Ҷашни Меҳргон – яке аз ҷашнҳои қадимаи мардуми ориенажод буда, дар сарчашмаҳои таърихию адабӣпайдоиши он ба шоҳаншоҳҳои давраи асотирӣ ва пешдодӣ, дар робита бо пайдошавӣ ва рушду нумуи кишоварзӣ ва барқароркунии тақвими кишоварзӣ нисбат дода мешавад.

Мувофиқи маълумотҳои сарчашмаҳои хаттӣ Меҳргон ба монанди идҳои Сада ва Навруз дар байни гузаштагони мо маълум ва машҳур буд. Дар китоби «Авасто», дар асари «Шоҳнома»-и А.Фирдавси, дар асарҳои таърихии Муҳаммад Наршахӣ, дар асари «Сиёсатнома»-и Низом ул Мулк, дар «Наврузнома»-и Умари Хайём ва дигар асарҳо дар бораи ин идҳо маълумоти дода шудааст. Мардумшиносӣ машҳур Н.А.Кисляков қайд намудааст, ки «Меҳргон дар баробари Сада ва Навруз дар сарзамини ориёи иди бузург ҳисобида шуда, бо риоя намудани расму русумҳои қадимаи ориёи гузаронида мешуд».

Иди Меҳргон аз давраҳои қадим ҳамчун иди ҷамъоварии ҳосилот қайд карда мешуд. Аз рӯи ҳисоби тақвими офтобии ориёиҳои қадим, моҳи ҳафтуми сол ки Меҳр – Офтоб номида мешуд, ва тақрибан аз 22-юми сентябр то 22-юми октябр давом мекард, барои гузаронидани Иди Меҳргон мувофиқат мекард. Калимаи «меҳр» ба маънои рушнои, дӯстӣ, муҳаббат, гармӣ омада, дар ин рӯз кишоварзон ба ҷамъоварии ҳосил сар мекарданд. Ин идро гузаштагони мо ба монанди Иди Наврӯз ботантана ҷашн гирифта, дар ин рӯз хонаҳо ва ҳавлиҳоро тоза мекарданд, либоси идонаро ба бар мекарданд, дастурхони идонаро аз маҳсулоти навҷамъовардашуда меоростанд. Инчунин, дар рӯзи Иди Меҳргон сайругашти оммавӣ ташкил карда шуда, ҳар як нафар ба назди хешу табор ва дӯстон ба меҳмони рафта, ба ҳамдигар туҳфаҳоро тақдим намуда, саломатӣ, хушбахтӣ ва осудагиро хоҳон мешуданд.

Аз рӯи маълумотҳои олимони машҳури мардумшинос М.С.Андреев ва М.Р.Раҳимов дар ноҳияҳои кӯҳистони Тоҷикистони ҳозира, аз он ҷумла дар водии Хуфи Кӯҳистони Бадахшон ва Вахиёи водии Қаротегин, то миёнаҳои қарни ХХ боқимондаҳои Иди Меҳргонро мушоҳида кардан мумкин буд. М.С.Андреев менависад, ки дар водии Хуф дар мавриди гузаронидани Иди Меҳргон аз ҳосили нави гандум нон тайер намуда, онро бо равғани зарди аз айлоқ овардашуда ва гӯшт барои ҳамаи ҷамъомадагон зиёфат мекарданд. Хуроки аз ин ид бокимондаро ба ҳамаи хоҷагиҳо тақсим карда медоданд.

М.Р.Раҳимов қайд мекунад, ки дар Вахиё дар рӯзи гузаронидани Иди Меҳргон дар осиеб, орди аз гандуми ҳосили нав тайер карда шударо дар ҷои махсуси барои нигоҳ доштани орд - «кули», «хамба» пур намуда, онро сахт зер мекарданд, ки дар он ҳар чӣ зиедтар ҷо гирад. Пас аз он соҳибхоназан онро бо испанд дуд медиҳад. Бегоҳи ҳамон рӯз аз орди нав нони тунук – чаппотӣ пухта, хӯроки дӯстдоштаи мардуми онҷо – равғанҷӯширо тайер мекарданд. Аввалин шуда, калонтари хона ба хурдан шуруъ менамуд. Пас аз он, аъзоени дигари оила низ ба ӯ ҳамроҳмешуданд. Баъди хӯрок калонтари хона дуою фотиҳа мекард. Рӯзи дигар аз орди нав хӯроки умочи ба шир тайер мекарданд, ки он ҳамчун хӯроки маросимӣ дар ин рӯз ҳатми буда, онро танҳо мардони деҳа ба хотири арвоҳи гузаштагон истеъмол менамуданд.

Дар Бартанг ва Рушон чунин анъана вуҷуд дошт: вақте ки гандуми нав пухта мерасид, дар аввал аз он танҳо якчанд дарза дарав намуда,баъдан дастӣ онро орд мекарданд ва ҳамон замон аз он нон пухта, қисми зиедашро ба айлоқ мефиристонданд, ва як қисми камашро ба хонаҳо бурда, ҳамаи хешу табори наздикро даъват карда, онро дар якҷоягӣ бо аҳли оила мехурданд.

Бо мақсади «эмин доштани ҳосили нав аз чашми бад» дар ин ҷамъомад одамони бегона, ҳатто ҳамсояҳо роҳ дода намешуданд.

Ҷамъоварии ғаладонаи зироатӣ, ҳатто алафҳо низ бо иштироки бевоситаи Бобои Деҳқон, халифаҳо ва дигар шахсони мутасаддӣ ва риоя намудани анъанаҳои гуногун гузаронида мешуданд. Ҷамъоварии ҳосил аз рӯи тартиби муайян гузаронида мешуд: аввал нахуд, баъд – ҷав, гандум ва ғайра.Барои ҷамъоварии ҳосил халифа рӯз ва соати некро муқаррар менамуд.

Чӣ хеле ки М.С.Андреев қайд мекунад, ҳамаи чорабиниҳои вобаста ба ҷамъоварии ҳосил бо ташкил намудани зиёфатҳо анҷом меёфтанд. Тарзи ташкил намудани зиёфат дар ноҳияҳои гуногун намудҳои гуногун дошт. Аз рӯи маълумотҳои М.С.Андреев сарвари хона дар ҳамин рӯз, баъди анҷоми кор ба хона бар гашта, аз рӯи имконият ягон чорворо қурбонӣ карда, тамоми аъзоёни хонавода ва наздиконро меҳмондорӣ мекард.

Дар бораи мавҷудияти «Иди Меҳргон» дар ноҳияҳо ва водиҳои дигари Тоҷикистони имрӯза низ маълумотҳои зиёде мавҷуданд. Тадқиқотчиен ба хулосае омаданд, ки Иди Меҳргон ҳамчун Иди ҷамъоварии ҳосилот дар байни гузаштагони мо ҳануз пеш аз асрҳои 1Х-Х вуҷуд дошт. Имрӯзҳо ин ид бо номи «Иди Ҳосилот» эҳё гардида, дар тамоми минтақаҳои Тоҷикистон ботантана ҷашн гирифта мешавад. Дар баъзе ноҳияҳо ва шаҳрҳо бо номҳои «Иди харбуза» ва «Иди асал» қайд карда мешавад.

Юсуфбекова З., Шовалиева М. - номзади илмҳои таърих