Введение

Содружество Независимых Государств (СНГ) — одно из ключевых межгосударственных интеграционных объединений на пространстве бывшего СССР. Его формирование и деятельность отражают сложный переход от советской союзно-унитарной системы к суверенным независимым государствам и необходимость сохранения связей в сферах политики, экономики, безопасности и гуманитарного сотрудничества. В нынешних условиях геополитической и экономической турбулентности, усиления конкуренции между глобальными и региональными центрами силы, а также изменяющегося характера технологических трансформаций актуальность роли СНГ подвергается критическому переосмыслению. Республика Таджикистан, как государство‑председатель СНГ в 2025 году, имеет уникальную возможность продвигать инициативы, усиливать эффективность объединения и формировать новые приоритеты.

Необходимость и значение СНГ

Историческая и культурная связь. СНГ сохраняет связи, прерванные после распада СССР, — общие культурные, языковые, образовательные, исторические ‑ предпосылки, которые являются базой доверия и возможностей сотрудничества.

Геополитическая роль. СНГ выступает форумом для мягкой координации внешней политики, механизмом сотрудничества между государствами, многие из которых имеют общие интересы в безопасности, транспорте, энергетике. В условиях многополярности и роста геополитической конкуренции СНГ может быть площадкой для согласования интересов, особенно в Центральной Азии, Кавказе и Восточной Европе.

Экономическая интеграция и инфраструктурная кооперация. Возможность координации торговой, энергетической, транспортной политики, объединения логистических коридоров, создания совместных механизмов регулирования и поддержки межгосударственного обмена.

Сфера безопасности и стабилизации. СНГ может содействовать урегулированию приграничных споров, миграционных потоков, бороться с трансграничной преступностью, терроризмом, обеспечивать координацию в вопросах обороны и границ.

Гуманитарно‑социальный компонент. Обмен опытом в образовании, здравоохранении, науки, культуры, защита прав соотечественников, сотрудничество в экологических проблемах и по вопросам климатических изменений.

Основные цели и задачи СНГ

Официально закреплённые цели и задачи СНГ включают (по Уставу СНГ и ряду соглашений):

1.Содействие развитию взаимовыгодных межгосударственных отношений между странами‑членами.

2.Сотрудничество по вопросам безопасности, включая контроль над вооружениями, совместные усилия по охране внешних границ, предотвращению конфликтов. Координация экономической политики, облегчение торговли, тарифного и таможенного регулирования.

3.Обеспечение свободы передвижения, трудовой миграции, сотрудничество в правовой и судебной сферах.

4.Социально‑культурное сотрудничество, защита прав человека.

Приоритеты и направления работы по состоянию на 2025 год

Исходя из современных реалий, можно выделить следующие приоритетные направления:

Экономическая интеграция и укрепление торговли внутри СНГ. Снижение торговых барьеров, совершенствование инфраструктуры, развитие коридоров «Север‑Юг», «Запад‑Восток» через Центральную Азию, ускорение использования цифровых платформ в торговле и платежах.

Безопасность и устойчивость. Укрепление механизмов коллективной безопасности, работа над предупреждением межгосударственных конфликтов (границы, водные ресурсы, миграция), борьба с терроризмом, экстремизмом, наркотрафиком.

Трансформация институтов. Модернизация органов СНГ: повышение юридической силы соглашений, принятие мер по контролю за выполнением договоров, введение механизмов стимулов и ответственности.

Цифровизация, устойчивое развитие и климат. Реализация совместных программ по экологии, энергоэффективности, цифровым инфраструктурам, науке и инновациям.

Гуманитарная и культурная сфера. Образование и наука, обмен опытом, развитие сотрудничества по здравоохранению, культура, укрепление связей на уровне населения.

Перспективы и вызовы

Внутренние вызовы

Разная степень заинтересованности и приверженности среди членов. Некоторые страны участвуют формально, но игнорируют решения или не исполняют соглашения; отсутствует единая стратегическая повестка. Пример: различие внешней ориентации, участие в других интеграционных блоках

Неэффективность исполнения. Многочисленные соглашения, но сравнительно небольшой процент из них получает реальное практическое выполнение.

Конфликты и противоречия между членами. Территориальные споры, межгосударственные трения, вопросы водных ресурсов, границ, религиозных и этнических меньшинств.

Экономические неравенства. Различия в уровне развития, инфраструктурной оснащённости, финансовой устойчивости, что осложняет совместные проекты и требует механизмов выравнивания.

Влияние внешних санкций и внешней политики. Зависимость многих стран от внешних рынков, титанов глобальной политики; ограничения, вызванные санкциями, также влияют на сотрудничество внутри СНГ.

Внешние вызовы

Изменение глобальной архитектуры. Возрастающая конкуренция между геополитическими центрами (Китай, ЕС, США, региональные), желание и потребность государств в диверсификации внешних партнёров.

Экономические шоки и энергетические кризисы. Повышение цен на энергоносители, изменение спроса, экологические требования, переход к «зелёной» экономике.

Кибербезопасность и технологические риски. Быстрое развитие технологий означает и новые угрозы, необходимость координации стандартов, законодательств.

Климатические изменения и экологические стрессоры. Засухи, изменение режима осадков, вопросы водоснабжения, опустынивание — особенно острая тема для Центральной Азии.

Трансформация СНГ в более востребованную и эффективную организацию: пути и способы

Чтобы СНГ оставался релевантным и эффективным, необходима комплексная трансформация. Возможные направления:

Юридическая и институциональная реформация

Усиление обязательности соглашений: введение механизмов мониторинга, отчётности, санкций за невыполнение.

Оптимизация структур управления: пересмотр состава и полномочий Совета глав государств, Совета глав правительств, профильных комиссий, секретариата.

Внедрение принципов прозрачности, публичности решений, вовлечение гражданского общества и независимых экспертов.

Приоритет стратегической повестки

Сфокусированность на приоритетах, где СНГ может принести ощутимые результаты — инфраструктура (транспорт и логистика), энергетика, цифровизация.

Формирование совместных программ с чётко измеримыми показателями, сроками и ресурсным обеспечением.

Усиление экономической связности

Развитие зон свободной торговли, совместных таможенных режимов, гармонизация нормативов.

Улучшение транзитной логистики, коридоров, транспортной инфраструктуры.

Поддержка малого и среднего бизнеса, совместных инвестпроектов, трансграничных инициатив.

Разнообразие и баланс внешних связей

Интеграция внешних партнёров через соглашения о сотрудничестве, партнёрства по технологиям, экологическим проектам.

Сотрудничество с международными институтами развития, фондами, другими региональными организациями.

Диверсификация экономических связей, чтобы уменьшить зависимость от узких рынков или политик.

Безопасность и разрешение конфликтов

Создание медиационных механизмов в рамках СНГ для урегулирования пограничных, этнических и водных споров.

Совместные стандарты по безопасности, информационной безопасности, защита инфраструктуры критических объектов.

Поддержка региональных инициатив по борьбе с терроризмом, экстремизмом, незаконной миграцией.

Устойчивое развитие и экология

Совместные проекты по управлению трансграничными водными ресурсами, охране биоразнообразия, борьбе с деградацией земель.

Стандарты экологической безопасности, регулирование выбросов, переход к возобновляемым источникам энергии.

Развитие «зелёных» транспортных коридоров, устойчивой инфраструктуры.

Особый акцент: Республика Таджикистан как страна‑председатель СНГ в 2025 году

Республика Таджикистан до конца 2025 г. обладает возможностями и ответственностью, которые могут оказаться ключевыми для возрождения и модернизации СНГ. Некоторые конкретные роли, инициативы и рекомендации:

Реализация амбициозной, но реалистичной повестки председательства. В повестке Таджикистана до конца 2025 года стоит выделить проекты, имеющие значение для всей Центральной Азии, например:

-улучшение трансграничной инфраструктуры (дороги, мосты, логистические узлы), особенно в горных регионах, где перспективы развития часто ограничены географически;

-сотрудничество в сфере водных ресурсов, особенно с учётом трансграничных рек (Пяндж, Вахш, Амударья и др.), что особенно актуально для Таджикистана;

-укрепление цифровых инфраструктур и связи, обмен опытом в области "умных" решений, телемедицины и дистанционного образования.

Медиатор и инфраструктурный хаб. Из‑за своего положения и исторического опыта Таджикистан может предложить централизацию некоторых логистических коридоров через себя, стать площадкой для переговоров и сотрудничества между странами Центральной Азии, Кавказа и Южной Азии.

Поддержка равенства и баланса между членами. Председательство позволяет обратить внимание на страны с менее выраженным влиянием, например, Таджикистан, Кыргызстан, приоритизировать те проекты, которые приносят выгоду не только крупным и ресурсно-богатым членам.

Инициативы по экологическим и климатическим аспектам. Республика Таджикистан может вывести на первый план вопросы устойчивого использования водных ресурсов, лесов, гидроэнергетики, защиты горных территорий, поскольку климатические изменения особенно сильно влияют на его регионы.

Укрепление гуманитарного сотрудничества и социальной сферы. Под председательством Республики Таджикистан логично развивать сотрудничество в области образования, здравоохранения, поддержки мигрантов, культурного обмена, сохранения общей исторической памяти.

Повышение роли СНГ на международной арене. Республика Таджикистан может использовать до конца 2025 года своё председательство, чтобы укреплять видимость СНГ в мировой дипломатии, в региональных форумах, придать значение СНГ в проектах с участием Китая, Индии, Ирана, Турции, ООН и др.

Заключение

Содружество Независимых Государств по-прежнему обладает потенциалом служить важной интеграционной площадкой для государств бывшего СССР, особенно в Центральной Азии. Однако без реформ оно рискует стать лишь формальностью. 2025 год, в котором Республика Таджикистан председательствует в СНГ, представляет окно возможности: страна может выступить катализатором обновления, поставив акцент на практических проектах, юридической чёткости, ответственности и реальных результатах.

Для долговременной значимости СНГ необходима трансформация: переход от декларативных соглашений к измеримым программам, реформирование механизмов исполнения, активная роль председательствующих государств, гармонизация внешнеполитических и экономических ориентиров, укрепление внутреннего доверия и баланса между всеми членами.

Проект стратегической программы председательства государства-члена в СНГ в 2026 году

Девиз председательства:

"Сотрудничество ради устойчивого развития и регионального единства"

1. Общие цели председательства

1.1. Укрепление взаимного доверия и солидарности между государствами-участниками СНГ.
1.2. Повышение эффективности деятельности СНГ через реализацию прикладных проектов.
1.3. Развитие устойчивых экономических, гуманитарных и экологических связей.
1.4. Укрепление региональной безопасности и согласованности внешней политики государств СНГ.
1.5. Повышение международного авторитета и открытости СНГ.

2. Приоритетные направления председательства

Экономическая кооперация и устойчивое развитие

Транспорт и логистика

Энергетика и водные ресурсы

Цифровая трансформация и инновации

Гуманитарное сотрудничество и миграционная политика

Безопасность, правопорядок и борьба с транснациональными угрозами

Институциональная модернизация СНГ

3. Ключевые инициативы и проекты

3.1. Экономическая кооперация и устойчивое развитие

Инициатива «Центральноазиатский Экономический пояс»: создание совместного инвестиционного фонда развития инфраструктуры, энергетики и АПК.

Разработка карты взаимодополняемости экономик СНГ для выявления точек роста.

Проведение Форума деловых кругов СНГ в г. Душанбе (ноябрь-декабрь 2025 г.) с участием МСП и инвесторов.

Поддержка программ по импортозамещению и технологической независимости.

3.2. Транспорт и логистика

Разработка и согласование коридора «Памир–Каспий–Черное море» с опорой на Таджикистан, Узбекистан, Туркменистан, Азербайджан, Грузию.

Программа гармонизации технических и таможенных стандартов для ускорения грузопотока.

Поддержка развития мультимодальных логистических центров на территории Таджикистана.

3.3. Энергетика и водные ресурсы

Создание Совета по устойчивому управлению трансграничными водными ресурсами СНГ, с фокусом на Амударье и Сырдарье.

Инициатива «Гидроэнергетика СНГ 2030»: совместные исследования, инвестиции в строительство ГЭС и сетевую интеграцию.

Программа обмена данными о водо- и энергоресурсах между членами СНГ.

3.4. Цифровая трансформация

Разработка Общей цифровой платформы СНГ для документооборота, учёта миграции, торговли и взаимодействия ведомств.

Внедрение СНГ-идентификатора для электронного взаимодействия граждан (единый ID в рамках Содружества).

Поддержка стартапов, хакатонов и конкурсов инноваций среди молодёжи СНГ.

3.5. Гуманитарное сотрудничество

Учреждение Центра по миграционному сотрудничеству СНГ в г. Душанбе.

Программа "Университет СНГ" — обмен студентами, научными кадрами, совместные образовательные программы.

Проведение Года экологии в СНГ (2026 г.) — по инициативе Республики Таджикистан.

Поддержка культурных проектов, сохранения языков, совместных выставок.

3.6. Безопасность и правопорядок

Создание платформы кризисного реагирования СНГ — совместный штаб мониторинга угроз (в г. Душанбе).

Обновление стратегии борьбы с терроризмом, экстремизмом, трансграничной преступностью.

Обмен опытом между правоохранительными органами по кибербезопасности, борьбе с наркотрафиком.

3.7. Институциональное развитие СНГ

Разработка Концепции институциональной модернизации СНГ до 2030 года.

Введение оценки эффективности реализуемых соглашений СНГ.

Создание механизма ротационного мониторинга исполнения решений.

Программа "Молодёжь СНГ в управлении" — стажировки в структурах Содружества.

4. Заключение

Республика Таджикистан, обладая уникальной географией, глубокими историческими связями и амбициозной внутренней повесткой, способна задать СНГ новый импульс. Председательство Республики Таджикистан — шанс не только укрепить экономическую и политическую стабильность, но и трансформировать СНГ в эффективный, прагматичный и современный союз, полезный для каждого гражданина стран-участниц.

Сайидзода Зафар Шерали, заведующий отделом СНГ Института изучения проблем стран Азии и Европы Национальной академии наук Таджикистана, доктор исторических наук

Салимов Акбар Халимович, старший научный сотрудник отдела СНГ Института изучения проблем стран Азии и Европы Национальной академии наук Таджикистан

Истиқлоли давлатии Тоҷикистони азиз неъмати бебаҳоест, ки дар баробари дигар музаффариятҳои миллӣ барои рушду инкишофи шахс, миллат ва дастовардҳори бузурги илмию фарҳангиро эҳдо намуд. Аз ҷумла, эҳёи забони модарии мо ва мақоми давлатӣ гирифтани он ин ҳама аз файзи истиқлолу озодиест, ки барои бедории миллӣ заминаи мондагоре хоҳанд монд.

Воқеан, забон ба тафаккури азалӣ ва хиради эҷодӣ сару кор дошта, бузургтарин ҳикмати он дар муоширату муносибати инсонҳо ба вуҷуд меояд. Аз ин рӯ, пеши мо саволҳои мухталифе ба миён меоянд: Мо чӣ тавр афкор ва эҳсосоти худро дар қолаби сухан мерезем ва оё қолаби сухан сурат ва моҳияти афкор ва эҳсосоти моро иваз мекунад? Андешаҳо низ вобаста ба ин хеле гуногун матраҳ мегарданд. Масалан, донишманде ибрози андеша дорад, ки «Нахустин устоди ҳунари суханварӣ на Афлотуну Арасту, балки модар аст, ки забону сухани ширину рӯҳнавозаш ба зеҳну тафаккури мо бунёди худшиносиро гузошта, дунёи хаёли моро зебову рангин менамояд».

Оё ихтилофи забонҳо дар фаҳмиши байналмилалӣ ва ҳамзистии ҷаҳонӣ таъсир мегузорад? Вобаста ба ин масъала агар ба таърихи забони модарии мо назар афканем, воқеан , ин ёдгории таърихӣ ва решаҳои бунёди он сарчашмаи бисёр забонҳои дигари дунёст.Замоне онро ориёӣ, замоне авестоӣ, сипас бохтарӣ, баъдан паҳлавӣ ва билохира, форсӣ, дарӣ ва тоҷикӣ хондаанд.

Замоне ин забон дар қатори забонҳои чинию ҳинду бобулӣ ба тамаддунҳои гуногун таъсир дошт, махсусан, ба Юнони Қадим. Нақши пойи вожаҳои ин забонро Куруши Кабир, Дориёюш, Хашиёршоҳ ва Ардашер то ба ҷануби Юнон бурда буданд. Ҳатто имрӯз ҳам садои пойи вожаи “боракалло”-и мо дар тамоми Юнон гӯшрас аст.

Буд замоне, ки забони модарии мо дар зери тасарруфи ҳомиёни нисбатан пурқудрати бодянишин монда буд, аммо ин забон бар сари онҳо ҳукми шоҳона дошт.

Замоне, ки лашкари араб ба кишварҳои мо ҳамла кард ва нуфузи дину забонашро афзун намуд, касе аз мардуми таҳҷойии номдори форсу тоҷик араб нашуд. Аммо замоне, ки арабҳо Мисру Сурияро тасарруф намуданд, онҳо ҳамаро араб карданд ва имрӯз Мисру Сурия сарзамини арабист.

Бузургии забони модарии мо ин аст, ки дар тули қарнҳо асолати миллиро нигоҳ дошта тавонист. Ҳатто муғулҳои бодянишин тавассути он исломро қабул намуда, забони тоҷикиро то ба Ҳиндустон бурданд.

Ҳикмати дигаре дар забони модарии мо ин хат аст. Хате, ки ширинтарин хобҳою ёдҳою созҳоро рӯйи сангу коғазу қалбҳо тасвир намудааст. Хат ин анъанаи бузурги ҳама давру замон аст. Ба андешаи мо, агар забони тоҷикӣ дар рӯзгори мардуми мо афзори тарбияи инсоният бошад, пас хат олоти зеҳну тафаккури олимону донишмандон ва маърифатнокӣ мебошад.

Дар ин ҷо ҳикматеро аз гӯфтаҳои Расул Ғамзатов пеши рӯ меорем, ки дар муколама бо Абӯтолиб чунин савол медиҳад: «Забонҳои шумо ба кадом забонҳо қаробат доранд, ба кадом гурӯҳҳо тааллуқ доранд?». Абӯтолиб ҷавоб медиҳад: Тотҳо мегӯянд, ки забони тоҷикиро медонанд ва ғазалиёти Ҳофизро хонда метавонанд, аммо ман аз онҳо суол мекунам: агар шумо забони Саъдӣ ва Хайёмро донед, пас чаро онҳо барин наменависед?

Албатта, ин муаммои дигар аст, ки ба дарки фасоҳату қаробат ва истеъдод вобастагӣ дорад, аммо ба андешаи мо, аз ҳама қисми фарқкунандаи ҳар як забон муайян намудани ҳис, эҳтиром, зебоӣ, дастрас будан, дӯстдорӣ ва ба қалб наздик будан аст. Инсон танҳо ва танҳо бо шарофияти забон хирадманду боақл мегардад, зеро забон ҳамеша афзори ақл ва роҳнамои тафаккур буд, ҳаст ва мемонад.

Бештари мардумон гумон мекунанд, ки мо хатти ниёгони худро аз арабҳо мерос гирифта бошем, вале ин тавр нест, гузаштагони мо дар шаклгирии ин хат саҳми босазое доштаанд. Ба замми ин, хатти қадимаи ниёгонамон бо навиштаҳои мехии ҳахоманишӣ, паҳлавӣ, авастоӣ ва сипас порсии қадим мисли занҷири пайдарпайиҳо роҳи пурпечутобе тай намудааст.

Ба ин маънӣ забоншиноси англис Ҷеймс Дор низ ҷустуҷӯҳои гуногуне нисбати хатту забони гузаштагони мо намуда, мегӯяд: “Забони модҳо бо забони авастоӣ мутобиқ буда, бешак, забони такаллуми онҳо ориёӣ будааст ва ҳамчунин бо забони порсиҳо низ қаробату наздикӣ доштааст”. Ин ҳама наздикиҳо албатта назди таърих шоҳиданд, аммо маълум аст, ки пушидатарин розҳои инсонӣ дар дунё бо ин хатту бо ин забон васф шудааст.

Ҳамин тариқ, масъалаи фаҳмиши ҷустуҷӯи маъниҳо дар забон маҳфуз мебошад. Бе забон на ҳаёт, на шуур, на тафаккур, на ҳиссиёт, на таърих, на рушти ҷомеа имконпазир аст. Ҳамаи он чизе, ки ба инсон робитаи наздик дорад, ифодаи худро дар забон меёбад. Забон тарзи ҳастии инсон, хосияти моҳиятноки ҳастӣ ва фаъолияти маърифатиe буда, дар он фаҳмиш аз сифати маърифат ба сифати ҳастӣ табдил меёбад.

Бояд тазаккур дод, ки Забон василаи ифодаи фикру андеша ҳаст, бо тафаккур пайванди азалӣ ва абадӣ дорад.Агар ба масъалаи забон аз дидгоҳи фалсафи сиёсӣ таваҷҷуҳ кунем, дар зеҳни мо он ба сурати вуҷуди мудаббир намоён шуда, тору пуди ҳастиро мутаҳаррик месозад. Беҳуда нест, ки файласуфи шаҳири қарни ХХ - М. Ҳайдеггер дар ин маврид мегуяд : "Фикру андеша ба вуҷуд сухан мебахшад ва забон хонаи вуҷуд аст".Забонро ба хонаи вуҷуд ташбеҳ додани Ҳайдеггер чунин маънӣ дорад, ки дар ҷаҳону ҳастӣ садо ва забон фазои зиндагиро рангоранг месозанд, маънӣ ва мақом мебахшанд. Садо ва ҳуруф забонро ба вуҷуд меоранд. (Хонларӣ П. Таърихи забони форсӣ. -Теҳрон, 1348.-С-15). Ин аст, ки забон ифодагари фикр ва андешаи башарист.

Ҳамин тавр, маънои забон бо тамоми гуногунии системаи аломатҳояш аҳамияти худро абадан нигоҳ дошта, моро водор менамояд, ки нисбати бузургии чунин арзиши бебаҳо ифтихор дошта бошем ва забони давлатиро муқаддас донем.

Мувофики таҳқиқоти Академияи илмҳои Фаронса дар дунё зиёда аз 2796 забон мавҷуд аст, ки онҳо ба ёздаҳ гурӯҳи калон ва понздаҳ гурӯҳи забонҳои хурд тақсим мешаванд. Мардумоне, ки бо ин забонҳо сухан меронанд, аз ҳафт то ҳашт ҳазор лаҳҷаву гуйишро истифода мебаранд. Олимони немис бошанд, тасдиқ менамоянд, ки халқҳои ҷаҳони имрӯза бо 4 ҳазор забон суҳбат мекунанд. Дар таҳқиқоти илмӣ қариб, ки 5600 забони зинда ва мурдаро мавҷуд медонанд. (Ниг.: Язык которого нет… 1988-Мн.: Нар. асвета.1988. С. 5-6.).

Умуман, дар илмҳои забоншиносию ҷомеашиносӣ дар бораи шумораи умумии забон ва диалекти гуиши гуногуни мардумони кураи Замин баҳсҳои хеле шавқоваре мавҷуд аст, ки диққати ҳаводорони ин мавзӯъро ба худ ҷалб менамояд. Аммо муҳимаш ин аст, ки ҳар кас мехоҳад мақоми забони модарии худро хубтару авлотар донад. Асрори мантиқии ин ҳолат бештар аз тарбияи шахсият ва ифтихори ватандорӣ вобастагӣ дорад, ки дар қатори дигар омилҳо забонро яке аз воситаҳои асосии миллатсозӣ ба ҳисоб мегиранд.

Дар диёри азизи мо забон ва лаҳҷаҳои зиёде ҳаст, ба монанди: яғнобӣ, шуғнонӣ, бартангӣ, сарикӯлӣ, язгуломӣ, ишкошимӣ, мунҷонӣ, вахонӣ, ринӣ, сангличӣ ва ҳоказо.

Умуман, гурӯҳҳои забонҳои бадахшонӣ хатти мустақил надоранд ва ҳамаи онҳо ба шохаи эронии оилаи забонҳои ҳиндуаврупоӣ мансубият доранд. Дар вақти гуфтугӯ танҳо намояндагони се диалекти онҳо якдигарро мефаҳманду халос. Аз ин рӯ, забони муоширати байни ин гуфторҳо аз қадиммулайём забони ноби тоҷикӣ мебошад. Ҳамзамон, аҳолии ин минтақаи Тоҷикистон аксар ду ва ё сезабона буда, дар фаҳмашон хусусиятҳои билингвистӣ доранд.

Ҳамин тавр, забони тоҷикӣ забони муошират, забони дину ойин ва такягоҳи асосии ҳувияти миллии тоҷикистониён мебошад. Бинобар ин, ҳар нафаре, ки тавонад сухани хешро дар зеҳну тафаккури дигарон бештар ҷой намояд, вай дар ҳимояву эҳтироми забони хеш муваффақтар мегардад.

Донишманди қарни VIII Асмаӣ мегӯяд, ки: “Марде ба фарзандонаш чунин тавсия кард: фарзандонам, забону гуфтори хешро ислоҳу тарбият кунед, зеро гоҳе, ки ниёз ва ҳодисае барои касе пеш меояд ва дӯст дорад, ки худро дар он ҳангом зебо созад, аз нафаре маркаб ва ҷомаи ӯро ория (қарз) мегирад, вале ҳаргиз касеро намеёбад, ки забонашро ба ӯ қарз диҳад”. (Шайх Муфид.Мусанифот.Ҷ.2,с 91)

Дарвоқеъ, забонро қарз ва ё туҳфа кардан, ғайриимкон аст, аммо хусусиятҳои гуногуни забонҳои бузург метавонанд мардумони дигар қавму миллатҳоро ба худ ром намуда, зеҳнияти онҳоро тағйир диҳад.

Дар Афғонистон низ ормуриҳо ва пошоиҳо, ки бо забони форсӣ гап мезананд, худро тоҷик меҳисобанд. Бояд гуфт, ки этноними «тоҷик» дар чунин ҳолат бештар бо ду маънӣ истифода мешавад. Якум, он ҳамчун умумияти генетикию этнозабонии одамонро ифода менамояд, ки забони тоҷикӣ-форсӣ барои онҳо забони модарӣ мебошад. Дуюм, мафҳуми «тоҷик» бештар умумияти генетикӣ ва фарҳанги як қатор халқҳои Осиёи Миёнаро низ ифода менамояд. Барои мисол, мо метавонем инро ба мафҳуми «славян» ё «миллатҳои славянӣ» муқоиса намоем, яъне ба мисли мафҳумҳои «тоҷик» ва «тоҷиктаборон».

Дар ин ҷо бояд тазаккур дод, ки Ҳокимияти Советӣ соли 1929 дар Тоҷикистон ба ҷойи алифбои арабиасос алифбои лотиниро ҷорӣ намуд ва баъдан соли 1940 ба ҷойи он ҳуруфи кириллиро бо шаш ҳарфи нав ворид кард. (Ниг.: Loқenz, 1994, P.172-173).Аввалин маротиба забони тоҷикӣ соли 1989 мақоми давлатӣ гирифт ва Қонун дар бораи забони давлатӣ қабул шуд.

Ба ҳамаи ин нигоҳ накарда замони соҳибистиқлолӣ боз барои рушду пешрафти забону анъанаву дигар сунатҳои миллӣ уфуқҳои нави таҳлилу баррасиҳоеро пайдо намуд, ки барои устувории хотираи таърихӣ ва аз нав барқарор намудани саҳифаҳои фаромӯшшудаи таърихӣ заминаи воқеӣ ба миён овард.

Ҳамин тавр, забон яке аз бузургтарин омилҳоест, ки на танҳо бартарияти инсонро аз дигар махлуқоти олам фарқ мекунонад, балки бузургӣ, ифтихор ва бобарории ҳар як миллату халқиятро муаррифӣ менамояд. Акнун забони модарии мо мақоми давлатӣ гирифт, Қонуни забон ба арсаи сиёсати нав ворид гашт. Забони модарии мо ба ҳама пастию баландиҳои тақдир нигоҳ накарда, дарзамони соҳибистиқлолӣ боз рӯ ба эҳёгарӣ ниҳода, асолати таърихии миллати моро нигаҳдошта тавонист.

Аз фурсати муносиб истифода намуда, ҳамаи ҳамзабонони худро ба «Рӯзи забон» табрику таҳният гуфта, дар рӯшди забону ғановати фарҳангӣ муваффақиятҳои бардавом орзу менамоям.

Муҳаммад Абдураҳмн-узви вобастаи АМИТ, доктори илм сиёсӣ, профессор

Мо ифтихор дорем, ки осори ҷовидонаи ба забони ноби тоҷикӣ таълифнамудаи гузаштагони мо ганҷинаи фарҳангу тамаддуни умумибашариро бо беҳтарин намунаҳои илмиву адабӣ ва ахлоқиву маънавӣ ғанӣ гардонидааст.

Эмомалӣ Раҳмон

Бо ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ масъалаи забон аҳамияти хоса пайдо кард ва ба ҳадде мубрам гардид, ки онро метавон яке аз падидаҳои муҳими шуури миллӣ ва афкори ҷамъиятии он солҳо номид. Воқеан ҳам забони давлатӣ яке аз унсурҳои асосии мавҷудияти давлати миллӣ буда, он пайвандгари таърихи гузаштаи миллат бо имрӯзу фардои он ва пули боэътимоди мавҷудият маҳсуб меёбад. Таърих гувоҳ аст, ки дар тамоми давраҳои таърихӣ ва ҳатто дар сахттарин солҳои ҷанги дохилӣ яке аз манфиатҳое, ки тамоми гурӯҳу табақоти ҷомеаро, сарфи назар аз тамоюлоту самтгириҳои иҷтимоию сиёсӣ, бо ҳам мепайваст, забон буд. Забони тоҷикӣ дар тамоми давраҳои сангини таърих вазифаи муҳими худро иҷро намуда, рамзи муттаҳидӣ, мавҷудият, ифтихор ва ҳувияту худшиносӣ гаштааст. Дар маҷмӯъ он як қисмати муҳим ва ё ба иборати дигар як бахши нигорандаи таърихи халқи мо буда, оинаест, ки дар он роҳи дуру дарози тайкардаи халқи тоҷик бо ҳама шебу фарози он инъикос ёфтааст.

Лозим ба зикр аст, ки китоби пурмӯҳтавои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки бо номи «Забони миллат - ҳастии миллат» рӯйи чоп омада буд, фарогири таърихи забони тоҷикӣ аст. Зимни мутолеаи он, яқин мефаҳмем, ки сарчашмаи ин ноби ширин аз куҷо пайдо шудааст. Забонишносон дар боби пайдоиши забон зиёд таҳлилу баррасӣ намуда, фикрҳои худро баён намуданд.

Маҳз бо сиёсати хирадмандона ва сулҳҷӯёнаи Сарвари давлат имрӯз миллати тоҷик соҳиби забон, фарҳанг, муқаддасоти миллӣ, урфу одат ва арзишҳои башарӣ гаштааст. Чуноне, ки Пешвои миллат ҷое зикр намуданд, «моро дар таърих маҳз тавассути забон, осор ва фарҳангамон мешиносанд ва эҳтиром мекунанд». Маҳз ба ҳамин хотир аст, ки забони давлатӣ ҷузъе аз нишони волои давлату давлатдорӣ маҳсуб меёбад.

Мувофиқи таҳлилҳои забоншиносон дар ҷаҳон беш аз шаш ҳазор забон вуҷуд дорад, ки тахминан бо сесад забон ба таври умум 96 дарсади мардуми ҷаҳон суҳбат мекунанд. Бештар аз 100 забони дунё ҳамчун забони давлатӣ ва расмӣ пазируфта шудаанд, ки дар байни забонҳо забони модарии мо - забони тоҷикӣ забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон аст.

Дар боби 6 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон” оварда шудааст, ки дар муносибатҳои байналмилалӣ истифодаи забони давлатӣ ба роҳ монда шавад. Мувофиқи боби зикршуда дар муносибатҳои байналмилалӣ тамоми гуфтушунидҳо ва мукотибот бо намояндагиҳои дипломатӣ ва муассисаҳои консулӣ, созмонҳои байналмилалӣ, минтақавӣ ва байнидавлатие, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон фаъолият мекунанд, бо забони давлатӣ ва забонҳои расмии онҳо сурат мегиранд, вале ҳангоми зарурат дар чунин муносибатҳо истифодаи дигар забонҳо маҳдуд намегардад. Инчунин дар моддаи 23-юми қонуни мазкур фаъолияти намояндагиҳои дипломатӣ, муассисаҳои консулӣ ва намояндагиҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар хориҷи кишвар, инчунин созмонҳои байналмилалӣ, минтақавӣ ва байнидавлатӣ бо забони давлатӣ, забонҳои расмии кишварҳои қарордошта сурат мегирад.

Айни замон аз ҷониби СММ забонҳои англисӣ, русӣ, хитоӣ, арабӣ, испанӣ ва фаронсавӣ ҳамчун забонҳои расмӣ эътироф гардидаанд. Амалияи шартномаҳои байналмилалӣ нишон медиҳад, ки шартномаҳои байналмилалӣ бо се забон забони давлатии тарафҳо ва яке аз забонҳои расмӣ дар сатҳи байналмилалӣ муқарраргардида баста мешаванд.

Сиёсати давлатии баробарии забонҳоро Тоҷикистон пайгирӣ намуда, истифодаи дигар забонҳои халқу миллатҳои гуногунро маҳдуд намекунад. Мувофиқи қисми 1 моддаи 4 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи забони давлатӣ” ҳамаи миллатҳо ва халқиятҳое, ки дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон зиндагӣ мекунанд, ба истифодаи озоди забони модариашон ҳуқуқ доранд.

Маврид ба қайд аст, ки дар сатҳи байналмилалӣ таваҷҷуҳи донишмандону мутафаккирони ҷаҳон ба омӯзиши забони форсӣ- тоҷикӣ ва осори бузурги мутаффакирони миллати тоҷик хеле зиёд аст, ки он мавқеи забони тоҷикиро дар ҷомеаи ҷаҳонӣ устувор мегардонад. Аз ин рӯ, дар давраҳои гуногуни таърих забони тоҷикӣ диққати бисёр олимон ва нависандагони оламрро ба худ ҷалб кардааст. Ба мисоли асосгузорони фалсафаи материалистӣ Фридрих Энгелс, шоири немис Гёте, шоири рус Есенин, шарқшиносони маъруфи дунё - Бертелс, Брагинский, Бартолд ва дигарон.

Чуноне, ки осори оламгири Ҳофизи Шерозӣ аз ҷониби мутаффакир, шоир ва адабиётшиноси олмонӣ Иоганн Гёте, ки худро дилбастаи осору пайрави мардуми форсу тоҷик ва шогирди Ҳофиз иброз медошт, мавриди таҳқиқу омӯзиш қарор гирифта, шуҳрати беандоза пайдо намуд ва дар адабиёти мардуми Олмон мавқеи хосаро соҳиб гашт. Аз ин ҷост, ки дар сатҳи байналмилалӣ таваҷҷуҳи донишмандону мутаффакирони ҷаҳон ба омӯзиши забони форсӣ - тоҷикӣ ва осори бузурги мутаффакирони миллати тоҷик хеле зиёд аст, ки он мавқеи забони тоҷикиро дар ҷомеаи ҷаҳонӣ устувор мегардонад.

Нуқтаи дигарро бояд зикр намоем, ки забони тоҷикӣ дар як қатор давлатҳои аврупоиву шарқӣ, ба монанди Фаронса, ИМА, Исроил, Канада, Чин, Ҳиндустон, Покистон, Узбекистон ва ғайра омӯзонида мешавад. Дар ин кишварҳо нашрияҳо бо забони тоҷикӣ-форсӣ табъу интишор мешаванд, ки ин аз густариш ёфтани забони тоҷикӣ - форсӣ дар муносибатҳои байналмилалӣ дарак медиҳад.

Достиева Дилафрӯз - ходими хурди илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Забон яке аз рукнҳои асосии ҳастии миллат, воситаи асосии муошират ва омили муҳимтарини худшиносиву худогоҳии миллӣ мебошад. Забон на танҳо василаи гуфтору навиштор аст, балки тамоми арзишҳои маънавӣ, таърихӣ ва фарҳангии як миллатро таҷассум мекунад. Аз ҳамин ҷост, ки бузургдошту гиромидошти забони давлатӣ барои ҳар як фарди ҷомеа вазифаи муқаддас ба ҳисоб меравад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон 22 июли соли 1989 нахустин бор “Қонуни забон”-ро қабул намуд, ки тибқи он забони тоҷикӣ мақоми забони давлатӣ-ро соҳиб гардид. Ин рӯйдод дар тақдири халқи мо аҳамияти сарнавиштсоз дошт, зеро забон ҳамчун рамзи асосии миллат ва пояи давлатдорӣ маҳсуб меёбад. Баъдтар, бо ташаббуси бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон соли 2009 “Қонуни забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон” дар таҳрири нав қабул шуд. Мувофиқи он, 5-уми октябр ҳамчун Рӯзи забони давлатӣ таҷлил мегардад.

Дар шароити хатарзои ҷаҳони муосир арҷгузорӣ ба рукнҳои давлатсози ҷомеа забон, фарҳанг, тамаддун ва анъанаҳои миллӣ бамаротиб зиёд мегардад, зеро раванди ҷаҳонишавӣ дар хеш ду ҷанбаи мусбат ва манфӣ дорад ва дар баробари хусусияти ҷаҳонӣ касб кардани урфу одатҳои миллӣ, аз ҷониби дигар, хатари аз байн рафтани онҳо, бахусус забонҳои миллӣ пеш меояд.

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар яке аз суханрониҳои худ таъкид кардаанд:

«Забон рамзи ҳастии миллат ва рукни асосии давлатдории миллӣ мебошад, ҳифз ва эҳтироми он вазифаи муқаддаси ҳар як фарди худшиносу худогоҳ аст.»

Дар Тоҷикистон забон дар паноҳи давлат ва давлат дар паноҳи забон аст. Ҳукумати Тоҷикистон зери роҳбарии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои рушд, тозагӣ, омӯзиш ва густариши он дар тамоми соҳаҳои ҳаёт пайваста ҷаҳд менамояд.

Забони тоҷикӣ, ки решаҳои амиқи таърихӣ дорад, аз забонҳои қадимтарини олам ба шумор меравад, таърихи пурғановати он беш аз ҳазорсолаҳо идома дошта, осори бузургони адабу фарҳанги ҷаҳонӣ ба монанди Устод Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Саъдӣ, Ҳофиз, Ҷомӣ ва садҳо дигарон маҳз ба ҳамин забон эҷод шудаанд. Ин забони нобу шоирона на танҳо василаи муоширати тоҷикон, балки ганҷинаи тамаддуни умумибашарӣ низ маҳсуб меёбад.

Имрӯз дар замони соҳибистиқлолӣ таваҷҷуҳи махсус ба забони давлатӣ зоҳир мегардад. Ба шарофати сиёсати забонпарваронаи Пешвои миллат, мақому мартабаи забони тоҷикӣ дар дохилу хориҷи кишвар афзуда истодааст. Дар муассисаҳои илмӣ ва таҳсилоти олии бисёре аз кишварҳо имрӯз омӯзиши забони тоҷикӣ роҳандозӣ шудааст, ки ин нишонаи эътироф ва арҷгузории байналмилалӣ ба забони модарии мо мебошад. Бо вуҷуди он ки мардуми тоҷик давоми таърих мавриди ҳамлаи бодиянишинон қарор гирифта, шаҳрҳои таърихии худро аз даст дода бошад ҳам, вале забони модарии худро ҳифз кардаанд.

Ба қавли шоири тавонои тоҷик устод Бозор Собир:

Оҷ гум карду забонро гум накард,

Тоҷ гум карду забонро гум накард,

Тахт гум карду забонро гум накард,

Рахт гум карду забонро гум накард,

Бахт гум карду забонро гум накард.

Рӯзи бузургдошти забони давлатӣ ҳар сол бо шукӯҳ таҷлил мешавад, дар муассисаҳои таълимӣ, фарҳангӣ ва илмӣ, маҳфилҳо, озмунҳои шеърхонӣ, мулоқотҳо ва конфронсҳои илмӣ баргузор гардида, нақши забони давлатӣ дар таҳкими истиқлолият ва ваҳдати миллӣ боз ҳам таъкид карда мешавад.

Дар баробари ин, Пешвои муаззами миллат ҳамеша таъкид мекунанд, ки забонро бояд аз ҳар гуна олудагӣ ҳифз намоем:

«Мо бояд забони тоҷикиро дар тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣ дуруст, пок ва бомаънӣ истифода кунем, онро бо эҳтиром ба наслҳои оянда мерос гузорем.»

Забон сарвати гаронбаҳо ва нишони ҳастии миллати тоҷик аст. Рӯзи бузургдошти забони давлатӣ ба мо хотиррасон мекунад, ки масъулияти асосии ҳар як шахс ҳифз ва такомули ин ганҷинаи маънавӣ мебошад. Забони тоҷикӣ чун пояи давлатдорӣ ва рамзи ваҳдати миллӣ барои таҳкими истиқлолият ва шукуфоии Тоҷикистони азиз хизмат мекунад.

Султонов Ҷасурбек Давлатбоевич - магистрати курси 2 - юми ихтисоси идоракунии давлатии

Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Яке аз умдатарин омилҳои рушди босуботи мамлакат ваҳдату якпорчагии мардум мебошад. Ғояи миллии ваҳдат торафт ба умқи дарку фаҳми ҷомеа таъсир мерасонад. Дар тарғибу ташвиқи ғояи ваҳдат нақши забони миллӣ хеле бузург аст. Забони ягонаи миллии пурқудрат омили муҳими ваҳдати миллӣ мебошад, зеро забони ягонаи адабӣ намояндагони тамоми забонҳо, гӯишҳо ва лаҳҷаҳои Тоҷикистонро муттаҳид месозад. Забони тоҷикӣ тадриҷан ба забони муоширати байналмилалӣ дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон табдил ёфта истодааст.

Дар шароити ҷаҳонишавии имрӯза ба фаҳму дарки аҳли ҷомеа, махсусан насли ҷавон, расонидани таъриху тақдири забони тоҷикӣ, қудрату тавоноии он ҳамчун муқаддасоти миллӣ, фароҳам овардани шароити мусоид барои рушду нумӯи забони тоҷикӣ дар давраи истиқлол ба таҳкими худшиносии миллӣ, тарбияи рӯҳияи ватандӯстӣ, ифтихори шаҳрвандӣ, бедор намудани ҳисси муҳаббату эҳтиром нисбат ба забон ва омӯзишу аз худ намудани забони тоҷикӣ ва забонҳои дигар, инчунин боло рафтани сатҳи худогоҳии маърифатӣ, маънавӣ ва мафкуравии сокинони мамлакат мусоидат мекунад.

Илова бар ин, забон падидаи фарҳанги миллӣ мебошад, ки маҳз тавассути он миллат ҳувияти хешро таҳким бахшида, муаррифӣ месозад ва онро ҳифз менамояд. Ба ибораи дигар, забон ҳастии миллат аст. Забон ҳамчун падидаи фарҳанги миллӣ на танҳо ҷузъи фарҳанг ба ҳисоб меравад, балки вижагиҳои равонию маънавӣ ва маърифатии халқро низ инъикос менамояд. Дар забони ҳар як миллат равоншинохтии ҳамон миллат таҷассум меёбад. Аз ин рӯ, забон бузургтарин ёдгории маънавию фарҳангии миллат мебошад. Маҳз тавассути забон дастовардҳои фарҳангии миллат аз насл ба насл, аз як замон ба замони дигар, аз як давра ба давраи дигар ва аз як қарн ба қарни дигар интиқол ёфта, дастраси башарият мегарданд.

Забони миллӣ омили муҳими фарҳанг ва рушди он аст. Фарҳанги миллӣ аз бузургию шаҳомати миллат гувоҳӣ медиҳад. Дар шароити ҷаҳонишавӣ фарҳанги миллӣ яке аз муҳимтарин васоити ҳифзи ҳувият ва муаррифии миллат дар ҷаҳони зудтағйирёбандаи имрӯза ба шумор меравад. Забони миллӣ ва фарҳанги миллӣ ду ҷузъи як падидаи ҳувиятсозӣ ва давлатсозӣ мебошанд. Ҳифзу таҳкими онҳо бар мабнои рақобатпазирӣ бо фарҳангу забонҳои дигар вазифаи умдаи давлат аст. Ҳифз ва таҳкими забон, ҳамчунин фарҳанги миллӣ, ба устувории пояҳои истиқлолияти давлатӣ мусоидат мекунанд.

Забони давлатӣ омили муҳими таҳкими ваҳдати миллӣ низ мебошад. Ҳамчунин, он василаи муҳимми иттиҳод ва ҳамбастагии миллатҳо ва халқиятҳои сокини ҷумҳурӣ маҳсуб меёбад. Эътироф гардидани забони тоҷикӣ ба сифати забони давлатӣ ба муттаҳидшавии тамоми қавму миллатҳои сокини Тоҷикистон мусоидат намуд. Қабули Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатӣ» барои расидан ба ин ҳадаф саҳми бузург гузошт. Забони давлатӣ яке аз рукнҳои муҳими давлати миллӣ ба ҳисоб меравад. Метавон гуфт, ки дар баробари Нишон, Парчам ва Суруди миллӣ, забони давлатӣ низ ба қатори муқаддасоти миллӣ дохил мешавад.

Дар ташаккул ва рушди давлатдории навин, инчунин дар устувории умури сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ, забони давлатӣ нақши муҳим дорад. Забон дар баробари рукнҳои асосии давлати соҳибистиқлол омили муҳими ваҳдати миллӣ низ маҳсуб меёбад. Ҳар як давлат вазифадор аст, ки на танҳо рукнҳои соҳибистиқлолии худро мустаҳкам нигоҳ дорад, балки ҷиҳати рушди онҳо ғамхорӣ намояд, густариши онҳоро дар қаламрави мамлакат ва берун аз он таъмин кунад. Забони миллӣ забони идеологияи давлатӣ мебошад ва дар татбиқи он саҳми назаррас мегузорад.

Ғояи миллии ҳар як давлат тавассути назм, адабиёт, санъат ва ҳунар ифода ёфта, дар дилу ниҳоди ҳар як фард ҷой мегирад. Соҳиби истиқлолияти комили сиёсӣ гардидани Тоҷикистон дар сарнавишти миллати куҳанбунёди тоҷик давраи нави тақдирсоз буд, ки барои рушди фарҳангу забони миллӣ шароити мусоид фароҳам овард. Тоҷикистон бо чеҳраи хоси фарҳангии худ ба ҳайси давлати миллӣ ба арсаи муносибатҳои байналмилалӣ ворид гардида, бо роҳи рушди босуботи иқтисодию иҷтимоӣ қадам ба қадам ба сӯи пешрафт ва бунёди давлати дунявӣ ва ҳуқуқбунёд гом мебардорад.

Барои рушди устувори иқтисоди миллӣ замина ва шароити мусоид ба вуҷуд омада, баҳри боло бурдани сатҳи зиндагии мардум имкониятҳо фароҳам шудаанд. Ҳадафҳои стратегии рушди иқтисодӣ ва иҷтимоии мамлакат муайян гардида, дар ин замина корҳои бузург дар самти раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, ба даст овардани истиқлолияти энергетикӣ ва таъмини амнияти озуқаворӣ анҷом дода шудаанд.

Бояд ёдовар шуд, ки фарҳанги миллии тоҷик кайҳо аз доираи маҳдуди маҳаллӣ берун рафта, дар намоишгоҳу ҷашнвораҳои ҷаҳонӣ муаррифӣ гардидааст. Забони тоҷикӣ низ, ки ҷузъи фарҳанги миллӣ мебошад, аз нав мақому нуфузи байналмилалӣ пайдо кард. Фарҳангу забони миллӣ заминаҳои маънавии бунёди давлатро фароҳам меоранд ва давлати миллиро дар ҷаҳон, пеш аз ҳама, бо фарҳангу забонаш мешиносанд. Тоҷикон кайҳо боз чун мардуми фарҳангиву тамаддунсоз шинохта шудаанд.

Нуктаи муҳим дар асари Пешвои миллат «Забон — ҳастии миллат» моро ҳушдор медиҳад, ки ба арзишҳои таърихии офаридаҳои моддиву маънавии халқи худ дар асри имрӯза арҷ гузорем:

«Хушбахтона, халқи мо аз ҷумлаи мардумони фарҳангсозу тамаддунсози дунёи қадим маҳсуб мешавад. Офаридаҳои моддиву маънавӣ дар як минтақаи васеи ҷаҳон паҳн гардида, на танҳо мардуми ҳамнажоду ба ҳам наздик, балки қавму қабилаҳои гуногунро дар домани худ парваридааст. Бинобар ин, агар аз захираҳои моддиву иҷтимоиву сиёсии садаҳои охир барои мо дороии бузурге боқӣ намонда бошад ҳам, аз ҷиҳати мероси фарҳангӣ ва арзишҳои ахлоқиву маънавии умумибашарӣ мо соҳиби сарвати нодиру камназире ҳастем, ки дар тору пуди миллат ҷой гирифтааст».

Имрӯз нақши забони тоҷикӣ ба сифати забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун падидаи шуури миллӣ, омили ташаккули афкори солими ҷамъиятӣ ва воситаи мафкураи созандаи давлатӣ дар устуворсозии ҷанбаҳои фарҳангӣ, маънавии давлатсозӣ, таҳкими истиқлолияти давлатӣ ва таъинсозии ҳувияти миллӣ, ҳамчунин тақвияти нуфузи байналмилалии Тоҷикистон барои ҷомеаи мо назаррас ва басо ҳадафманд мебошад.

Назрӣ Офаридаев доктори илмҳои филологӣ, сарходими илмии

Институти илмҳои гуманитарии ба номи Б. Искандарови АМИТ

Забони тоҷикӣ яке аз забонҳои қадимтарини ҷаҳон мебошад, ки ҳазорсолаҳо таҷрибаи таърихӣ, фарҳангӣ ва илмиро дар худ ҷамъ овардааст. Ин забон на танҳо василаи муошират, балки рукни асосии ҳувият ва ҳастии миллии тоҷикон ба шумор меравад. Таҳқиқи таърих ва равандҳои ташаккули он барои фаҳмиши рушди фарҳанг ва забоншиносии тоҷикӣ аҳамияти бузург дорад.

Забони тоҷикӣ ба хонаводаи забонҳои ҳиндуаврупоӣ, бахусус ба гурӯҳи забонҳои эронии ҷанубу ғарбӣ мансуб аст. Аҷдодаш забони протоэронии ориёӣ мебошад, ки тақрибан дар асрҳои VI–III пеш аз милод ҳамчун забони умумии эронитаборон истифода мешуд. Ҳуҷҷатҳо ва катибаҳои таърихӣ, аз қабили катибаи Бесутун (асри VI пеш аз милод), нишон медиҳанд, ки забони форсии бостонӣ забони расмии империяи Ҳахоманишиён буд.

Дар давраи Сосониён (асрҳои III–VII милодӣ) забони форсии миёна, ки баъдтар «паҳлавӣ» ном гирифт, забони давлатӣ ва динии Эрони Сосонӣ буд. Он сохтори синтетикӣ дошт, вале тадриҷан ба шакли аналитикӣ мегузашт.

Пас аз истилои арабҳо дар асри VII, забони форсии миёна зери таъсири арабӣ қарор гирифт. Бо вуҷуди ин, он аз байн нарафт ва бо унсурҳои луғавӣ ва истилоҳии арабӣ ғанӣ шуд. Ин марҳала заминаи ташаккули форсии дарӣ — решаи мустақими забони тоҷикӣ — гардид.

Аз асрҳои VIII–IX забони форсии дарӣ дар Мовароуннаҳр ва Хуросон ташаккул ёфт. Сулолаҳои маҳаллӣ, аз қабили Тоҳириён (821–873) ва Саффориён (873–903), то андозае истифодаи форсӣ ва арабиро дар муҳити маъмурӣ ва адабӣ эҳё карданд, аммо эҳёи воқеии забони форсӣ дар замони Сомониён (874–999) ба амал омад.

Сомониён забони форсии дариро забони расмии давлатӣ эълон карданд ва рушди адабиётро дар ҳамин забон ташвиқ намуданд. Дар ин давра лаҳҷаҳои Балх, Марв, Ҳирот ва Самарқанд ба шакли адабии форсӣ таъсири калон доштанд. Шоирону донишмандони бузург, мисли Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ, Абулқосими Фирдавсӣ, Абурайҳони Берунӣ ва Абӯалӣ ибни Сино, бо осори худ забони тоҷикиро ба сатҳи ҷаҳонӣ расонданд. Тарҷумаи «Таърихи Табарӣ» намунаи муҳими насри илмии форсӣ мебошад.

Баъд аз суқути давлати Сомониён забони тоҷикӣ ба зери таъсири забонҳои туркӣ ва муғулӣ афтод, вале мақоми он ҳамчун забони адабӣ ва фарҳангӣ нигоҳ дошта шуд. Дар асрҳои XIV–XVII, махсусан дар замони салтанатҳои Темуриён ва Ҳирот, форсии дарӣ забони расмии дарбор ва илму адаб буд.

Ҳатто дар давраҳои номуайянӣ забони тоҷикӣ ҳамчун «сипари фарҳангӣ» миллатро аз нобудӣ эмин нигоҳ дошт. Он дар ин давраҳо бо адабиёти бой ва фарҳанги ғанӣ зинда монд.

Дар давраи Шӯравӣ (1920–1991) забони тоҷикӣ марҳилаҳои тозаи рушдро аз сар гузаронд. Аз ҷумла гузариш аз алифбои арабӣ ба алифбои лотинӣ (1928) ва сипас ба кириллӣ (1940), инчунин ворид шудани истилоҳоти русӣ ва аврупоӣ ба забон.
Садриддин Айнӣ нақши калидӣ дар ташаккули забони адабии муосири тоҷикӣ гузошт. Ӯ шеваҳои мардумии водии Зарафшонро асоси забони адабӣ қарор дод ва ба устувор кардани меъёрҳои имло ва услуб мусоидат намуд.

Соли 1989 бо қабули Қонуни забон, забони тоҷикӣ мақоми забони давлатӣ гирифт. Қонунҳои баъдӣ, аз ҷумла Қонуни забон (2009), рушди минбаъдаи забонро таъмин намуданд.

Имрӯз забони тоҷикӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон забони расмии давлатӣ буда, ҳамчунин дар қисматҳое аз Афғонистон ва Ӯзбекистон истифода мешавад. Он бо забонҳои форсӣ ва дарӣ решаи муштарак дорад ва дар муҳитҳои илмӣ, фарҳангӣ ва расонаӣ мақоми худро нигоҳ доштааст.

Таҷлили санаҳои бузурги таърихӣ, мисли 1100-солагии давлати Сомониён ва 1000-солагии эҷоди «Шоҳнома»и Фирдавсӣ, ба болоравии нуфузи забони тоҷикӣ ва эҳёи ҳувияти миллӣ мусоидат карданд.

Забони тоҷикӣ на танҳо воситаи гуфтор, балки таърихи зиндаи миллат мебошад. Он аз давраҳои пеш аз таърихӣ то имрӯз таҳаввул ёфта, ҳамаи марҳилаҳои таърихиро паси сар кардааст. Забони тоҷикӣ мероси маънавии миллӣ буда, ҳифзу рушди он масъулияти ҳар як фарди ҷомеа ва давлати тоҷикон аст.

Ишратов Шерзод - мудири шуъбаи маъмурӣ ва хоҷагидории Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Азизов Олимҷон - н.и.т., мудири шуъбаи менеҷмент, муносибатҳои байналмилалӣ ва робита бо ҷомеаи Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

ДУШАНБЕ, 04.10.22025. /АМИТ «Ховар»/. Забон муҳимтарин унсури бақои миллат буда, оинаи рӯзгори гузаштаву ҳозира ва маҷмуи тафаккуру андешаи халқ ба ҳисоб меравад ва он яке аз арзишдмантарин сарчашмаҳои мероси гузаштагон барои наслҳои ояндаи мо арзёбӣ мегардад. Таърихи башар гувоҳ аст, ки халқҳо, миллатҳо ва давлатҳо танҳо бо доштани забони миллии худ устувору пойдор мемонанд. Яъне забони ҳар миллат шарти муҳимтарини пойдории он дониста мешавад.

— Тавре ки ба ҳамагон маълум аст, 5 октябр ҳамасола дар мамлакати мо ва берун аз он Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон таҷлил мегардад, ки ин аз таваҷҷуҳи Ҳукумати ҷумҳурӣ ва, пеш аз ҳама, аз ғамхорӣ ва пуштибонии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи мақоми иҷтимоии забони миллии мо, яъне забони тоҷикӣ, ҳифзу рушди минбаъдаи он дарак медиҳад. Зеро, тавре ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон фармудаанд: «Забон на фақат воситаи муҳимтарини муомилоти инсонӣ ва падидаи иҷтимоист, балки нишонаи асосӣ ва муайянкунандаи асолату ҳувияти миллат мебошад». Маҳз чунин ғамхории Ҳукумати ҷумҳурӣ ва Пешвои миллат аст, ки мақоми забони тоҷикӣ дар ҷомеаи мо хеле боло рафт ва худи забон сол аз сол рушд карда, ҳамқадами замон гардид.

Имрӯз забони тоҷикӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон на танҳо ба сифати забони давлатӣ, балки ба ҳайси забони илму фарҳанг ҳам амал менамояд, зеро имрӯз бо ин забон асарҳои зиёди илмӣ таълиф гардида, аз забонҳои дигар ҳам асарҳои зиёди илмию техникӣ ба забони тоҷикӣ тарҷума мешаванд.

Чунин мақоми баланд ва аҳаммияти иҷтимоии забони тоҷикӣ моро водор месозад, ки ба таълиму омӯзиш, таҳқиқ ва истифодаи шоистаи забони тоҷикӣ бо муҳаббати бепоёну масъулияти баланд муносибат намоем. Чунин аст рисолати зиёиёни имрӯза ва ояндаи ҷумҳурии мо, ки аз суханони зерини Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бармеоянд: «Барои озодона бо забони адабии тоҷикӣ сухан гуфтану суҳбат карда тавонистан бояд ҳар зиёии тоҷик на танҳо кӯшиш намояд, балки ба дигарон намунаи ибрат бошад».

Бояд бо ифтихор иброз дошт, ки пас аз давлати Сомониён забони миллии мо танҳо дар даврони Истиқлол дар мақоми забони давлатӣ қарор дода шуд. Аз рӯзҳои аввали соҳибистиқлолӣ барои ғанӣ гардонидани забони адабии тоҷикӣ ва ҳифзу рушди он саъю талош намуда, дар мамлакат барои рушди он заминаҳои ҳуқуқӣ фароҳам оварда шуданд.

Дар баробари ин якчанд санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ қабул гардида, барои пешрафти он силсилабарномаҳои давлатӣ амалӣ карда шудаанд. Ба хотири бузургдошти ин рукни муҳимми давлатдориамон дар қонунгузорӣ тағйирот ворид гардида, ҳамасола Рӯзи забони давлатиро бо шукуҳу шаҳомат таҷлил менамоем.

Тавре ки Пешвои миллат иброз медоранд, «барои ман забони тоҷикӣ на танҳо воситаи гуфтугўю муошират ба шумор меравад, балки болотар аз он, шиносномаи миллати азизам, руҳи поки гузаштагонам ва оинаи осори ниёгонам мебошад.

Аз ин рӯ, ман ба ин забони шевои шоирона сидқан арҷ мегузорам, бо ҳисси баланди ватандӯстӣ аз минбарҳои баланд бо ин забон сухан мегӯям, аз лаҳни шакарину дилнишинаш лаззати маънавӣ мебарам ва ҳастиамро бо ҳастии забонам пайванд дониста, ин гавҳари хушоб ва дурри ҷаҳонтобро пайваста ситоиш ва тарғиб менамоям».

Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳифзи арзишҳои миллии забониро аз вазифаҳо ва ҳадафҳои асосии худ барои насли имрӯзу фардои ҷомеа ҳисобида, моро вазифадор мекунад, ки дар рушду густариши забони давлатиамон- чи дар дохил ва чи хориҷ аз он камари ҳиммат баста, кору иқдоми марбут ба ин масъалаҳоро мунтазам дар тамоми ҷомеа амалӣ намоем. Зеро, «забони мо баёнгари сарнавишти мо, мояи ифтихору сарфарозӣ ва пойдевори ваҳдати ҷовидонаи миллати мост».

Бояд иброз намуд, ки кормандони илмии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар раванди рушди забони тоҷикӣ дар замони истиқлол дар пайи амалӣ сохтани дастуру супоришҳои Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Ҳукумати мамлакат фаъолияти босамар ва пажӯҳишҳои назаррас анҷом дода, заминаҳои илмиро барои омӯзиш ва таълими забони тоҷикӣ фароҳам оварда, бо Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Тоҷикистон ҳамкории илмии судманд ба роҳ мондаанд. Натиҷаҳои ин равобит дар таҳияи Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ, таҳияи «Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020-2030», лоиҳаи «Фарҳанги имлои забони тоҷикӣ» ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ инъикос ёфтаанд.

Бигузор забони давлатии мо бо миллати шарафмандаш ҳазорсолаҳои дигар дар саҳифаҳои таърихи башар мондагор гардида, бо ширинию шевоӣ ва гувороӣ дар дили аҳли башар ошёни меҳру садоқат ва муҳаббату самимияти инсониро бо андарзҳои пандомезаш бунёд намояд.

Қобилҷон ХУШВАХТЗОДА, президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Бознашр аз сомонаи АМИТ «Ховар»: https://khovar.tj/.../zaboni-to-ik-shinosnomai-millat-ru.../

Абӯалӣ Ҳусайн ибни Абдуллоҳ ибни Сино (980–1037), ки дар Ғарб бо номи Авитсенна маъруф аст, яке аз бузургтарин донишмандони асрҳои миёнаи Шарқ ва ҷаҳон мебошад. Вай дар соҳаҳои мухталифи илм, аз қабили тиб, фалсафа, мантиқ, риёзиёт, физика, астрономия ва адабиёт саҳми беназир гузоштааст. Гарчанде ки Абӯалӣ ибни Сино бештар ҳамчун табиб ва файласуф машҳур аст, фаъолияти ӯ ҳамчун фақеҳ (ҳуқуқшинос) ва асосгузори меъёрҳои ҳуқуқи тиббӣ низ дар таърих сабт шудааст.

Абӯалӣ ибни Сино дар давраи Сомониён (асри X–XI) дар шаҳри Бухоро дар оилаи тоҷик таваллуд шудааст. Падараш Абдуллоҳ, олими исмоилӣ ва мансабдори дарбори Сомониён, барои таълиму тарбияи фарзандаш шароити мусоид фароҳам оварда буд. Абӯалӣ ибни Сино дар синни ҷавонӣ аз устодони барҷастаи замон, аз ҷумла Абӯабдуллоҳи Нотилӣ ва Исмоили Зоҳид, илмҳои мантиқ, фалсафа ва фиқҳро омӯхт. Дар синни 14-солагӣ ӯ аз муаллимони худ пеш гузашт ва дар 17-солагӣ чун олими баркамол шуҳрат ёфт.

Давраи зиндагии Абӯалӣ ибни Сино бо нооромиҳои сиёсӣ ва фурӯпошии давлати Сомониён ҳамроҳ буд. Вай дар дарборҳои гуногуни ҳокимони Хуросон, Хоразм ва Эрон ба ҳайси табиб, вазир ва мушовир хизмат кардааст. Ин фаъолиятҳо ба ӯ имкон доданд, ки бо низоми ҳуқуқӣ, идоракунии давлатӣ ва масъалаҳои ахлоқи касбӣ, аз ҷумла дар соҳаи тиб, аз наздик ошно шавад.

Гарчанде Абӯалӣ ибни Сино бештар бо асарҳои тиббӣ ва фалсафии худ, ба монанди «Китобу-ш-Шифо» ва «Ал-Қонун фи-т-тиб» маъруф аст, вай дар соҳаи ҳуқуқ низ фаъолият доштааст. Дар сарчашмаҳои таърихӣ зикр шудааст, ки ӯ гоҳе ба сифати фақеҳ (ҳуқуқшиноси исломӣ) дар дарборҳои ҳокимон кор мекард. Нақши фақеҳ дар он замон аз донистани қонунҳои шариат, мантиқ ва ахлоқ вобаста буд, ки Абӯалӣ ибни Сино дар ҳамаи ин соҳаҳо маҳорати баланд дошт.

Абӯалӣ ибни Сино дар синни ҷавонӣ аз устодони худ асосҳои фиқҳро омӯхта, дар баҳсҳои ҳуқуқии дарбор ширкат меварзид. Фиқҳ дар он давра на танҳо ба масъалаҳои динӣ, балки ба танзими муносибатҳои иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва сиёсӣ низ дахл дошт. Дар асарҳояш, аз ҷумла «Донишнома» ва «Китобу-ш-Шифо», ӯ ба масъалаҳои мантиқ ва ахлоқ, ки асоси ҳуқуқи исломиро ташкил медиҳанд, таваҷҷуҳи хоса зоҳир кардааст. Охирин баёнгари он аст, ки Абӯалӣ ибни Сино ба масъалаҳои адолат, ахлоқи ҳуқуқӣ ва низоми иҷтимоӣ диққати ҷиддӣ додааст.

Абӯалӣ ибни Сино дар чандин дарбор, аз ҷумла дарбори Оли Кокӯя дар Ҳамадон, ба ҳайси вазир кор кардааст. Вазифаи вазир дар он замон на танҳо идоракунии корҳои маъмурӣ, балки таҳияи сиёсатҳои ҳуқуқӣ ва қабули қарорҳои муҳимро низ дар бар мегирифт. Фаъолияти ӯ дар ин мақом нишон медиҳад, ки вай дар масъалаҳои идораи давлатӣ ва танзими муносибатҳои ҳуқуқӣ таҷрибаи амалӣ доштааст.

Яке аз саҳмҳои муҳими Абӯалӣ ибни Сино дар соҳаи мантиқ аст, ки бевосита ба илми ҳуқуқ таъсир расонидааст. Вай асосгузори мантиқи синоӣ буда, дар асарҳояш ба таҳлили масъалаҳои мантиқии марбут ба далел ва исбот диққат додааст. Ин усулҳо дар фиқҳ барои тафсири қонунҳои шариат ва қабули қарорҳои ҳуқуқӣ истифода мешуданд. Масалан, дар «Китобу-ш-Шифо» ӯ ба таври муфассал ба масъалаҳои мантиқ ва далелҳои ҳуқуқӣ пардохтааст, ки барои фақеҳони замон аҳамияти калон дошт.

Яке аз саҳмҳои барҷастаи Абӯалӣ ибни Сино дар соҳаи ҳуқуқ ин таҳияи меъёрҳои ахлоқии касби табибон дар асараш «Китобу-л-Қонун фи-т-тиб» (Қонуни тиб) мебошад. Ин китоб на танҳо як манбаи мукаммали тиббӣ, балки асоси ташаккули ҳуқуқи тиббии ҷаҳонӣ низ ба ҳисоб меравад. Дар ин асар Абӯалӣ ибни Сино ба масъалаҳои зерин диққат додааст, ки барои ҳуқуқи тиббӣ аҳамияти бузург доранд:

1. Ахлоқи касбии табиб. Абӯалӣ ибни Сино дар «Ал-Қонун» меъёрҳои ахлоқии табибро муайян кардааст, ки то имрӯз асоси кодексҳои ахлоқии тиббӣ ба ҳисоб мераванд. Вай таъкид мекунад, ки табиб бояд боэътимод, бовиҷдон ва масъулиятнок бошад. Ин меъёрҳо ба ташаккули қонунҳои марбут ба масъулияти табибон ва ҳуқуқи беморон мусоидат кардаанд.

2. Ҳуқуқи бемор. Дар «Ал-Қонун» Абӯалӣ ибни Сино ба ҳуқуқи беморон, аз қабили эҳтиром ба шахсияти онҳо, махфияти иттилоот ва дастрасӣ ба табобати одилона, таваҷҷуҳ кардааст. Ин принсипҳо асоси ҳуқуқи муосири тиббиро ташкил медиҳанд ва дар таҳияи қонунҳои байналмилалии соҳаи тандурустӣ таъсири амиқ гузоштаанд.

3. Масъулияти табиб. Абӯалӣ ибни Сино дар асараш ба масъулияти табибон дар баробари беморон ва ҷомеа таъкид карда, меъёрҳои ахлоқиро барои пешгирӣ аз хатоҳои тиббӣ ва риояи адолат муқаррар намудааст. Ин меъёрҳо дар ташаккули низоми қонунгузории тандурустӣ дар асрҳои баъдӣ нақши муҳим бозидаанд.

«Ал-Қонун» дар тӯли қариб 800 сол дар донишгоҳҳои Аврупо ҳамчун манбаи асосии таълими тиб истифода шуда, ба ташаккули низоми ҳуқуқии соҳаи тиб дар ҷаҳон таъсири бузург расонидааст. Ин асар Абӯалӣ ибни Синоро ҳамчун асосгузори ҳуқуқи тиббии ҷаҳонӣ муаррифӣ кардааст.

Гарчанде Абӯалӣ ибни Сино мустақиман дар таҳияи қонунҳои муосир иштирок накардааст, таъсири ӯ ба илми ҳуқуқ аз тариқи мантиқ, ахлоқ ва фалсафа эҳсос мешавад. Усулҳои мантиқии ӯ дар таҳлили масъалаҳои ҳуқуқӣ ва тафсири қонунҳо то имрӯз аҳамият доранд. Инчунин, меъёрҳои ахлоқии табибон, ки дар «Ал-Қонун» оварда шудаанд, дар ташаккули кодексҳои муосири тандурустӣ ва Принсипҳои ахлоқии Созмони Умумиҷаҳонии Тандурустӣ, нақши муҳим бозидаанд.

Абӯалӣ Абӯалӣ ибни Сино на танҳо табиб ва файласуфи бузург, балки олими ҳуқуқшинос ва асосгузори ҳуқуқи тиббии ҷаҳонӣ низ буд. Вай дар танзими муносибатҳои иҷтимоӣ, идораи давлатӣ ва таҳияи меъёрҳои ахлоқии касбӣ саҳми арзанда гузоштааст. Фаъолияти ӯ ҳамчун фақеҳ ва вазир, инчунин таълимоти мантиқии ӯ, ба рушди илми ҳуқуқ дар асрҳои миёна мусоидат кардааст. Асарҳои ӯ, ба хусус «Китобу-ш-Шифо» ва «Ал-Қонун фи-т-тиб», на танҳо ба илми тиб, балки ба фалсафаи ҳуқуқ ва ахлоқи касбӣ низ таъсири амиқ расонида, асоси ҳуқуқи тиббии ҷаҳониро гузоштаанд. Абӯалӣ ибни Сино бо мероси ғании худ то имрӯз ҳамчун мутафаккири абадзинда дар таърихи тамаддуни ҷаҳонӣ боқӣ мемонад.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

\Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Чи тавре ки ба ҳамагон маълум аст, рӯзи 5-уми октябр ҳамасола дар кишвари мо ва берун аз он ҳамчун Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон таҷлил мегардад, ки ин аз таваҷҷуҳи Ҳукумати ҷумҳурӣ ва, пеш аз ҳама, аз ғамхорӣ ва пуштибонии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи мақоми иҷтимоии забони миллии мо, яъне забони тоҷикӣ, ҳифзу рушди минбаъдаи он гувоҳӣ медиҳад. Зеро, тавре ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон фармудаанд: “Забон на фақат воситаи муҳимтарини муомилоти инсонӣ ва падидаи иҷтимоист, балки нишонаи асосӣ ва муайянкунандаи асолату ҳувияти миллат мебошад”. Маҳз, чунин ғамхории Ҳукумати ҷумҳурӣ ва Пешвои миллат аст, ки мақоми забони тоҷикӣ дар ҷомеаи мо хеле боло рафт ва худи забон сол аз сол рушд карда, ҳамқадами замон гардидааст.

Имрӯз забони тоҷикӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон на танҳо ба сифати забони давлатӣ, балки ба ҳайси забони илму фарҳанг ҳам амал намуда истодааст, зеро имрӯз ба ин забон асарҳои зиёди илмӣ таълиф гардида, аз забонҳои дигар ҳам асарҳои зиёди илмию техникӣ ба забони тоҷикӣ тарҷума мешаванд.

Чунин мақоми баланд ва аҳаммияти иҷтимоии забони тоҷикӣ моро водор месозад, ки ба таълиму омӯзиш, таҳқиқ ва истифодаи шоистаи забони тоҷикӣ бо як муҳаббати бепоёну масъулияти баланд муносибат намоем. Чунин аст, рисолати зиёиёни имрӯза ва ояндаи ҷумҳурии мо, ки аз суханони зерини Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бармеояд: “Барои озодона бо забони адабии тоҷикӣ сухан гуфтану суҳбат карда тавонистан, бояд ҳар як зиёии тоҷик на танҳо кӯшиш намояд, балки ба дигарон намунаи ибрат бошад.”

Мусаллам аст, ки забон муҳимтарин унсури бақои миллат буда, оинаи рӯзгори гузаштаву ҳозира ва маҷмуи тафаккуру андешаи халқ ба ҳисоб меравад ва он яке аз арзишдмантарин сарчашмаҳои мероси гузаштагон барои наслҳои ояндаи мо арзёбӣ мегардад. Таърихи башар гувоҳ аст, ки халқҳо, миллатҳо ва давлатҳо танҳо бо доштани забони миллии худ устувору пойдор мемонанд. Яъне забони ҳар миллат шарти муҳимтарини пойдории он дониста мешавад.

Бояд бо ифтихор иброз дошт, ки пас аз давлати Сомониён забони миллии мо танҳо дар даврони Истиқлол дар мақоми забони давлатӣ қарор дода шуд. Аз рӯзҳои аввали соҳибистиқлолӣ барои ғанӣ гардонидани забони адабии тоҷикӣ ва ҳифзу рушди он саъйу талош намуда, дар кишвар ҷиҳати рушди он заминаҳои ҳуқуқӣ фароҳам оварда шудаанд.

Дар баробари ин, як қатор санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ қабул гардида, барои пешрафти он силсилабарномаҳои давлатӣ роҳандозӣ шудаанд, ки ба хотири бузургдошти ин рукни муҳимми давлатдориамон дар қонунгузорӣ тағйирот ворид гардидаву ҳамасола Рӯзи забони давлатиро бо шукӯҳу шаҳомат таҷлил менамоем.

Чи тавре ки Пешвои муаззами миллат иброз медоранд: «Барои ман забони тоҷикӣ на танҳо воситаи гуфтугӯю муошират ба шумор меравад, балки болотар аз он, шиносномаи миллати азизам, руҳи поки гузаштагонам ва оинаи осори ниёгонам мебошад.

Аз ин рӯ, ман ба ин забони шевои шоирона сидқан арҷ мегузорам, бо ҳисси баланди ватандӯстӣ аз минбарҳои баланд бо ин забон сухан мегӯям, аз лаҳни шакарину дилнишинаш лаззати маънавӣ мебарам ва ҳастиамро бо ҳастии забонам пайванд дониста, ин гавҳари хушоб ва дурри ҷаҳонтобро пайваста ситоиш ва тарғиб менамоям».

Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳифзи арзишҳои миллии забониро аз вазифаҳо ва ҳадафҳои асосии худ барои насли имрӯзу фардои ҷомеа ҳисобида, моро вазифадор мекунад, то дар рушду густариши забони давлатиамон чи дар дохил ва чи хориҷ аз он камари ҳиммат баста, кору иқдомоти марбут ба ин масъалаҳоро мунтазам дар тамоми қишри ҷомеа амалӣ сохтаву ба роҳ монем. Зеро, «Забони мо баёнгари сарнавишти мо, мояи ифтихору сарфарозӣ ва пойдевори ваҳдати ҷовидонаи миллати мост».

Бояд зикр намуд, ки кормандони илмии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар тамоми раванди рушди забони тоҷикӣ дар замони Истиқлол дар пайи амалӣ сохтани дастуру супоришҳои Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Ҳукумати мамлакат фаъолиятҳои босамар ва пажуҳишҳои назаррасе анҷом дода, заминаҳои илмиро барои омӯзиш ва таълими забони тоҷикӣ фароҳам оварда, бо Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Тоҷикистон ҳамкориҳои илмии судмандеро ба роҳ мондаанд, ки натиҷаҳои ин равобит дар таҳияи Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ, таҳияи “Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020-2030”, лоиҳаи “Фарҳанги имлои забони тоҷикӣ” ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ инъикос ёфтаанд. Дар фарҷоми сухани худ тамоми ҳамватанонамонро бо фарорасии Рӯзи забони давлатӣ самимона табрик намуда, орзуи онро дорем, ки ин забон бо миллати шарафмандаш ҳазорсолаҳои дигар дар саҳифаҳои таърихи башар мондагор гардида, бо ширинию шевоӣ ва гувороии худ дар дили аҳли башар ошёни меҳру садоқат ва муҳаббату самимияти инсониро бо андарзҳои пандомезаш бунёд менамояд.

Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, академик Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт

(Ба муносибати Рӯзи омӯзгор ва Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон)

«Омӯзгор бояд на танҳо донандаи фанни худ, балки мураббии ҳақиқии инсон бошад. Зеро тарбияи насли наврас - ин тарбияи ояндаи миллат аст.» Эмомалӣ Раҳмон

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо роҳнамоии сарвари маорифпарвар, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба омӯзгорон таваҷҷуҳи махсус равона гардида, дар мулоқоту паёмҳои Президент шахсият ва ҷойгоҳи муаллимон пайваста мавриди таваҷҷуҳ қарор дорад ва ҳифзи шахсияту мақоми онҳо бештар таъкид гардида, барои кору фаъолияти судманду мондагори онҳо дар ҷомеа шароитҳои зарурӣ фароҳам оварда шудааст.

Дар суханони самимонаи Президенти кишвар ҳадафу мароми рисолати муқаддаси омӯзгор дар ташаккули шахсияти насли наврас ва бунёди ҷомеаи солиму созанда равшан баён гардида, ӯро бо меҳнати фидокорона, сабру таҳаммул ва масъулияти бузург дар таълиму тарбияи шогирдон ба худшиносӣ, роҳи дурусти зиндагӣ, арзишҳои миллӣ ва инсонӣ муҳим меҳисобад.

Омӯзгорон на танҳо таълим медиҳанд, балки бо ахлоқи накӯву шахсияти волои худ шогирдонро ба хирад, одоби ҳамида, эҳтиром ба калонсолон, ватандӯстиву меҳнатдӯстӣ ҳидоят мекунанд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мулоқоту суханрониҳои худ борҳо рисолати омӯзгоронро таъкид намуда, дар паёмҳои худ ба муносибати Рӯзи омӯзгор чунин ишора кардаанд: «Мо бояд ба омӯзгорон эҳтироми хоса гузорем, зеро онҳо тарбиятгари насли фардои миллатанд».

Шахсият ва мақоми омӯзгор дар ташаккули забон ва адабу фарҳанг низ ҳамеша нақши бузург дошта, ӯро тарбиятгари инсон, чароғи роҳнамо ба сӯйи фардои дурахшон, таконбахши рушди ҷомеа ва саҳмгузори рушди неруи ақлонӣ меноманд. Имрӯз низ ин гуфтаи бузургони илму хирад "Агар дар ҷаҳон набвад омӯзгор, шавад тира аз бехирад рӯзгор" пойбарҷо буда, ҳамеша аз нақши омӯзгор мегӯянду ба бузургияш арҷ мегузоранд.

Бо мақсади қадр кардани заҳмати омӯзгорон ва ёдоварӣ намудан аз фаъолияти содиқонаву самимонаи онҳо дар самти таълиму тарбияи насли наврас ва ҷавон ҳар сол дар ҳафтаи аввали моҳи октябр, “Рӯзи омӯзгор” дар сатҳи баланд қайд мегардад. Ин шаҳодати он аст, ки Ҳукумати мамлакат ва роҳбарияти олӣ ба омӯзгорон таваҷҷуҳи ҳамешагӣ доранду нақши онҳоро дар самти ба камол расонидани насли ояндаи кишвар муҳим медонанд. Ба назари бештари равшанфикрон барои соҳиби илму дониш ва ахлоқи ҳамида гардидани насли наврас дар қатори волидайн омӯзгорон низ вазифадор буда, ин вазифаи хешро дар сатҳи зарурӣ иҷро мекунанд.

Зимнан, Пешвои миллат иброз медоранд, ки “Нақши омӯзгор дар таълиму тарбияи насли наврас бениҳоят бузург аст. Муаллим, пеш аз ҳама, афрӯзандаи чароғи дурахшони илму дониш аст ва хушбахтона, қисми асосии зиёиёни кишварро муаллимон ташкил мекунанд. Бинобар ин, вазифаи асосии муаллим дар баробари омӯзонидани илму дониш, инчунин омӯзонидани адаб ва ҳидояту роҳнамоии шогирдон ба роҳи рост мебошад. Ин амр бояд ба меъёри ахлоқии фаъолияти муаллим табдил ёбад”.

Дар шароити ҷаҳонишавӣ ва рушди технологияҳои иттилоотӣ, омӯзгорро зарур меояд, то пайваста дониши худро такмил диҳад, бо усулҳои муосир таълими тарбия шинос шуда, шогирдонро ба илму маърифат, эҳсону эҳтиром ҳидоят намояд. Ӯ бояд мураббии равонӣ низ бошад, ки ба шогирдон дар шинохти худ, дарки масъулият ва рушди маҳорат кӯмак расонад.

Бешак, омӯзгорон роҳкушои аҳли башар ба сӯйи дониш, илм, маърифат ва камолоти маънавӣ буда, роҳнамои роҳи ростӣ, роҳи корбарӣ, роҳи орӣ аз ҳама гуна кирдорҳои бади инсонӣ, мубаллиғи илму дониш ва камолот насли инсонҳо буда, ҳар яке аз мову шумо аз илму дониш тавассути онҳо баҳравар шуда, баҳри ҳаёти хуб ва эҷоди ҷомеаи созгору маърифатнок саъю талош намудаем. Беҳуда нест, ки шоир гуфтааст:

Нури маърифат ба рӯям боз кард омӯзгор,

Мурғи иқболам баландпарвоз кард омӯзгор.

Хулосаи калом, дар таълиму тарбияи насли худогоҳу худшинос ва ватандӯст, забондону фарҳангпарвар омӯзгор нақши муҳим дошта, манбаи ҳама гуна дастоварду пешравӣ ва рушду нумуи фикрӣ ва хазинаи маънавию илмӣ ба шумор меравад. Зеро тавассути роҳнамоиҳои дақиқу дурусти ин шахсият башар метавонад ҷаҳонро бо дониш бештар кашф кунад.

Бо сабабҳои болозикр, Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон барои таълиму тарбияи насли наврасону ҷавонони нав фаъолияти Академияи хурди илмҳоро роҳандозӣ кардааст, ки барои андешидани тадбирҳо дар самти интихоби касбу ҳунари мактаббачагон ва ҷалби онҳо ба эҷодиёти муташаккилонаи илмию техникӣ, инкишофи маърифат, малакаҳои илмию таҳқиқотӣ, ихтироъкорӣ, фаъолияти таҷрибавии беруназдарсӣ таҳти роҳбарии олимон, устодони мактабҳои олӣ ва миёнаи махсус, мутахассисони иқтисоди миллӣ нигаронида шудааст. Ин боргоҳи илму ҳунар бо устодону муаллимон, омӯзгорони соҳибмактаб дар таълиму тарбияи насли наврас саҳм гузошта, ҳамасола сессияҳо, озмуну маҳфилҳои илмӣ барояшон ташкил менамояд. Аз миёни аъзои Академияи хурди илмҳои Тоҷикистон нафарони зиёде ба илму дониш дил баста, ҳоло ҳамчун олимони варзида ва мутахассисони боистеъдод дар соҳаҳои гуногуни иқтисоди миллии ҷумҳурӣ фаъолият доранд.

Бешубҳа, бо пайравӣ аз ҳидоятҳои Пешвои миллат ва арҷгузорӣ ба рисолати омӯзгор, мову шумо метавонем якҷо насли наврасро хуб таълим дода, онҳоро донишманд, ватандӯсту созанда бисозем, ки баҳри ҳифзу оромиву ободии Ватан бештару беҳтар хидмат намоянд.

Тамоми устодону омӯзгорону муаллимонро бо рӯзи гиромидошти илму маърифат ва хираду ақлу андеша, яъне “Рӯзи омӯзгор” ва таҷлили “Рӯзи забони давлатӣ” табрику таҳният намуда, ба ҳама саодати зиндагӣ, сарбаландӣ ва хушии рӯзгорро таманно дорем ва аз забони шоир таъкид месозем:

Агар дар ҷаҳон набвад омӯзгор,

Шавад тира аз бехирад рӯзгор.

Шарифзода Сурайё - мутахассиси шуъбаи кор бо мактаббачагони Раёсати АМИТ

Дар асоси меъёрҳои забони адабӣ, ки дар забоншиносии муосир муайян шудааст, шакли талаффузи овозҳои ба забони адабӣ воридшуда бояд ҳадди аксар барои тамоми соҳибони забон (ки бо лаҳҷаҳои гуногун суҳбат мекунанд) ва ҳадди ақал барои аксарияти соҳибзабонон умумӣ бошад. Яъне ҳангоми таҳияи имлои забони адабӣ меъёрҳои таърихие ба назар гирифта мешавад, ки дар тамоми ё қисмати бештари лаҳҷаҳои забони тоҷикӣ таърихан ташаккул ёфта, хусусияти умумӣ ё фаролаҳҷавиро гирифта бошанд. Бинобар ин Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дуруст мефармояд, ки «Яке аз муҳимтарин масъалаҳое, ки бояд мавриди таҳқиқи ҷиддии донишмандон, махсусан забоншиносон қарор гирад, масъалаи муқаррар намудани меъёрҳои забони адабӣ мебошад. Забони давлатиро бояд бар пояи меъёрҳои адабӣ устувор сохта, онро аз ҳама гуна қолабҳои сунъии бегона ва унсурҳои лаҳҷавӣ озод кардан лозим аст. Дар робита ба ин, таъкид месозам, ки инкишофи устувори забонро танҳо дар асоси риояи қоидаҳо ва қонуниятҳои меъёр ва таърихи он таъмин кардан мумкин аст»[1]. Аз ин нуқтаи назар таҳаввули таърихии садонокҳои забони тоҷикӣ бисёр омӯзанда аст.

Садонокҳои забони тоҷикӣ дар давраҳои тулонии таърихи забони мо тағйиру таҳаввули зиёде дида, суфта гардида то ба имрӯз расидаанд. Азбаски ҳамсадоҳои забон бештар собиту устувор буда, ба тағйироти шакливу овоӣ камтар рӯ ба рӯ мешаванд, мо садонокҳои забон ва таҳаввули онҳоро аз лиҳози таърихӣ мавриди баррасӣ қарор медиҳем. Яке аз хусусиятҳои хоси овозҳои забонҳои бостонии эронӣ ба таври мушаххас фарқ кардани садонокҳо аз лиҳози дарозии овоз мебошад. Забони форсии бостон, ки падарбузурги овозҳои забони тоҷикӣ ҳисоб мешавад, дар таркиби худ се ҷуфти садонокҳои одӣ (а, о, и, э, у, ӯ) ва чор садоноки мураккаб (ai, aī, au, aū) дорад.[2] Инкишофи минбаъдаи садонокҳо дар забони форсии миёна ва портӣ нишон медиҳанд, ки ду садонокҳои мураккаб ai ва au мутаносибан ба садонокҳои дарози ē ва ō табдил ёфтаанд, дар забони форсии миёна дар давраи оғозини инкишофи забони класикии форсӣ-тоҷикӣ шумораи садонокҳо ба шаш садонок (i, ī, ē, a, ā, u, ū, о, ) мерасад.

Садонокҳои забони тоҷикӣ шаш садоноки ҷуфт иборат аст (а-о, у-ӯ, и-э). ин аломатҳо ва тақсимбандӣ дар грамматикаи илмии забони тоҷикӣ омадааст. Инчунин садонокҳои ҷуфт аз тарафи Абуалӣ ибни Сино ҳануз дар асри X дар «Махориҷ-у-ул-ҳуруф» зикр гардидааст. Ӯ дар ин бора чунин фармудааст: «Оид ба савтиёт (фонетика)

«Алиф»-и масавват ва хоҳари ӯ «забар», ба гумони ман, махраҷи ин ду раҳо кардани ҳавост ба равонӣ ва бемузоҳамат.

«Вов»-и мусавват ва хоҳараш «пеш», ба гумони ман, аз раҳо кардани махраҷ ва андак майле ба боло падид меояд.

«Ё»-и мусавват ва хоҳараш «зер», аз раҳо кардани ҳаво ва бо андак танг кардани махраҷ ва каме майл ба пойин ҳадис мешавад.

Амри ин се ҳарф бар ман душвор аст, аммо ин қадар ба яқин медонам, ки «алиф»-и мамдуди мусавват дар замоне бештар ё ду баробари замони забар воқеъ мешавад ва забар дар кучактарин замоне, ки дар он интиқол аз ҳарфе ба ҳарфи дигар мумкин бошад. Ва низ чунин аст нисбати «вов»-и мусавват ба «пеш» ва «ё»-и мусавват ба «зер». (Сино. Махориҷ-у-ул-ҳуруф). С.-237

Аз рӯйи гуфтаҳои алломаи бузург, сухан дар бораи ҷуфти садонокҳои имрӯзи а, о, и (устувор ва ноустувор) ва ӯ-и (устувору ноустувор) меравад. Дар бораи садонокҳои ӯ (у-и устувори дароз) ва э (и-и устувори дароз) умуман сухан намеравад.

Бинобар ин моро зарур аст, ки сари таърихи овошиносии забон андеша намоем ва имлои садонокҳои забони тоҷикиро бо меъёрҳои таърихии имлои онҳо мувофиқ созем. Албатта, ин навиштаҳои мо як тарзи пешниҳодӣ аст ва ҳар як овози садоноки забонро ба тавр ҷудогона муфассал мавриди баррасии илмӣ қарор бояд дод.

Бояд гуфт, ки масъалаи садонокҳои забони тоҷикӣ дар даврони Шӯравӣ борҳо мавриди баррасӣ қарор гирифтааст ва то ин дам шумораи садонокҳои забони тоҷикиро пажӯҳишгарон гоҳ дар асоси шумораи садонокҳо дар забони классикии форсӣ-тоҷикӣ 8 садонок, гоҳ ҳафт садонок ва асосан шаш садонок ҳисоб кардаанд. Дар ибтидои асри ХХ, солҳои 1927-1928 дар давраи омодагӣ барои гузариш ба алифбои лотинӣ баҳс сари садонокҳои дарозу кутоҳи ū – u ва i – ī хеле доманадор буд ва ин баҳсҳо аввал бо қабул кардани ҳашт садонок i, ī, e, a, o, ů, ū, u анҷом ёфт. Дар натиҷа китобҳои аввалини дарсӣ барои забони тоҷикӣ, ки солҳои 1929-1930 чоп шуданд, бо овардани ҳашт садонок дар забони тоҷикӣ нашр гардидаанд.[3]

Абдуррауфи Фитрат дар китоби худ бо номи «Қоидаҳои забони тоҷик (сарф ва наҳв)», ки соли 1930 ба чоп расидааст, чунин менависад: «Босадоҳои (садонокҳои - С.Н.) забони тоҷик 8 адад буда, ба се ҷуфт ва 2 тоқа тақсим мешаванд. 6 босадои ҷуфт-ҷуфт:

Кутоҳ

у, и, а

Дароз

ӯ, ӣ, о

Ду босадои тоқа: «е, у»[4]

Вале баъдан Комиссия оид ба омодагӣ ба анҷумани илмӣ-забоншиносии Тоҷикистон садонокҳои забони тоҷикиро 6-то муқаррар намуд ва овозҳои i - ī ва u - ū-ро на аз рӯйи дарозӣ, балки дар асоси устуворӣ муайян намуд.[5]

Ин анҷуман ки моҳи августи соли 1930 баргузор гардид, аз рӯйи чор масъала, забони адабии тоҷик, алифбо (алифбои лотинӣ дар назар аст), имло ва масъалаи алифбои шуғнонӣ қарорҳои махсус қабул кард, ки ду қарори Анҷуман «Қарор дар масъалаи алифбо» ва «Қарор дар бораи имлои нави тоҷикӣ» ба имлобандӣ бевосита иртибот дошта, тарзи навишти калимаҳоро ба алифбои лотинӣ муайян менамояд. Аз ҷумла, дар «Қарор дар масъалаи алифбо» оид ба муайян кардани ҳарфҳо барои овозҳои ӯ, у, у чунин омадааст: «Анҷуман тамоми масъалаҳои мубоҳисадори алифбои нави тоҷикро ҳаматарафа музокира карда, ба ин қарор меояд, ки дар қисми муҳимми шеваҳои тоҷикӣ овози (у) вов-и маҷҳул мавҷуд нест ва ин вов бо (ӯ) вови маъруф мувофиқ мебошад, барои ҳамин дар аснои таълим хондан ва навиштан душвориҳо ба миён меояд. Барои аз миён бардоштани ин душвориҳо минбаъд овозҳои (ӯ) ва (у) бо як шакл (ӯ) нишон дода шавад ва ин шаклро бо хосиятҳои шеваҳо мувофиқ карда кор фармудан мумкин хоҳад шуд. Ин ҳол дар шеваҳое, ки ин се овоз (яъне ӯ, у, у) фарқ доранд, дуруст хондан ва навиштанро осонтар карда, дар шеваҳое, ки фақат дутоии ин овозҳо ҳаст, душвории мавҷударо аз миён мебардоранд».[6]

Як нуктаи муҳими дигар бар асоси меъёрҳои таърихии забони адабӣ таҳия гардидани имло мебошад. Дар қарори мазкур дар ин бора чунин омадааст:

«Анҷуман қайд мекунад, ки дар муайян кардани қоидаҳои имлоӣ танҳо як лаҳҷаро асос гирифтан аз хусусиятҳои лаҳҷа (ё ки шева)-ҳои дигар чашм пӯшидан мувофиқи мақсад нест. Бинобар ин ҳамаи лаҳҷаҳоро дар назар дошта истода қоидаҳои имлогии сарфии муштаракро муайян кардан лозим аст.

Қайд: азбаски забони адабии тоҷик то як дараҷа ҳамаи хусусиятҳои лаҳҷаҳоро ба худ акс кунонидааст, бинобар ин дар тартиби қоидаҳои имлогӣ дар ваҳлаи аввал ба забони адабии мавҷуда муроҷиат кардан зарур аст».[7]

Аз ин иқтибос чунин бармеояд, ки таҳиягарони имлои забони тоҷикӣ дар ибтидои солҳои сиюми садаи ХХ тарафдори таҳияи имло дар асоси меъёрҳои таърихии грамматикӣ буда, аз «принсипи савтӣ»-и таҳияи имло сарфи назар менамоянд: Таваҷҷуҳ кунед ба иқтибоси дигар аз ҳамин қарор: «Азбаски забони тоҷик ду лаҳҷаи асосӣ ва як қатор шеваҳои дарунӣ дорад, бинобар ин имлои тоҷикиро дар асоси соф савтӣ ниҳодан мумкин нест. Бинобар ин имлои нави тоҷик дар принципи шаклӣ ниҳода мешавад»[8].

Дар солҳои 1937-1940 дар давраи гузариш ба алифбои кириллӣ масъалаи садонокҳои забони тоҷикӣ аз нав мавриди баррасӣ қарор гирифт. Боз фарқ кардани i – ī ва ū – u масъалаи асосӣ гардид. Соли 1940 китоби Лутфулло Бузургзода «Фонетикаи забони адабии тоҷикӣ» бо ҳуруфи лотинӣ чоп шуд, ки дар он масъалаи дарозӣ ва кутоҳии садонокҳои i - ī ва ū – u аз нав тасдиқ гардида, барои забони тоҷикӣ меъёр ҳашт садонок муқаррар гардид. Аз ҷумла, ӯ дар бораи овози i: - ī менависад: «i: Ин овоз аз ҷиҳати ҷой ва усули ташаккул аз «i» фарқ надорад, яъне овози қатори пешин ғайрилабӣ ва танги болоӣ буда, аммо аз «i» андак кашидатар (дарозтар) талаффуз карда мешавад: i:d, bi:пo, si:r (sī:ri kosa), si:r, zi:n, zi:пa, xi:ra, pi:v, di:па, di:ruz//di:rūz, ki:па, si:. Ин овоз дар як қисм шеваҳо монанди забони адабӣ фонемаи мустақил ба шумор равад ҳам, дар як қисм шеваҳо (Самарқанд, Ленинобод) аз «i» фарқ карда намешавад.»[9] Л. Бузургзода дар бораи u:(ū) ҳам чунин ақидаро пешниҳод мекунад ва барои намуна мисолҳои du:r, hu:š, šu:š, пu:r, du:d-ро меорад.[10] Тавре ки аз ин намунаҳо мебинем, ва худи муаллиф ҳам қайд мекунад, ин дарозиву кутоҳӣ агар дар забони адабӣ ва баъзе аз шеваҳо фонемаи мустақил бошад ҳам, вале дар лаҳҷаҳои Самарқанду Ленинобод аз овози «i» фарқ надорад. Бинобар ин дар имлои забон ҳам минбаъд дар назар гирифта нашудаанд.

Вале баъд аз як соли нашри ин китоб китоби дигаре бо номи «Грамматикаи забони тоҷикӣ» нашр мешавад, ки дар он ҳафт садонок (a, e, u, ӣ, o, y, ӯ) барои забони адабии мо муқаррар шудааст.

Тарзи талаффузи овози ӯ дар вожаҳои «ду», «ту», «куҳ», «нуҳ» боз ҳам кутоҳшавии ин овозро тасдиқ мекунад. Ақидаи забоншиносон оид ба аз дарозиву устуворӣ ба кутоҳиву ноустуворӣ тағйир ёфтани овозҳои садоноки забони мо имрӯз илман тасдиқ шудааст. Ҳол он ки дар забони мо бе доштани меъёри таърихӣ як силсила қоидаҳо (аз қабили пеш аз овози (h)ҳ дар калимаҳои куҳна, куҳан ва пеш аз овозҳои h ва айн (аломати сакта) дар калимаҳои арабӣ талаффуз кардани ӯ пайдо шудаанд, ки имрӯз онҳоро ҳамчун хусусиятҳои хоси забони тоҷикӣ қаламдод мекунанд. Ҳол он ки хусусияти хоси ин овозҳоро, яъне ба ӯ-и дароз табдил ёфтани у-и кутоҳ дар лаҳҷаҳои шимолии Тоҷикистон, аз ҷумла дар лаҳҷаҳои «самарқандӣ-бухороӣ, ленинободӣ-конибодомӣ, аштӣ, чустӣ, косонсоӣ, уротепагӣ, шаҳристонӣ» дар намунаҳои уҳда, муҳтоҷ, мумин (арабии муъмин) ҳанӯз дар соли 1964 муҳаққиқи рус Расторгуева В.С. қайд карда чунин гуфта буд: «Гузариши u (у-и кутоҳ) ба ů (ӯ-и дароз) дар зери таъсири ҳамсадои гулӯӣ танҳо дар лаҳҷаҳои шимолӣ (ҷое, ки садоноки ū (ӯ-и дароз) дорад) ва махсусан дар лаҳҷаҳои самарқандиву бухороӣ, ленинободиву конибодомӣ, аштӣ, чустӣ, косонсоӣ, уротепагӣ, шаҳристонӣ дида мешавад.»[11] Яъне ин падида дар аксарияти дигари лаҳҷаҳои минтақаҳои тоҷикнишини тоҷикони Осиёи Марказӣ ва лаҳҷаҳои марказӣ, ҷанубӣ ва ҷануби шарқии Тоҷикистон аз тарафи муҳаққиқон маълум карда нашудааст ва онро ҳамчун меъёр ба забони адабӣ дохил кардан ба назар дуруст намерасад. Агар меъёрҳои забони адабиро ба баъзе минтақаҳои тоҷикнишини Ӯзбекистону Тоҷикистон маҳдуд накарда, онро ба тамоми сарзамини тоҷикон мансуб донем, нодурустии ин меъёр боз ҳам равшантар ва бармалотар аён мегардад. Ӯ таъсири забонҳои туркӣ ва махсусан забони ӯзбекиро дар пайдо шудани овози ӯ дар калимаҳои арабӣ ва тоҷикӣ дар намунаи лаҳҷаҳои Чирчиқи боло, Раштон ва атрофи он зикр намуда чунин мегӯяд: «Ин фонема (овози ӯ дар назар аст) хати инкишофи ō-и маҷҳули куҳанро идома намедиҳад. Он дар ин ҷо аз забони ӯзбекӣ иқтибос шудааст ва фақат дар калимаҳои иқтибосии узбекӣ дида мешавад» (мисолҳо ҳам оварда мешавад).

Баъдан ӯ дар ҳамин ҷо зикр мекунад, ки «ō-и маҷҳул дар ин ҷо ба монанди лаҳҷаҳои марказӣ ба овози ū табдил ёфтааст: rūz, rūy, mūy ва ғ.»[12] (яъне у-и устувори калимаҳои дур, пур, гур ва ғ.)

Ҳамин тариқ дар лаҳҷаҳои забони тоҷикӣ бештар садонокҳои таърихии қатори ақиб ба тағйироти сифатӣ дучор шудаанд. Агар мо тағйироти сифатии лаҳҷаҳои тоҷикии Афғонистонро (махсусан лаҳҷаҳои шимоли шарқӣ ва маркази Афғонистон- Балх, Бадахшон, Қундуз, Тахор, Самангон, Парвон, Кобул) бо лаҳҷаҳои Тоҷикистону Ӯзбекистон муқоиса кунем, пас умумияти ин лаҳҷаҳо бештар бо лаҳҷаҳои ҷануби Тоҷикистон дида мешавад ва дар маҷмуъ лаҳҷаҳои шимолӣ бо доштани хусусиятҳои қадимӣ (асосан доштани ҳашт садонок) аз як тараф ва лаҳҷаҳои ҷанубӣ бо лаҳҷаҳои шимол ва маркази Афғонистон (бо доштани хусусияти ҳафтсадонокӣ ва шашсадонокӣ) дар байн ва лаҳҷаҳои забони форсӣ бо доштани хусусияти шашсадонокӣ аз тарафи дигар қарор мегиранд.[13]

Дар забони тоҷикӣ имрӯз баҳс бештар сари истифодаи ӯ-(у-и дароз) ва у (у-и кутоҳ) сурат мегирад. Ҳол он ки тавре дар намунаҳои боло аз ибтидои солҳои сиюм то ибтидои солҳои чилуми садаи ХХ дидем, масъалаи истифодаи и (и-и кутоҳ) ва ӣ (и-и дароз) низ мавриди мубоҳисахои тӯлонӣ карор гирифтааст. Истифодаи овози ӯ-и дароз пеш аз аломати сакта (ъ) ва овози ҳ, ки имрӯз мавриди баррасиҳои дурудароз карор гирифтааст, дар асоси маводи илмӣ ва суннати таърихии имлобандӣ пояи илмӣ надорад. Он ба таври сохта дар асоси пешниходхои сохтани забони нави адабӣ дар охири солҳои сиюм ва ибтидои солҳои чилуми садаи ХХ, ки намунааш фармони № 1 Комиссариати Халқии маорифи РСС Тоҷикистон «Дар бораи баъзе масъалаҳои забони тоҷикӣ (Тоҷикистони Сурх, 25 январи соли 1939) мебошад, ба имлои соли 1941 (Қоидаҳои асосии орфографияи забони тоҷикӣ // Газетаи муаллимон, 20 феврали соли 1941) дар шакли зерин дароварда шудааст: «Агар ҳарфи ҳ ва ё аломати сакта бо у-и пеш аз худ омадагӣ як ҳиҷои бастаро ташкил кунад, дар он вақт у не, балки ӯ навишта мешавад: сӯҳбат, мӯҳтарам, уҳда, шуъба, мӯътадил, мамнӯъ, муътабар ва м. ин».

Ин қоидаи сохта дар ду қоидаҳои имлои даврони Шӯравӣ (1955, 1972) бетағйир омад. Баъд аз ба Истиқлол расидани Ҷумҳурии Тоҷикистон Комиссияи доимии Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ, ки ба ҳайати он донишмандони мумтозе чун А. Мирзоев, Ш. Рустамов, М. Шакурӣ ва дигарон шомил буданд, ба таҳияи қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ шурӯъ намуданд. Ин лоиҳа, ки соли 1993 омода шуда буд, то имрӯз мукаммалтарин лоиҳаи имлои забони тоҷикӣ мебошад. Дар ин лоиҳа, ки минбаъд асоси «Имлои забони тоҷикӣ» (1998) гардид, миқдори ҳарфҳои тоҷикӣ 31 ҳарф муқаррар гардида, йотбарсарҳо (е, ю, я, ё.) низ аз алифбо бароварда шуда, инчунин қоидаи сохта оид ба пеш аз ҳарфҳои ҳ ва ъ омадани ӯ-и дароз низ ҳазф шуда буд. Дар он чунин омадааст: «г)дар ҳиxои охири калимаҳои зерин пеш аз ҳарфи ъ мувофиқи суннат ӯ навишта мешавад: мавзӯъ, мазрӯъ, мамнӯъ, марсӯъ, маснӯъ, руҷӯъ ва ғайра.

Аммо дар ҳиxои бастаи пеш аз ҳамсадои айни калимаҳои зерин мувофиқи суннат у-навишта мешавад: уъҷуба, буъд, луъбат, муъзам, муъмин, муътабар, руъб / тарс /, руъйо, суъбон / аждаҳо /, суълук / фаrир/, туъма, шуъба, шуъла ва монанди инҳо». Ин бахш дар қоидаҳои имлои соли 1998 дида намешавад. Вале ин масъала нодида гирифта шуд ва аз тарафи баъзе расонаҳои гурӯҳӣ ва шахсони алоҳида то имрӯз ҳам риоя намегардад. Фақат баъд аз қабули «Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ» (4 октябри соли 2011, Қарори ҲҶТ №458) бо ташаббуси Раиси собиқи Кумитаи забон ва истилоҳоти назди ҲҶТ ин масъала ба танзим дароварда шуд.

Баъдан бо қарори ҲҶТ аз 30 июни соли 2021. №268 ба қоидаи имло тағйирот ворид гардида он ҳамчун «Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ» қабул гардид. Дар ин санад бе ворид кардани аломатҳои нави ҳарфи талаффуз ва аломатҳои ҳарфии «у-и устувор», «у-и ноустувор» ва «у-и устувори дароз» ва инчунин «и-и устувор» ва «и-и ноустувор» ва «и-и устувори дароз» мушаххас гардидааст. Ин қоидаҳои дар имлои нав чунинанд:

3. Ҳарфҳои у ва у дар мавридҳои зерин навишта мешаванд:

1) ҳарфи у дар мавридҳои зерин навишта мешавад:

- барои ифодаи овози у-и ноустувор: булбул, буз, бузург, шутур, сурх, умед, усто, устувор, устухон, хушк ва ғайра;

- дар ҳиҷои аввали калимаҳои тоҷикӣ пеш аз ҳарфи ҳ: Суҳроб, нуҳ, куҳна//куҳан, гуҳар, муҳр, муҳра ва ғайра;

- дар калимаҳои иқтибосии арабӣ: таваҷҷуҳ, таҷаммуъ, таматтуъ, тарашшуҳ, тазарруъ, таваккуъ, табарруъ, муҳтарам, муҳлат, шуъба, шуъла, муъмин, суҳбат, уҳда ва ғайра;

- барои ифодаи овози у-и устувор: бумӣ, дуд, дур, хуб, зуд, гуна, зону, андуҳ ва ғайра;

2) ҳарфи ӯ дар мавридҳои зерин навишта мешавад:

- барои ифодаи овози ӯ-и устувори дароз: кӯҳ, рӯз, гӯш, рӯд, дӯст, пӯст ва ғайра;

- дар ҳиҷои дуюми калимаҳои навъи фурӯг, дурӯг, гурӯҳ, шукӯҳ, афрӯз ва ғайра;

- дар калимаҳое, ки таърихан дар решаашон ҳамсадои й доранд:рӯй, сӯй, ҷӯй, шӯй, бӯй, мӯй ва ғайра.

4. Ҳарфҳои и ва ӣ дар мавридҳои зерин навишта мешаванд:

1) ҳарфи и дар мавридҳои зерин навишта мешавад:

- барои ифодаи овози и-и ноустувор: дил, китоб, шитоб, нигоҳ, нигор ва ғайра;

- барои ифодаи бандаки изофӣ: кишвари сарсабз, шаҳрванди Тоҷикистон, сари кӯҳи баланд ва ғайра;

- дар анҷоми пешояндҳо меояд: барои, баъди, дар бораи, бо мақсади ва ғайра;

- дар охири пайвандакҳо меояд: ки, чи (чи ... чи), чунки, агарчи, азбаски, ё ин ки, ба сабаби он ки, бинобар он ки ва ғайра;

- дар охири ҷонишинҳо меояд: ҳар ки, ҳар чи ва ғайра;

- дар исмҳои хосе, ки иқтибосианд: Леонардо да Винчи, Индира Ганди, Паганини, Ибарури, Сочи, Тбилиси, Батуми, Миссисипи ва ғайра;

- барои ифодаи овози и-и устувор: тир, шир, пир, дид, дин, оин, низ, миз ва ғайра;

2) ҳарфи ӣ дар мавридҳои зерин навишта мешавад:

- дар охири калима барои ифодаи овози и-и устувори дароз: моҳӣ, шоҳӣ, шолӣ, биҳӣ, сӣ, бародарӣ, далерӣ, таксӣ, туфлӣ ва ғайра;

- дар бандакҳои феълӣ ва хабарӣ: (ту) омадӣ, (ту) гуфтӣ, (ту) гуфтаӣ, (ту) ҳунармандӣ ва ғайра;

- дар ҷонишинҳои саволии кӣ? ва чӣ?: кӣ омад? чӣ шуд? ва ғайра.

Эзоҳ. Дар мавриди калимаву иборасозӣ овози ӣ бо и навишта мешавад: моҳӣ - моҳиҳо, моҳиён, моҳигир, моҳии бирён, моҳиро бо шаст гирифтан; кӣ? - киҳо?, кист?, киро?, киям?; ободӣ - ободии кишвар; сӣ - сиюм, сисола; шолӣ - шоливу гандум ва ғайра.

Ҳар як банди он бод алоҳида баррасӣ шавад. Вале дар маҷмуъ баъзе нуктаҳоро метавон хулоса кард.

Албатта «Қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ» ҳуҷҷати расмӣ буда, иҷрои он барои тамоми сокинони ҷумҳурӣ, ки ба забони давлатӣ сару кор доранд, ҳатмӣ аст. Вале имло ҳам дар ҳоли тағйир аст ва дар оянда зарурати такмили он пайдо мешавад. Бинобар ин дар Пажӯҳишгоҳи забон ва адабиёт, Комиссияи доимамалкунандаи имлои забони тоҷикӣ фаъолият дорад ва вазифаи ин Комиссия аст, ки таҳаввулоту тағйиротро дар густариши забони адабӣ омӯзад ва онҳоро ҳангоми таҳияи имлои забони адабӣ дар оянда ба назар гирад.

Назарзода Сайфиддин, доктори илми филология, узви вобастаи АМИТ , мудири шуъбаи

фарҳангнигорӣ ва истилоҳоти Институти забон ва адабиёти ба номи Абуабдуллоҳ Рӯдакии АМИТ

Адабиёт

1. Абдуррауфи Фитрати Бухороӣ. Қоидаҳои забони тоҷик (Сарф ва наҳв). – Душанбе, Сино, 2009. -С.40-41.

2. Бузургзода Л. Фонетикаи забони адабии тоҷик, Сталинобод, 1940, -С.39; Соколова В.С. Фонетика таджикского языка, М.-Л., 1949. -С.11-12.

3. К вопросу об едином литературном таджикском языке, терминологии и латинизированном таджикском алфавите. Материалы работ комиссии по подготовке научно-лингвистического сьезде в Сталинабаде, Сталинабад, 1930.

4. Князев С.В., Пожарицкая С.К. Современный русский литературный язык: Фонетика. Орфоэпия, графика и орфография: Учебное пособие для вузов. – 2-е изд., перераб. И доп. – М.: Академический Проект; Гаудеаму, 2012. – 430 с. – (Gfudeamus). - С. 13.

5. Л. Бузургзода ва Б.Ниёзмуҳаммадов. Грамматикаи забони тоҷикӣ, Сталинобод, 1941, с.21; Соколова В.С. Фонетика таджикского языка. М.-Л., 1949- С.12.

6. Маводи анҷумани нахустини илмӣ-забоншиносии тоҷик оид ба забони тоҷикӣ ва масъалаҳои ҳалталаби он // Забоншиносӣ, 2010, №1. - С. 132.

7. Маводи анҷумани нахустини илмӣ-забоншиносии тоҷик оид ба забони тоҷикӣ ва масъалаҳои ҳалталаби он // Забоншиносӣ, 2010, №1. - С. 132.

8. М.Н. Қосимова. Таърихи забони адабии тоҷик (асрҳои IX-X). Қисми 1. – Душанбе, 2003.- С. 4

9. Назарзода С. Имло ва забони адабӣ. – Душанбе, «Андалеб-Р», 2015. - С.3

10. Основы иранского языкознания. Новоиранские языки, М.1982. - С. 20.

11. Основы иранского языкознания. Новоиранские языки. М., 1982. –С.42-43.

12. Расторгуева В.С. Опыт сравнительного изучения таджикских говоров. М., 1964. -С.41,

13. Расторгуева В.С. Опыт сравнительного изучения таджикских говоров. -М., 1964. -С.38-41; Aвdul Chafar Farhadi. le persian parle en Afghanistan. Grammaire du Kaboli/ Paris. 1955;

14. Соколова В.С. Исследования по фонетикие иранских языков. (Автореф. докт. диссерт.). Л., 1954. -С. 29-36.

15. Соколова В.С. Фонетика таджикского языка, с. 27-29.

16. Сухарева О.А. Руководство для изучения таджикского языка, Самарканд, 1929; Громатович, Дмитриевский, Хашимов. Учебник таджикского языка, Ташкент, 1931; Соколова В.С. Фонетика таджикского языка. М.-Л., 1949.-С.11.

17. 17 .Тагирова К. Таджикские говоры Бастандоскского района Узбекской СССР. - Сталинабад, 1959. - С.10-11. -С.29.

18. Ҷамъбаст ва қарорҳои Анҷумани нахустини илмӣ-забоншиносии Тоҷикистон // Роҳбари дониш, №10, 11, 12 с. 41-42: Маводи анҷумани нахустини илмӣ-забоншиносии тоҷик оид ба забони тоҷикӣ ва 7. масъалаҳои ҳалталаби он // Забоншиносӣ, 2010, №1. - С . 131.

19. Bartholomae Chr. Awestisch und Altpersisch || Grundriss der iranischen Philologue. Bd. I. Alt.1.Strusslbug, 1895-1901, 187; Meillet A. Grammaire du v ieux perse, Paris, 1931 .- С. 47-48.

Муаллим - ақл, шарафу виҷдони ҷомеа ва симои асосӣ мебошад. Вай донишу заковат, гармии дили худро бедареғ ба фарзандони худ медиҳад ва хешро хушбахт мешуморад.
 

Эмомалӣ Раҳмон

Омӯзгорон дар ҷомеаи муосири Тоҷикистон нақши калидӣ дар таҳкими маънавиёт, рушди зеҳнии насли наврас ва тарбияи шаҳрвандону ватандӯстони ояндаро бар дӯш доранд. Ин нуктаро Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дар яке аз паёмҳои худ чунин баён кардаанд:

«Эҳтиром ба омӯзгор — эҳтиром ба миллат, фарҳанг ва давлатдорӣ аст. Мақоми омӯзгор бояд ба аҳамияти ӯ дар ҷомеа мувофиқ бошад.»

Омӯзгор шахсе аст, ки бо нури саводу маърифат ва илму дониш ҳаёти ҷомеаро равшан месозад, хурофоту ҷаҳолатро аз ҳаёти ҷомеа берун мекунад ва созандагону ободгарони ояндаи Ватанро ба камол мерасонад. Таҷассуми муҳаббати шогирд ба устод, дӯст доштан, эҳтиром намудан, арҷгузорӣ ба ранҷу заҳмат ва баланд бардоштани мақому манзалати омӯзгор аз ҷумлаи ҳадафҳои Пешвои миллат буда, ҳанӯз аз рӯзҳои аввали соҳибистиқлолӣ заҳмати омӯзгор дар назди давлат эътибори бузург дорад.

Қабули қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи маориф», «Дар бораи масъулият барои таълиму тарбияи кӯдак», якчанд барномаҳои давлатӣ, стандартҳои таҳсил барои ҳамаи муассисаҳои таълимӣ, қабули низомномаҳо, таваҷҷуҳ ба таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбӣ, интихоби беҳтарин роҳҳои таълим дар ҳамаи зинаҳои таҳсил, бунёду таъмири мактабҳо, ҳамасола баланд шудани музди меҳнати омӯзгорон, қадршиносии аҳли таълиму тарбия бо ҷоизаҳои давлатӣ ва мукофоти соҳавӣ аз ҷумлаи омилҳои муассире ҳастанд, ки бо мақсади дастгирии омӯзгорон ва такмил бахшидани шароити фаъолияти онҳо амалӣ мешаванд.

Омӯзгор дар Тоҷикистон — танҳо интиқолдиҳандаи дониш нест. Ӯ роҳнамо, тарбиятгар ва созандаи шахсиятҳо мебошад. Маҳз ба ҳамин хотир, сиёсати давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон пайваста ба таҳкими мақому манзалати омӯзгор таваҷҷуҳи хоса зоҳир менамояд — ҳам дар сатҳи ташаббусҳои қонунгузорӣ ва ҳам дар шакли дастгирии иҷтимоӣ ва фарҳангӣ.

Омӯзгоре, ки бо азму иродаи қавӣ рисолати худро иҷро мекунад, на танҳо илм меомӯзонад, балки наслеро ба камол мерасонад, ки бо арзишҳои инсонӣ устодаш ва Ватан содиқ мемонад. Чунин омӯзгорон меҳвари рушду пешрафти ҷомеъаанд. Суханони рӯҳбаландкунанда ва эътирофи ҷомеа нисбат ба заҳмати омӯзгор, илова бар он ки масъулияти ӯро зиёд мекунад, инчунин муҳаррики асосии фаъолияти садоқатмандона ва босифати ӯ мегардад.

Омӯзгор дар Тоҷикистон шахсияти калидӣ дар рушди маънавӣ, зеҳнӣ ва иҷтимоии миллат мебошад. Давлат тавассути қонунгузорӣ, дастгирии иҷтимоӣ ва ислоҳоти маориф кӯшиш дорад, мақому манзалати омӯзгорро баланд бардорад.

Дар ин замина, Рӯзи омӯзгор, ки ҳамасола дар Ҷумҳурии Тоҷикистон 5-уми октябр таҷлил мегардад, на танҳо ҷашни касбӣ, балки рамзи арҷгузорӣ ба меҳнати пурзаҳмат ва таъйини самти сиёсати маориф мебошад. Дар шароити кунунӣ, эҳтиром ва дастгирии омӯзгорон кафолати рушди устувори ҷомеа, суботи фарҳангӣ ва амнияти миллӣ ба шумор меравад.

Давлатова Мунзифа – докторанти PhD-и Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмоҳои Тоҷикистон