Зарурияти масъала. Имрӯзҳо барои ҳамаи тоҷикону тоҷикистониён Рӯзи Истиқлолияти давлатии Тоҷикистон 9-уми сентябр яке аз санаҳо ва ҷашнҳои асоситарин ба ҳисоб меравад. Ҳоло ҳамаи мо дар арафаи 34-умин солгарди ин ҷашни бузург мебошем. Аммо ин санаи таърихӣ дар адабиётҳои мавҷуда то ба имрӯз таҳлили дурусти худро наёфта, ба тарзи гуногун акс гардидааст. Аз ҷумла: «Иҷлосияи ғайринавбатии Шӯрои Олӣ... «Дар бораи эълон шудани истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» қарор қабул намуда, рӯзи 9-уми сентябр соли 1991 чун санаи Истиқлолияти Ҷумҳӯрии Тоҷикистон эълон намуд»; «Иҷлосияи ғайринавбатии Шӯрои Олӣ (сентябри соли 1991) рӯзи 9 сентябрро чун санаи ташкилёбии Ҷумҳурии соҳибистиқлоли Тоҷикистон тасдиқ намуда, онро рӯзи истироҳат эълон кард»; «9-уми сантябри соли 1991 воқеаи фаромӯшнашаванда ба амал омад. Иҷлосияи ғайринавбатии Шурои Олии ҷумҳурӣ, даъвати XII Эъломияро дар бораи истиқлолияти давлатии Тоҷикистон эълон кард. Ин рӯзи тавлиди Тоҷикистони соҳибистиқлол мебошад»; «Иҷлосияи ғайринавбатии Шӯрои Олии Тоҷикистон (сентябри соли 1991) рӯзи 9- сентябрро чун санаи ташкилёбии Ҷумҳурии соҳибистиқлоли Тоҷикистон эълон намуд» ва ғайраҳо.

Ҳол он ки 9-уми сантябри соли 1991 Иҷлосияи таърихии ғайринавбатии Шӯрои Олии ҷумҳурӣ, даъвати дувоздаҳум оиди ин масъала ҳамчун ҳуҷҷати асосӣ «Изҳорот дар бораи истиқлолияти давлатии Ҷумҳӯрии Тоҷикистон»-ро қабул намуд. Дар адабиётҳои ишорашуда оиди Изҳорот ақалан ишорае ҳам нест. Эъломия дар бораи истиқлолияти Ҷумҳурии Шӯравии сотсиалистии Тоҷикистон дар доираи ИҶШС - СССР ҳанӯз 24 августи соли 1990 дар иҷлосияи дуюми Шӯрои Олии Тоҷикистон қабул шудааст.

Инҷо мо зарурияти масъаларо ба инобат гирифта, ба ҳамин ду лаҳзаи эълони истиқлолият дар алоҳидагӣ таваққуф менамоем.

Кӯшишҳои дар доираи Иттиҳоди Шӯравӣ эълон кардани истиқлолияти ҶШС Тоҷикистон

Ба вуҷуд омадани масъала. Ҳанӯз аз замони сарвари ҳизби коммунистии Иттиҳоди Шӯравӣ (ҲКИШ-КПСС) будани Ю.В. Андропов (солҳои 1982 – 1984) масъалаи нисбатан васеъ намудани ҳуқуқҳои соҳибистиқлолии ҷумҳуриҳои Иттифоқ ба миён омада буд, ки он барои танзими Иттиҳоди Шӯравӣ аҳамияти махсус дошт. Зеро, усули сохти давлатдорӣ, ки маҳз бо ташаббуси ӯ пешниҳод ва қисман ҷорӣ гардида буд, бояд амалии чунин мақсад якҷоя бо мустаҳкам намудани аппарати марказии иттифоқӣ ва интизоми сахти меҳнатӣ дар тамоми мамлакат сурат мегирифт. Аммо баъди марги вай, дар замони сарвари ҳизб будани К.У.Черненко (солҳои 1984 – 1985), бо сабаби беморию бемадории худаш, якбора тамоми аппарати ҳизбию давлатии мамлакат ба бемории фалаҷ гирифтор шуд.

Сиёсати бозсозии Горбачёв боз масъалаи дар доираи Иттиҳод васеъ намудани ҳуқуқҳои соҳибихтиёрии ҷумҳуриҳои иттифоқиро ба миён овард. Яъне, масъала меистод, ки дар доираи Иттиҳоди Шӯравӣ бояд ҷумҳуриҳои иттифоқӣ оид ба ҳалли бисёр масъалаҳо соҳибистиқлол бошанд. Оид ба ин масъала фикру андешаҳои зиёде пешниҳод гардида буд. Ниҳоят, тобистони соли 1990 он ҷумҳуриҳо пайи ҳам дар доираи Иттиҳоди Шӯравӣ истиқлолияти худро эълон карданд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳам аз ҷумлаи онҳо ба ҳисоб мерафт.

Эъломияи 24 августи соли 1990. 24 августи соли 1990 иҷлосияи дуюми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, даъвати дувоздаҳум, Эъломияи истиқлолияти Чумҳурии Шӯравии сотсиалистии Тоҷикистонро дар ҳайати Иттиҳоди Шӯравии таҷдидёфта қабул намуд. Аз ҷумла дар Эъломия омадааст, ки Шӯрои Олӣ «бо дарки амиқи масъулияти таърихӣ барои тақдири халқи тоҷик ва давлати миллии он», «бо назардошти ҳуқуқи дахлнопазири ҳар як халқ дар таъини сарнавишти худ», «бо эътирофи он, ки иттиҳоди озоду баробарҳуқуқи миллатҳо»-и Шӯравӣ дар ҳайати ИҶШС-и «таҷдидёфта зомини тараққиёти ҳамаҷонибаи онҳо мебошад», бо таъкиди эҳтиром ба шаъну эътибор ва ҳуқуқҳои намояндагони ҳамаи миллатҳои сокини Тоҷикистон, «ба хотири таъмини ҳаққи зиндагии шоиста барои ҳар як инсон ва иродаи халқи» ҶШС Тоҷикистонро ифода намуда, истиқлолияти Ҷумҳурии Шӯравии сотсиалистии Тоҷикистонро ботантана эълон мекунад ва изҳор медорад, ки «давлати демократии ҳуқуқбунёд барпо хоҳад кард». Дар моддаи аввали Эъломия низ таъкид шудааст, ки ҶШС Тоҷикистон «давлати соҳибистиқлоли сермиллат мебошад».1

Дар Эъломияи муҳимтарин моддаи 4-ум мебошад, ки дар он дараҷаи соҳибихтиёрии ҷумҳурӣ акс ёфтааст. Аз ҷумла, дар он таъкид гардидааст, ки ҶШС Тоҷикистон «дар ҳудуди худ ҳамаи масъалаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва маданиро, ғайр аз масъалаҳое, ки ихтиёран ба салоҳияти ИҶШС «дода мешавад, мустақилона ҳал мекунад».2 Вале дар Эъломия акс наёфтааст, ки ҷумҳурии соҳибистиқлоли иттифоқӣ кадом салоҳиятҳои худро ихтиёран ба ӯҳдаи иттиҳоди таҷдидёфтаи Шӯравӣ мегузорад. Албатта, аз мазмуни худи эъломия ва ҳуҷҷатҳои дигар маълум мешавад, ки чунин вазифаҳо, ба монанди: мудофиа, бехатарии давлатӣ, авиатсияи шаҳрвандӣ, роҳҳои иттифоқӣ, энергетика ва электронӣ, саноати атомӣ, флоти баҳрӣ, барномаи иттифоқӣ оид ба мудофиа ва космонавтика минбаъд бояд ба ихтиёри Иттиҳоди нави таҷдидёфта гузарад.3

Эъломияи қабулгардида инчунин дараҷаи амалии ҳуҷҷатҳои иттифоқиро дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян менамояд. Аз ҷумла, дар моддаи 5-ум таъкид гардидааст, ки Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон амалии ҳуҷҷатҳои ИҶШС-ро, ки ба ҳуқуқҳои дахлнопазирии Ҷумҳурии Тоҷикистон мухолифанд, боз медорад. Моддаи 15-уми эъломия ба муносибат бо давлатҳои хориҷа бахшида шудааст. Чунончӣ, дар ин модда омадааст, ки ҶШС Тоҷикистон «бо давлатҳои хориҷӣ бевосита робита намуда, бо онҳо шартномаҳои иқтисодӣ, маданӣ ва илмию техникӣ мебандад, мубодилаи намояндагони дипломатӣ, консулгарӣ ва тиҷоратиро ба роҳ монда, дар сурати зарурат дар фаъолияти созмонҳои байналхалқӣ ширкат меварзад». Аз ин банд бармеояд, ки ҳуқуқи имзои шартномаҳои сиёсиро ҷумҳуриҳои Иттифоқӣ ихтиёран ба ӯҳдаи Иттиҳоди таҷдидёфтаи Шӯравӣ мегузоранд. Оиди шаҳрвандӣ бошад, мувофиқи моддаи 9-уми эъломия, ҳар як шаҳрванди Ҷумҳурии Тоҷикистон дар айни замон бояд шаҳрванди ИҶШС ҳисоб мешуд.1

Албатта минбаъд ҳам ҳар як ҷумҳурии соҳибистиқлоли Иттиҳоди нави таҷдидёфтаи Шӯравӣ ҳуқуқи озодона аз он баромаданро нигоҳ медошт. Инак дар моддаи 7-уми Эъломия омадааст: ҶШС Тоҷикистон «ҳуқуқ дорад мувофиқи тартиботе, ки шартномаи иттифоқӣ муайян мекунад ва мутобиқи қонунҳое, ки дар асоси он тартиб дода мешаванд», аз ҳайати ИҶШС озодона хориҷ гардад.2

Ҳамин тавр ҶШС Тоҷикистон, дар асоси Эъломияи 24 августи соли 1990 дар ҳайати Иттиҳоди наве, ки дар назар доштанд, соҳибистиқлолии худро эълон карда, ҳуқуқҳои худро дар доираи ин Иттифоқ муайян карда буд. Аммо худи Иттиҳоди нави таҷдидёфта, ё худ Иттиҳоди озоду баробарҳуқуқи миллатҳои Шӯравӣ, чӣ тавре ки ҳамон лаҳза мехостанд, бунёд нагардид. Бинобар ҳамин ҳам нуқтаҳои асосии он эъломия дар амал татбиқ нашуд. Минбаъд 9 сентябри соли 1991 дар рӯзи эълони истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ин Эъломия тағйироту иловаҳои зарурӣ дохил карда шуд.

Эълон гардидани истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва аҳамияти таърихии он.

Барҳам хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ ва сабабу оқибатҳои он. Барҳамхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ сабабҳои худро дошт. То бозсозии Горбачёвӣ хавфи парокандашавии Иттиҳоди Ҷумҳуриҳои Шӯравии состиалистӣ (ИҶШС - СССР) вуҷуд надошт. Дар мамлакат тартиботи сохти тоталитории коммунистӣ ва идеологияи ягонаи коммунистӣ ҳукмрон буд. Бинобар ин онҳо намегузоштанд, ки дар мамлакат афкори барояшон мухолиф, ё худ ҷудоиандозӣ реша давонад. Аз ҳамин сабаб ҳар гуна андешаҳои мухолиф зуд паҳн нагардида, бо маҳал ё худ гурӯҳи одамон маҳдуд мешуд.

Албатта барои барҳамхӯрии ИҶШС ошкорбаёнии замони Горбачёвро ягона сабаби асоситарин ҳисобидан чандон дуруст нест. Бо андешаи мо, сиёсати ошкорбаёнӣ бештар иллатҳои замонаро рӯи об баровард. Рақобати мансабие, ки дар доираи боло, яъне Иттифоқ пеш ҳам вуҷуд дошт, акнун он ба тамоми мамлакат ошкор гардид. Вале, дар давраи охир, чуноне таъкид шуд: 1) Рақобати сахти байни Горбачёв (охирин Президенти ИҶШС – СССР) ва Елсин (дар давраҳои охир Президенти Федератсияи Русия) ҳукумати марказии Иттифоқро дар назди аҳли ҷамъияти Шӯравӣ беобрӯ карда буд. Маҳз бо мақсади бемансаб гузоштани Горбачёв, Елсин яке аз аввалинҳо шуда 12 июни соли 1990 истиқлолияти давлатии Федератсияи Русияро эълон кард. Зеро, ба ҳама маълум буд, ки Иттиҳоди Шӯравӣ бе Федератсияи Русия вуҷуд дошта наметавонад. Бинобар ин рақобати мансабии доираи болоии ҳизбӣ ва давлатӣ (дар мисоли байни Горбачёв ва Елсин) яке аз сабабҳои асоситарини барҳам хӯрдани Иттиҳоди Шӯравӣ гардид; 2) Худи ҳизби коммунистии Иттиҳоди Шӯравӣ (КПСС) ҳам ба бӯҳрони сахт гирифтор шуда буд. Махсусан солҳои охири ҳукмронии Л.И. Брежнев, ки хело бемор гардида буд, ба сари қудрат омадани мӯйсафедони барҷомонда (Р.В. Андропов, махсусан К.У. Черненко) ва паси ҳам фавтидани онҳо обрӯи ҳизбро хело паст кард; 3) Сиёсати худмаблағгузорию худтаъминкунии Горбачёвӣ, дар баробари ҷиҳатҳои мусбат, сабабгори аз кор мондани корхонаҳои саноатии мамлакат, заиф гардидани алоқаи байни ҷумҳуриҳои иттифоқӣ, хело суст шудани нуфузи ҳукумати марказӣ гардид. Дар натиҷа, кандани алоқаи байни корхонаҳо, заиф гардидани нуфузи марказ сабаби дигари асосии барҳамхӯрии Иттифоқ шуд; 4) Ошкорбаёнии Горбачёвӣ инчунин дар доираи Иттифоқ норасоиҳои масъалаи миллиро низ ошкор намуд. Дар баъзе ҳолатҳо, нуқтаҳои баҳсноки ин масъала хело тезу тунд шуд. Ниҳоят чунин баҳс ба мисли Кӯҳистони Қарабоғ, соли 1988 боиси ҷанги мусаллаҳонаи байни ҷумҳуриҳои иттифоқии Арманистону Озорбойҷон гардид. Аммо ҳукумати ҳамонвақтаи Иттифоқ дар ҳалли ин масъала беқудратии худро нишон дод. Баъзеҳо чунин ноӯҳдабароии ҳукумати марказии Иттифоқро мушоҳда намуда, умуман масъалаи нолозимии онро мегузоштанд. Махсусан ҷумҳуриҳои назди Балтика (Латвия, Литва ва Эстония) минбаъд ҳеҷ дар доираи Иттифоқ истоданро намехостанд. Ҳамаи ин нишонаҳо низ сабабгори аз байн рафтани Иттиҳод гардид.

Махсусан аз охири соли 1990 хавфи барҳамхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ бештар намоён шуд, ки ин дар навбати худ тарафдоронашро низ ба ташвиш гузошт. 17 марти соли 1991 дар Иттиҳоди Шӯравӣ аввалин маротиба райпурсии умумихалқӣ гузаронида шуд. Дар он, барои фаҳмидани андешаи мардум оиди тақдири минбаъдаи Иттиҳоди Шӯравӣ, танҳо як масъала, яъне тарафдор будан ё набудани онҳо нисбати мавҷудияти минбаъдаи ИҶШС гузошта шуд. Дар ин райпурсӣ қариб тамоми мардуми Шӯравӣ фаъолона ширкат намуда, зиёда аз 70% - и онҳо, аз ҷумла дар Тоҷикистон низ ба тарафдории бақои минбаъдаи Иттиҳоди Шӯравӣ овоз доданд. Дар Тоҷикистон ин райпурсиро танҳо ҷамъияти сиёсии «Растохез» ва ҳизби наҳзати ислом бойкот эълон карда буданд.

Бо мақсади баровардани Иттифоқ аз бӯҳрони сиёсӣ ва муайян намудани ояндаи ИҶШС, моҳҳои апрел – майи соли 1991 дар Ново-Огарёво президенти ИҶШС М.С. Горбачёв бо сарварони 9 ҷумҳуриҳои Иттифоқ мулоқот намуд. Дар натиҷаи ин гуфтушунидҳо чун шакли такмилёфтаи Иттифоқ – лоиҳаи Иттифоқи Давлатҳои Мустақилро (ИДМ - СНГ) дастгирӣ намуданд. Инчунин пешниҳод гардида буд, ки Конститутсияи нави Иттифоқро қабул намоянд. 20 августи соли 1991 бояд аҳдномаи нави Иттифоқ имзо гардида, дар матбуот нашр мешуд.

Аммо натиҷаи райпурсии умумихалқӣ ва гуфтушуниди сарварони ҷумҳуриҳои иттифоқӣ ҳам хавфи аз байн рафтани Иттиҳоди Шӯравиро аз байн набардошт. Дар мамлакат бӯҳрони сиёсӣ ҳанӯз идома дошт. Як гурӯҳи тарафдорони бақои Иттиҳоди Шӯравӣ роҳи ягонаи наҷотро дар барканор намудани президенти Иттиҳоди Шӯравӣ М.С. Горбачёв медиданд. Онҳо, ҳангоме, ки Горбачёв дар соҳили баҳри Сиёҳ, дар истироҳатгоҳи давлатии Фарос, дар истироҳати муқаррарӣ буд, ин гурӯҳ 17 августи соли 1991 дар Москва, бо сарварии ноиби ӯ Г.И. Янаев Кумитаи давлатии вазъи фавқулодда (КДВФ - ГКЧП) ташкил карданд ва ҳокимиятро ба дасти худ гирифта, дар Иттифоқ ба муддати 6 моҳ ҳолати фавқулодда эълон намуданд. Ба ҳайати Кумитаи фавқулодда инчунин раиси Шӯрои Вазирони ИҶШС В.С. Павлов, сарвари КБД (КГБ) В.А. Крючков, вазири мудофиаи ИҶШС Д.Т. Язов ва дигарон шомил буданд. Горбачёв бошад дар Фарос дар ҳолати ҳабси хонагӣ буд. Аммо мардуми Москва кумитаи фавқулоддаро дастгирӣ накарданд. Онҳо ба кӯчаҳо баромада, дар атрофи Б. Елсин муттаҳид шуданд ва нагузоштанд, ки ҳарбиён, аз ҷумла танкҳо дохили шаҳри Москва шаванд. Дар натиҷа бунёдкунандагони кумитаи фавқулодда, баъди 4 рӯзи фаъолияташон, яъне 21 август шикаст хӯрданд, ки ин дар асл кӯшиши табадуллоти давлатӣ буд. 22 август ташкилкунандагони кумитаи фавқулодда ҳабс гардиданд.

Бемувафақият анҷом ёфтани кӯшиши табодуллоти давлатӣ майли истиқлолиятхоҳии ҷумҳуриҳои Иттифоқро боз ҳам зиёдтар намуд. Баъди ин воқеа тамоми гуноҳи кӯшиши табодуллоти давлатиро дар мамлакат аз ҳизби коммунистӣ донистанд. Дар натиҷа қариб дар тамоми намоишу гирдиҳамоиҳои ҷумҳуриҳои иттифоқӣ талаб мекарданд, ки фаъолияти ин ҳизбро манъ карда, ба ҷумҳуриҳои иттифоқӣ пурра истиқлолияти давлатӣ дода шавад. Ҳамин гуна ҷунбишҳо Тоҷикистонро низ фаро гирифта буд. 29 августи соли 1991 иҷлосияи ғайринавбатии Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Президенти ҷумҳурӣ - Қаҳҳор Маҳкамовро, барои дастгирии кумитаи фавқулодда (яъне ГКҶП) гунаҳкор ҳисобида, маҷбур намуданд, ки ба истеъфо барояд. Дар ҳамон иҷлосия раиси муваққатии Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Қадриддин Аслонов интихоб шуд. Ӯ инчунин иҷрокунандаи вазифаи Президенти чумҳурӣ гардид. Баъди ин воқеаҳо тамоми ҷумҳуриҳои иттифоқӣ, аз он ҷумла Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳам истиқлолияти давлатии худро (9 сентябри соли 1991) эълон карданд.

8 декабри он сол сарварони се ҷумҳуриҳои собиқ иттифоқӣ: Президенти Федератсияи Русия – Б.Н. Елсин, президенти Украина Л. Кравчук ва раиси Шӯрои Олии Белоруссия С. Шушкевич, дар бешазори Беловежскии Белоруссия ҷамъ омада, шартномаи 30 декабри соли 1922 – ро (оиди таъсис додани Иттиҳоди Ҷумҳуриҳои Шӯравии сотсиалистӣ – ИЧШС - СССР) бекор эълон намуда, шартномаи навро аз хусуси ташкил намудани Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ - СНГ) имзо карданд. Ба ҳайати ИДМ - СНГ ҳамагӣ 12 ҷумҳуриҳои собиқ Иттифоқ, яъне ба ғайр аз се ҷумҳуриҳои назди Балтика, боқӣ ҳама шомил шуданд. Баъди ин 25 декабри соли 1991 М.С. Горбачёв аз мансаби Президентии ИҶШС, ки аллакай вуҷуд надошт, даст кашид.

Ҳамин тавр, Иттиҳоди Шӯравӣ баъди қариб 70 – соли мавҷудияташ барҳам дода шуд ва он ба андешаи мо оқибатҳои мусбат ва манфиро дошт.

Оқибатҳои мусбат инҳоянд: 1) Баробари барҳам додани Иттиҳоди Шӯравӣ ҷумҳуриҳои собиқ Иттифоқ, аз ҷумла Тоҷикистон истиқлолияти давлатӣ ба даст дароварданд. Дар натиҷа дар миқёси ҷаҳон давлатҳои нави соҳибистиқлол бунёд гардиданд. Минбаъд онҳо дар миқёси олам мустақилона миллати худро муаррифӣ мекарданд. Дар харитаи чаҳонӣ ҳам ин гуна давлатҳои нави соҳибистиқлол мақоми худро ишғол намуданд. Он давлатҳо, ҳамчун давлатҳои соҳибистиқлол, бо мамлакатҳои ҷаҳонӣ ва ташкилотҳои байналхалқӣ муносибатҳои озодонаро ба роҳ монданд; 2) Ҷумҳуриҳои собиқ Иттифоқӣ, аз ҷумла Тоҷикистон истиқлолияти давлатӣ ба даст дароварда, минбаъд шакли давлатдорӣ ва тарзи зиндагии мардуми худро бо ба инобат гирифтани анъанаҳои миллӣ ташкил доданд. Дар тамоми ҷумҳуриҳои соҳибистиқлолгардида забони асосии миллии онҳо мақоми забони давлатӣ пайдо намуд ва ғайраҳо.

Ҷиҳатҳои манфӣ инҳоянд: 1) Иттиҳоди Шӯравӣ барои тамоми халқҳои Шӯравӣ оилаи ягона ҳисоб мешуд. Сарҳади байни ҷумҳуриҳои Иттифоқ қариб вуҷуд надошт. Барои рафту омади дохилӣ, ташкили оила, таҳсил, кор, зиндагӣ ва ғайраҳо ягон хел маҳдудият набуд. Баъди барҳам додани Иттифоқ ҷумҳуриҳои нав соҳибистиқлол гардида, аз рӯи маводҳои бойгонӣ сарҳади худро муайян намуда, баъзеашон онро на танҳо симхор кашиданд, балки минагузорӣ карданд (чуноне, ки сарҳади байни ҷумҳуриҳои Тоҷикистону Ӯзбекистон, бо ташаббуси Ӯзбекистон ба ҳамин ҳолат табдил ёфта буд). Дар натиҷаи чунин ҳолат рафту омади озодонаи одамон аз байн рафт. Низоми раводид (виза) ҷорӣ гардид. Деворҳои симхории сарҳадӣ на танҳо хешу табориро, балки падару писар, бародару хоҳарро аз ҳам ҷудо намуд; 2) Иттиҳоди Шӯравӣ қариб 70 - сол вуҷуд дошт. Дар ин муддат, маблағгузорӣ, ки марказӣ буд, махсусан корхонаҳои саноатӣ вобастаи якдигар бунёд мегардиданд. Баъди барҳам додани Иттифоқ, ин риштаҳои иқтисодӣ канда шуданд. Агарчанде ба ҷои Иттиҳоди Шӯравӣ ИДМ-СНГ бунёд гардид, вале он ҳеҷ Иттиҳоди Шӯравиро иваз карда натавонист. Ҳолдонҳо ҳанӯз ҳангоми бунёди ИДМ – онро «тавлиди кӯдаки мурда» номида буданд. Дар натиҷа, дар даҳсолаи аввали истиқлолият қариб дар тамоми ҷумҳуриҳои собиқ Иттифоқ пастравии иқтисодиёт, бад шудани зиндагии мардум, зиёд гардидани бекорӣ, беқурбшавии пул ва ғайраҳо ҳукмрон буд. Аз байни собиқ ҷумҳуриҳои Иттифоқ, танҳо Федератсияи Русия, Ҷумҳурии Қазоқистон ва ғайра зуд рӯ ба инкишоф ниҳоданд.

Ҳамин тавр, таҷрибаи қариб 70 – солаи мавҷудияти Иттиҳоди Шӯравӣ далели он аст, ки танҳо муносибати хуби байниҳамдигарии давлатҳо (дар тамоми соҳаҳо) яке аз кафолатҳои пешравӣ, беҳтар шудани зисту зиндагонии мардум шуда метавонад.

Эълон гардидани истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Чуноне таъкид гардид, кӯшишҳои пойдор нигоҳ доштани Иттиҳоди Ҷумҳуриҳои Шӯравии сотсиалистӣ (ИҶШС) дигар самараи хубе надоданд. Нобарор анҷом ёфтани кӯшиши табадуллоти давлатии моҳи августи соли 1991 (яъне, ГКЧП) суръати парокандашавии ҷумҳуриҳои иттифоқиро тезонид. Дар натиҷа, ҷумҳуриҳои иттифоқие, ки ба ҳайати Иттиҳоди Шӯравӣ дохил буданд, пайи ҳам истиқлолияти давлатии худро эълон карданд.

Албатта Ҷумҳурии Тоҷикистон низ аз ин маъракаи сиёсӣ дар канор набуд. 31 – уми августи соли 1991 Иҷлосияи Шӯрои Олии ҷумҳурӣ ба номи ҷумҳурӣ тағйирот ворид намуд. Он эълон кард, ки Ҷумҳурии Шӯравии сотсиалистии Тоҷикистон минбаъд Ҷумҳурии Тоҷикистон номида шавад. Дар Тоҷикистон ҳизби коммунистӣ амалан ҳанӯз ҳизби ҳукмрон ба ҳисоб мерафт. 4 сентябри ҳамон сол пленуми кумитаи марказии ин ҳизб истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро тавсия намуд.

9 сентябри соли 1991 дар шаҳри Душанбе иҷлосияи ғайринавбатии Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, даъвати дувоздаҳум ҷамъ омад. Ин иҷлосия дар бораи истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон якчанд ҳуҷҷатҳои муҳими таърихӣ, аз ҷумла: «Изҳорот дар бораи истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва ду қарори махсусро қабул карда, дар асоси қонуни қабул кардааш ба Конститутсияи (Қонуни асосии) амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон баъзе тағйироту иловаҳо ворид намуд.

Аз ҷумла, дар Изҳорот тағйиротҳои дар ҳудуди собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ ба амал омадаро ба назар гирифта, «бо назардошти ҳуқуқи халқҳо ба худмуайянкунӣ ва бо дарки масъулияти сарнавишти халқҳои сокини Тоҷикистон» таъкид гардидааст: «Шӯрои Олӣ истиклолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро эълон мекунад».1 Ин изҳорот аз хусуси дар заминаи собиқ яке аз ҷумҳуриҳои Шӯравӣ бунёд гардидани давлати нави соҳибистиқлоли ҷаҳонӣ буд. Дар натиҷа дар харитаи ҷаҳонӣ боз як давлати нави мустақил бо номи Ҷумҳурии Тоҷикистон пайдо шуд.

Ҷумҳурии соҳибистиқлоли Тоҷикистон ва дигар ҷумҳуриҳои собиқ иттифоқӣ, ки дар замони шӯравӣ аз ҷиҳати иқтисодӣ бо ҳам хеле пайваст буданд, ба хубӣ эҳсос менамуданд, ки якбора кандани ин риштаҳо барояшон оқибатҳои бадро меовард. Аз тарафи дигар, равиши ҷаҳони муосир худ аз хусуси бо ҳам наздикшавии давлатҳо ва халқҳо далолат медод. Бинобар ҳамин ҳам дар он Изҳорот инчунин таъкид шудааст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон кӯшиши собиқ ҷумҳуриҳои иттифоқиро «оиди аз нав барқарор намудани муносибатҳои байни ҳамдигарӣ эҳтиром намуда, … бастани Шартнома дар барои Иттиҳоди давлатҳои соҳибихтиёр…» - ро дастгирӣ менамояд.1

Изҳорот сиёсати оянда мустақилонаи хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба назар гирифта, таъкид менамояд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон минбаъд дар муносибатҳои байналхалқӣ «ба сифати субъекти мустақили ҳукуқи байналхалқӣ» баромад мекунад.2 Яъне, аз ин нуқта бармеояд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон минбаъд бо тамоми давлатҳо ва ташкилотҳои байналхалқӣ сиёсати хориҷиашро худаш муайян намуда, онро мустақилона ташкил менамояд.

Яъне, дар Изҳороти қабул гардида, аз як тараф истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро эълон карда, минбаъд, дар ташкил ва гузаронидани сиёсати хориҷӣ соҳибистиқлол будани онро таъкид намуда, инчунин аз тарафи дигар нигоҳ доштани фазои ягонаи иқтисодии байни собиқ ҷумҳуриҳои иттифоқиро зарур шуморида, «тарафдори ташкили системаи мудофиаи коллективӣ ва амнияти давлатҳои Иттиҳоди соҳибихтиёр…» будани Ҷумҳуриҳои Тоҷикистонро хотиррасон намудааст.3

Мувофиқи Қарори аввалаи оид ба истиқлолияти ҷумҳурӣ қабул кардаи иҷлосияи Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ба Эъломияи истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки ҳанӯз 24 августи соли 1990 қабул шуда буд, тағйироту иловаҳо ворид карда шуд. Аз ҷумла, дар таҳрири нави Эъломия, аз моддаи 4 - уми он калимаҳои «ғайр аз масъалаҳое, ки ихтиёран ба салоҳияти иттифоқи РСС дода мешаванд», хориҷ карда шуд. Амсоли ин боз дигар масъалаҳое, ки ба Иттифоқ дахл дошт, ихтисор гардид. Дар матни Эъломия ибораҳои Республикаи Советии Сотсиалистии Тоҷикистон ва РСС Тоҷикистон бо ибораи Ҷумҳурии Тоҷикистон иваз карда шуд. Бо ҳамин матни он Эъломияи аввалро ки ба ҳолати истиқлолият дар доираи Иттифоқ дахл дошт, ба талаботи истиқлолияти ҳақиқии давлатӣ мутобиқ гардонида шуд.4

Мувофиқи қарори дигар, матни Изҳороти Шӯрои Олиро дар бораи истиқолоияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон маъқул дониста, «бо мақсади ҳифзи истиқлолияти давлатӣ, ҳукуқҳои конститутсионӣ, озодии шаҳрвандон ва бутунии сарзамини Ҷумҳурии Тоҷикистон» таъсиси Вазорати мудофиаи Ҷумҳурии Точикистонро мувофиқи мақсад дониста, рӯзи эълон гардидани истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, яъне 9 сентябри соли 1991 –ро иди миллӣ ва рӯзи ид эълон намуданд.5

Ягона қонуни қабул кардаи иҷлосияи ғайринавбатии Шӯрои Олӣ ба Конститутсияи (Қонуни асосӣ) амалкунандаи ҷумҳурӣ дахл дошт. Зеро, эълон гардидани истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон зарурати фаврии тағйироту иловаҳоро ба ин қонуни асосӣ ба миён оварда буд. Вагарна, баъзе моддаҳои Конститутсияи амалкунанда бо моҳияти истиқлолияти давлатии эълон кардашуда мувофиқат намекард. Қабул кардани Конститутсияи нав бошад вақтро талаб мекард. То қабул гардидани он, бояд Конститутсияи амалкунанда, бо тағйироту иловаҳо фаъолият мекард. Аз ҷумла, ин иҷлосия ба қонуни асосии ҷумҳурӣ чунин тағйиротҳоро ворид намуд: моддаи 1 – уми Конститутсия бо таҳрири зайл қабул гардид: «Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати мустақили демократии ҳуқуқбунёд мебошад». Ё худ дар моддаи 28 мақсад боз ҳам равшантар акс ёфтааст. Чунончӣ: «Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун субъекти мустақили ҳукуқи байналхалқӣ бо давлатҳои хориҷӣ алоқаҳои дипломатӣ, консулӣ, тиҷоратӣ ва дигар алоқаҳо барқарор намуда, бо онҳо мубодилаи намояндагони салоҳиятдорро анҷом медиҳад ва шартномаҳои байналхалқӣ мебандад». Инчунин, мувофиқи таҳрири нав дар моддаи 31 таъкид карда мешавад, ки «ҳар як шаҳрванди Ҷумҳурии Тоҷикистон дар як вақт шаҳрванди Иттиҳоди давлатҳои соҳибихтиёр мебошанд». 1

Аҳамияти таърихии истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон. 9 сентябри соли 1991 Ҷумҳурии Тоҷикистон соҳибистиқлол гардид. Албатта, барои бавуҷудоии чунин давлати соҳибистиқлол, сараввал чумҳурии мухторӣ, баъд ҷумҳурии иттифоқии Тоҷикистон чун заминае ба ҳисоб мераванд.

Тоҷикон гарчанде то замони Шӯравӣ, ба монанди давлатҳои Сомониён, Ғуриён, Куртҳои Ҳирот, Сарбадорони Сабзавор, Давлати Музаффариҳо ва ғайраҳо давлатҳои соҳибистиқлоли худро доштанд, вале онҳо аслан давлатҳои авлодӣ – сулолавӣ буданд, ҳеҷ гоҳ Тоҷикистон ном надоштанд. Дар замони Шӯравӣ ҳам дар доираи Иттиҳод мавҷудияти Ҷумҳурии Тоҷикистон чандон маълум набуд. Инак, баъди 9 сентябри соли 1991 дар харитаи ҷаҳонӣ Ҷумхурии Точикистон, чун давлати соҳибистиқлол акс гардид. Дигар давлатҳои ҷаҳонӣ ва ташкилотҳои байналхалқӣ ҳам Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҳамчун давлати соҳибистиқлол эътироф намуданд. Минбаъд намояндагони Ҷумҳурии Тоҷикистон дар машваратҳои байналхалқӣ ҳамчун фиристодаи давлати соҳибистиқлол муаррифӣ мегарданд. Вай аллакай 2 - уми марти соли 1992 аъзои комилҳуқуқи Созмони Миллали Муттаҳид (СММ - ООН) гардид. Бинобар ин бунёди Ҷумҳурии соҳибистиқлоли Тоҷикистон барои тоҷикон аҳамияти бузурги таърихӣ дорад. Бо эълони истиқлолият, чуноне Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон таъкид мекунанд, «орзуи ба даст овардани мустақилияти миллӣ амалӣ гашт. Ва дар асл чунин осон ба даст омадани озодӣ ва истиқлолро касе ҳам тасаввур надошт. Ин истиқлолият ҳадяи бебаҳои таърих буда, устувору пойдор нигоҳ дошта тавонистани он масъулияти таърихии наслҳои имрӯза мебошад»2.

Бо назардошти ҳамаи ин аҳамияти таърихии истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар нуқтаҳои зерин мебинем:

1. Дар натиҷа, дар миқёси ҷаҳон давлати нав бо номи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба вуҷуд омад;

2. Ҳангоми вохӯриҳо ва ҷамъомадҳои байналхалқӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун давлати соҳибистиқлол муаррифӣ мегардад;

3. Ҷумҳурии Тоҷикистон минбаъд сиёсати дохилӣ ва хориҷии худро мустақилона муайян менамояд;

4. Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ташкилотҳои байналхалқӣ ва давлатҳои хориҷӣ мустақилона сиёсати худро муайян менамояд;

5. Ҳангоми муайян намудани сиёсати дохилиаш озодона дин ва урфу одатҳои мардуми худро ба инобат мегирад ва ғайраҳо.

Аммо мардуми ҷумҳурӣ аз рӯзҳои аввал ба қадри ин «ҳадяи бебаҳои таърих» нарасиданд ва барои мустаҳкамию пешравии он накӯшиданд. Дар натиҷа соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ибтидо ба мушкилиҳои сахттарин дучор шуд. Мушкилтарин ва фоҷеаноктарини онҳо ҷанги шаҳрвандӣ ба ҳисоб меравад. Хайрият худшиносии миллии тоҷикон боло гирифт ва 27-уми июни соли 1997 сулҳи байни тоҷикон имзо гардид. Маҳз ҳамин сулҳ имконият муҳайё намуд, ки минбаъд дар мамлакат ваҳдати миллӣ пойдор гардад. Бинобар ҳамин ҳам тоҷикону тоҷикистониён минбаъд ҳар сол рӯзхои 9-уми сентябрро ҳамчун Рӯзи истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва 27 - уми июнро ҳамчун Рӯзи Ваҳдати миллӣ ҷашн мегиранд. Мустаҳкам намудани дастовардҳои ин ҳар ду ҷашни бузург вазифаи муқаддаси ҳамаи мо тоҷикистониён ба ҳисоб меравад.

Ҳотамов Н.Б. доктори илмҳои таърих профессор.