҳанд шуд ва осори гаронарзиши дар маърази пажӯҳиш қарор хоҳад монд, зеро ба қавли шоир Рустами Ваҳҳоб:

Аз сухан пайкаре гар ороянд,

Андар он шеъри Рӯдакӣ ҷон аст.

Аз ҳазорон яке аз ӯ монда,

Ҳар яке беш аз ҳазорон аст.

Адабиёт:

1. Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ – султони шоирон. Мураттибон Ҷумъазода Х., Афғонов Қ.- Душанбе, 2007.

2. Андарзномаи Рӯдакӣ. Мураттиб М.Муллоаҳмадов.- Душанбе, 1991.

3. Амир С. Рӯдакӣ – падидаи нодир ва ҷаҳонии тамаддуни аҳди Сомониён.- Душанбе, 1999.

4. Амир С. Устод Рӯдакӣ – аввалин шоири миллӣ ва ҷаҳонӣ.-Душанбе, 2015.

5. Афсаҳзод А. Одамушшуаро Рӯдакӣ.- Душанбе, 2003.

6. Брагинский И.С. Абуабдуллоҳ Ҷаъфари Рӯдакӣ.-Душанбе, 2008.

7. Донишномаи Рӯдакӣ. – Душанбе, 2008.- Ҷ. I.-591с., Ҷ.II.-543с.

8. Муллоаҳмадов М., Қурбонова С. Абӯабдулло Рӯдакӣ.-Душанбе, 2006.

9. Муллоаҳмадов М. Рӯдакӣ ва рӯдакишиносон.-Душанбе,2012.-248саҳ

10. Насими Мӯлиён (мураттиб А.Раҳмонфар).-Душанбе:Адиб, 1999.

11. Насриддин А. Рӯдакӣ (нусхашиноси ва нақду баррасии ашъори бозмонда).-Хуҷанд,1999.

12. Рустам Қ. Рӯдакӣ, фаромӯшӣ, Чингизхон ва хар.-Олмотӣ, 2003.

13. Рӯдакӣ. Девон. (таҳия, тасҳеҳ ва сарсухану ҳавошии Қодири Рустам) .-Олмотӣ,2007.

14. Рӯдакӣ рафту монд ҳикмати ӯй.Маҷмуаи мақолот.- Душанбе,2020.-456с.

15. Тоҳирҷонов А. Рӯдакӣ: рӯзгор ва осор, таърихи таҳқиқ.-Душанбе, 2008.-227с.

16. Ҷамол Ҷ. Андар шинохти Рӯдакӣ.-Душанбе, 2007.-64с.

17. Ҷалоли Холиқии Мутлақ. Гули ранҷҳои куҳан. Баргузидаи мақолот дар бораи «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ. Ба кӯшиши Алии Деҳбошӣ. – Теҳрон, 1372.

Шарифзода Фарангис – директори Институти забон ва адабиёти ба номи Абуабдуллоҳ Рӯдакии АМИТ

Ба ифтихори 35-умин солгарди Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон китоби тозанашр бо номи “Рустами Эмомалӣ - дастпарвари мактаби давлатдории Пешвои миллат” бо услуби хосса рӯйи чоп омад ва боиси сарфарозии ҳайати олимони кишвар аст, ки рӯнамоии китоби мавриди назар дар боргоҳи илму маърифати тоҷик-Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон баргузор мегардад

Китоби “Рустами Эмомалӣ - дастпарвари мактаби давлатдории Пешвои миллат” бо сифати баланд чоп шуда, фарогири мақолаҳои 18 нафар чеҳраҳои маъруфи кишвар мебошад. Китоб аз 280 саҳифа иборат буда, нигоштаҳои он бо 3 забон: тоҷикӣ, русӣ ва англисӣ таълиф шудаанд. Муаллифони мақолаҳо дар сохторҳои гуногуни давлативу ҷамъиятӣ ва илмию фарҳангӣ фаъолият менамоянд, ки нигоштаҳои хешро дар асоси санаду далел таълиф намуда, раванди меҳнату кӯшишҳои созандагиву бунёдкоронаи Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалиро инъикос намудаанд. Китоб бо аксаҳо оро ёфтааст, ки аксҳои дар китоб ҷойдода муҳтавои нигоштаҳоро таҳкиму тақвият мебахшанд.

Бо 3 забон нашр шудани китоби “Рустами Эмомалӣ-дастпарвари мактаби давлатдории Пешвои миллат” барои дар сатҳи байналмилалӣ муаррифӣ намудани дастовардҳои 8 соли охири мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии шаҳри Душанбе таҳти роҳбарии муҳтарам Рустами Эмомалӣ ва ҷалби бештари сайёҳони дохиливу хориҷӣ ба пойтахти кишвар мусоидат менамояд.

Китоби “Рустами Эмомалӣ-дастпарвари мактаби давлатдории Пешвои миллат” маҷмуи мақолаҳои олимону зиёиён ва ходимони давлатию сиёсии кишварро ҷиҳати муаррифии хизматҳои мондагори шаҳрдори ҷавон-муҳтарам Рустами Эмомалӣ ҳамчун дастпарвар ва идомабахши мактаби давлатдории Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бар гирифтааст.

Воқеан, мактаби давлатдории Пешвои миллат ба ҳайси бузургтарин мактаби сиёсӣ дар арсаи байналмилалӣ эътироф шуда, ин мактаб ба таҳкими сулҳу субот, амнияту осоиштагӣ дар сартосари мамлакат, рушди тамоми инфрасохтори кишвар замина гузошта, Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар як муддати кутоҳ дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун як ҷумҳурии сарсабзу хуррам, бо суръат рушдкунанда ва муҳимтар аз ҳама ба як кишвари ташаббускор дар арсаи байналмилалӣ табдил дод. Ин мактаби бузурги сиёсӣ дар ташаккул ва рушду инкишоф ёфтани шахсиятҳои ворастаи сиёсӣ ва тарбияи нерӯи зеҳнию ақлонии кишвар мунтазам мусоидат намуда, дар худ як қатор чеҳраҳои сиёсиро ба камол расонидааст. Муҳтарам Рустами Эмомалӣ-шаҳрдори ҷавони кишварро метавон бешак аз зумраи беҳтарин дастпарварони асили ин мактаби сиёсии Пешвои муаззами миллат номид, ки тули фаъолияти хеш ба ҳайси шарҳрдори кишвар шаҳри Душанберо ба беҳтарин маркази маъмурии кишвар, давоми фаъолияти хеш ба ҳайси Раиси Федератсияи футболи Тоҷикистон нишон додани ташаббуси байналмилалӣ дар соҳаи мазкур ва ба ҳайси Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Палатаи болоии парломуни кишвар-Маҷлиси Миллиро ба яке аз ниҳодҳои асосии ташаббускор дар низоми қонунгузории кишвар табдил дод.

Дар ин росто лозим ба ёдоварист, ки маҳз завқи баланди кордонӣ, эҷодкорӣ, андӯхтани таҷрибаи кишварҳои мутамаддин, маҳорати шоистаи роҳбарӣ, ишқи ҳақиқӣ ба Ватан, нигоҳи шаҳрофар ва иқдоми бузурги бунёдкориву созандагии Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ ҳамчун дастпарвари мактаби давлатдории Пешвои муаззами миллат буд, ки дар пойтахти кишвар раванди ободиву навсозиҳо нисбат ба 10-солаи қалб рушд намояд. Пешрафти босуръати соҳаҳои гуногун дар шаҳри Душанбе ба рӯйдоди муқаррарӣ табдил ёфтааст ва натиҷаҳои рушди иҷтимоию иқтисодии солҳои охир пойтахтро бо солҳои аввали соҳибистиқлолӣ муқоиса кардан имконнопазир мебошад.

Қомат афрохтани биноҳои истиқомативу маъмурӣ, бунёду тармими маконҳои фарҳангиву фароғатӣ ва ба истифода додани мавзеъҳои хоси варзишӣ ба ҳусни шаҳри Душанбе зебоии дигарро зам намуд. Албатта, ин иқдоми шоиста дар бедор намудани ҳофизаи таърихи миллат, баланд бардоштани эҳсоси ватанпарастиву худшиносии сокинони кишвар нақши муассир мегузорад. Дар ҳақиқат, Душанбе агарчи шаҳри ҷавону тозабунёд аст, бо зебогиву озодагӣ ва перостагии худ дили ҳазорон нафарро мусаххар сохта, чун пойтахти Тоҷикистони соҳибистиқлол барои рушди илму фарҳанги ин халқи куҳантаърих нақши босазо дорад. Маҷмааҳои бузурги фарҳангӣ, боғу гулгаштҳои дилпазир, муассисаҳои таълимию илмӣ ва биноҳои боҳашамати истиқоматӣ ба зебогии он ҳусни тозае зам намудааст. Ин шаҳри дилоро бо тарзи меъмориву оини шаҳрдории худ аз таърихи арзишманди халқи тамаддунофари мо гувоҳӣ дода, ободкориҳои даҳсолаи охир ҳамқадами ҷаҳони муосир будани моро бозгӯӣ менамояд.

Имрӯз бо ибтикори бевоситаи шаҳрдори ҷавони кишвар пойтахти Тоҷикистон-шаҳри Душанбе муррифгари илму фарҳанги халқи тоҷик мебошад. Муҷассамаҳои Исмоили Сомонӣ, Абӯабдуллоҳӣ Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Абӯалӣ ибни Сино, Умари Хайём, Садриддин Айнӣ, Бобоҷон Ғаффуров, Майдони Истиқлол, Нишон ва Парчами давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои худшиносии насли наврас ва ҷавонон замина фароҳам оварда, бозгӯи соҳибтамаддунии мардуми куҳантаърихи мост.

Хулоса, дар китоби мазкур фаъолияти Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ тавассути таҳияи мақолаҳои гуногун таҷассум ёфтааст, ки ин фаъолият намунаи ибрат аст. Муаллифон зимни таҳияи мақолаҳои хеш дар асоси далелу санад ҳақиқати ин иддаоро дар китоби мазкур исбот кардаанд. Китоби тозанашр дабистони муқаддасест, ки ҷавонони имрӯзу фардо аз он сабақи зиндагӣ, дарси хештаншиносиву ватандорӣ ва созандагиву бунёдкориро меомӯзанд.

Умедворем, ки ин иқдоми шоиста бо мақсади муаррифии дастовардҳои наҷиби пойтахти азизамон–шаҳри Душанбе тавассути таҳияи чунин китобҳо идома ёфта, шоҳкориҳо ва хидматҳои мондагори шаҳрдори кишвар муҳтарам Рустами Эмомалӣ намунаи ибрати ҷавонон мегардад. Бигзор, шукӯҳу шаҳомати шаҳри Душанбе, ки ҳамчун «Хонаи умеди тоҷикони ҷаҳон» эътироф гардидааст, ҷовидона бимонад ва парчами иқболи миллат дар фазои пойтахти азизамон ҳамеша партавафшон бошад.

Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, академик Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт

Мавриди тазаккур аст, ки фаъолияти созандаю бунёдкоронаи Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар замони соҳибистиқлолӣ такони ҷиддие барои тағйири низоми арзишҳои миллӣ гардид, ки як Мактаби нави давлатдории миллиро эҳё намуд, ки имрӯз дар аксари мактабҳои олии кишвар мақому мартабаи худро доранд. Ин аст, масъалаи тарбияи кадрҳои болаёқат дар фазои геосиёсӣ ва фарҳангии замони муосир арзиши баланди иҷтимоию сиёсӣ пайдо намудааст.

Мактаби давлатдории Пешвои миллат дар маҷмуъ бо номҳои мухталифи марказҳои омўзишии илмӣ-таҳқиқотии Пешвои миллат - Эмомалӣ Раҳмон ва дигар номҳо дар АМИТ, ДМТ, Донишгоҳи Давлатии Бохтар ва ғ . бунёд ёфтаанд.

Бояд тазаккур дод, ки нақши Пешвои миллат мухтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун бунёдгузори сулҳ дар таърихи давлатдории нави тоҷикон ин падидаи нав, рамзи қудрату тавоноӣ, сарҷамъию ободонӣ ва эҳёгари фарҳангу хотираи таърихӣ ва шахсиятҳои мондагори миллат мебошад, ки асоси назариявию методологии Мактаби бузурги Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро бунёд менамояд.

Муҳтарам, Рустами Эмомалӣ ҳам дастпарвари Мактаби давлатдории Пешвои миллат мебошад, ки имрўз барои садҳо нафар сарварони ҷавони кишвар намунаи ибрат аст.

Мавриди қайд аст, ки китоби мазкур аз ду қисм иборат аст. Кисми аввал : “Андешаҳои ходимони намоёни давлатӣ ва сиёсатмадорон” мебошад, ки бо Пешгуфтори Сарвазири ҶТ Қоҳир Расулзода ва дигар ходимони давлативу олимони шинохта ва раисони ноҳияҳои шаҳри Душанбе, умуман дар маҷмуъ 18 мақолаҳои пурмуҳтаво ва саршори меҳнату заҳматҳои Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии ҶТ, Раиси шаҳри Душанбе мӯҳтам Рустами Эмомалӣ оғоз меёбад.

Дар муқаддимаи китоб Сарвазири ҶТ, муҳтарам Қоҳир Расулзода хеле ҷолиб ибрози андеша намудааст, ки “Фалсафаи роҳбарии муҳтарам Рустами Эмомалӣ метавонад бо ду мафҳуми калидӣ тавсиф шавад: “ шаффофият “ ва “иштирок”, зеро андешаашон бар он аст, ки ҳар як мақоми дахлдори давлатӣ бояд имконияти баёни ақида ва иштирок дар равандҳои қонунгузориро дошта бошад, ки ин дидгоҳ ба тақвияти иштирок ва афзоиши эътимод ба мақомот кӯмакӣ зиёд карда истодааст”(Ниг. ба китоби “Рустами Эмомалӣ –дастпарври Мактаби давлатдории Пешвои миллат- С.8. ) Муҳтавои асосии ин қисм аз кору пайкори муҳтарам Рустами Эмомалӣ ҳамчун дастпарвари Мактаби давлатдории Пешвои миллат мебошад, ки ба рушду нумуи шаҳри Душанбе, масъалаи идоракунии давлатӣ ва дастовардҳои замони соҳибистиқлолӣ вобастаю пайваста мебошад.

Муаллифони мазкур ҳар яке аз диди худ дар амал татбиқ ёфтани мақсад ва стратегияи ободикунонии шаҳри Душанбе ва дигар фаъолиятҳои сиёсии муҳтарам Рустами Эмомалиро шарҳу баён дода, касбияти сиёсии он касро хеле рушану возеҳ нишон дода тавонистаанд. Ҳамаи мақолаҳо бо се забон интишор ёфтаанд, ки барои хонандагони гуногунзабон пешбарӣ шудаанд.

Қисми дуюми китоби мазкур бо номи ”Рустами Эмомалӣ –дастпарвари Мактаби давлатдории Пешвои миллат” мебошад, ки аз мулоқоти Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии ҶТ Раиси шаҳри Душанбе муҳтарм Рустами Эмомалӣ бо Президенти Федератсияи Россия муҳтарам В.В. Путин ва Раиси Шурои Федератсияи Маҷлиси федералии Россия Валентина Матвиенко оғоз ёфта, баъдан дар он 8 вохўриву мулоқотҳои гуногун, масъалаи кушодани 4 корхонаҳои истеҳсолӣ дар шаҳри Душанбе ,12 маротиб мулоқотҳои сатҳи баланд бо намояндагони кишварҳои гуногун, ифтитоҳи марказҳои гуногунро дар бар мегирад. Дар маҷмуъ, китоби мазкур 202 сурату расмҳои гуногунро дар бар мегирад, ки дар сатҳи бисёр баланду сифатнок баррасӣ гардидаанд. Мавриди тазаккур аст, ки дар қисми дуюми китоб ба таври амалӣ тамоми фаъолияти муҳтарам Рустами Эмомалиро ҳамчун дастпарвари Мактаби давлатдории Пешвои миллат баён менамояд.

Хулоса, муҳиммияти китоби маскур натиҷаи дастовардҳои замони соҳибистиқлолӣ дар тарбияи кадрҳои ҷавон мебошад, метавон онро ҳамчун дастури бунёдии амалӣ аз дастовардҳои муҳтарам Рустами Эмомалӣ шуморида, ҳамчун намунаи ибрат

дар байни ҷавонон ва шогирдони Мактаби давлатдории Пешвои миллат баррасӣ кард. Зеро ҷавонон мо ояндаи Тоҷикистони азиз ва пушту паноҳи давлату миллат ба шумор мераванд.

Аз фурсати муносиб истифода намуда, ду пешниҳод менамоям:

Якум, китоби “Рустами Эмомалӣ – дастпарври Мактаби давлатдории Пешвои миллат”-ро дар навбати аввал ба мактабҳои олии кишвар ва Марказҳои “ Мактаби давлатдории Пешвои миллат” расонанд.

Дуюм, барои ташвиқу тарғиби тарбияи кадрҳои ҷавон, хусусан ҷавнони ватанпарвару ватансоз ҳамчун асари бунёдии хусусияти тарбиявӣ дошта, дар муассисаҳои олии таълимӣ мавриди истифода қарор дода шавад.

Муҳаммад Абдураҳмон – узви вобастаи АМИТ

«...чун ниёгонро меомӯзем, худро мешиносем. Имрӯз мо тоҷиконро зарур омадааст, ки аҷдодро биёмӯзем, то худро бишносем. Ҳеҷ яке аз риштаҳои худшиносии шахс ва ҷомеаро бидуни ёди таърихӣ тасаввур наметавон кард. Ҳар амали муҳимми иҷтимоӣ он гоҳ кам ё беш амали огоҳона хоҳад буд, ки аз ёди таърихӣ раҳнамоӣ дида бошад. Ёди фарҳангӣ яке аз шартҳои асосии моҳияти маънавӣ пайдо кардани ҳастии инсон аст ва низ бидуни донистани таърих даст намедиҳад. Бидуни худшиносӣ ба арсаи таърих пой гузорем, бо чашми пӯшида ва гӯши ношунав қадам хоҳем зад» (В.О.Ключевский).

Худшиносӣ дар ҳар давру замон яке аз мавзӯъҳои мубрами илмӣ - фалсафӣ дониста шуда, доир ба он назарияҳои гуногуни илмӣ-назариявӣ аз тарафи муҳаққиқон баррасӣ гардид. Имрӯз дар давраи навин, мафҳуми худшиносиро наметавонем аз истиқлолият тафкик намоем, зеро ин ду гавҳари бебаҳо арзиши амиқе дар таҳкими низоми давлатдорӣ ва сулҳу субот доранд. Худшиносӣ аз ҷониби олимону файласуфони ҷаҳони қадим ва муосир ба мактаби пуриқтидоре монанд шудааст, ки дар роҳи парвариши завқи маънавиятпарастӣ ва тарбияи шахси хирадманду оқил нақши барҷастае дорад. Бесабаб нест, ки пешвои таълимоти марксизм Карл Маркс худшиносиро аввалин шарти хирадмандӣ медонад. Ҳангоме, ки сухан аз ахлоқи поки инсонӣ меравад, дар мадди аввал яке аз пояҳои ин ахлоқ – худшиносӣ ба миён меояд.

Истиқлолияти миллӣ амри зарурии таърихи башарият дониста мешавад, ки ба таври пешқадамона расидан ба он яке аз мақосид ва пирӯзии миллии тоҷикон дар асри XXI мебошад. Яке аз вазифаҳои муҳими давлати соҳибистиқлол ва ҷомеаи навбунёд эҳёи таъриху фарҳанги миллӣ буда, дар ин замина ташаккул додани худшиносии миллат ба ҳисоб меравад. Дар ин бора олими намоёни тоҷик, шодравон Самиев А. хеле хуб ишора кардааст, ки “..танҳо худшиносии фарҳангию таърихӣ миллатро муттаҳид ва соҳибдавлат намуда, вайро ба мудраки (субъекти) фаъоли раванди таърихӣ табдил медиҳад”[1:2].

Худшиносии миллӣ иродаи сиёсӣ ва масъулияти давлатдориро ташаккул дода, ифтихор ва ғурури миллиро такмилу тақвият мебахшад. Аз ин рӯ, масъалаи худшиносии миллӣ яке аз масъалаҳои меҳварии имрӯза дониста шуда, таҳқиқ ва омӯзиши вай вазифаи аввалиндараҷаи олимон - ҷомеашиносон мебошад. Барои ҳамин зарур аст, ки масъалаи нақши фалсафаи худшиносӣ ва таҳаввулу ташаккули он дар низоми давлатдории миллии тоҷиконро дида бароем. Дар таърихи фарҳанги инсонӣ шахсиятҳое ҳастанд, ки ҷой ва мақомашон то ба дараҷае устувор ҳаст, ки асрҳои тулонӣ чун ситораҳои осмони илму фарҳанг тобнок ва дар таҷаллианд. Ин муҳаққиқон, ки дар таҳқими ҳуввияти миллӣ ва истиқлолияти миллӣ барои иттиҳод, сулҳ, саодат, адолат ва маърифат талошҳои пай дар пай намудаанд, шахсиятҳои фарҳехтаи фалсафа ва илми муосири тоҷик ба ҳисоб мераванд, ки онҳо на танҳо берун аз Тоҷикистон ва манотиқи Осиёи марказӣ, балки Федератсияи Россия ва Аврупо ба маъруфият шинохта шудаанд.

Нақши муҳаққиқони муосири фалсафаи тоҷик дар таҳкими ҳувияти миллӣ ва истиқлолияти миллӣ муҳим буда, саҳми ин донишмандони асил дар пиёда сохтани ҷомеаи навбунёд дар асоси ақлгароӣ, бисёрандешӣ, таҳаммулпазирӣ ва инсонгароӣ назарррас дониста шудааст. Ба қатори ин муаққиқони асил, аз ҷумла, Додихудоев Х., Диноршоев М., Сайфуллаев Н.М., Музаффарӣ М. Ҳазратқулов М., Олимов К., Самиев А., Бекзода К., Муҳаммадхоҷаев А., Ҷонбобоев С., Назариев Р.З., М.А.Назаров ва дигарон низ дохил гардидаанд.

Ин муҳаққиқон дар осори худ «таҳкими истиқлолияти миллӣ»-ро дар замони муосир яке аз мавзуъҳои умда ва арзишманд дониста, дар атрофи ин масоили илмӣ, ки бештар марбут ба таҳкиму пойдории истиқлолияти миллӣ аст, мароми онро доштанд, ки дар доираи илмӣ бояд комилан таҳлилу таҳқиқ гардад. Воқеан, дар доираи баҳсу мунозираҳои илмӣ байни муҳаққиқони тоҷик фикру андешаҳои тозае пешниҳод намудаанд, ки бештар бар мабнои пазируфтани гуногунӣ, аҳамияти гуногунии андешаҳо, ҳамоиши афкори мухталиф, таҳаммулпазирӣ, мадоро (толерантность) ва ҳатто изҳори эҳтироми гуногунӣ (плюрализм) ин ҳама нишонаи нумуъ ва пешрафти ҷомеа аст ва баръакси он огоҳиест, аз оѓози рукуд ва пасравӣ. Муҳаққиқони тоҷик низ дар замони муосир мароми он доштанд, ки дар доираи мавзӯи мазкур таҳқиқотҳои назаррасеро анҷом диҳанд, ки барои пешрафт ва нумуи ҷомеа натиҷаи муфидеро ба даст расонад.

Ба қатори ин донишмандон ва муҳаққиқони мумтози илм, ки дар мавзуи фарҳангу худшиносии миллӣ таҳқиқоти ҷолиберо бурдаанд, аз қабили Додихудоев Х., Диноршоев М., Ҳазратқулов М., Самиев А., Олимов К., Сайфуллаев Н.М., Музаффарӣ М., Ҷонбобоев С., Назариев Р., Самиев Б., Махшулов М., Муродова Т., Содиқӣ Н.Н., Усмонова З.М., Иброҳимова С.Ҳ., Абилзода Г., М., Маҳмадҷонова ва ѓ. дохил мешаванд.

Таърихи навини Тоҷикистон ва истиқлолияти он яке аз ҷанбаҳои асосиеро, ки барои рушду нумуи кишвар гузоштааст, ин вогузор гардонидани муҳаққиқони тоҷик дар омӯхтан ва таҳкими истиқлолияти миллӣ, ки ҷиҳати ҳалли он зарурати таҷдиди назар, эҳё ва таъйини созандагии мафҳум ва ѓояҳо, омилу асосҳои рушду нумуи кишвар ва таҳияи ҷанбаҳои гуногуни ҳастии он пеш омад. Аз ин рӯ, муҳаққиқони ватанӣ муваззаф гардидаанд, ки минбаъд таърихи сарнавишти худро бо дасти худ татбиқ ва таҳия намоянд. Чи тавре ки Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд мекунанд: «Ҷавҳари худшиносии миллӣ аз дӯст доштани Ватан, модар, забон, таърих ва арзишҳои таърихиву фарҳангӣ сарчашма гирифта, ба ташаккули шахсиятҳои дорои ҷаҳонбинии солиму пешрафта боис мегардад» [3].

Худшиносӣ василаи асосии ба маънавият расидани инсону ҷомеа мебошад. Ба қавли профессор Н.М.Сайфуллаев: «Худшиносии миллӣ ин решаи миллат аст, агар мактаби миллӣ заиф бошад, миллат пароканда ва нопадид мегардад». Таърихи тафаккури ҳар як миллат фалсафа аст ва фалсафа илмест, ки барои эҳдоси методолгия ва ҷаҳонбинии илмӣ донши саҳеҳро тақвият мекунад. Бинобар ин, бояд баҳри мустаҳкам гардонидани мактаби миллӣ, ки ҷузъҳои асосии он ватанпарастӣ, хештаншиносӣ ва худшиносӣ мебошад, чораҳои зарурӣ андешид.

Табиист, ки масири давлатсозӣ роҳи ҳамвор нест, балки барои ноил шудан ба мақсади наҷибу муқаддас иродаи азиму имони комил, донишу биниши иҷтимоиву иқтисодӣ, фарҳангиву маданӣ ва маърифати мукаммал зарур аст. Зиндагии навини мардумони мо аз ҳар нафари тоҷику тоҷикистонӣ садоқатмандонаву аҳлона ва зиракона сайқал бахшидани андешаи миллӣ, ки таҳкимбахши ҳувияту худшиносӣ аст, маҳорату маърифати беназирро талаб менамояд.

Cаволе ба миён меояд, ки нақши мафҳуми фалсафаи худшиносӣ аз аз куҷо сарманшаъ мегирад? Рисолати таърихӣ - фалсафии он дар чист? Оё насли даврони навин дарк карда метавонад, ки эҳёи фарҳанги миллӣ, ваҳдати миллӣ, ҳифзи давлат, якпорчагии вай, сулҳу субот дар ҷомеа танҳо ба масъулияти вай гузошта шудааст ва рисолати таърихии вай самимона ва содиқона дӯст доштан, ҳамаҷониба ҳифз ва ободу шукуфо кардани ватани азизаш мебошад. Дар ҷавоб ба ин саволҳо дониши амиқи таърихӣ, фалсафӣ ва фарҳангиро бояд дошта бошем.

Дар луғати ахлоқ «худшиносӣ» бо таъбири «самосознание» омадааст, аз ҷумла чунин шарҳ ёфтааст: «Худшиносӣ - дар фаъолияти иҷтимоӣ худро ҳамчун шахс шинохтани инсон ва дар ин ҷамъият шинохтани мавқеи худ аст. Дар натиҷаи худшиносӣ инсон қобилияти худназораткуниро ба даст меорад, имконияте пайдо мекунад, ки рафтори худро мустақилона идора ва назорат кунад, худашро худ тарбия намояд».

Носири Хусрав доир ба масъалаи мафҳуми худшиносӣ дар китоби «Девон»-и худ чунин овардаанд:

Ту худро дон, агар худро надонӣ,

Зи худ ҳам неку ҳам бадро бидонӣ.

Шиносои вуҷуди хештан шав,

Ва он гаҳ сарфарози анҷуман шав.

Дарвоқеъ, фард, ки як узви ҷомеа аст, худро нашиносад, мавқеи худро муайян карда натавонад, чӣ гуна ӯ метавонад аз ахлоқи ҳамида бархурдор бошад. Худшиносӣ як амалиёти шахсӣ ва натиҷаи он аст, ки аз қарнҳову асрҳо инҷониб фикру андешаҳои файласуфон, уламои дин ва шоиру нависандагони бузургро ба худ машғул доштааст. Чунон ки файласуфи машҳури рус Бердяев Н.А. навиштааст: «Юнониён ибтидои фалсафаро дар худшиносӣ дида буданд» ва идомаи фикраш чунин аст: «Шахси ман як воқеияти таҳияшуда нест, ман худ шахси худро дар он ҳангоме ҳам, ки ба шинохтани худ машғул ҳастам, меофаринам».

Аз ин ҷост, ки худшиносии миллӣ ин пеш аз ҳама “маҷмӯи ҷаҳонбиниҳо, худогоҳиҳо, арзишҳо, баҳогузориҳо ва муносибатҳое мебошад, ки аҳамияти бузурги таърихӣ доштани миллатро инъикос карда, мақоми миллатро дар байни дигар қавму миллатҳо нишон медиҳад”. Мафҳуми худшиносии миллӣ, ба вижа дар давраи аҳди Сомониён бахше аз таърих ва ҳувияти миллати мо тоҷикон ба шумор меравад. Таъриху фарҳанг ва забони форсӣ-дарӣ (дарборӣ) доштани ин миллат дар Хуросони Бузург (Хуросон ва Мовароуннаҳр) дар қаламрави Сомониён барқарор будааст. Ҳамчунон ки имрӯз миллати тоҷик ба дастовардҳои бузурги давраи Сомониён ифтихор мекунад ва суннатҳои деринаи онро пос медорад ва бо роҳи ҷустуҷӯ ва кофтуковҳои илмӣ аз гузаштаи хеш, талоши онро дорад, ки роҳе барои дастовард ба ормонҳои ояндааш биёбад.

Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон низ ин ақидаро пуштибонӣ карда, дар яке аз суханрониҳояшон овардаанд: “Мо метавонем ин давраро ба як хазинаи нодире монанд кунем, ки беҳтарин ва арзишмандтарин дурру гавҳарҳои маърифатро ҷамъ оварда, барои такомули ақлу хиради башарият истифода намудаааст. Ҷиҳати дигари афзалиятноки давлатдории Сомониён ин пазируфтани дастовардҳои илму фарҳанги ҷаҳонӣ буд. Мисраи машҳури “Дониш андар дил чароғи равшан аст” ҳамчун шиори кулли фарзонагон аҳли илму фарҳангро роҳнамоӣ мекард. Таҷрибаи фалсафаи худшиносии миллии тоҷикон нишон медиҳад, ки тоҷикон чун бозмондагони қавму қабоили ориёии Осиёи Марказӣ дар гузашта пайравони дини ростини зардуштӣ ва дар замони ислом ҳам бештарин вақтҳо озодандеш, гуногунандеш ва ҳақиқатҷӯй ва созанда буда, ифтихорманд аз гузаштаи худ буда, ҳама вақт фирор аз тақлид мекарданд.

Зеро бидуни арзу вуҷуди қудратманди афкори мустақили илмиву таҳлилӣ ва фалсафию интиқодӣ ба андешаи олими муосири тоҷик Сунатулло Ҷонбобоев “Инсон ба муқаллиди фарҳанги ғайр табдил меёбад. Тақлиди беҳудуд ба фарҳанги ғайр бошад, сабаби нобудии фарҳанги худӣ мегардад”. Аз рӯи қавли С. Ҷонбобоев назари нек доштан ба осори миллии худ ва ба навовариҳои илмӣ, озодандешӣ, қадршиносӣ нисбат ба гуногунандешӣ боиси устуворӣ ва мақоми худро дарёфтан аз фарҳанги ниёгони хеш далолат мекунад. Тоҷикон бояд фақат дар марҳилаи истеъмоли тавлидоти донишҳои дигарон намонанд, балки дар тавлиди донишҳои нав саҳми бештар дошта бошанд. Дар нигоҳдории осори фарҳангӣ, пешрафти андешаи миллӣ ва инчунин таъмини ваҳдати минбаъдаи миллат мақоми роҳбарияти сиёсӣ хеле бузург аст. Боиси ифтихор аст, ки имрӯз Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо сарварии Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон самти фикри ҷомеаро ба сӯи навовариву эҷодкорӣ равона намудааст.

Пешвои миллат дар яке аз суханрониҳояш дар ин бора ишора кардааст: “Мо аз таҷрибаи гузаштагон хуб медонем, ки халқу миллатҳое, ки дар баробари ҳифзи фарҳангии худ ва қадр кардани арзишҳои динию мазҳабӣ онҳоро тибқи ҳадафҳо ва ниёзҳои ҷомеа оқилона корбаст намудаанд, ба комёбиҳои бузургу нодир дастёб шудаанд».

Воқеан худшиносӣ аз масоили мубрами инсонист ва ҳар як шахс бояд ба миллату тамаддуну фарҳанги хеш дилбастагие дошта бошад. Бояд қайд намоем, ки худшиносӣ аз рукнҳои вижаи инсоният дониста мешавад. Албатта, ҳар як инсон, қавму миллат ва кишварро аз рӯи маърифати худогоҳии ашхоси он макон метавонад муаррифӣ ва ташхис диҳад. Худшиносии миллӣ шарти зарурии ҳастӣ ва як ҷузъи асосии тараққиёти миллат буда, сатҳу дараҷаи он аз рӯи мизони муайян муқаррар карда мешавад, ки то чӣ андоза афроди миллат ба манфиати миллат кору фаъолият ва фидокориҳо карда метавонанд.

Яке аз роҳҳои авалиндараҷаи шинохт ва идроки мазмуни меҳварии “худшиносӣ” ин рӯ овардан ба илму маърифат аст. Зеро инсон танҳо тавассути илму дониш метавонад ҷаҳони асроромези табиатро ба фармон ва ё султаи худ дарорад ва ба эҳтиёҷоти хеш сарфакорона суд биҷӯяд ва бар такомули хештан биафзояд. Аз ин ҷост, ки худшиносии миллӣ асоси ҳаёти маънавии афроди миллатро ташкил медиҳад. Худшиносии миллӣ аз худшиносии афроди алоҳида шурӯъ гардида, дуввумӣ дар шаклгирии худшиносии миллӣ саҳми азим дорад. Худшиносии афроди алоҳида чунон ки дар боло зикр намудем – ин посухи амиқи ҷустуҷӯ кардан ва андарёфтан доир ба масъалаҳои мубрами фалсафӣ, аз қабили «ман кистам?», «асли вуҷуди ману ҷавҳари ман чист?», «миллатам чист?», «аз куҷо омадаам ва ба куҷо хоҳам рафт?», «роҳи ман кадом аст?», «рисолатам чист?» ва ғ.

Дар мавриде, ки инсон ба ин гуна пурсишҳо посухҳои аниқу комил, ё наздик ба он дарёфт менамояд, шурӯъ ба бунёди зиндагии солиму комил менамояд ва дар таҳкими бинои миллати хеш саҳм мегирад ва робитаи ногусастаниеро миёни маърифати нафси хеш ва миллати худ купруки созандагие бунёд месозад.

Бе ягон монеа метавон чунин ақидаеро изҳор намоем, ки чи худшиносии миллӣ ва чи худшиносии афроди алоҳида, ҳар яке такомулбахшандаи дигаре мегардад. Худшиносии миллӣ авҷи баланди худшиносии фардӣ дар шакли густурдаву расмии он мебошад, ки дар бархурд бо худшиносии қавму миллатҳои дигар баҳри ҳимояву нигоҳ доштани ҳувият ва арзишҳои касбкардаи хеш ҷаҳду талошҳои зиёде ба харҷ хоҳад дод. Илова бар он, дар шароити носозгори равандҳои иқтисодӣ ва маданияти шаҳрвандӣ иттиҳодияҳои ҷамъиятии бешумор дар ҳолатҳои мушаххас метавонанд ҷомеаро ба зиддият, муқовимат ва моҷароҳо рӯ ба рӯ гардонанд.

Рӯҳи озодихоҳи гузаштагони мо – тоҷикон фаъолияти самимии давлатдорон, сиёсатмадорон, мероси пурарзиши мутафаккирон ба хотири истиқлолияти ватан, худшиносии миллӣ ва адолати иҷтимоӣ дар осори ҷовидонаи абармардони илму адаб дар таърихи миллатамон боқӣ мондааст. Ин мутафаккирон новобаста бар он, ки дар муҳити исломӣ таълиму тарбия ёфта бошанд ҳам, аммо мехостаанд, ки барои ҳуқуқи озодӣ ва ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ шахсонеро тарбия намоянд, ки бо замони муосир, бо афкори илмӣ ва назари нав ва мубориза баҳри ба ҳадаф расидан талош намоянд. Маҳз ин ҳадафро метавонем дар ҷомеаи шаҳрвандии имрӯз, ки шакли иттиҳоди одамон аст ва он ҳаёти моддию маънавиро таъмин месозад ва талаботу манфиатҳои онҳоро қонеъ мегардонад, низ амалӣ гардонем. Дар ин ҷо суоле ба миён меояд, дар замони муосир чи зарурияте падид меояд, ки мо бояд дидгоҳ ва ё ба таври аниқтар таҳаввулоти зеҳнии ҷавононро доир ба шинохти маърифати нафс, худогоҳии инсон ва ташаккули низоми давлатдорӣ равона намоем?

Ногуфта намонад, ки ба шарофати истиқлолият мардуми тоҷик дар мизони бунёди навини таърих равишу самти зиндагиро тағйир дода, рӯ ба эҳёи фикрию сиёсӣ ва иҷтимоию фарҳангӣ ниҳода истодаанд.

Мутаассифона, то нуқтаи охирини худ то ҳоло ҷомеаи тоҷикон аз банди хурофоту ҷаҳолат ва таассуби даҳшатовар куллан озод ва наҷот наёфта, зина ба зина раванди ташаннуҷи таассубпарастӣ ва ҷаҳолатхоҳии оммавӣ дар Тоҷикистони кунунӣ, тақвият ёфта, тадовум пайдо кардааст. Бадбахтӣ сари ин масъала аст, ки ҷаҳолат, хурофот ва таассуб ҳамеша ифротгаройиро тавлид карда, василаю абзори муҳими тадовуми беназмию бетартибӣ, бадахлоқию бадандешӣ, кинаю адоват, нафрат бадбинӣ дар ҷомеа гардида, роҳи тараққиёту таҳаввулоти иҷтимоӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ, ахлоқӣ, фикрӣ, фарҳангиро ба таври кулли барбаста, мардумро дар тангнои фикрию сиёсӣ қарор дода, ҷониби хирадзудоию варшикастагӣ равона месозад.

Падидаҳои манфури муосир, чун экстремизм, фундаментализм, радикализм ва терроризми динӣ - мазҳабӣ ба зуҳуроти хатарноктарини глобалӣ табдил ёфта, на танҳо барои минтақа, балки барои кулли манотиқи ҷаҳонӣ бори гарон шудаанд. Шаҳрвандон вазифаи хосро иҷро менамояд. Асолати таърихии зиёиён маҳз аз ҳамин назар муайян мешавад. Имрӯз мо мебинем, ки ифротгароии динию сиёсӣ ба як идеологияи заҳролуд, таҳдиду зӯроварӣ табдил ёфтааст. Намояндагони он бо истифода аз тамоми имкониятҳо ин идеологияро ба сари мардум, алалхусус ҷавонон ва наврасон бор кардан мехоҳанд. Дар чунин шароит зиёиёни эҷодкорро зарур аст, ки дар асарҳои худ моҳияти иртиҷоии ифротгароии динию сиёсӣ ва барои пойдории давлату пешравии миллат хавфнок ва зарароварро ба омма ифшо намоянд. Чунки танҳо аҳли илму адаб метавонад зиддиятҳои фикрӣ, дохилию ғоявиро таҳлили назариявию методологӣ намуда, барои ҳалли онҳо ба мақомоти баланди давлатӣ дастури асосноки илмӣ пешниҳод кунанд.

Таърихи илмии форсу тоҷик ҳамеша ҳамчун сарчашмаи ҳуввиятсози миллат хизмат кардааст. Бешубҳа бидуни омӯзиши илм ҳеҷ қавму миллате ба худшиносии миллӣ намерасад ва ё умуман аз байн меравад. Агар ҳар як тоҷику тоҷикистонӣ аз осору таълимоти ниёгони худ чун Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Берунию Сино, Хайёму Носири Хусрав, Саъдӣ, Мавлонои Балхӣ, Ҳофиз, Низомӣ, Бедил, Айнӣ, Иқбол ва дигарон огоҳ намебуд, чӣ мешуд? Дақиқан, ҳамаи ин бузургон ва бисёр дигар нобиғаҳои миллати мо – моро дар чаҳорчӯбаи асили одамият, инсонмеҳварӣ, дар асоси арзишҳои бузурги инсондӯстӣ, ки хоси миллати форсу тоҷик аст, тарбият кардаанд.

Бандалиева Шодигул Нуралиевна – номзади илмҳои фалсафа ходими калони илмии Шуъбаи онтология,

гносеология ва мантиқи Институти фалсафа, сиёсатшниосӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Дар замони рушди техналогияҳои иттилоотӣ ва инноватсионӣ тамоми тамоми ҷаҳонро маълумотҳои электронӣ фаро гирифтааст. Аз ин лиҳоз, амнияти киберӣ дар самти ҳифзи маълумотҳо як бахши хеле муҳим ва асосии муҳофизат ва бехатарии маълумот дар ҷаҳон ва махсусан, дар муассисаҳои давлатӣ ва соҳибкорӣ мебошад. Рушди технологияҳои рақамӣ, ки дар он ҳазорҳо гигабайт маълумот ҷамъоварӣ ва коркард мешаванд, аз ҳар давлат таъмин кардани амнияти киберии махзани маълумот тақозо менамояд. Ҳимояи ин маълумотҳо аз хатарҳои киберӣ, ҳамлаҳои киберӣ ва ҳуҷҷатгузории нодуруст нақши калидӣ дар таъмини бехатарии иттилоот ва муҳофизат аз хатарҳо дорад[7].

Имрӯз дар сиёсати дохилию хориҷии Тоҷикистон ва Индонезия мубориза бо таҳдидҳои киберӣ яке аз мавзуъҳои мубрами муносибатҳои ду кишвар мебошад. Ду кишвар сиёсати рақамиро дар сохторҳои давлатӣ ва шаҳрвандон ҷорӣ намуда истодаанд ва мақсади давлатҳо расидан ба сулҳу субот ва амният дар дохили кишвар ва саросари ҷаҳон буда, самтҳои асосии ҳамкориҳои байнидавлатӣ бо таъкид ба мувофиқа, ҳамоҳангсозии амалҳо ва таҳияи тадбирҳо дар соҳаи амнияти киберии байналмилалӣ равона шуда истодааст. Махсусан ба паҳншавии кибертерроризм, истифодаи ғайриқонунии технологияҳои коммуникатсионӣ, ки ба амнияти давлату шаҳрвандон таъсири манфӣ мерасонад, диққати ҷиддӣ медиҳанд.

Яке аз самтҳои сиёсати Ҳукумати Тоҷикистон табдил додани кишвар ба ҳукумати электронӣ мебошад, ки барои ҳифзи он, ҳамкориҳои байналмилалӣ саривақтӣ мебошад. Ҳангоми гузаштан ба ҳукумати электронӣ таъмини амнияти киберӣ муҳим аст. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми соли 2024 аҳамияти таҳкими амнияти киберии кишвар, дастрасии технологияҳои навро барои муҳофизат аз ҳамлаҳои киберӣ ва тақвияти чораҳои мубориза бо ҷиноятҳои кибериро таъкид намуданд. Пешвои миллат қайд намуданд, ки “Тоҷикистон дар ҷодаи гузариш ба рақамикунонии соҳаҳои иқтисоди миллӣ ҷиҳати таъмин намудани шаффофияти муносибатҳои иқтисодиву молиявӣ қадамҳои устувор гузошта истодааст[4]. Дар панҷсолаи минбаъда ҷиҳати пешбурди иқтисоди рақамӣ бояд ба самтҳои зерин диққати аввалиндараҷа дода шавад:

-такмили фаврии заминаҳои ҳуқуқӣ ва қабули санадҳои дахлдор дар самти гузариш ба иқтисоди рақамӣ;

-то шабакаҳои панҷ – ҷӣ (5G) инкишоф додани инфрасохтори рақамӣ, рушди марказҳои коркарди маълумот, таъсиси махзани мукаммали миллии маълумот;

-рақамикунонии пурраи хизматрасониҳои давлатӣ ва ташкили махзани ягонаи хизматрасониҳои давлатӣ;

-рушди сармояи инсонӣ бо роҳи омӯзиш ва бозомӯзии кадрҳо доир ба технологияҳои иттилоотӣ дар дохил ва хориҷи кишвар ва баланд бардоштани маърифати истифодаи технологияҳои рақамӣ;

-истифодаи васеи зеҳни сунъӣ дар пешниҳоди хизматрасониҳо ва низоми бақайдгирии давлатӣ;

-андешидани чораҳо дар самти таъмин намудани амнияти киберии махзанҳои маълумот;

-ташаккул додани соҳибкории рақамӣ ва рушди савдои электронӣ”[4].

Бояд таъкид кард, ки яке аз заминаҳои ҳуқуқӣ, Консепсияи сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шумор рафта, дар он ҳифзи манфиатҳои миллии кишвар дарҷ гардидааст. Аз ҷумла, дар банди 3.6. дипломатияи иттилоотӣ, зикр карда шудааст: “Роҳандозии дипломатияи иттилоотии Ҷумҳурии Тоҷикистон бар пояи истифодаи густурдаи имкониятҳои фановариҳои муосири иттилоотию коммуникатсионӣ сурат мегирад. Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷонибдори таҳияи маҷмўи меъёрҳои байналмилалии ҳуқуқӣ ва ахлоқӣ дар мавриди таъмини амнияти иттилоотӣ ва риояи ҳамаҷонибаи он меъёрҳо дар фазои иттилоотии ҷаҳонӣ мебошад ва яке аз ҳадафҳои худ муқовимати саривақтӣ ва самаранок ба киберҷиноятҳо ва таҳдидҳои иттилоотӣ ба истиқлолияти давлатӣ ва манфиатҳои миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон, муқаддасоти таърихӣ ва арзишҳои ахлоқиву маънавии халқи тоҷик мебошад”[2].

Ҳукумати Индонезия зидди таҳдидҳои киберӣ қадамҳои устувор бардошта, барои тақвияти ҳифзи рақамии кишвар тавассути ташаббусҳои сиёсӣ ва тағйироти танзимгарона чораҳои зарурӣ андешидааст. Яке аз рӯйдодҳои муҳим дар моҳи феврали соли 2024 аз ҷониби Президенти Индонезия тасдиқи Нақшаи миллии амнияти киберӣ барои солҳои 2023–2028 мебошад. Дар доираи нақша Ҳукумати Индонезия ҳадаф дорад, ки тамоми маълумот ва бойгонии муассисаҳои давлатӣ ва шаҳрвандони Индонезияро аз ҳамлаҳои киберӣ муҳофизат намояд. Нақшаи миллии амнияти киберӣ барои тақвияти устувории технологияҳои рақамии кишвар, амнияти системаҳои муҳими миллӣ, муҳофизати дороиҳои рақамии арзишманд ва таъмин кардани шаҳрвандон бо имконияти истифодаи бехатарии фазои рақамӣ пешбинӣ гардидааст. Нақшаи мазкур ҳадафҳои зеринро пайгирӣ мекунад:

-тақвияти мудофиаи рақамӣ;

-ҳифзи дороиҳо;

-такмили ошкорсозӣ ва арзёбии таҳдидҳо;

-тақвияти ҳамкорҳои байналмилалӣ;

-рушд додани кадрҳои соҳаи амнияти киберӣ;

-ҷалб намудани рахнагрони(хакерҳои) маҳаллӣ ба фазоиҳои қонунии этикии соҳа;

-тақвияти амнияти миллӣ дар қувваҳои мусаллаҳ ва полис;

-ҳамгиро кардани амнияти киберӣ ба нақшаҳои рушди миллӣ;

-муҳофизати ҳуқуқи шаҳрвандон ва муомилоти рақамӣ;

-муосирсозии хидматҳои давлатӣ бо истифода аз амнияти рақамӣ;

-густариши ҳамкории бахши давлатӣ ва хусусӣ;

-баланд бардоштани сатҳи огоҳии мардум дар бораи қаллобӣ дар интернет ва хатарҳои шабака;

-баланд бардоштани мавқеи Индонезия дар соҳаи амнияти киберӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ[16].

Дар солҳои охир, Индонезия имкониятҳои амнияти киберии хешро ба таври назаррас таҳким бахшида, як равиши бисёрсатҳиро қабул кардааст, ки ба ҳифзи инфрасохтори муҳими рақамӣ ва системаҳои иттилоотӣ аз таҳдидҳои афзояндаи киберӣ нигаронида шудааст. Бо дарназардошти рақамисозии босуръати бахшҳои давлатӣ, аз ҷумла соҳаҳои молия, телекоммуникатсия ва идоракунии давлатӣ, ҳукумати Индонезия ба сохтани системаҳои устувории мудофиаи киберӣ диққати махсус медиҳад.

Бояд қайд кард, ки яке аз муҳимтарин ҷузъҳои стратегияи амнияти киберии Индонезия сохтори мутамаркази идоракунӣ дар доираи Агентии миллии амнияти киберӣ ва криптография мебошад, ки амалҳои амнияти кебириро дар саросари кишвар танзим менамояд. Самаранокии ин равиши мутамарказ ҳангоми ҳодисаҳои бузурги хатарҳои киберӣ нишон дода шудааст. Масалан, дар моҳи июни соли 2024, Маркази муваққатии миллии маълумотҳои Индонезия ба ҳамлаи барномаи таҳдиди бо иттиҳоми тамаъҷӯӣ (ransomware programs) дучор шуда, ба якчанд хадамоти муҳими давлатӣ, аз ҷумла, ба системаи муҳоҷират низ зарар расонид. Ҷинояткорон барои барқароршавии системияи давлатӣ 8 миллион доллари ШМА талаб карданд, ки ҳукумат аз пардохти он худдорӣ намуд. Агентӣ дар ҳамкорӣ бо дигар ниҳодҳо кӯшишҳои вокуниш ва барқароркуниро ҳамоҳанг карда, аҳамияти амалии саривақтӣ ва идоракунии мутамарказро дар ҳалли таҳдидҳои киберӣ дар сатҳи миллӣ амалӣ намуд[10].

Дар моҳи январи соли 2024, Агентии миллии амнияти киберӣ ва криптография ду регламенти навро нашр намуд. Ин регламентҳо чаҳорчӯбаи муҳимеро барои коркарди ҳодисаҳо ва буҳронҳои киберӣ муқаррар намуда, барои беҳтарсозии иқтидори умумии вокуниши кишвар равона шудаанд.:

-Регламенти №1/2024 оид ба идоракунии ҳодисаҳои киберӣ. Регламенти №1/2024 гурӯҳҳои вокуниш ба ҳодисаҳои киберӣ дар сатҳи миллӣ, соҳавӣ ва ташкилотӣ барои провайдерҳои хидматҳои асосӣ ва муваққатӣ аз провайдерҳои хидматҳои асосӣ муайян мекунад ва уҳдадор месозад, ки ҳодисаҳои кибериро ба мақомот гузориш диҳанд.

-Регламенти №2/2024 оид ба идоракунии буҳронҳои киберӣ. Регламенти № 2/2024 ба омодагӣ ва татбиқи идоракунии буҳронҳои киберӣ тамаркуз мекунад ва таҳияи нақшаҳои ҳолатҳои фавқулодда барои кибербӯҳронҳоро то моҳи январи соли 2025 талаб мекунад[16].

Ин равишҳои сохторёфта барои ташкили экосистемаи устувортари амнияти киберӣ равона шудаанд, ки нақшҳо, масъулиятҳо ва тартиботи вокуниш ва барқарорсозиро пас аз ҳамлаҳои киберӣ муайян месозанд.

Тоҷикистон мисли Индонезия ниҳоди ягонаи танзимкунанда надорад. Аммо дар заминаи Маркази ҷумҳуриявии экспертизаи судӣ ва криминалистии Вазорати адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон шуъбаи экспертизаи судӣ техникаи-компютерӣ ва видео-овозшиносӣ (аз соли 2010), шуъбаи мубориза бо ҷиноятҳо дар соҳаи амнияти иттилоотӣ дар сохтори Раёсати мубориза бо ҷиноятҳои муташаккили Вазорати корҳои дохилии Ҷумҳурии Тоҷикистон (аз соли 2013), шуъбаи мубориза бар зидди ҷиноятҳои кибернетикӣ дар назди Прокуратураи генералии ҶТ (аз соли 2015) ва Маркази ягонаи иттилоотӣ оид ба пешгирии экстремизм, терроризм ва киберҷиноятҳо дар Дастгоҳи марказии Прокуратураи генералӣ (аз соли 2023) дар муқовимат бо киберҷиноятҳо нақши муассир доранд[4].

Қабули санадҳои меъёрию ҳуқуқӣ оид ба амнияти киберӣ.

Индонезия бо дарки хусусияти доимо тағйирёбандаи таҳдидҳо, заминаи қонунгузории киберамниятро ба таври назаррас тақвият дод, аз ҷумла:

-Қонуни Ҷумҳурии Индонезия "Дар бораи ҳифзи маълумоти шахсӣ" №27 аз соли 2022[19].

-Қонуни Ҷумҳурии Индонезия "Дар бораи иттилоот ва муомилоти электронӣ" аз 21.04.2008 №11[9].

-Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Индонезия таҳти №82 аз соли 2012 "Дар бораи системаҳои электронии иттилоотӣ ва анҷом додани муомилот"[18].

-Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Индонезия №71 аз соли 2019 "Муқаррар намудани тартиби кори системаҳои электронии иттилоотӣ ва анҷом додани муомилот"[17].

-Низомномаи №20 аз соли 2016 "Дар бораи ҳифзи маълумоти шахсӣ дар системаҳои электронии иттилоотӣ"[14].

-Низомномаи Идораи танзими молиявии Ҷумҳурии Индонезия№16 аз 26 августи соли 2021[16].

Қабули фармони президентии Индонезия №47/2023 дар бораи стратегияи Миллии амнияти киберӣ ва идоракунии буҳронҳои киберӣ марҳилаи муҳим дар институтсионализатсияи системаи идоракунӣ дар ин соҳа гардид. Ин фармон дастурҳои стратегиро барои муассисаҳои давлатӣ ва ҷонибҳои манфиатдор оид ба таҳкими киберамнияти миллӣ ва идоракунии буҳронҳои киберӣ бо таваҷҷуҳ ба таълим, тайёр кардани кадрҳо ва таҳияи нақшаҳои вокуниш дар ҳолати таҳдидҳои киберӣ муайян мекунад[17].

Илова бар ин, Индонезия ба як қатор лоиҳаҳои қонуни ҳамаҷониба оид ба амнияти киберӣ ва устуворӣ (Rancangan Undang-Undang Keamanan dan Ketahanan Siber)-ро қабул намуда истодааст, ки ҳадафаш муайянсозии заминаи ҳуқуқӣ барои таъқиби ҷиноятҳои киберӣ, таъмини мутобиқат бо стандартҳои байналмилалӣ дар соҳаи амнияти киберӣ ва тақвияти ҳамкориҳои байнисоҳавӣ мебошад. Дар моҳи ноябри соли 2024, ҳукумат ва парлумони Индонезия лоиҳаҳои қонуни ҳамаҷониба оид ба амнияти киберӣ ва устувориро ба рӯйхати 41 лоиҳаи қонуни афзалиятнок барои соли 2025 пас аз ҳамлаи васеи тамаъҷӯӣ (ransomware) ба Маркази миллии коркарди маълумоти Индонезия ворид карданд[11]. Ҳукумат ҳамчунин тақвияти ҳамоҳангиро миёни мақомоти калидии марбута ба амнияти киберӣ муҳим арзёбӣ намудааст. Вазорати иртибот ва технологияи рақамӣ ва Агентии миллии амнияти киберӣ ва криптография дар мубориза бо таҳдидҳои нав ва мушкилоти танзимӣ ҳамкорӣ мекунанд, то равиши муттаҳид ва муассир барои таъмини амнияти киберии миллӣ ба роҳ монда шавад. Ин ҳамоҳангсозӣ барои бартараф кардани такрори талаботи танзимӣ ва таъмин намудани якпорчагии стратегияи миллӣ аҳамияти ҳалкунанда дорад.

Ғайр аз ин, ташаббусҳои зерин амалӣ шуда истодаанд:

-таҳияи Сипари миллии рақамӣ (Digital National Firewall),

-созмони гурӯҳҳои вокуниш ба ҳодисаҳои амнияти компютерӣ дар ҳар як муассисаи давлатӣ.

Ин кӯшишҳо равиши фаъолона ба ҳифзи дороиҳои рақамӣ ва таъмини иқтидори вокуниш ба ҳодисаҳо дар вақти воқеиро нишон медиҳанд.

Тағйироти муҳим дар сиёсати давлатӣ бо татбиқи пурраи Қонуни ҳифзи маълумоти шахсӣ дар моҳи октябри соли 2024 сурат гирифт. Ин қонун барои тақвияти махфият ва амнияти маълумоти шахсии шаҳрвандони Индонезия нигаронида шудааст ва талаботи қатъӣ барои ҷамъоварӣ, коркард ва нигоҳдории ин маълумотҳо муқаррар мекунад.

Қонуни ҳифзи маълумоти шахсӣ дорои таъсири экстратерриториалӣ мебошад, яъне ба ташкилотҳое низ дахл дорад, ки маълумоти шахсии шаҳрвандони Индонезияро коркард мекунанд, новобаста аз ҷойгиршавиашон.

Ҷанбаҳои муҳими қонун инҳоянд:

-талаботи чандсатҳӣ барои интиқоли маълумот ба кишварҳои дигар;

-уҳдадории хабар додан дар бораи ихроҷи маълумот дар зарфи 72 соат аз лаҳзаи ошкор;

-имкони ҷорӣ кардани ҷаримаҳои маъмурӣ ва ҷавобгарии ҷиноӣ барои риоя накардани он.

Ин қонун қадами муҳиме ба самти ташкили заминаи қонунгузории ҳамаҷониба барои ҳифзи маълумот дар Индонезия мебошад, ки мутобиқат ба стандартҳои байналмилалиро таъмин мекунад ва масъулияти ташкилотҳоро дар баробари маълумоти шахсии шаҳрвандон зиёд менамояд.

Қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самти амнияти кебирӣ, бо вуҷуди пешрафтҳо, ҳанӯз ба сатҳи зарурии ҷавобгӯии муосир нарасида, ниёз ба ислоҳ ва такмил дорад. Бо дарназардошти ин таҳдидҳо, таҳкими заминаи ҳуқуқӣ ва ташаккули сиёсати муассири давлатӣ, ки ба ҳифзи манфиатҳои миллӣ дар фазои рақамӣ нигаронида шудааст, муҳимияти фавқулода пайдо мекунад. Қабули чораҳои фаъол ва саривақтӣ имкон медиҳад, ки Тоҷикистон дар мубориза бо ҷиноятҳои киберӣ ва таъмини амнияти миллӣ дар шароити ҷаҳони рақамӣ муваффақ гардад. дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самти таъмини амнияти иттилоотӣ Қонуни ҶТ «Дар бораи иттилооткунонӣ» аз 6–уми августи соли 2001, Қонуни ҶТ «Дар бораи иттиллоот» аз 10–уми май соли 2002 , Қонуни ҶТ «Дар бораи ҳифзи иттилоот» аз 2–юми декабри соли 2002, Қонуни ҶТ «Дар бораи имзои электронии рақамӣ» аз 30–юми июли 2007, Қонуни ҶТ «Дар бораи фаъолияти оперативӣ-ҷустуҷӯӣ» аз 25–уми марти соли 2011, Қонуни ҶТ «Дар бораи криптография» аз 3–юми декабри соли 2012, Қонуни ҶТ «Дар бори матбуоти даврӣ ва дигар воситаҳои ахбори омма» аз 19–уми марти соли 2013, КҶ ҶТ аз 21 майи соли 1998, Консепсияи амнияти иттилоотии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 7–уми ноябри соли 2003, Консепсияи сиёсати давлатии иттилоотии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30–юми марти соли 2008 қабул гардиданд[4].

Маориф ва рушди иқтидори кадрӣ

Маориф ва рушди иқтидори кадрӣ яке аз сутуни муҳими дигари стратегияи Индонезия дар соҳаи амнияти киберӣ ба шумор меравад. Бо дарназардошти камбуди мутахассисони соҳаи амнияти киберӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ, Индонезия муассисаҳои махсусгардонидашудаи таълимиро таъсис дод, аз ҷумла Коллеҷи давлатии политехникии амнияти киберӣ ва криптография (Politeknik Siber dan Sandi Negara, Poltek SSN), ки вазифаи асосии он тайёр кардани мутахассисони соҳибихтисос бо малакаҳои амалӣ мебошад. Poltek SSN, ки қаблан ҳамчун Мактаби олии криптография (Sekolah Tinggi Sandi Negara, STSN) маъруф буд, расман соли 2019 ба коллеҷи политехникӣ табдил дода шуд, бо ҳадафи баланд бардоштани сифат ва салоҳияти мутахассисон дар соҳаҳои амнияти киберӣ ва криптография.

Айни замон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба таёр намудани кадрҳо кӯшуш намуда, дар ин самт Донишгоҳи техникии Тоҷикистон ба номи академик Муҳаммад Осимӣ ба қабули донишҷӯён аз рӯи ихтисосҳои нав “Киберамният” ва “Технологияҳои интеллектуалӣ” шурӯъ кардааст[6].

Таваҷҷуҳ ба иқтидори дохилӣ

Илова ба рушди иқтидор дар дохили кишвар, Индонезия ҳамкории давлат ва ташкилотҳои хусусиро фаъолона истифода мебарад то устувориро дар соҳаи амнияти киберӣ таҳким мебахшад. Масалан, Агентии миллии амнияти киберӣ ва криптография бо мақсади беҳтар кардани системаҳои ошкорсозии таҳдидҳо ва вокуниши фаврӣ бо намояндагони бахшҳои гуногун, аз ҷумла молия ва энергетика ҳамкорӣ мекунад. Ин ташаббусҳо ба таври назаррас дар таҳкими ҳимояи инфрасохтор ва хидматрасониҳои ҳаётан муҳим аз таҳдидҳои киберӣ мусоидат карданд.

Байни ниҳодҳои дохилии Вазорати адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Вазорати корҳои дохилии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Прокуратураи генералии ҶТ ва Дастгоҳи марказии Прокуратураи генералӣ дар муқовимат бо киберҷиноятҳо нақши муассир доранд.

Робитаҳои байналмилалӣ

Индонезия ба зарурати ҳамкории байналмилалӣ таъкид мекунад ва фаъолона дар шарикиҳои глобалӣ дар соҳаи амнияти киберӣ иштирок мекунад. Ҳамкориҳои муштарак бо кишварҳое чун Австралия, ШМА, Ҳиндустон, инчунин бо созмонҳои байналмилалӣ, аз ҷумла, СММ, АСЕАН, ба Индонезия имконият медиҳанд, ки маълумоти иктишофиро мубодила намояд, дар чорабиниҳо муштарак иштирок кунад ва стратегияҳои ягонаи муқовимат ба таҳдидҳои кибериро таҳия намояд. Иштироки Индонезия дар доираи чорабиниҳо (ASEAN Cyber Shield) ба кишвар имкон медиҳад, ки омодагии худро ба рӯйдодҳои киберии фаромарзӣ санҷад ва нақши калидии ҳамкории байналмилалиро дар таҳкими устувории киберии миллӣ нишон диҳад[16].

Тоҷикистон низ дар ҳамкориҳои дуҷониба бо Федеретсияи Россия, Ҷумҳурии Мардумии Чин ва кишварҳои ИДМ дар соҳаҳои амният, аз ҷумла амнияти кебирӣ ба роҳ мондааст. Инчунин дар доираи созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ, аз ҷумла СММ, СААД ва СҲШ ҳамкорӣ менамояд. Созишномаҳои байналмилалӣ дар доираи ташкилотҳои бонуфузи ИДМ, СААД, СҲШ, ки ҶТ аъзои фаъоли ин ташкилотҳо мебошад, як қадами муҳим дар роҳи танзими ҳамкориҳо ҷиҳати мубориза бо киберҷиноятҳо арзёбӣ гардида, системаи тадбирҳои ба ҳам алоқаманди байналмилалӣ ва миллиро оид ба мубориза бар зидди киберҷиноятҳо пешбинӣ мекунанд. Бо дарназардошти таҷрибаи Индонезия, ки дар боло зикр гардидааст дар рушди ҳамкориҳои минбаъдаи байни ду кишвар мусоидат менамояд.

Аз ин рӯ, таҷрибаи Индонезия нишон медиҳад, ки равиши ҳамаҷониба, ҳамоҳангшуда ва муштарак бо заминаи қавии ҳуқуқӣ, барномаҳои таълимии мақсаднок, шарикӣ миёни давлат ва бахши хусусӣ, инчунин ҳамкории байналмилалӣ дастгирӣ меёбад, ки калиди сохтмони низоми самараноки миллии амнияти киберӣ мебошад. Бо татбиқи ин стратегияҳо, Тоҷикистон метавонад устувории худро нисбат ба таҳдидҳои киберӣ ба таври назаррас тақвият бахшад ва рушди амн ва устувори иқтисоди рақамии худро таъмин намояд. Машваратҳои сиёсӣ оид ба самти мазкур байни кишварҳо ба роҳ монда шудааст. Индонезия ва Тоҷикистон дар заминаи амнияти киберӣ, бахусус дар заминаи рушди нерӯи инсонӣ ва табодули иттилоъ ҳамкорӣ ба роҳ монанд.

Соҳиби Баҳруло - ходими илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

РУЙХАТИ АДАБИЁТ ВА САРЧАШМАҲО

Князева, Н. А. Правовые особенности использования искусственного интеллекта для обеспечения кибербезопасности в Малайзии и Индонезии / Н. А. Князева, Е. А. Князева // Азиатско-тихоокеанский регион: экономика, политика, право. – 2023. – Т. 25, № 4. – С. 167-177. – DOI 10.24866/1813-3274/2023-4/167-177. – EDN ORLFQS.

Консепсияи сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон [Манбаи электронӣ]URL: https://mfa.tj/tg/main/view/4255/konsepsiyai-sijosati-khorijii-jumhurii-tojikiston (Санаи дархост: 30.07.2018)

Маросими имзои санадҳои нави ҳамкорӣ байни Тоҷикистон ва Индонезия[Манбаи электронӣ]URL: https://khovar.tj/2016/08/marosimi-imzoi-sanad-oi-navi-amkor-bajni-to-ikiston-va-indoneziya/ (Санаи дархост: 30.07.2018)

Паём – роҳнамои миллат. Маҷмӯаи мақолаҳои илмӣ ва оммавӣ дар партави Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз 28 декабри соли 2023. Таҳти назари доктори илмҳои иқтисодӣ, профессор У.С. Асрорзода ва доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор Н.А. Қудратов. Душанбе, 2024. – 195 с.

Российско-индонезийское сотрудничество в сфере обеспечения кибербезопасности / Г. Ю. Никипорец-Такигава, Е. В. Бучнев, О. А. Харина, Ю. Н. Алексеева // Юго-Восточная Азия: актуальные проблемы развития. – 2023. – Т. 3, № 2(59). – С. 84-95. – DOI 10.31696/2072-8271-2023-3-2-59-084-095. – EDN NQWNRM.

Таджикский технический университет начнёт принимать студентов по новым специальностям — «Кибербезопасность» и «Смарт-технологии» [Манбаи электронӣ]URL: https://khovar.tj/rus/2025/07/tadzhikskij-tehnicheskij-universitet-nachnyot-prinimat-studentov-po-novym-spetsialnostyam-kiberbezopasnost-i-smart-tehnologii/ (Санаи дархост: 30.07.2025)

Юнусзода Х.Қ. Бардошт аз Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28-уми декабри соли 2024 оид ба солҳои 2025–2030 эълон шудани «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия».[Манбаи электронӣ]URL: http://ied.tj/tg/bardosht-az-payomi-prezidenti-chumkhurii-tochikiston-ba-machlisi-olii-chumkhurii-tochikiston-az-28 (Санаи дархост: 10.02.2025)

Fortifying Indonesia’s Cyber Defenses: New Regulations for National Security and Crisis Management[Electronic resource]URL: https://ssek.com/blog/fortifying-indonesias-cyber-defenses-new-regulations-for-national-security-and-crisis-management/ (Application date: 25.03.2025)

Hukum Yang Mengatur Tentang Hak Privasi di Indonesia: Pengaturan dan Perlindungan [Electronic resource]URL:https://fahum.umsu.ac.id/.../hukum-yang-mengatur.../... (Application date: 12.03.2025)

Indonesia won’t pay an $8 million ransom after a cyberattack compromised its national data center [Electronic resource]URL:https://apnews.com/article/indonesia-ransomware-attack-national-data-center-213c14c6cc69d7b66815e58478f64cee(Application date: 15.06.2025)

Indonesia’s Cyber Security and Resilience Bill: Strengthening Governance or Expanding Institutional Rivalries? [Electronic resource]URL:https://www.lab45.id/detail/298/indonesia-rsquo-s-cyber-security-and-resilience-bill-strengthening-governance-or-expanding-institutional-rivalries (Application date: 26.05.2025)

National Cyber and Crypto Agency [Electronic resource]URL:https://en.wikipedia.org/wiki/National_Cyber_and_Crypto_Agency (Application date:18.05.2025)

Peraturan Menteri Komunikasi dan Informatika Nomor 20 Tahun 2016 tentang Perlindungan Data Pribadi Dalam Sistem Elektronik [Electronic resource]URL:https://jdih.komdigi.go.id/.../peraturan+menteri... (Application date: 03.03.2025)

Pertemuan Kepala BSSN RI dengan Menteri Industri dan Teknologi Baru Republik Tajikistan di New York AS [Electronic resource]URL:https://csirt.makassarkota.go.id/.../pertemuan-kepala...(Application date: 15.02.2025)

Regulation On National Cyber Security Strategy And Cyber Crisis Management [Electronic resource]URL: https://www.usasean.org/.../regulation-national-cyber... (Application date: 15.02.2025)

Sejarah Poltek SSN [Electronic resource]URL: https://poltekssn.ac.id/en/sejarah-poltek-ssn/ (Application date: 30.07.2025)

The Escalating Cyber Threat in Indonesia: A Wake-Up Call for Digital Security [Electronic resource]URL:https://www.indosecsummit.com/the-escalating-cyber-threat-in-indonesia-a-wake-up-call-for-digital-security/?utm_source=chatgpt.com (Application date: 30.07.2025)

Top 10 Cybersecurity Breaches in Indonesia [Electronic resource]URL:https://www.cyberlands.io/topsecuritybreachesindonesia (Application date: 25.05.2025)

Undang-Undang Nomor 27 Tahun 2022 tentang Pelindungan Data Pribadi (PDP): Menjaga Keamanan dan Privasi Data Warga Negara [Electronic resource]URL:https://jdih.semarangkota.go.id/.../undang-undang-nomor... (Application date: 20.06.2025)

Раванди пешрафти иқтисоди «сабз» идомаи мантиқии рушди устувор буда, дар фарқият аз охирин ҳамбастагии унсурҳои рушди иқтисодӣ ва устувории экологиро инъикос менамояд. Ташаббуси “Иқтисоди сабз” ба се принсипи асосӣ такя мекунад: истифодаи механизмҳои бозоргонӣ барои ба даст овардани рушди устувор, нигоҳдории сармояи табиӣ дар сатҳи милливу байналмилалӣ ва таъмини шуғли аҳолӣ аз ҳисоби ташкил кардани ҷойҳои кории «сабз» мебошад[4,5]. Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси таҷрибаи кишварҳои пешрафтаи Аврупо аз ҷумла Олмон ҷонибдори амалисозии принсипҳои “Иқтисоди сабз” мебошад.

Аҳдномаи сабзи Иттиҳоди Аврупо як қатор ҳадафҳои манфиатоварро муайян мекунад. Аврупо бояд то соли 2050 аввалин қитъае дар ҷаҳон мебошад, ки аз ҷиҳати иқлим “бетараф” гардида шавад. Ин маънои онро дорад, ки партовҳои газҳои гулхонаӣ аз он миқдоре, ки экосистемаҳо табиатан аз худ карда метавонанд, зиёд нахоҳад шуд. Тибқи нақша, партовҳои газҳои гулхонаӣ бояд то соли 2030 нисбат ба соли 1990 на камтар аз 55 фоиз кам карда шаванд. Воситаи асосии ноил гаштан ба ин ҳадаф дар тадбирҳои мушаххас пешбинӣ шудаанд. Ин ҳам барои зарурати таъмини зиндагии беҳтару солим барои наслҳои оянда пешбинӣ карда шудааст.

Лоиҳаи Аврупои муосир бо назардошти устуворӣ ва адолати иҷтимоӣ се даҳсолаи ояндаро дар бар мегирад. Ин вокуниши Комиссия ба хатарҳои афзоянда ба иқтисоди ИА аз тағирёбии иқлим ва нобудшавии намудҳо мебошад. Дар миёни кишварҳои ИА Олмон “Созишномаи сабз”-ро дастгирӣ мекунад ва ҳатто дар назди худ ҳадафҳои муайянро гузоштааст, ки то соли 2045 ба он ноил шавад.

Модели технологияи сифатан нави Аврупо яъне “Аҳдномаи сабз” стратегияи нави рушд мебошад. Ногуфта намонад, ки нишондиҳандаҳои иқтисодии Аврупо асосан ба нигоҳ доштани асосҳои табиӣ вобаста аст. Ин об, ҳаво, хок, инчунин ҷангалҳо, уқёнусҳо ва иқлими устуворро дар бар мегирад. Пешгирӣ роҳи беҳтарини таъмини шукуфоӣ барои наслҳои оянда аст. Ҳадаф аз “Созишномаи Сабз” ва “Иқтисоди Сабз” ин аст, ки омили ҷудо кардани рушди иқтисодӣ аз истифодаи захираҳо ва ҳамзамон таъсиси ҷойҳои нави корӣ мебошад. Ташаббусҳои сершумор дар доираи лоиҳа ба ширкатҳо барои ба нақшагирии зарурии амниятро фароҳам меоранд ва барои Иттиҳоди Аврупо шароити тобовартар ба бӯҳрон фароҳам меоранд.

Рушди устувор ҳамчун консепсияи рушд барои Иттиҳоди Аврупо нав набошад ҳам вале «Аҳдномаи сабз» ҳадафҳои бузургтареро низ дорост. Дар нақшаи тамоми соҳаҳои иқтисодиёт ва ҷомеа - аз саноат, савдо, нақлиёт ва кишоварзӣ то гуногунии биологӣ, мероси табиӣ, иқтисодиёти даврӣ ва тағйироти сохторӣ ба назар гирифта мешаванд. Андозҳо ва молия ҳамчун фишангҳои муҳими равандҳои тағйирот низ бояд мувофиқи меъёрҳои сабз табдил дода шаванд[1].

Қобили зикр аст, ки Олмон яке аз кишварҳои пешрафтаи Аврупо буда, ба “Иқтисоди сабз” таваҷҷуҳи махсус медиҳад. Аз ин лиҳоз, Олмон ба наздикӣ ба сатҳи нави иқтисодӣ расид, солҳои охир саноати пешбари худро рӯ ба таназзул оварда буд, зеро дар он шароит мувофиқ карда натавонист. Истеҳсоли саноатӣ дар Олмон мунтазам коҳиш ёфта ва ба истиснои бӯҳрони соли 2019, ҳоло дар сатҳи муқоиса ба 10 соли охир поён рафтааст. Олмон, ки бузургтарин муҳаррики иқтисоди Аврупо аст, раванди деиндустриализатсияро аз сар мегузаронад. Ногуфта намонад, ки яке аз сабабҳои кам шудани истеҳсоли маҳсулот дар кишвар бениҳоят гарон будани арзиши энергия мебошад. Барои ҳалли ин мушкилот ширкатҳои олмонӣ ба хориҷа ҳаракат карда истодаанд. Онҳо истеҳсоли маҳсулоти кишварашонро ба ШМА, инчунин ба Хитой ва дигар кишварҳо интиқол медиҳанд.

Имрӯз дар Аврупо газе истифода мешавад, ки арзиши он назар ба ШМА чор-панҷ баробар қимат аст, ки ин оҳиста-оҳиста боиси харобии ҳазорҳо марказҳои саноатии Аврупо мегардад. Олмон, нерӯгоҳи тавлидии Аврупо ба таназзул дучор шуд, ки то охири сол идома меёбад. Ҳатто чунин пешравиҳои сатҳи ҷаҳонии Олмон ба монанди марказҳои саноатии Фолксваген, Сименс ва Даймлер дучори баста шудани бесобиқаи корхонаҳо шудааст.

Корхонаҳои саноатӣ истеҳсоли аз ҳад зиёди Чинро айбдор мекунанд, ҳоло он ки онҳо соҳибихтиёрии худро ба таври муассир нигоҳ дошта натавонистанд. Ногуфта намонад, ки истеҳсоли аз ҳад зиёди Чин ҳиссаи бозори Аврупоро дар дохил ва хориҷи кишвар коҳиш медиҳад ва технологияи нав ба монанди мошинҳои барқӣ ва зеҳни сунъӣ шабакаҳои маҳаллиро танг мекунад.

Чунин ба назар мерасад, ки кишварҳои аврупоӣ худро дар чунин шароите тасаввур мекунанд, ки берун шудан аз он хеле душвор хоҳад буд. Ба гуфтаи Ҳелен Томпсон, профессори иқтисоди сиёсии Донишгоҳи Кембриҷ, муқаррароти нав барои Аврупо вобастагии бештар аз гази табиии моеъ (LNG) аз Қатар ва ШМА аст. Ин маънои дучор шудан ба ноустувории Шарқи Наздик ва инчунин сиёсати печидаи ШМА-ро дорад[5].

Олмон маҷбур мешавад, ки аз нақшаҳои гузариш ба “Иқтисоди сабз” ба далели мушкилоти таъмини газ даст кашад. Дар ин бора Штеффан Котре, узви кумитаи бундестаг оид ба ҳифзи иқлим ва энергетика аз ҳизби «Алтернатива барои Олмон» ба рӯзномаи «Известия» изҳори ақида намуда буд.

23 июни соли 2024, Ҳукумати Олмон режими ба истилоҳ бонги хатар - марҳилаи дуввуми нақшаи фавқулодда дар соҳаи газ мебошад, ҷорӣ кард. Муовини канслери Олмон ва вазири умури иқтисод ва ҳифзи иқлим Роберт Ҳабек ин иқдомро бо коҳиши интиқоли газ аз Русия ва гаронии қимати газ рабт дод[3].

Технологияи сабз дар рушди устувори Ҳукумати Олмон дар гузариш ба “Иқтисоди сабз” нақши калидӣ дорад. Олмон як қатор қадамҳои қонунгузорӣ ва сиёсӣ барои ҳавасмандкунӣ ва дастгирии таҷрибаҳои устувор ва навовариҳо дар бахшҳои гуногунро андешидааст. Яке аз унсурҳои бунёдии сиёсати Олмон ин гузариши энергетикӣ (Energiewende) мебошад, ки нақшаи стратегӣ барои коҳиш додани вобастагӣ аз сӯзишвории истихроҷшаванда ва афзоиши истифодаи манбаъҳои барқароршавандаи энергия мебошад. Ин гузариш ҳам сармоягузорӣ ба энергияи таҷдидшаванда ва ҳам тадриҷан даст кашидан аз ангишт ва нерӯи атомиро дар бар мегирад. Қобили зикр аст, ки барои рушди “Иқтисоди сабз” таҳияи лоиҳаҳои шамол, энергияи офтоб ва биоэнергетика дастгирии молиявӣ ва ҳавасмандкунонӣ лозим аст.

Дар соҳаи нақлиёт Ҳукумати Олмон барои коҳиш додани партовҳои гази карбон ва ташвиқи истифодаи мошинҳои аз ҷиҳати экологӣ тоза кӯшишҳои зиёд ба харҷ медиҳад. Ин ҳам дастгирии молиявӣ барои хариди мошинҳои барқӣ ва ҳам рушди инфрасохтори барқгиранда ва ҷорӣ кардани стандартҳои қатъии экологӣ барои мошинҳо ва нақлиёти ҷамъиятиро дар бар мегирад[2].

Ҳамин тариқ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон зиёда аз ду ҳазор мошинҳои кироя ба истифода дода шудааст, ки ин қадами аввал барои рушди экологияи кишвар хеле муфид аст. Инчунин қадами навбатии Ташаббуси «Иқтисоди сабз»-и СММ ин «Роҳи нави ҷаҳонии сабз» мебошад, ки ҳамчун самти рушди ҷаҳонӣ муайян гардида, он дорои имконияти ба низоми иқтисодӣ ва молиявии ҷаҳонӣ баргардонидани устувориро инъикос менамояд. Аз ин рӯ, марҳилаи гузариши стратегияи рушди “Иқтисоди сабз” дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2023 - 2037 идома дошта барои беҳбудии вазъи экологӣ, иқтисодӣ ва фароҳам овардани шароити ҷойҳои корӣ, ба танзим даровардани муносибатҳои байналмилалӣ, дипломатияи фарҳангӣ, сармоягузорӣ ва фароҳам овардани фазои озоди тиҷорат байни кишварҳои мухталиф мусоидат мекунад.

Бо назардошти афзалияти технологияи “Иқтисоди Сабз” дар рушди иқтисоди миллӣ аз ҷониби Пешвои миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар самти рушди устувор, «иқтисоди сабз» густариш дода шуда, пешниҳод гардид, ки дар назди Донишгоҳи байналмилалии сайёҳӣ ва соҳибкории Тоҷикистон пажӯҳишгоҳҳои илмиву таҳқиқотии “Иқтисоди сабз” ва “Сайёҳӣ ва соҳибкорӣ” таъсис дода шавад. Мо вазифадор ҳастем, ки дар самти “Иқтисоди сабз” кадрҳои баландихтисосро тарбия намоем ва муқоиса бо таҷрибаи дигар кишварҳоро таҳлилу баррасӣ намоянд. Зеро пешравии ҷомеа аз “Иқтисоди сабз” вобастагӣ дошта ба рушди стратегияи кишварамон таъсири мусбат меорад.

Дар шароити муосири тағйирёбии иқлим, афзоиши ифлосшавии муҳити зист ва ниёз ба захираҳои барқароршаванда, “Иқтисоди сабз” ҳамчун як модели стратегии рушди устувор дар сатҳи ҷаҳонӣ матраҳ шудааст. Хусусан дар кишварҳои Аврупо, ин равиш ба як самти асосии сиёсати иқтисодӣ ва муҳити зист табдил ёфтааст.

Дар ҳамин замина, Тоҷикистон ҳамчун кишвари дорои захираҳои бойи табиӣ, имкони густариши “Иқтисоди сабз”-ро дорост. Бо вуҷуди чунин имкуниятҳо татбиқи унсурҳои ин модел дар кишвари мо метавонад ба рушди деҳот, эҷоди ҷойҳои корӣ, ҳифзи экосистемаҳо ва таъмини амнияти экологӣ мусоидат намояд.

Санавбарбону Воҳидова - сарходими илмии Шуъбаи ИДМ-и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои АМИТ доктори илмҳои таърих, профессор

Адабиёти истифодашуда:

• Tatsachen ueber deutschland. Зеленая сделка Европы. Санаи муроҷиат 15.07.2025. https://www.tatsachen-ueber-deutschland.de/ru/germaniya-i-evropa/zelenaya-sdelka-evropy

• Альберт Закиров. Германия скоро полностью перейдет на зеленую экономику: зачем это нужно? 26.03.2024. Санаи муроҷиат 14.07.2025. https://vc.ru/id2410926/1093747-germaniya-skoro-polnostyu-pereidet-na-zelenuyu-ekonomiku-zachem-eto-nuzhno#:..

• В ФРГ заявили об отказе от «зеленой» экономики из-за газового дефицита. Рӯзномаи “Известия”. 24.07.2022. Санаи муроҷиат 10.07.2025. https://iz.ru/1354578/2022-06-24/v-frg-zaiavili-ob-otkaze-ot-zelenoi-ekonomiki-iz-za-gazovogo-defitcita.

• Стратегияи рушди иқтисоди «сабз» дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2023–2037. Вазорати рушди иқтисод ва савдои Ҷумҳурии Тоҷикистон. Душанбе – 2022. 190 С-.

• Яна Кудрявцева. Деиндустриализация и рецессия в Германии. Что происходит с экономикой ЕС? 10.10.2024. Санаи муроҷиат 14.07.2025. https://fomag.ru/news/deindustrializatsiya-i-retsessiya-v-germanii-chto-proiskhodit-s-ekonomikoy-es/

Барои хулосабарории объективӣ дар бораи ягон падида, воқеа ва ё ашё, моҳияти онро дақиқ тасаввур намудан лозим аст. Бинобар ин мо бояд консепсияи равшани «экстремизм ва терроризми динӣ»: маънои ин истилоҳот, сабаби пайдоиш, хусусият, оқибат ва воситаҳои муқовимат бар зидди онро эҷод намоем. Айни замон экстремизм ва терроризми динӣ ба мушкили ҷаҳоние табдил ёфтааст, ки ягон давлат ба танҳоӣ наметавонад ба он муқобила кунад. Ин омилест, ки ҳам ба амнияти миллӣ ва ҳам ба якпорчагии кишвар таҳдид мекунад.

Маънои луғавии экстремизм дар нуқтаи дуртарин аз марказ қарор доштан аст. Дар дин ҳам ин истилоҳ маънои дар имон, андеша ва рафтор дур аз асосҳои диёнат буданро дорад. Аз дидгоҳи Қуръон экстремизм (ифротгароӣ) танҳо дар сурате руй медиҳад, ки агар инсон аз принсипҳо-сарчашмаҳои асосии дар Қуръон муқаррарнамудаи Худои таъоло дур мешавад (даст мекашад). Оқибати асосии экстремизм набудани мувозинату амният дар ҳаёти шахсияти алоҳида, оила, ҷомеа мебошад.

Экстремизми динӣ падидаи тасодуфӣ нест ва сабабҳои объективии пайдоиши худро дорад. Пеш аз ташхиси бемории экстремизм ва муолиҷаи он, сабабҳои объективии пайдоишашро бояд фаҳмид. Бо таваҷҷуҳ ба ин, мо мекӯшем сабабҳои ҳақиқии пайдоиши экстремизми диниро муайян намоем. Таърихи инсоният таърихи рӯ овардан ба ифрот ва кӯшиши баромадан аз он аст. Мисоли инро дар ҳаёти давлатҳои бузург ва ҳам дар тақдири шахсони алоҳида ёфтан он қадар душворӣ надорад. Чун қоида, расидан ба ифрот ҳеҷ гоҳ ба ҳеҷ кас некӣ наовардааст. Ҷумҳурии Тоҷикистон низ дар пӯсти худ натиҷаи фаъолияти эмиссарҳои созмонҳои экстремистӣ ва терроризми динии байналмилалиро дидааст. Мо гӯё аз он роҳи дурусте, ки Худои таъоло ба мо баҳри расидан ба саодати дунявию ухравӣ фармудааст, фаромӯш кардаем. Худои таъоло дар Қуръон чунин мефармояд: «Эй мӯъминон, аз гумони бисёр дурӣ ҷӯед, ҳароина баъзе аз гумонҳо гуноҳ аст ва ҷосусӣ макунед ва якдигарро ғайбат макунед! Мо шуморо танҳо барои он чун халқу қавмҳои гуногун офаридем, ки то ҳамдигарро дарк кунед ва дӯст доред….». Инро дар ёд дошта, мувофиқи имону виҷдон мо бояд тавре зиндагӣ кунем, ки ҳамдигарро дарк намоему дӯст дорем. Чунки қонуни худовандии: «Он чиро ки бар нафси худ намеписандӣ, бар нафси дигарон ҳам маписанд», - принсипу шарти Ислом аст, маҳз бинобар ҳамин инсони имон ба Худо дошта дар симои инсони дигар пеш аз ҳама бародар, хоҳари худ – махлуқи олитарини Халлоқро бинад! Вай масъулиятро пеш аз ҳама назди Худо дарк карда истода, бояд аз шарру зӯроварӣ худдорӣ намояд, инсони шоиста бошад, ба ҳар инсони дигар некӣ хоҳад ва некӣ кунад. Инсони ҳақиқатан имон ба Худо дошта экстремист ё террорист буда наметавонад! « Ва бар некукорӣ ва парҳезгорӣ бо якдигар мадад кунед ва бар гуноҳу ситам бо якдигар мадад макунед; ва аз худо битарсед», - мефармояд Парвардигор. Маҳз аз ин рӯ мо экстремизму терроризмро намепазирем, чунки онҳо бо зӯроварию душманӣ мардумону кишварҳо, махлуқоти худоро бар зидди ҳамдигар меангезанд. Чизе ки дар қадим аз сарамон нагузашта бошад, моро тақдир ба ҳам овардааст. «Боде намевазаду барге аз дарахт намеафтад, магар ба хости Худои таъоло!» - мегуфтанд гузаштагони мо ва дар китобҳои муқаддас ҳам чунин омадааст.

Бешубҳа, сабаби асосии эктремизми динӣ надоштани дониши мукаммал дар бораи ҳадафҳо ва моҳияти дин аст. Ва агар тамоман набудани донишу таҷрибаи динӣ боиси пайдоиши як шакли экстремизм – худхоҳию бадахлоқӣ гардад, пас дониши ноқису пароканда боиси натиҷаи мухолиф – радикализми ҳамлакорона мешавад. Агар одамон динро омӯзанд, хоҳанд фаҳмид, ки он ба сулҳ, муҳаббат ба атрофиён ва эътидол мехонад. Дар ҳоле ки инсон идроки сатҳию бенизом дорад, вай метавонад самимона бовар дошта бошад, ки дониши амиқ дорад. Чунин дониши дурӯғин тасвири аёну комили воқеиятро инъикос намекунад ва барои баровардани хулосаҳои муфид аз масоили пайдошуда имкон намедиҳад. Чунин «олим» ба чизҳои дуюмдараҷа таваҷҷуҳ карда, ба асос диққат намедиҳад. Набудани фаҳмиши дурусти ҳадафу низоми дохилии дин боиси норасоиҳои тарбияи динӣ ва ахлоқи бад мегардад, ба зоҳиршавии сифатҳои манфии хислат: тундӣ, ситезаҷӯӣ, бадгӯӣ, кибр, шубҳанокӣ ва бадбинӣ мусоидат мекунад. Итминони кӯр-кӯрона ба ҳаққонияти худ якҷоя бо кибру ғурур ба экстремизми динӣ оварда мерасонад. Чунин ҷоҳилӣ бо роҳҳои гуногун зоҳир мегардад ва маъмултарини инҳо пайравии бешуурона ба маънои таҳтуллафзи матн ва инкори моҳияти ботинӣ ва таъиноти стратегии дин мебошад. Аломати аввалини экстремизм таҳаммулнопазирию бераҳмии мутаассибона мебошад, ки инсонро водор ба пайравӣ аз афкору тахайюли худ мекунад ва ба экстремист имкон намедиҳад то манофеи атрофиён, ҳолатҳои объективӣ ва асосҳои динро ба назар гирад. Чунин муносибат ба муқаррар намудани муколамаи созанда ва муқоисаи холисонаи нуқтаҳои назар дар масоили баҳснок монеъ мешавад.

Набудани фаҳмиши моҳияту ҳадафҳои дин якҷоя бо нуқсонҳои ахлоқӣ (надоштани назорати худӣ, кибр, ситезакорӣ) экстремистро ба дасткашӣ аз муносибати муътадил дар ҳалли масъалаҳои пайдошуда оварда мерасонад. Агар экстремистон ҳуқуқи ҳарифони худро ба нуқтаи назари худ эътироф мекарданд, оқибатҳои чунин муносибати тундравона камтар мебуданд. Аммо чунин рӯй намедиҳад ва экстремистҳо одамонеро, ки дар дин муътадилиро ихтиёр кардаанд, ба ҳама гуноҳҳо, бидъат ва ҳатто ба куфр муттаҳам мекунанд.

Таассуб монеаи рафънопазир дар роҳи ҳамдигарфаҳмӣ мебошад, чунки ҳамдигарфаҳмӣ вақте ҳосил мешавад, ки ҳар ду тараф мавқеи таҳаммулро ишғол мекунанд. Ба ҷои ин экстремист, банорозигӣ бархӯрда мусоҳибашро ба иштибоҳ, бидъат, ҷурм ва куфр айбдор мекунад. Чунин терроризми динӣ оқибатҳои мудҳишро ба бор меорад ва пешомади терроризми ҷисмонӣ мебошад.

Аломати дуюми экстремизм зиёдаравии намоишкоронаю доимӣ дар рафтори динӣ ва тамоюли водоркунии дигарон ба чунин рафтор мебошад. Ин амали расмиятпарастон аст, ҳол он ки ислом рӯирост ба сабукӣ ва эътидол дар дин даъват мекунад. Дар Қуръони маҷид Худованд мефармояд: «Худо барои шумо осониро мехоҳад ва барои шумо душвориро намехоҳад» (2:185) ё: «Мо шуморо ҷамоаи муътадил намудем ……..» (2:143), яъне эҷоди мушкилот барои одамон дар ҳолатҳои маишияшон ва қасдан душвор намудани маросимҳои динӣ хилофи таълимоти ислом аст.

Экстремизм дараҷаи шиддати иҷтимоиро дар ҷамъият (дар байни намояндагони динҳои гуногун, дар дохили оин, байни ҷавонону насли куҳансол, волидону фарзандон) ба таври нораво баланд мекунад.

Аломати сеюми экстремизми динӣ дар шеваи дағалонаю тунди муошират бо одамон, дар муносибати дурушту қатъият ҷиҳати расонидани маълумот дар бораи ислом зоҳир мегардад. Чунин муносибат ба принсипҳои оддитарини қуръонӣ ва инсонӣ мувофиқат намекунад.

Диндорӣ бояд ҷомеаро дар ҳама зинаҳо солим гардонида, ба муносибати байни одамон унсури мусбатро ҳамроҳ намояд. Сифатҳои дағалӣ, дуруштӣ, қатъият, ки хоси экстремистони динӣ мебошанд, натиҷаи баръакс медиҳанд. Экстремист ба фавран айбдор намудани одамон дар иштибоҳу ҷиноятҳо майл дорад.

Экстремизми динӣ бо тамоми қувваташ замоне зоҳир мешавад, ки як гурӯҳи ҷудогонаи пайрави ақидаҳои дар боло номбаршуда ба амнияти аксарият таҳдид карда истода, истифодаи зӯроварии ҷисмониро раво мебинад.

Ин кор вақте имконпазир мегардад, ки гурӯҳи тундрави одамон тамоми инсонҳоро – ба ғайр аз пайравони худ – берун аз дини ислом дониста кофир эълон мекунад. Чунин иқдом робитаи байни ин гурӯҳ ва ҷамоати мусулмононро қатъиян бармеканад. Ва ин равандро мо дар низоъҳои мамлакатҳои Шарқи Наздик Сурия, Ироқ, Яман, Нигерия ва минтақаҳои дигари дунё дар рузҳои охир мушоҳида менамоем.

Имрӯз дар муборизаҳои сиёсӣ ҳизбу ҳаракатҳои зиёде, аз қабили «Ихвон-ал-муслимин, «ал-Қоида», «Ҳизб-ут-таҳрир», «Ансоруллоҳ», ба майдон омадаанд, ки ҳамарӯза аз ҳисоби ҷавонони минтақаҳои гуногуни дунё, аз ҷумла тоҷикон низ сафҳои худро пурра менамоянд.

Хуллас, тавре мебинем, сабаби асосии экстремизми динӣ нобиноии ақлонӣ ва ҷоҳилӣ мебошад. Бинобар ин алайҳи экстремизм, пеш аз ҳама, дар сатҳи зеҳнӣ муқовимат бояд кард. Ақоиди таассуб бояд дар сатҳи академӣ, бо ҷидду ҷаҳди тамоми олимони соҳаи улуми гуманитарию динӣ ба бадномӣ кашида шаванд. Тафаккури рӯякӣ ва набудани идроки динӣ, ки хориқаи (феномени) экстремизми диниро ташкил медиҳанд, назари худро дар бобати ислом пешниҳод мекунанд. Якчанд ҷузъиёти ташкилдиҳандаи хориқаи экстремизмро ҷудо намудан мумкин аст:

Якум, ҷалби диққат ба ҷабҳаҳои дуюмдараҷаи динӣ, ки боиси саргармии аз ҳад зиёд ба масъалаҳои вуҷуд надошта мегардад. Дар муҳити ҷавонони мусулмон ҳамеша дар мавзӯҳои ҳатмӣ будани риш, дарозии шалвор, ҳаракат додани ангушти ишорат дар намоз, манъи аксбардорӣ ва ҳоказо баҳсҳо сурат мегиранд. Эктремистон ҳеҷ гоҳ аз баррасии ин мавзӯъҳо хаста намешаванд, бештари вақташонро сарфи ҳамин мекунанд. Шуури экстремистон масъалаҳои ҳақиқатан муҳими ахлоқи нек, эҳтирому иззати волидон, зарурати азхудкунии дониши назарию амалӣ, ҳифзи саломатӣ, кӯмак ба муҳтоҷон, яъне масъалаҳои мавриди таваҷҷуҳи аввалиндараҷаи дини исломро тамоман намеписандад.

Дуюм, аз ҳад зиёд диққат доданба манъу маҳдудиятҳо. Манъу мушкилкунӣ ҳам яке аз зуҳуроти экстремизми зеҳнӣ (ақлонӣ) мебошад. Бар хилофи худи Паёмбару саҳобиёнаш, ки ҳамеша ба эътидол дар масоили динӣ мекӯшиданд, экстремистҳо қасдан кӯшиш мекунанд ягон чизро мамнуъу гуноҳи азим эълон намоянд, гӯё моҳияти дин аз ҳамин иборат бошад. Муҳаммади паёмбар (с.а.в.) дар ҳадисе фармудааст: «Ҳалок карданд худро касоне, ки ифрот намуданд».

Сеюм, норасоии дониши қонуниятҳои таърихию объективии воқеият, дасткашӣ аз омӯзиш ва пайравии онҳо. Бо ин сабаб дорандагони тафаккури экстремистӣ робита бо воқеиятро пурра аз даст дода, талаботу лоиҳаҳои мутлақо ғайривоқеӣ ва иҷронашавандаро пеш мегузоранд. Ин боиси инкори қонунҳои пайдарпайӣ ва саривақтӣ мегардад, ки тамоми падидаву ашёҳо тобеи онон ҳастанд.

Ҳалли муаммои мушкили экстремизми динӣ истифодаи усули мураккаб ва муназзамро талаб мекунад. Аз ҷумла зарурати ҷалби ҷомеаи ишаҳрвандӣ ба мубориза бо терроризми байналмилалӣ, раҳандозии барномаҳое, ки пеши роҳи ҷалби ҷавонон ба гурӯҳҳои террористӣ ва имкони тарғиби терроризмро бо истифода аз Интернетро бигиранд. Бинобар сабабҳои маълум тундравӣ ҳам падидаест, ки бештар дар байни ҷавонон паҳн гаштааст. Масъулияти пайдоиш, паҳншавӣ, муқовимат ва пешгирии экстремизми динӣ натанҳо ба зиммаи давлату ҳукумат, балки бар дӯши тамоми ҷомеа аст. Пешгирии экстремизм бояд дар сатҳи ақлонӣ дар оила, муассисаҳои таҳсилот (муассисаҳои таълимии динӣ, кафедраҳои донишгоҳ, донишкадаҳо ва мактабҳо) ба роҳ монда шавад.

Ҳамин тариқ, айни замон мавриди он расида, ки уламои баландпоя, ходимони дину мазҳаби ҳанафӣ, олимони маъруфи тоҷик гушаеро чун шахсони холис ихтиёр накарда, бингаранд ва биандешанд, ки онҳо ба ҷомеа чӣ дода метавонанд. Бояд дар амал нишон дод, ки дину ойини исломии мо дар ҳақиқат ойини сулҳу сафо, дӯстиву бародарӣ ва накӯкорист.

Мо бояд ҳамаҷониба ҳама навъи таҳамулнопазирии диниро аз ҷомеа ва тафаккури худ решакан созем. Дар сари масъалаҳои: эҳёи маънавӣ, тозагии аҳлоқ, бунёдкорӣ, ҳуқуқҳои асосии шахсияти инсонӣ мутаффиқу боҳам ва дар ин кори хайр дастгири якдигар бошем. Биёед дар ин хусус боз як бори дигар якҷо андеша намоем, зеро имрӯз вақти он расидааст, ки ҷавонони мо ба хотири дифоъ аз арзишҳои волои миллию динии хеш рӯ ба китоб биёранд ва дар лаҳзаҳои зарурӣ ба душманони ғоявиашон на бо зӯри силоҳ, балки бо сеҳри сухани асосноки илмӣ ҷавоби қотеъ гардонда тавонанд.

Зоир Ҷӯрахон Маҷидзода - мудири Шуъбаи Ҳуқуқи давлатии Институти фалсафа,

сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.

Дар дунёи имрӯза, ки иқтисодиёти ҷаҳонӣ бо суръати тез пеш меравад, сармоягузорӣ барои рушди кишварҳо нақши калидӣ мебозад. Тоҷикистон, бо захираҳои табиии фаровон, аз қабили об, маъданҳо ва манзараҳои зебои кӯҳистон, имкониятҳои зиёд барои ҷалби сармоя дорад. Манфиатҳои миллии мо – ин пеш аз ҳама рушди иқтисод, эҷоди ҷойҳои корӣ, таъмини амнияти энергетикӣ ва беҳбуди сатҳи зиндагии мардум аст. Манфиатҳои миллии Тоҷикистон дар Стратегияи миллии рушд то давраи соли 2030 хуб муайян шудаанд: рушди устувор, таъсиси ҷойҳои корӣ, таъмини амнияти энергетикӣ ва диверсификатсияи иқтисод. Барои мисол, лоиҳаи НБО Роғун на танҳо барои таъмини барқ, балки барои содироти он ба кишварҳои ҳамсоя, ба монанди Афғонистон ва Покистон, муҳим аст. Ин метавонад даромади миллиро зиёд намуда, коҳиши вобастагиро ба муҳоҷират кӯмак расонад.

Дар шароити глобализатсияи иқтисодӣ ва рушди тези технологияҳо, масъалаҳои фазои сармоягузорӣ ва таъмини манфиатҳои миллии мамлакатҳо ба яке аз мавзӯъҳои ҳалкунандаи илмӣ-амалӣ табдил ёфтаанд. Монографияи илмии доктори илми иқтисод, профессор, мушовири президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Қодирзода Фарҳод Анвар, ки бо номи "Фазои сармоягузорӣ ва масъалаҳои институтсионалии таъмини манфиатҳои миллии мамлакат" нашр шудааст, ба ин мавзӯъи муҳим таҳлили амиқ ва ҳамаҷонибаро пешниҳод мекунад. Ин монография, ки дар соли 2025 дар Душанбе чоп шудааст ва аз 160 саҳифа ибор буда, на танҳо барои олимони иқтисод, балки барои сиёсатмадорон, сармоягузорон ва донишҷӯёни макотиби олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва берун аз он манбаи арзишманд аст. Муаллиф бо дастовардҳои илмӣ ва амалии худ тавонистааст мавзӯъро бо диди нав ва амалии миллӣ баррасӣ намояд, ки ин монографияро ба яке аз асарҳои нодир дар адабиёти тоҷикӣ табдил додааст.

Сохтори монография ба таври мантиқӣ ва илмӣ ташкил ёфтааст, ки ба хонанда имкон медиҳад мавзӯъро аз умум ба хусусӣ пайгирӣ кунад. Дар муқаддима муаллиф ҳадафҳои таҳқиқотро равшан муайян карда, аҳамияти фазои сармоягузорӣ барои таъмини манфиатҳои миллии Тоҷикистонро, хусусан дар заминаи Стратегияи миллии рушд то давраи соли 2030, шарҳ медиҳад. Ин қисмат на танҳо заминаи назариявиро мустаҳкам месозад, балки масъалаҳои амалиро низ бо омори навтарин (аз ҷумла ҳисоботҳои Бонки Ҷаҳонӣ ва IMF барои солҳои 2023-2025) ғанӣ гардондааст. Чунин оғози мукаммал хонандаро ба омӯзиши бобҳои асосӣ тайёр мегардонад.

Боби 1 Самтҳои назариявии таҳлили фазои сармоягузорӣ ба таҳқиқи концепсияҳои асосӣ бахшида шудааст. Муаллиф бо такя ба назарияҳои классикӣ (аз қабили кори Дуглас Норт дар бораи институтҳо) ва муосир (таҳлили Джозеф Стиглитс), фазои сармоягузориро ҳамчун омили калидии рушди устувор муайян мекунад. Ин боб бо мисолҳои ҷаҳонӣ ва таҳлили иқтисодии содда (масалан, моделҳои хароҷотҳои транзаксионӣ) ғанӣ аст, ки онро барои хонандагони гуногунфаҳмиро мувофиқ месозад. Дастоварди асосӣ ин аст, ки муаллиф назарияро ба шароити кишварҳои рӯ ба рушд, аз ҷумла Тоҷикистон, мутобиқ кардааст, ки ин ба монография арзиши илмии баланд медиҳад.

Дар боби 2 Нишондиҳандаҳои сармоягузорӣ дар хоҷагии ҷаҳони муосир: хавҳо ва таҳдидҳо, муаллиф ба таҳлили вазъи глобалӣ пардохтааст. Ӯ хавфҳои геосиёсӣ (масалан, таъсири ҷанги Украина ва тағйироти иқлимӣ) ва таҳдидҳои иқтисодиро (вобастагӣ ба сармояи Чин ва Русия) бо омори дақиқ баррасӣ мекунад. Ин боб на танҳо мушкилотро нишон медиҳад, балки роҳҳои пешгирии онҳоро низ пешниҳод менамояд, ки ин монографияро аз таҳқиқотҳои тасвирӣ фарқ мекунад. Муаллиф бо истифода аз графикҳо ва ҷадвалҳо (аз манбаъҳои OECD ва EBRD) таҳлилро намоён месозад, ки хонанда метавонад онро барои таҳқиқоти худ истифода барад.

Боби 3 “Шохисҳои институтсионалии амнияти сармоягузории хориҷӣ” яке аз қисматҳои пурқувватари монография аст. Дар инҷо муаллиф масъалаҳои институтсионалӣ, аз қабили коррупсия, норасоии шаффофият ва монеаҳои бюрократӣ дар Тоҷикистонро амиқ баррасӣ мекунад. Бо такя ба Қонуни "Дар бораи сармоягузорӣ" (2011) ва фаъолияти Кумитаи Давлатии Сармоягузорӣ ва Идораи Моликияти Давлатӣ (SCISPM), муаллиф пешниҳодҳои амалиро барои таъмини амнияти сармоя медиҳад. Ин боб бо мисолҳои воқеӣ аз минтақаҳои озоди иқтисодии ҷумҳурӣ аст, ки онро ба як роҳнамои амалӣ табдил медиҳад.

Боби 4 Таҷрибаи байналмилалии таъмини амнияти сармоягузории хориҷӣ: муносибати институтсионалӣ ба муқоисаи таҷрибаи кишварҳои пешрафта (Сингапур, Гурҷистон) ва ҳамсоя (Қазоқистон, Ӯзбекистон) бахшида шудааст. Муаллиф на танҳо таҷрибаро тавсиф мекунад, балки онро барои шароити Тоҷикистон мутобиқ месозад, масалан, пешниҳоди ҷорӣ кардани низоми рақамии бақайдгирии тиҷорат ба мисли Эстония. Ин боб дар монография нишон медиҳад ва нишон медиҳад, ки муаллиф дорои дониши васеъи байналмилалӣ мебошад.

Дар боби 5, ки Хусусиятҳои танзими фаъолияти сармоягузорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ном гузошта шудааст, муаллиф ба вазъи дохилӣ таваҷҷуҳ мекунад. Ӯ хусусиятҳои миллӣ, аз қабили вобастагӣ ба энергетика (лоиҳаи Роғун) ва кишоварзӣ, ва мушкилоти андозӣ ва гумрукиро таҳлил карда, бо такя ба Барномаи миёнамуҳлати рушд (2021-2025), тавсияҳои мушаххасро барои диверсификатсияи сармоя ва рушди сабз пешниҳод мекунад, ки ин ба манфиати миллии кишвар мувофиқ аст.

Ба ҷойи хулоса, муаллиф на танҳо натиҷагирӣ мекунад, балки пешрафти ояндаро барои Тоҷикистон тасаввур мегардонад, ки ин монографияро бо умедҳои мусбат ба охир мерасонад. Рӯйхати адабиёти истифодашуда хеле васеъ аст (аз 100 манбаъи зиёд, аз ҷумла ҳисоботҳои байналмилалӣ ва адабиёти тоҷикӣ), ки нишондиҳандаи таҳқиқоти амиқи муаллиф аст.

Дар маҷмӯъ, монография як асари нодир ва арзишманд аст, ки бо услуби равшан, таҳлили илмӣ ва аҳамияти амалӣ фарқ мекунад. Профессор Қодирзода Фарҳод Анвар тавонистааст мавзӯъро на танҳо назариявӣ, балки бо диди миллӣ ва байналмилалӣ баррасӣ кунад, ки ин барои рушди илми иқтисоди кишвар мусоидат мекунад. Нашри ин монография дастоварди бузурги илмии соли 2025 аст!

ШИРИН ҚУРБОНОВА - сарходими илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.

Дарк ва дониста шавад, ки мабноъ ва хостгоҳи ҳувияти забониву фарҳангии тоҷику эронӣ давлати Сомониён буда, ин фарҳанги бузург маҳз дар Варорӯд бо дасту заковати тоҷикон офарида шуд. Тавре ки Сомониён, тоҷикони Хуросони бузург, ҳазор соли пеш забону фарҳанги тоҷикии ориёиро эҳёву ривоятҳои милливу ҳамосиро эҷод карданд, ҳазор соли баъд бахт камтар ба рӯяшон хандид ва ба як низоми давомдори давлатдорӣ кам мушарраф шуданд.

Ҳақиқат ин аст, ки аз вақте давлати Сомониён суқут кард, то истиқлоли давлати муосиру миллии тоҷикон дар соли 1991, давлатҳои сохтаи тоҷикон пароканда, кутоҳумр ва гумном мешуданд. Яъне, давлатдории миллӣ мисли замони Сомониён асл пайдо накарду барои шаклгирии давлати миллии муосири тоҷикон беш аз ҳазор сол муҳлат даркор шуд. Ин фосила муҷиб шуд, ки ба ривояти миллӣ, ҳамосиву фарҳангии тоҷикӣ чандон таваҷҷуҳ нашавад. Пас аз расидани Тоҷикистон ба истиқлолу шаклгирии давлати миллии тоҷикон, дар ҳақиқат, арзишҳои милливу фарҳангӣ, забони замони Сомониён аз нав эҳё шуд. Пайкараи бошукуҳи Исмоили Сомонӣ дили Душанберо шукуфо намуд ва ба номи Сомонӣ пул сикка зада шуд.

Хушбахтона, дар поёни асри ХХ роҳбарии давлати миллии тоҷиконро шахсияти бузурге бар уҳда гирифт. Ин марди наҷибзода тадбири фавқулода олӣ дораду фарҳангу ҳамосаи тоҷикону ориёиҳоро монанди шоҳони сомонӣ дӯст ва пос медоранд.

Ин шахсияти миллӣ Ҷаноби Олӣ, Пешвои миллати тоҷик муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳастанд. Тавре Сомониён ҳувияти фарҳангӣ, забонӣ, милливу ҳамосии ориёиро пос дошту шукуҳ бахшид, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон низ пас аз ҳазор сол ному осори онҳоро эҳё карданд. Дар ҷаҳони муосир, ки пур аз ҳаводиси пешгӯинашаванда аст, ба вуҷуд овардани чунин кишвари аз назари сиёсӣ пухта ва нигаҳдориву рушд додани он дар давоми 34 сол ба зиракиву кордонии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сахт бастагӣ дорад.

Масалан, маҳз дар замони Сомониён чун Фирдавсӣ шахсиятҳои жарфандеш пайи эҷоди ҳамосаҳои баланд шуданд. Чунончи аз таърих медонем, “Шоҳнома” суруда мешуд ва вақте ба сомон расид, орзуи деринаи Фирдавсӣ, ки расондан ба дасти шоҳони сомонӣ буд, сурат набаст. Ҳакими бузурги ориёиҳо Фирдавсӣ бо руҳи шикаста ва дили чок осорашро ба Маҳмуд бурд, аммо қадршиносии сазовор надид. Ба ин маънӣ, иншогари “Шоҳнома” ҳазор сол боз оромонӣ мехуфт.

Боиси ифтихор аст, ки баъди чунин муддати тӯлонии таърих Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барномаи ҳимоят аз ин ҳамосаи беназирро ба унвони тақвияти ҳувияти миллӣ рӯйи даст гирифтанд. Агар офарида шудани ин шоҳасар тавассути абармардони Сомониён сурат гирифта бошад, ба камоли орзуи Фирдавсӣ расидан маҳз ба соли 2025-и мелодӣ рост омад.

Бояд гуфт, ки чопи “Шоҳнома” танҳо таблиғи густардаи фарҳангу оини пешиниён ва китобпарварии ин миллат нест, балки ин нахустин ҳимояти расмиву давлатии “Шоҳнома” аст!

Дар ҳеҷ кишваре, дар ҳеҷ ҷойи дунё чопу нашри як асари милливу ормонӣ то ба ин ҳад ҳамагонӣ набудааст, ки дар Тоҷикистон аст.

Ормони Фирдавсӣ низ, бинобар ранҷи сисолаи барои фарҳангу ҳувияти миллӣ кашидааш ин буда, ки китобаш ҳимояти расмӣ, давлативу миллӣ бубинад ва ба таври густарда тарғиб шавад. Хушбахтона, ин ҳимоят тавассути Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сурат гирифт. Табъан, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дарк кардаанд, ки бе донистану фаҳмиши Фирдавсӣ ва мағзи осори ӯ Истиқлоли миллии тоҷикон ва тоҷикистониён наметавонад комил бошад.

Истиқлол фақат як вожа нест, балки як мафҳуми чандпаҳлуӣ, дорои ҷанбаҳои мутафовит аст, ки шомили сулҳ, амният ва фарҳанг мешавад. Агар диққат кунем, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз оғоз барои ҳифзи Истиқлоли Тоҷикистон ба сулҳу амният ва фарҳанг тавваҷуҳ кардаанд. Пас аз Истиқлол, нахустин шуда сулҳу ваҳдати миллиро байни тоҷикон барқарор карданд, кишварро аз буҳрону ҷанги дохилӣ наҷот доданд. Сипас, ба хотири густариши амният дар саросари кишвар таваҷҷуҳ фармуданд. Ба ҷашнҳои Наврӯз, Меҳргон ва дигар ҷашнҳои ниёкониву ориёӣ дар сатҳи милливу байналмилалӣ эътибор дода ривоҷ бахшиданд.

Тозатарин иқдоми фарҳангӣ барои ҳувияти тоҷикон чоп ва тақсими ройгони “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ дар сатҳи миллист. Ин ибтикори тоза ва нотакрор барои мо – порсизабонони Афғонистон, Эрон ва дигар кишварҳо боис ба ифтихори беинтиҳо мебошад.

Яъқуби ЯСНО, - шоҳномашинос, доктори илмҳои суханшиносӣ аз Афғонистон

Бознашр: https://jumhuriyat.tj/6584-jemomal-ramon-nahustin-imojatgari-rasmivu-davlatii-shonoma.html

Дар остонаи Рӯзи Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон барги сабзе аз узви вобастаи АМИТ Саймумин Ятимов бо номи “Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат” ба нашр расид. Дар китоби мазкур ба таври мухтасар чеҳра, мақом ва хадамоти Пешвои миллат дар раванди эҳёи давлатдории навини тоҷикон бар асоси дидгоҳи профессор Саймумин Ятимов ва асарҳое, ки дар ин заминаи дар тули солиёни гуногун таълиф кардааст, симои Пешвои миллат ба таври равшан муаррифӣ шудааст.

Китоб аз чанд қисмати муҳим иборат аст:

1. Истиқлоли давлатӣ аз дидгоҳи Пешвои муаззами миллат.

Муҳимтарин натиҷагирӣ дар ин қисмат ин нукта аст, ки “Пешвои миллат падидаи истиқлолро армуғони тақдир намедонад”, балки “ба ин рӯйдод аз чаҳорчӯбаи таърихи беш аз панҷҳазорсолаи миллати тоҷик менигарад”. Ин як хулосаи мантиқӣ ва илмӣ буда, ки Истиқлоли миллии моро бо раванди истиқлолхоҳии миллати тоҷик дар тули таърихи беш аз панҷҳазорсола пайванд мезанад. Раванди истиқлолхоҳии миллии мо дар ҳақиқат дар ҳар аср ва давру замоне дар шаклҳои гуногун зуҳур пайдо кардааст. Профессор Саймумин Ятимов руҳи истиқлолхоҳии миллати тоҷикро дар дарозои таърих ба хубӣ дарк намуда, онро бо якдигар пайванд мезанад. Бешак, ин дигоҳ пойдевори истиқлоли миллии моро истеҳкоми бештар хоҳад дод. Аз ин рӯ, профессор С.Ятимов ба дурустӣ ташхис медиҳад, ки масъалаи соҳибихтиёрӣ дар назаргоҳи Пешвои миллат танҳо хусусияти ҳуқуқӣ, ифтихорӣ, декларативӣ ва идеявӣ надошта, балки ба ин падидаи муқаддас аз диди моҳиятӣ менигарад. Ӯ менигорад: “Агар муҳимтарин офаридаҳои табиат обу ҳаво бошанд, ки бе онҳо дар рӯйи замин ҳаёт вуҷуд дошта наметавонад, дар суханҳои ҳикматомӯзи Сарвари давлат истиқлол барои миллат айнан ҳамин ҷойгоҳро дорад" (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 4).

2. Таърих ва ташаккули миллат (доир ба нақши таърих дар раванди давлатсозии навин).

Дар ин бахши китоб профессор С.Ятимов корномаи давлатсозӣ ва давлатдории муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро аз назари таърихӣ ва фалсафаи сиёсат ба корномаҳои шоҳ Исмоили Сомонӣ – асосгузори давлати Сомониён монанд карда, нақши ин ду шахсияти таърихӣ ва фарзонаро дар бунёди давлатдории миллӣ ба таври хос зикр менамояд. Дар ҳақиқат, равандҳои таърихро шахсиятҳои бузург ва фавқулода таъин мекунанд. Маҳз вуҷуди чунин шахсиятҳои рӯинтан ва матинирода дар ду давраи таърихии сарнавиштсоз заминаро барои ташкили давлатдории миллии тоҷикон фароҳам кардааст.

Профессор С.Ятимов вақте дар мавриди шахсияти хос ва истисноӣ будани муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сухан мегӯяд, як омили бисёр муҳимро дар ин раванд зикр мекунад, ки камтар касе ба ин нукта пеш аз ин таваҷҷуҳ кардааст: “Раҳбари давлат ҳангоми тафсир ва муаррифӣ кардани миллат эътиқодмандона ва бо ифтихор сухан мегӯяд...ва ба мақоми таърихӣ расидани миллатро аз табиати ботинии худи ӯ медонад” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С.

3. Нақши шахс дар тақдири миллат (дар хусуси ин, ки чӣ гуна фарзанди фарзона бо иқдомоти хоси худ тақдири миллатро тағйир дод).

Таърих собит кардааст, ки ҳеч фарде бидуни доштани эътиқоду боварӣ ба таъриху арзишҳои миллии хеш ва муҳаббату азми қавӣ ба мақоми Пешвои миллӣ даст наёфтааст. Миёни халқ ва раҳбари миллӣ ҳамеша як навъ иртиботи ноаёни ботинӣ вуҷуд дорад ва маҳз ҳамин омил сабаби иттиҳоду ҳамбастагии миллӣ дар атрофи як фард мегардад. Шахсиятҳои бузурги миллӣ дар заминаи омӯзиши дақиқи таърихи гузаштаи хеш ташаккул ёфтаанд. Ба фармудаи устод С.Айнӣ: “Таърих танҳо замоне маъно пайдо мекунад, ки дар дастони мардум ҳамчун яроқи мубориза барои оянда табдил шавад”.

4. Дурахшон аст бо рафтор, бо кирдор, бо гуфтор (нигоҳе ба рафтор, кирдор ва гуфтори Пешвои миллат ва садоқату самимияти ӯ бо халқ дар марҳалаҳои тақдирсоз).

Дар ин бахш профессор ба нақши шахсиятҳои таърихсоз ва сифату вижагиҳои фардии онҳо диққат дода, бо муқоисаи хусусиятҳои зоҳирӣ ва ботинӣ симои Пешвои миллатро муаррифӣ кардааст. Шахсиятҳои таърихӣ афроде ҳастанд, ки дар маркази таваҷҷуҳи ҳамагон қарор гирифта, оммаи халқ ба ҳар як гуфтору кирдор ва амали онҳо бо эҳсосу ҳаяҷон таваҷҷуҳ намуда, аз онҳо пайравӣ менамоянд. Бинобар ин гуфтор, рафтор ва кирдори онҳо низ дар ташаккули миллатсозӣ ва давлатсозӣ нақши муҳим мегузорад. Профессор С.Ятимов дар заминаи омилҳои такомули фард дар иҷтимоъ менависад: “фард ҳамон вақт узви фаъоли муносиботи ҷамъиятӣ шуда метавонад, ки аз лиҳози объективӣ ҷонибдори асили манфиатҳои миллӣ бошад ва аз назари субъективӣ – ҷаҳонбинӣ, тарзи тафаккур ва муҳокимаронӣ аз худ амалҳои созгор ба рушди миллӣ нишон диҳад”. ((Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 23).

Дар идома муҳаққиқ бо баршумурдани сифоти хоси муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва вижагиҳои зоҳирию ботинии ӯ, чеҳраи таъсиргузор будани ӯро дар масири давлатдорӣ зикр менамояд. Яъне, хусусиятҳои хоси ахлоқии Пешвои миллат омили дигари муттаҳидкунандаи мардуми тоҷик дар таърихи муосир ба шумор меравад.

5. Ваҳдати миллӣ ва хештаншиносӣ – пояи давлатдорӣ (дар хусуси ба ҳам овардани миллати парешон дар атрофи як ҳадафи воҳид).

Аз дидгоҳи профессор С.Ятимов вижагии дигари шахсияти Пешвои миллатро таваҷҷуҳи рӯзмарраи ӯ ба масъали ваҳдати миллӣ ва хештаншиносӣ ҳамчун унсури давлатдорӣ ташкил медиҳад. “Дар баёни маъниҳои худшиносӣ ва ваҳдат Сарвари давлат андешаи миллиро дар ҷойи аввал мегузорад...” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 24). Дар ин қисмат аз китоб ба дурустӣ зикр шудааст, ки андешаи миллӣ бидуни эътироф ва эҳтиром гузоштан ба урфу одат ва суннатҳои бостонӣ ба даст намояд. Аз тарафи дигар, мафҳуми хештаншиносӣ танҳо дар партави шинохти манфиатҳои миллӣ маъно пайдо мекунад. Ҳамчунин ишора мешавад, ки таърихи халқ “маҷмуи равандҳо ва натиҷаҳое мебошад, ки худи фарзандони миллат” дар тули давраҳои гуногуни таърихӣ андӯхта ва таҷриба кардаанд. Аз ин ҷиҳат “Дарки амиқи амалӣ намудани рукнҳои маънавиёти миллӣ дар партави корномаи Пешвои миллат аз аркони худшиносии миллӣ мебошад. Мағз дар мағзи онро садоқат ба Ватан, манфиатҳои миллӣ, ташаккули тафаккури илмӣ нисбат ба воқеоти олам, минтақа ва ҷомеаи мо ташкил мекунад (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 27).

6. Сухан ҷон мегирад андар каломаш (баррасии қудрати суханварӣ, таҳлилӣ ва ояндабинии Пешвои миллат).

Вижагии дигари як раҳбари миллӣ маҳорати хоси суханварӣ, маъниофаринӣ, тасмимгирӣ ва таҳлилу арзёбии ҳодисаву воқеаҳои олами атроф аст. Вокуниши дуруст нишод додан ба бархӯрдҳои муҳит ва ҳифзи манфиатҳои миллӣ дар гирудори ҷомеаи байналмилалӣ кори саҳлу сода нест. Доштани ин хусусият ҳам барои бартараф кардани фитнаҳои дохилӣ ва ҳам барои бекор кардани таҳдидҳои берунӣ бисёр муассир воқеъ мегардад. Дар ин бахш профессор С. Ятимов бо баршумурдани ин вижагиҳои Сарвари давлати тоҷикон таъкид менамояд, ки маҳз бо баракати ҳамин сифатҳои нодир Тоҷикистон аз чанд буҳрони хатарнок худро эмин нигоҳ доштааст.

7. Ба дилҳо роҳ ёбад ҳар Паёмаш (нигоҳе ба Паёмҳои Пешвои миллат ҳамчун санади ҳуқуқӣ, таърихӣ ва дастури давлатсозӣ).

Дар ин қисмат муаллиф аҳамияти Паёмҳои Пешвои миллатро дар раванди давлатсозӣ, шеваи давлатдорӣ, тағйир афкори умумӣ, такмили ҷаҳонбинии миллӣ ва тағйири фазои исёсию иҷтимоии мамлакат баршумурда, аз онҳо ҳамчун санади стратегӣ ва сарнавиштсоз ёд мекунад. Паёмҳои Пешвои миллат аз як тараф агар натиҷагирӣ аз фаъолияти солонаи ҳукумат бошад, аз тарафи дигар дар онҳо нуктаҳое зикр ёфтааст, ки аҳаммияти тақдирсози миллӣ дошта ба ҳамаи давру замонҳо дахл доранд. “Омӯзиши паёмҳои ҳамасолаи Пешвои миллат нишонгари он аст, ки дар ҳуҷҷатҳои зикргардида вазъияти давлат таҳлил ва арзёбӣ мегардад. Самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва берунии мамлакат на танҳо дар муддати як сол, балки барои даҳсолаҳои минбаъда коркард ва эълон карда мешаванд” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 38).

8. Забони модариро ҳомӣ бошад (дар мавриди таваҷҷуҳи Пешвои миллат ба забон ҳамчун нахустунсури ҳувиятсоз ва падидоварандаи илму фарҳанг ва тамаддун).

Қобили зикр аст, ки забон нахустунсури ҳувиятсозии миллат аст ва барои эҳтирому гиромидошти он тамоми имкониятҳои миллӣ бояд дар назар гирифта шаванд. Ҳимояи забон ба маънии такмили ҳувият ва маънавияти миллӣ аст, ки самараи он бақо ва истеҳкоми давлатдории миллӣ мебошад. Бинобар ин, дар тамоми суханрониҳо ва паёмҳои Пешвои миллат таваҷҷуҳ ба забон дар садри масъалаҳои миллӣ қарор гирифтааст. Ин ҷанбаи симои Пешвои миллатро профессор С.Ятимов дар асарҳои хеш бо диққат пайгирӣ намуда, нақши забонро дар таҳкими давлатдории миллӣ муҳим арзёбӣ мекунад. Ӯ менависад: “Дар таълимоти Пешвои миллат забон ҳамчун падидаи нодири ҷамъиятӣ ва натиҷаи ҷараёни таърихии шаклгирии миллати тоҷик тавсиф мегардад” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 46).

9. Рушди фард дар илм ҳасту маърифат (дар мавриди ҳувияти миллӣ, огоҳӣ аз таърих, фарҳанги сиёсӣ ва ҷаҳонбинии фарохи Пешвои миллат).

Дар ин қисмат муаллиф бо такя ба фармудаҳои Пешвои миллат нақши илму маърифатро дар ташаккули фард ва таҳаввули ҷомеа мавриди таҳлилу баррасии амиқ қарор дода, бақои давлати навинро вобаста ба вуҷуди афроди донову мутахассис ва шуҷову лаёқатманд медонад. Нақши илм дар ташаккули фард ва ҷомеа дар осори аксари бузургони илму адаби мо низ ба возеҳ ишора шудааст. Таъкиди Пешвои миллат низ дар бораи омӯзиши осори бузургон маҳз ба хотири ба даст овардани ҳамин гавҳари ноёб, яъне илму дониш мебошад. Дар ин бахш омадааст: “Сардори давлат ба маърифтнокӣ, тахассусмандӣ, маънавиёти ба манфиатҳои миллӣ созгор, яъне дараҷаи сифатии миллат таваҷҷуҳи бузург зоҳир мекунад... Барои он ки муаррифгари миллат – ақл, заковат ва дараҷаи маърифатнокии ӯст, на шумораи аҳолӣ ва захираҳои табиии мамлакат” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 50). Ин таъкидоти Пешвои муаззами миллат дар мавриди зарурати омӯзиши илм ва забонҳои хориҷӣ аз таҷриба ва воқеияти ҷаҳони муосир маншаъ гирифтааст. Ҳар миллате, ки дар низоми байналмилалӣ хостори ифои нақши таъсиргузор бошад, бояд ногузир домани илму донишро маҳкам ба даст бигирад, зеро бо шиор коми касе ширин нашудааст.

10. Номи миллат ҷовидон бо номи ӯст (перомуни ҷонбозиҳо, сарсупурдагӣ, матонат, ҷасорат ва корномаи беназири Пешвои миллат дар раванди давлатсозии навин дар Тоҷикистон).

Дар ин қисмат муаллиф бо зикр корнамоиҳои Пешвои миллат дар даврони истиқлол ва дастовардҳо ӯ дар арсаи сиёсату иқтисод ва иҷтимоиёт, масъалаи ягонагии халқу раҳбарро дар миён мегузорад. Ҳар давру замон вобаста ба талаботи иҷтимоии худ шахсиятҳои миллиро парвариш дода, ба арсаи муборизаҳои калон мебарорад. Профессор С. Ятимов низ бо назардошти ҳодисаву воқеаҳои оғози даврони истиқлол ва буҳронҳои шадиде, ки мавҷудияти миллии моро зери хатар қарор дода буд, зуҳури Эмомалӣ Раҳмон дар арсаи сиёсат ва давлатдориро як зарурати таърихӣ қаламдод кардааст. Печидагии авзоъ ба гунае буд, ки ҳар касе қодир ба ҳалли масъалаҳои муҳими миллӣ набуд. Аммо воқеияти таърихӣ аз батни ҳодисаҳои ин шахсияти миллиро рӯи кор овард, ки бо азму иродаи оҳанин тақдири миллатро дар муддати кӯтоҳ дигаргун кард. Як миллати парешону афсурда дар симои ӯ ояндаи хешро таҷассум кард. Ба қавли Иосиф Нютон: “Хосияти гениалии инсон аст, ки меҳнати пурмушаққат ва тафаккури нерумандро ба самти муайян сафарбар намояд” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 54). Ҳамин тавоноӣ дар он солҳои буҳронӣ дар вуҷуди Пешвои миллат зоҳир гашт ва бо шуҷоат давлату миллати хешро аз туфони хонабарандоз наҷот дода, ба соҳили умед расонид. “Аз он дастовардҳое, ки миллати тоҷик дар муддати се даҳсолаи ахир ба даст овард: оташи ҷангро хомӯш ва миллатро сарҷамъ кард. Давлати миллиро асос гузошт. Онро бунёд кард. Иқтисодиёти мамлакатро барқарор ва кишварро сарсабзу обод намуд”. (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 52).

11. Маорифро бақои миллату давлат бидонад (дар хусуси таваҷҷуҳи Пешвои миллат ба соҳаи маориф ҳамчун таҳкурсии бунёди ҷомеаи навин).

Саймумин Ятимов дар ин қисмат таъкид мекунад, ки давлати миллиро бе соҳаи маорифи қавӣ тасаввур кардан ғайриимкон аст. Бинобар ин ӯ дар ин бахш иқдомоти Пешвои миллат дар соҳаи маорифро арзёбӣ карда, таҳаввули босуръати ин соҳаро барои тақвияти давлати миллӣ муҳим донистааст. Бунёди мактабҳо, донишкадаҳо, донишгоҳҳо, кӯдакистонҳо, ҷорӣ кардани системаи нави таълимӣ, таҳияи китобҳои дарсӣ, таълифи китобҳои бадеӣ, эҳёи арзишҳои миллӣ ва даҳҳо иқдоми дигар аз ташаббусҳое аст, ки Пешвои миллат дар баробари ҳалли дигар масъалаҳо ҳамзамон ба ин рукни муҳимми давлатдорӣ низ асос гузоштааст.

12. Низоми иқтисодӣ тарҳ бинҳод (перомуни нақши Пешво дар эҳёи низоми иқтисодии мамлакат).

Иқтисод рукни дигари ташкили давлати миллӣ ба шумор меравад. Профессор С. Ятимов дар ин қисмати китоб ба иқдомоти Сарвари давлат дар эҳёи иқтисод ва инфраструктураи фалаҷшудаи он ишора карда, тадбирҳои хирадмандонаи Пешворо дар ин замина муайян намудааст. “Маълум аст, ки маҳз тавассути кӯшишҳои шабонарӯзии Қаҳрамони миллии мо фаъолияти низоми иқтисодии мамлакат эҳё гашт. Рушди бемайлони он таъмин гардид. Симои шаҳру деҳот ба куллӣ тағйир пазируфт” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 60). Ба қавли муаллиф дар низоми иқтисодие, ки дар даврони истиқлол поягузорӣ шуд, тамоми масъалаҳо бо назардошти ҳифзи манфиатҳои миллӣ дар назар гирифта мешавад. Дар даврони истиқлол бо мудирияти хирадмандонаи Пешвои миллат Тоҷикистон аз бунбасти коммуникатсионӣ раҳо ёфта, амнияти ғизоӣ ва энергетикии худро таъмин намуда, вориди марҳалаи саноатикунонии мамлакат шудааст. Ин як дастоварди беназир аст.

13. Сарвари доно ва ба гуфтан далеру тавоно (дар мавриди муколамаи Пешвои миллат дар самти муносибатҳои байналмилалӣ ва бунёди мактаби навини дипломатияи тоҷик).

Дар қисмати поёнии китоб профессор С.Ятимов дубора ба масъалаи нақши Пешвои миллат, ин бор дар арсаи байналмилалӣ баргашта, иқдомот ва ташаббусҳои созандаи Сарвари давлатро дар ин замина гиреҳкушои кори давлатдорӣ медонад. Ӯ менависад дар раванди барқарории иртибот бо ҷомеаи ҷаҳонӣ ҳамзамон Раҳбари давлати мустақили тоҷикон мактаби навини дипломатияи тоҷикро низ асос гузошт. “Муколамаи Пешвои миллат дар самти байналмилалӣ, расидан ба моҳияти масъалаҳои мавриди муҳокимаи тарафайн, бо навъи аҳсант ҳимоя намудан ва пеш бурдани манфиатҳои миллӣ – мактаби бузурги дипломатияи тоҷик мебошад” (Корномаҳои ҷовидонаи Пешвои муаззами миллат”. – С. 62).

Хулоса, дар ин китоб профессор Саймумин Ятимов бо такя ба асарҳои ҷудогонаи хеш муҳимтарин хадамот ва корномаи ҷовидонаи Пешвои миллатро гирдоварӣ карда, бо санад ва мантиқи илмӣ асоснок кардааст. Ин китоб барои донишомӯзон ва донишҷӯёни мамлакат барои шинохти шахсияти Пешвои миллат ба унвони як китоби роҳнамо бояд дар назар гирифта шавад, зеро он бар пояи санад ва воқеиятҳои таърихӣ таълиф гардида, ҳақиқати дунёи муосирро дар зеҳни мо равшан менамояд.

Фарангис Шарифзода, - директори Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ.

Беҳрӯзи Забеҳулло, - мудири шуъбаи адабиёти муосири Инстиути забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ

Мавзеъҳои баландкӯҳ ва наздиқуллагии Тоҷикистон дорои системаҳои табиии махсус буда, дар табақаи криолитӣ (криолитозона) ҷойгир мебошанд. Табақаи криолитӣ як қисми криосфера, қабати болоии қишри замин аст ва аз дигар мавзеъҳо бо шароитҳои махсус ва мураккаби ба он хос, фарқ мекунад. Криолитозона аз забони юнонӣ гирифта шуда маънояш κρύος- сардии яхин, сармо, λίϑος – санг ва ζώνη – камар, тасма мебошад.

Ин минтақа пойгоҳи табиӣ барои пажӯҳиши ҳамагуна дигаргуниҳо, ки дар раванди тағйирёбии глобалии иқлим ба вуқӯъ мепайвандад, ба шумор меравад. Дар ин табақа аксари равандҳои табиии ба ҳамдигар алоқаманд ва аз якдигар вобаста сарчашма гирифта, бошиддат ва дар як масоҳати на он қадар калон ба амал меоянд, ки таваҷҷӯҳи хоси тадқиқотчиён ва олимонро ба худ ҷалб намудаанд. Ин мавзеъҳо макони пиряхҳо, яхбандиҳои абадӣ ва қабатҳои бисёрсолаи яхбаста яъне сарчашмаи асосии манбаъҳои обии мамлакати мо мебошанд.

Суръати азхудкунии минтақаҳои баландкӯҳ тайи солҳои охир мутахассисонро водор бар он месозад, ки ҷиҳати ҳалли мушкилоти муҳандисӣ-техникӣ дар ин мавзеъҳо бештар кор кунанд, зеро оғози корҳои сохтмони роҳҳо, иншооти гуногун ва корҳои истихроҷи канданиҳои фоиданок дар ин ҷойҳо, донишу малакаи иловагиро оид ба хусусиятҳои муосири криосфера, табақаи криолитӣ ва умуман шароити баландкӯҳҳо ва омӯзиши динамикаи онҳо талаб менамояд.

Зарурати бо омӯзиши амиқ фаро гирифтани ин мавзеъҳоро инчунин маълумотҳои, дар натиҷаи тадқиқотҳо бадастомада, оид ба дигаргуншавии муҳити глятсиалии онҳо дар тӯли даҳсолаҳои охир, ки тағйирёбии глобалии иқлим ба он сабаб шудааст, ба миён овардааст. Таҳаввулоти бавуҷудомада боис бар он шудааст, ки хатари сар задани ҳодисаҳои фавқулодда аз қабили фуромадани селҳои глятсиалӣ дар натиҷаи рахна шудани кӯлҳои пиряхӣ, ярчфуроӣ ё канда шудани қитъаҳои алоҳидаи замин ва дигар хатарҳои табиӣ, бештар ба қайд гирифта шуда истодаанд.

Раванди таназзулёбии пиряхҳо ва дигар ҷузъҳои криосфера, ки таи даҳсолаи охир идома дорад пеш аз ҳама ба обнокии дарёҳо ва реҷаи гидрологии онҳо таъсири манфӣ расонида истодааст ва сабаби ҳамаи ин дигаргуниҳо тағйирёбии иқлим бо баландшавии ҳарорати глобалӣ дониста мешавад.

Табақаи криолитӣ бо пиряхҳо ва ҷинсҳои бисёрсолаи яхбастааш, ки порчамонанд, дар шакли ҷазираҳо ва қитъаҳои наздиқуллагӣ, дар баландкӯҳҳои Алп, Қафқоз, Тиён-Шон, Ҳимолой ва Помир дар масоҳати 3 млн.км2 ба ҷануб то 270 а.ш. паҳн гаштааст ва 25 % майдони хушкии кураи заминро ишғол менамояд, майдони фарох барои гузаронидани тадқиқотҳои саҳроӣ барои олимон ва коршиносони соҳа мебошад.

Пайдоиши табақаи мазкур дар нимкураи шимолӣ бо яхбандиҳои такроршавандае, ки қитъаи Замини моро таи 2 млн.соли охир фаро гирифта буд, алоқамандии зич дорад.

Дар таърихи инкишофи геологии Замин қабати болоии он якчанд маротиба ба яхбандиҳои шадид дучор гаштааст ва баъзе қитъаҳои замин на як бору ду бор яхбандиҳоро паси сар намудаанд.

Маротибаи охир 650 ҳаз. сол пеш, баъд аз яхбандии навбатии шадид ин табақа (криолитозона) дигар об нашудааст, зеро дар рӯи Замин баъдтар якчанд давраҳои хурд ва на он қадар тӯлонии яхбандӣ ба вуқӯъ пайвастаанд.

Яхбандии аз ҳама қадим, бо номи Тупчак дар ҳудуди имрузаи Тоҷикистони мо беш аз 200 ҳазор сол қабл, дар давраи чаҳоруми барвақтӣ(Q1) ба вуқуъ пайваст ва майдони наздик ба 30 ҳазор км2-ро ишғол кард, ки нисбат ба майдони имрӯзаи бо пиряхҳо пӯшидашуда 3,5 баробар васеъ буд.

Он вақт хат ё марзи барфӣ (снеговая линия), нисбат ба мавқеъи имрӯзааш дар масофаи 500 метр поёнтар ҷойгир буд. Махсусан яхбандӣ дар Помири Шарқӣ хело васеъ паҳн шуда буд ва дар муқоиса бо майдони имрӯза ҳашт маротиба васеътар масоҳатро дар бар мегирифт.

Яхбандии дуюми ба қайд гирифта шуда бо номи яхбандии Лахш машҳур аст, ки дар нимаи дуюми давраи чаҳоруми миёна(Q2), яъне 100 ҳазор сол пеш ба амал омада тамоми сарзамини кӯҳистони моро фаро гирифт. Водии дарёи Заринрӯд (Муксу) то наздикии маркази ноҳияи Лахш бо яхбандӣ печонда гирифта шуда буд. Нақши яхбандии номбурда то ҳол дар шакли моренаҳо, суфаҳо (зинаҳо), обовардҳои глятсиалӣ, шухҳои суфташуда ва ғайраҳо дар ин ноҳия дида мешавад.

Дар охири давраи чаҳорум (голотсен), ки давраи муосири геологии инкишофи Замин аст ҳаво бо тадриҷ гарм шудан гирифт ва тӯли 12 ҳазор сол мешавад, ки сарзамини мо бо яхбандиҳои қаҳратун рӯ ба рӯ нагаштааст. Вале гармшавӣ дар ин давра яксон ҷараён надошт ва дар ин байн баъзан сардиҳои кӯтоҳмуддат ҳам ба қайд гирифта шудаанд.

Нимаи аввали асри XX нисбатан гарм буд ва обшавии пиряхҳо вусъат гирифт, солҳои 1960-1970 бошад дараҷаи миёнаи ҳарорати ҳаво андак паст фуромада таназзулёбӣ суст гардид. Ин замон дар Тоҷикистон масоҳати баъзе пиряхҳо аз қабили пиряхи Меғдор (РГО) -и ҳавзаи дарёи Ванҷоб ва ба номи Ян Рипка (Мушкетов)-и ҳавзаи Заринрӯд васеъ шуданд. Баъд аз солҳои 70-уми асри гузашта нишонаҳои аввали тағйирёбии иқлим мушоҳида гаштанд ва ин раванд то ҳол идома дорад.

Бояд зикр кард, ки ба таърихи беш аз садсолаи омӯзиши пиряхҳо ва яхбандиҳои қадим нигоҳ накарда байни олимон ва тадқиқотчиён то ҳол ҳамфикрӣ оид ба шумора, синну сол ва хусусиятҳои палеоҷуғрофии яхбандиҳои гузашта дида намешавад. Зеро таи солҳои тулонӣ барои омӯзиши ин масъалаҳо асосан маводҳои геоморфологӣ истифода бурда мешуданд, айни замон бошад, бештар маълумотҳои геологӣ, палеонтологӣ, археологӣ ва физикию кимиёвӣ барои ҳалли мушкилоти ҷойдошта дар самти омӯзиши криосфера истифода карда мешаванд, ки ин ба тадқиқотчиён кӯмак намудааст, то натиҷаҳои дилхоҳро ба даст биёранд.

Оид ба яхбандиҳои дар Тоҷикистон гузашта ва умуман омӯзиши криосфера дар баландкӯҳҳои мо маълумотҳо хело кам ба нашр расидаанд, зеро ба ин бахши илмҳои табиӣ дар гузашта диққати зарурӣ дода намешуд ва корҳои тадқиқотии саҳроӣ хело кам гузаронида мешуданд.

Дар давраи соҳибистиқлолии мамлакат алалхусус баъд аз эълон гардидани “Даҳсолаи амал барои илмҳои криосфера, 2025-2034” тавассути қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид аз 13 августи соли 2024, ки бо пешниҳоди кишвари мо ва давлати Фаронса қабул гардид, таваҷҷӯҳ ба омӯзиши илмҳои криосфера хело зиёд гашта истодааст.

Баргузории конференсияи байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо дар шаҳри Душанбе аз 29 то 31 майи соли ҷорӣ яке аз қадамҳои муҳим барои тақвият бахшидани корҳо дар ин самт буд. Маърӯзаҳои дар ин конференсия пешниҳодгардида барои табодули маълумот байни олимон ва коршиносон заминаи хуб фароҳам овард. Баргузории чунин чорабиниҳо мусоидат менамоянд, ки аз таҷрибаи олимон ва коршиносони ватаниву хориҷӣ огаҳӣ пайдо карда, дар ҳамкорӣ бо онҳо усулҳои муосири омӯзиши пиряхҳо ва дигар ҷузъҳои муҳими криосфераро дар амал роҳандозӣ намоем.

Абдусалом Маҳмадалиев - номзади илмҳои геология ва минералогия,

сарходими илмии Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон