(дар ҳошияи қабули қатъномаи «Устувонии Куруши бузург» дар иҷлоси 43-юми Конфронси генералии ЮНЕСКО, 06.11.2025)

Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо ЮНЕСКО ба хотири гиромидошту арҷгузорӣ ба нобиғаҳои миллат, ҳифзи арзишҳои фарҳанги миллӣ ва муаррифии шоистаи онҳо дар арсаи байналмилалӣ талошҳои пайваста ба харҷ медиҳад. Моро зарур аст, ки ҳифзи арзишҳои таърихиву фарҳангии миллати худ ва муаррифии боз ҳам бештари онҳоро дар арсаи байналмилалӣ ҳадафмандона идома диҳем. Бо ин мақсад, вазоратҳои корҳои хориҷӣ ва фарҳанг маводи заруриро вобаста ба таҷлили 2550-солагии Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир омода ва ба ЮНЕСКО пешниҳод намоянд.

Эмомалӣ Раҳмон

Дар замони муосир, ки мушкилоти глобалӣ чун зӯроварӣ ва талофи мероси фарҳангӣ афзоиш меёбад, ташаббусҳои байналмилалӣ барои ҳифзи арзишҳои умумиинсонӣ аҳамияти хоса пайдо мекунанд. Яке аз чунин ташаббусҳо қабули қатъномаи «Устувонаи Куруш: Эъломияи ибтидоии ҳуқуқҳои инсонӣ ва гуногунрангии фарҳангӣ» дар иҷлосияи 43-юми Конфронси генералии ЮНЕСКО мебошад, ки 6 ноябри соли 2025 дар шаҳри Самарқанди Ҷумҳурии Ӯзбекистон сурат гирифт. Ин амал на танҳо барои таърихи дипломатияи фарҳангӣ, балки барои фаҳмиши амиқи арзишҳои сулҳпарастии қадимӣ аҳамият дорад. Устувонаи Куруш ҳамчун аввалин санаде шинохта мешавад, ки озодии виҷдон, эҳтиром ба гуногунрангии фарҳангӣ ва ҳамзистии осоиштаро тарғиб мекунад.

Ташаббуси мазкур аз ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Исломии Эрон пешниҳод гардида, бо дастгирии давлатҳои аъзои ЮНЕСКО қабул шуд. Ин қадам тибқи дастури Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми соли 2024 ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» амалӣ гардонида шуд, ки дар он таъкид шудааст, ки Тоҷикистон бояд дар арсаи байналмилалӣ фаъолона барои ҳифзи мероси фарҳангии Шарқ ва тарғиби муколамаи тамадунҳо иштирок намояд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 28 декабри соли 2024 аз ҳамкории Тоҷикистон бо ЮНЕСКО ёдовар шуда, ба вазорату идораҳои марбута супориш доданд, ки вобаста ба таҷлили 2550-солагии Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир маводи зарурӣ омода ва ба ЮНЕСКО пешниҳод намоянд, ки аҳамияти онро барои ҳувияти миллӣ ва эътирофи ҷаҳонӣ таъкид мекунад. Ин дастур асоси ташаббус ва қабули қатънома гардид ва саҳми Тоҷикистонро дар эҳёи мероси қадимӣ нишон медиҳад.

Эъломияи Куруши Кабир, ки соли 539 то мелод қабул гардида, дар Силиндри Куруш сабт шудааст ва соли 1879 дар Бобул аз ҷониби бостоншиноси бритониёӣ Хормуз Расам кашф гардид, ҳамчун нахустин ҳуҷҷати таърихӣ дар бораи ҳуқуқи инсон дар ҷаҳон эътироф мешавад. Ин осори бостонӣ аз 39 модда иборат буда, бо хати мехӣ ба забони аккадӣ навишта шудааст, сиёсати инсондӯстонаи Куруши II ҳокими империяи Ҳахоманишиёнро инъикос мекунад, ки пас аз фатҳи Бобул роҳи таҳаммулпазириро ба ҷои зулми анъанавӣ интихоб кард. Воқеан, Эъломияи Куруши Кабир нахустин эъломияи ҷаҳонии ҳуқуқи башар аст, ки нақши онро дар фарҳанги ҳуқуқии миллӣ тасдиқ мекунад, чунон ки сеяки Конститутсияи Тоҷикистон ба ҳуқуқи инсон бахшида шудааст.

Аз ҷиҳати таърихӣ Эъломия дар асри VI то мелод, дар давраи шукуфоии империяи Ҳахоманишиён пайдо шуд, вақте ки Куруш пас аз шикасти мидиён, лидиён ва бобулиён, давлатеро аз Ҳинд то Миср муттаҳид кард ва ба ҷои худкомагӣ инсондӯстиро интихоб намуд, ки бо кӯчонидани ошӯриён фарқ мекунад ва дар матн омадааст: «Ман ба сокинон зарар нарасондам». Матн аз озодӣ аз зулм («Ман ғорат ва зулмро манъ кардам» — моддаи 12), озодии дин («Ман ба мардумон худоёнашонро баргардондам» — моддаи 19) ва бозгашти муҳоҷирони маҷбурӣ («Ман муҳоҷиронро ба заминҳояшон баргардондам» — моддаи 20) муқарраротро фаро гирифтааст.

Дар фарқият аз Эъломияи умумии ҳуқуқи башар, ки 10 декабри соли 1948 аз ҷониби Маҷмаи Умумии СММ дар Париж ҳамчун посух ба даҳшатҳои Ҷанги Дуюми Ҷаҳонӣ қабул шуд, ҳуқуқ ба баробарӣ («Ҳама одамон озод ва баробар таваллуд мешаванд» — моддаи 1), манъи ғуломӣ («Ҳеҷ кас набояд дар ғуломӣ нигоҳ дошта шавад» — моддаи 4), ҳаракат («Ҳар кас ҳақ дорад озодона ҳаракат кунад» — моддаи 13), озодии дин («Ҳар кас ҳақ дорад ба озодии дин» — моддаи 18)-ро муқаррар мекунад. Баҳси авлавияти меъёрҳои ҳуқуқӣ то ҳол идома дорад. Аз нигоҳи таърихӣ, ин санад пас аз суқути империяи Бобул дар соли 539 то мелод пайдо шуд, вақте ки Куруш пас аз шикасти подшоҳ Набонид, фармонеро содир кард, ки дар Манифест инъикос ёфтааст: «Ман бо сулҳ ворид шудам, бидуни зарар расондан». Ин амал бо бозгашти яҳудиён ба Ерусалим ва барқарорсозии Маъбад ҳамроҳ буд, ки дар Китоби Ездро омадааст: «Куруш фармон дод, ки хонаи Худоро бисозанд» ва тафсилоти амалҳои Бобул дар бораи бозгашти худоёни Аккад аз ноябри 539 то марти 538 то мелод шаҳодат медиҳад.

Реза Шабани мегӯяд, ки «ниёгони тоҷикон 2550 сол пеш асосҳои меъёрҳои конститутсионӣ гузоштанд» (Шабани, 2005, с. 48), дар сиёсати таҳаммулпазирии Куруш решаҳои меъёрҳои ҳуқуқиро мебинад, ки барои Тоҷикистон, ки Конститутсияаш давлати дунявӣ (моддаи 1) ва ҳуқуқи инсон (боби 2)-ро муқаррар мекунад, муҳим аст. Ҷек Доннелли Эъломияро «оғози ҳуқуқҳои умумибашарӣ» медонад (Доннелли, 2013, с. 75), навоварӣ дар давраи худкомагиро таъкид мекунад, ки онро пешгузаштаи Эъломияи умумии ҳуқуқи башар месозад. Алексей Малашенко онро «қадами аввал ба сӯи ҳуқуқи тобеъон» меномад (Малашенко, 2020, с. 112), инсондӯстии Курушро ҳамчун асоси идоракунӣ фарқ мекунад, ки бо кӯчонидани ошӯриён муқоиса мешавад. Бобоҷон Ғафуров таҳаммулпазирии Курушро қайд мекунад: «Ҳахоманишиён маъбадҳои Бобул ва Яҳудистонро барқарор карданд» (Ғафуров, 1989, с. 157), ки бо сиёсати фарҳангии Манифест ҳамоҳанг аст. Майкл Харт Курушро дар ҷои 87-уми шахсиятҳои бонуфуз мегузорад ва ӯро ҳамчун инсондӯсте, ки идоракунии империяро тағйир дод, мебинад (Харт, 1978, с. 287). Хирад Абтахи «деспотизми Шарқ»-ро рад мекунад ва Манифестро пешгузаштаи моддаи 18-и Эъломияи умумии ҳуқуқи башар дар бораи озодии дин медонад (Абтахи, 2024), онро намунаи «нерӯи нарм» мешуморад. Н. Шарипов онро «манбаи аввалини ҳуқуқи инсон» номида, бо анъанаи тоҷикӣ, ки дар «Шоҳнома» реша дорад, мепайвандад (Шарипов, 2025).

Зиёда аз 50 ғояи Куруш, аз ҷумла дипломатия («На ҷанг, балки дипломатия дар аввалият аст»), манъи кори маҷбурӣ («Ҳеҷ касро бе музд кор фармуда намешавад») ва баробарии ҷазо («Фақат гунаҳкор ҷавобгар аст») ба ҳуқуқи қадим ва меъёрҳои муосир, аз ҷумла Конститутсияи Тоҷикистон (Конститутсияи ҶТ, 1994) ҳамчун манбаъ таъсир расонданд. Аҳамияти муосири Эъломияи Куруш бо муҳиммияти он дар сатҳи ҷаҳонӣ ва миллӣ тасдиқ мешавад. Намоишгоҳи соли 2010 дар Теҳрон, ки 500 ҳазор тамошобинро ҷалб кард, Рӯзи Куруш 29 октябр нақши онро дар мубориза бо «ғарбмарказӣ» ва таҳкими ҳувияти миллати тоҷик тасдиқ мекунад ва эътирофи байналмилалӣ ва саҳми тоҷиконро дар таърихи ҳуқуқи инсон тақвият медиҳад.

Эъломияи Куруш асосҳои ҳуқуқи инсон — озодӣ, баробарӣ, манъи ғуломиро гузошт, ки дар Эъломияи умумии ҳуқуқи башар ифода ёфтанд ва саҳми онро дар меъёрҳои ҷаҳонӣ исбот мекунад ва барои нигоҳдории мероси ҳуқуқӣ илҳом мебахшад. Сарфи назар аз фосилаи таърихӣ, он замина ба асосҳои ҳуқуқи инсон гузошт, ки дар меъёрҳои муосир дарҷ шудаанд. Аҳамияти он барои Тоҷикистон бо ташаббуси ЮНЕСКО тасдиқ мешавад, ки саҳми мардуми тоҷикро дар фарҳанги ҳуқуқии ҷаҳон барҷаста таҷасум менамояд.

Устувонаи Куруш, ки дар Осорхонаи Британия нигоҳдорӣ мешавад, ҳамчун «Аввалин эъломияи ҳуқуқҳои инсон» шинохта шудааст. Ин санад, ки дар шакли гилӣ ва бо хатти кӯҳӣ (аккадӣ) навишта шудааст, тасвири фатҳи Бобулистонро аз ҷониби Куруш Кабир (подшоҳи Ҳахоманишиён) дар солҳои 539–538 пеш аз милод бозгӯ мекунад. Дар он таъкид шудааст, ки Куруш мардумро аз бандҳо озод карда, маъбадҳои динӣ бозсохт кардааст ва эҳтиром ба урфу одатҳои миллатҳои мухталифро таъмин намудааст.

Аз нигоҳи илмӣ, ин санад аввалин мисоли қонунҳои байналмилалӣ дар таърихи ҳуқуқ аст, ки қабл аз Эъломияи ҳуқуқи башар (1948) вуҷуд дошт. Таҳқиқотҳои муосир нишон медиҳанд, ки Устувона на танҳо ҳуҷҷати сиёсӣ, балки манбаи маънавии сулҳ аст, ки арзишҳои таҳамулпазирӣ ва плюрализмро таъсис медиҳад. Қабули қатъномаи ЮНЕСКО ин аҳамиятро ба таври расмӣ эътироф карда, онро ба мероси ҷаҳонии фарҳангӣ мепайвандад.

Қатъномаи ЮНЕСКО аҳамияти таърихӣ ва маънавии Устувонаи Курушро ҳамчун «яке аз нахустин матнҳои башардӯстона» таъкид мекунад, ки арзишҳои озодии виҷдон, эҳтиром ба гуногунрангии фарҳангӣ ва ҳамзистии осоиштаро тарғиб менамояд. Дар он Директори генералии ЮНЕСКО вазифадор карда мешавад, ки принсипҳои Устувонаро дар барномаҳои таълимӣ ва муколамаи фарҳангӣ дохил намояд.

Аз нигоҳи илмӣ, ин қатънома метавонад ба таҳқиқоти байналмилалӣ дар соҳаи археология ва таърихи ҳуқуқ мусоидат кунад. Масалан, он имконият медиҳад, ки Устувона ҳамчун манбаи илҳом барои Конвенсияи ЮНЕСКО дар бораи ҳифзи мероси ғайримоддӣ (2003) истифода шавад. Таҳлили муқоисавӣ нишон медиҳад, ки арзишҳои Устувона бо принсипҳои «Декларатсияи гуногунрангии фарҳангӣ» (2001) монандӣ доранд, ки ин ба пешбурди сиёсати глобалии ЮНЕСКО кӯмак мерасонад. Дар ҳолати Тоҷикистон, ин қатънома ба таҳкими мавқеи кишвар дар муколамаи шарқӣ-ғарбӣ мусоидат мекунад ва метавонад ба ҷалби сармоягузорӣ барои лоиҳаҳои фарҳангӣ, чун ҳифзи манускриптҳои сомонӣ такя кунад.

Аз нигоҳи геосиёсӣ ин эътироф барои Тоҷикистон имконият фароҳам меорад, ки нақши худро дар Созмони Милалҳои Муттаҳид ва ЮНЕСКО таҳким бахшад. Ташабуси навбатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сиёсати хориҷии Тоҷикистонро дар тарғиби «Соли байналмилалии сулҳ ва боварӣ» (2025) таҳким бахшида, қабули қатъномаи мазкур заминаи устувор дар қабули қатъномаи минбаъдаи СММ «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» мебошад. Қабули қатъномаи «Устувонаи Куруш» дар ЮНЕСКО на танҳо муваффақияти дипломатии Тоҷикистон аст, балки қадами муҳим дар эҳёи арзишҳои қадимӣ барои ҳалли мушкилоти муосир мебошад. Ин ташаббус, ки аз Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сарчашма мегирад, нишон медиҳад, ки Тоҷикистон метавонад ҳамчун пул байни тамадунҳо амал кунад.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

(дар ҳошияи сафари кории Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ва иштирок дар Вохӯрии сарони давлатҳои «Осиёи Марказӣ – Иёлоти Муттаҳидаи Амрико»)

Дар низоми ҳуқуқии байналмилалӣ, ки бо таҳримоҳои густарда, талаботҳои ҳамоҳангсозии қонунҳои тиҷоратӣ ва мувозинати ҳуқуқҳои инсон тавсиф мешавад, Осиёи Марказӣ ҳамчун минтақаи муҳими ҳамкориҳои байналмилалӣ баромад мекунад. Яке аз ҳамкориҳо саммити «Осиёи Марказӣ – Иёлоти Муттаҳидаи Амрико» (C5+1) мебошад. 6 ноябри соли 2025 дар Вашингтон ин саммит баргузор мегардад, ки дар шароити тағйирёбии низоми ҳуқуқии байналмилалӣ аҳамияти фавқулодда дорад. Ин вохӯрӣ на танҳо ба солгарди 10-умини механизми C5+1 бахшида шудааст, балки ҳамчун платформаи ҳуқуқии стратегӣ барои ҳамоҳангии қонунҳои тиҷоратӣ, ҳифзи соҳибихтиёрии ҳуқуқӣ ва мувозинати ҳуқуқҳои инсон дар минтақа хидмат мекунад. Мубрамияти он дар чанд ҷанбаи калидӣ зоҳир мешавад:

1. Таҳкими чаҳорчӯбаи ҳуқуқии тиҷоратӣ ва диверсификатсияи занҷирҳои таъминот. Дар шароити вобастагӣ аз Чин дар бозори минералҳои ҳассос (80% ҳиссаи ҷаҳонӣ) саммит имконият медиҳад, то талошҳо барои бекоркунии тасҳеҳоти Ҷексон-Вэник (замима ба Қонуни тиҷорати ИМА, 1974) ва гузариш ба муносибатҳои тиҷоратии муқаррарии доимӣ (PNTR) суръат гиранд. Ин ба ҳамоҳангии қонунҳои содиротӣ (OFAC, 2024) ва риояи стандартҳои Созишномаи чаҳорчӯби тиҷорат ва сармоягузорӣ (TIFA, 2023) мусоидат мекунад, ки афзоиши ММД-и минтақаро то 5–7% то соли 2030 таъмин менамояд.

2. Мувозинати ҳуқуқҳои инсон ва устувории ҳуқуқии дохилӣ. Бо назардошти талаботҳои Human Rights Watch саммит зарурати интегратсияи Паймони байналмилалӣ оид ба ҳуқуқҳои шаҳрвандӣ ва сиёсӣ (1966)-ро таъкид мекунад. Ин барои ҷалби сармоягузориҳои устувор ва пешгирии «рамзӣ» шудани ҳамкорӣ муҳим аст.

3. Ҳифзи соҳибихтиёрии ҳуқуқӣ дар шароити таҳримоҳои дуюмдараҷа. Таҳримоҳои густардаи Иттиҳоди Аврупо (19 баста) ва ИМА (Фармони 14114, 2023) ба ширкатҳои тиҷоратии Осиёи Марказӣ (масалан, MetallStan, Uzstanex) таъсир мерасонанд ва ҳуқуқи тиҷорати озодро маҳдуд мекунанд. Саммит имкон медиҳад, то аудитҳои мустақил ва ҳамоҳангии ҳуқуқӣ бо Созишномаи умумӣ оид ба тарифҳо ва тиҷорати Созмони Умумиҷаҳонии Савдо баррасӣ шаванд.

4. Ҳалли масъалаҳои ҳуқуқии об ва амният. Мушкилоти Хазар ва канали Кош-Тепа (молияи USAID $600 млн) ба Конвенсияи СММ оид ба обҳои фаромиллӣ (1997) ва ҳуқуқи амнияти сарҳадӣ (Конвенсияи зиддитеррористӣ, 1999) алоқаманданд. Ин саммит барои гуфтугӯи минтақавӣ замина эҷод мекунад.

Дар маҷмӯъ, мубрамияти саммит дар гузариш аз эъломияҳои рамзӣ ба механизмҳои ҳуқуқии амалӣ аст, ки соҳибихтиёрии ҳуқуқии Осиёи Марказиро дар низоми ҷаҳонӣ таҳким мебахшад ва рушди устуворро таъмин менамояд. Механизми C5+1, ки соли 2015 дар Самарқанд дар сатҳи вазирони корҳои хориҷӣ оғоз ёфтааст, платформаи ҳуқуқии ҳамкории дастаҷамӣ барои Иёлоти Муттаҳидаи Амрико бо минтақа аст ва номувофиқии равишҳои ҳуқуқиро кам бартараф менамояд. То соли 2025 он аз вохӯриҳои маҷозӣ дар давраи пандемия (2020–2021) то саммити раҳбарон дар соли 2023 дар чаҳорчӯби Ассамблеяи Генералии Созмони Милали Муттаҳид ташаккул ёфт. Саммити навбатӣ, ки ба солгарди 10-умин бахшида шудааст, ба тиҷоратҳои иқтисодӣ ҳамчунин ҳамоҳангии ҳуқуқии занҷирҳои таъминот такя мекунад.

Худ мехнаизми C5+1 (Осиёи Марказӣ + ИМА) расман 26 сентябри соли 2015 дар Ню-Йорк дар чаҳорчӯби Ассамблеяи Генералии Созмони Милали Муттаҳид оғоз гардид. Ташабускори он Вазири корҳои хориҷии Иёлоти Муттаҳидаи Амрико Ҷон Керрӣ буд, ки платформаи ягонаи ҳуқуқӣ барои гуфтугӯ бо панҷ ҷумҳурии пасошӯравӣ (Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Туркманистон, Узбекистон) эҷод намуд. Ин посух ба тақсимшавии ҳуқуқии минтақа пас аз фурӯпӯшии Иттиҳоди Ҷамоҳири Шӯравии Сотсиалистӣ буд, ки кишварҳо дар ҳамоҳангии қонунҳои байналмилалӣ мушкилот доштанд. Ин андеша аз соли 2014 пас аз ҳодисаҳои байналмилалӣ пайдо шуд, ки роҳҳои ҳамоҳангии ҳуқуқии нуфузи ИМА-ро дар Авруосиё ҷустуҷӯ мекард. Аввалин вохӯрии вазирон бо қабули Эъломияи муштараки шарикӣ ва ҳамкорӣ анҷом ёфт, ки ба амнияти ҳуқуқӣ (мубориза бо терроризм ва қочоқи маводи мухаддир), ҳуқуқи тиҷорат (савдо ва сармоягузорӣ) ва устувории ҳуқуқии минтақавӣ (ба монанди хатарҳои Афғонистон) такя кард. Эъломия асоси ҳуқуқии ҳамкориҳои минбаъдаро гузошт ва принсипи «равиши ягона»-ро ба минтақа ҳамчун маркази ҳуқуқии ваҳдатфазо таъкид намуд.

Дар давоми даҳсол механизми C5+1 аз сатҳи вазирон ба формати институсионалии ҳуқуқӣ гузашт. Густариш ҳамкорӣ тавассути вохӯриҳои мунтазам ва ҳуҷҷатҳои ҳуқуқӣ нишон дода мешавад, ки аз эъломияҳои аввал то меморандумҳои сармоягузорӣ ва созишномаҳои гуногунсамт гузашт. Вохӯриҳо солона ё ҳар ду сол як бор баргузор мешуданд, ки дар давраи пандемияи COVID-19 бо форматҳои маҷозӣ сурат гирифт. Яъне аз эъломияҳои рамзӣ ба механизмҳои ҳуқуқии амалӣ, аз ҷумла таъсиси котибот ва платформаҳои тиҷоратӣ.

Аз ҷумла, соли 2015 вохӯрии аввалин вазирон дар шаҳри Ню-Йорки ИМА бо қабули Эъломияи муштараки шарикӣ ва ҳамкорӣ анҷом ёфт, ки асоси ҳуқуқии форматро гузошт. Дар моҳи марти соли 2016 дар шаҳри Вашингтони ИМА вохӯрии дуюми вазирон баргузор гардид, ки дар он Эъломияи муштарак барои вохӯрии C5+1 қабул шуд ва гуруҳҳои кориро оид ба энергетика ва нақлиёт таъсис дод. Моҳи сентябри соли 2017 дар Ню-Йорк (дар чаҳорчӯби Созмони Милали Муттаҳид) вохӯрии вазирон бо Эъломияи муштарак (22 сентябр) анҷом ёфт, ки ба масъалаҳои ҳуқуқии обу ҳаво ва манбаъҳои об такя кард ва ҳамкории ҳуқуқии минтақавиро бо Барномаи Ҳамкории Иқтисодии Минтақавии Осиёи Марказӣ (CAREC) таҳким бахшид. Соли 2018 робитаҳои дуҷонибаи ҳуқуқӣ сурат гирифт. Дар моҳи сентябри соли 2019 дар Ню-Йорк (дар чаҳорчӯби Созмони Милали Муттаҳид) вохӯрии вазирон бо қабули Эъломияи муштарак (24 сентябр) амалӣ шуд, ки диверсификатсияи иқтисодиро таъкид кард ва таҳкими ҳуқуқҳои инсонро оғоз намуд. Дар моҳи июни соли 2020 ба тариқи маҷозӣ дар шаҳри Тошкенти Ҷумҳурии Узбекистон вохӯрии вазирон бо қабули Эъломияи муштарак анҷом ёфт, ки ба ҳуқуқи тандурустӣ ва устувории иқтисодӣ пас аз COVID такя кард ва аввалин вохӯрии маҷозиро амалӣ намуд. Дар моҳи августи соли 2021 ба тариқи маҷозӣ дар Вашингтон вохӯрии вазирон гузаронида шуд ва бо қабули Эъломияи муштарак (16 июл), ки барқарорсозии ҳуқуқии пас аз пандемия ва энергетикаи сабзро дар бар гирифт. Дар моҳи феврали соли 2022 тариқи маҷозӣ ва ҳузурӣ дар шаҳри Нур-Султони умҳурии Қазоқистон вохӯрии вазирон бо таъсиси котиботи C5+1 дар Вашингтон анҷом ёфт ва заминаи Эъломияи муштарак ба барқарорсозӣ ва ҳуқуқи амният гардида, платформаи тиҷоратии B5+1-ро оғоз намуд. 19 сентябри соли 2023 дар Ню-Йорк (дар чаҳорчӯби Созмони Милали Муттаҳид) бо иштироки Президенти Иёлоти Муттаҳидаи Амрико Ҷо Байден ва раҳбарони 5 давлати Осиёи Марказӣ аввалин саммити раҳбарон баргузор гардид ва дар натиҷа меморандумҳои сармоягузорӣ ($1 млрд) ва Созишномаи чаҳорчӯби тиҷорат ва сармоягузорӣ (Самарқанд, март), ки ҳамоҳангии қонунҳои меҳнатиро бо стандартҳои байналмилалӣ таъмин кард. Моҳи октябри соли 2024 дар шаҳри Останаи Қазоқистон вохӯрии вазирон дар форуми тиҷоратӣ баргузор гардид, ки бо Харитаи роҳи C5 (2025–2027) интегратсия ёфт ва диққати асосӣ ба сарватҳои зеризаминӣ ва ҳуқуқи тиҷорат буд ва Эъломияи муштарак оид ба об қабул гардид. Ниҳоят 6 ноябри соли 2025 дар шаҳри Вашингтони ИМА бахшида ба 10-умин солгарди саммит вохурӣ баргузор мегардад.

Ин пайдарпаии санаҳо ва воқеаҳо густаришро нишон медиҳад ва он аз оғоз дар соли 2015 (се вохӯрӣ дар панҷ сол) ба институсионализатсия (котибот 2022) ва баъдан вохурӣ дар сатҳи сарони давлатҳо (2023, 2025) расонида шуд. Тақрибан 12 вохурии вазирон ва ду вохӯрии сарони давлатҳои дар давоми 10 сол сурат гирифтааст. Дар ин давра пандемия (2020–2021) рақамикунониро суръат бахшид, ҳодисаҳои байналмилалӣ (2022) диққати асосиро ба ҳамоҳангии ҳуқуқӣ афзоиш дод. Давлатҳои Осиёи Марказӣ, ки ҳамкории ҳуқуқии минтақавиро таҳким мебахшанд, C5+1-ро ҳамчун воситаи ҳамоҳангии ҳуқуқӣ дидаанд.

Саммити навбатӣ чаҳорчӯбаи ҳуқуқии Осиёи Марказиро дар ҳамкориҳои байналмилалӣ таҳким мебахшад. Барои Иёлоти Муттаҳидаи Амрико воситаи ҳамоҳангии ҳуқуқӣ дар соҳаи минералҳо ва савдо эҷод мешавад. То соли 2030 C5+1 метавонад ба механизми ҳамқории ҳуқуқӣ бо саммитҳои солона ва гуруҳҳои кории ҳуқуқӣ табдил ёбад. Саммити соли 2025 механизми C5+1-ро аз формати дипломатӣ ба шарикии ҳуқуқии стратегӣ табдил медиҳад. Барои Осиёи Марказӣ ин фазои имкониятҳо барои рушди ҳамкориҳои ҳуқуқӣ аст.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД - муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Воқеан, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки 31 сол қабл қабул гардида буд, ҳамчун ҳуҷҷати сарнавиштсоз дар инкишофи давлатдории навини Тоҷикистон марҳалаи нави таърихиро оғоз бахшида, боиси дигаргуниҳои куллӣ дар ҳаёти сиёсии ҷомеаи мо гардид. Маҳз ба шарофати Конститутсия рукнҳои давлатдорӣ, низоми ҳуқуқии мамлакат, волоияти қонуну тартиботи ҳуқуқӣ пойдор гардида, давлати мо ба роҳи рушди устувор қадамҳои боэътимод гузошт.

Эълони Истиқлолияти давлатӣ ва ба марҳалаи сифатан нави рушд ворид гардидани Тоҷикистон зарурати таҳия ва қабули Конститутсияи нави Тоҷикистонро ба миён овард, зеро таъмини истиқлолияти давлатӣ ва рушди бомароми кишвар бидуни Конститутсияи нав ғайриимкон буд.

Аз нигоҳи арзишҳои замони имрӯз ва бо дарназардошти хусусиятҳои таърихиву анъанавӣ, милливу мазҳабӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ ва фарҳангиву ҳуқуқии халқи тоҷик муқоиса кардани Конститутсияи Тоҷикистони муосир бо ягон санади таърихӣ ё қонуни асосии мамлакати дигари ҷаҳон қобили қабул буда наметавонад. Зеро ҳар кишвар бо ҳамон роҳе рушд мекунад, ки дар қонуни асосиаш муқаррар шудааст ва онро халқ дар интихоботи озоду демократӣ қабул намудааст.

Ҳамин тавр, халқи Тоҷикистонро бахту саодати бузурге насиб шудааст, ки соҳиби чунин конститутсия мебошад. Чунки дар асоси хулосаи коршиносони як қатор давлатҳои пешрафта ва ташкилоту созмонҳои байналмилалӣ, аз ҷумла Созмони Милали Муттаҳид ва Созмони Амният ва Ҳамкорӣ дар Аврупо Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз намунаҳои беҳтарини конститутсия ба шумор меравад.

Конститутсия, дар навбати аввал, ҳуҷҷати таърихӣ буда, ҳазорсолаҳо амал мекунад, лекин он дар шакл ва мазмуни имрӯзаи худ зиёда аз дусад соли охир амал карда истодааст. Аввалин ибораи конститутсия ҳанӯз дар аҳди Руми қадим маълум буд. Он вақт баъзе санадҳои муҳимми шоҳон, ки муносибатҳои ба сохтори давлатӣ алоқамандро ба танзим медароварданд, конститутсия ном доштанд. Бинобар ин, дар он замон метавонист якчанд конститутсия дар як вақт амал кунад. Конститутсия ҳамчун қонуни асосии давлат дар давраи ғуломдорӣ ва дар давраи феодалӣ маълум буд. Вай дар шакл ва мазмуни имрӯзаи худ дар натиҷаи ғалабаи инқилобҳои буржуазӣ-демократӣ ва ба сари ҳокимият омадани синфи нав - буржуазия пайдо гардид. Аввалин конститутсия дар ИМА ва соли 1791 дар Полша ва Франсия қабул шуда буд. Баъдан конститутсия соли 1809 дар Шветсия соли 1811 дар Венесуэла, соли 1812 дар Испания, соли 1814 дар Норвегия, соли 1815 дар Нидерландия, соли 1831 дар Белгия, соли 1863 дар Люксембург ва дар дигар давлатҳо давра ба давра қабул гардид.

Дар асри XIX дар аксари давлатҳои қитъаи Аврупо, Амрико ва дар баъзе давлатҳои қитъаи Осиё раванди гузариш ба низоми конститутсионӣ асосан ба охир расид. Чунин раванд дар баъзе давлатҳо, ки истиқлолияти давлатии худро эълон намуданд, имрӯз низ давом дорад.

Аз замоне, ки аввалин конститутсия қабул гардид, то имрӯз қариб тамоми давлатҳои ҷаҳон конститутсияи худро қабул карданд. Ин маънои онро дорад, ки дар шароити имрӯза нақш ва аҳамияти конститутсия дар рушди ҷомеа ниҳоят назаррас мебошад, зеро конститутсия муносибатҳои муҳимтарини ҷамъиятиро ба танзим дароварда, заминаи асосии ташаккули давлатдории миллиро ташкил медиҳад.

Конститутсия баробари ҳуҷҷати таърихӣ буданаш, ҳуҷҷати сиёсӣ ба шумор меравад ва ҳамчун ҳуҷҷати сиёсӣ мазмуни ба худ хос дорад. Дар он одатан шакли сиёсии масъалаҳои муҳимтарини ба соҳибихтиёрии давлат, ҳокимияти давлатӣ, ҳолати ҳуқуқии инсон ва шаҳрванд, шаклҳои моликият ва монанди инҳо алоқаманд, муқаррар карда мешаванд. Меьёрҳои конститутсиони барои фаъолияти мақомоти ҳокимияти давлати, мақомоти худидоракунии маҳаллӣ, шахсони мансабдори давлатӣ, шаҳрвандон, шаҳрвандони хориҷӣ, шахсони шаҳрвандӣ надошта, ки дар ҳудуди давлат истиқомат мекунанд, заминаи ҳуқуқӣ ба шумор мераванд. Меъерҳои конститутсиони, инчунин, сиёсати дохилӣ ва хориҷии давлатро муқаррар мекунанд.

Конститутсия ҳамчунин ҳуҷҷати ҳуқуқӣ ба шумор меравад. Хусусияти ҳуқуқӣ доштани конститутсия дар он зоҳир мегардад, ки ои дорои қувваи олии ҳуқуқӣ мебошад. Меъёрҳои конситутсия бевосита (мустақиман) амал мекунанд ва ҳуқуқу озодиҳои асосии инсон ва шаҳрвандро кафолат дода, заминаҳои муҳимми ҳуқуқии фаъолияти мақомоти давлатӣ, вазъи ҳуқуқии онҳо, дигар унсурҳои давлатдориро пешбинӣ ва ба танзим медароранд.

Ба муносибатҳои муҳимтарини ҷамъиятӣ, ки конститутсия онҳоро ба танзим медароранд, муносибатҳои ҷамъиятие дохил мегарданд, ки пояҳои асосии давлатдорӣ дар асоси онҳо бунёд шудаанд.

Муносибатҳои муҳимтарини ҷамъиятӣ, ки бо конститутсия ба танзим дароварда мешаванд, дар навбати худ моҳияти конститутсияро муайян менамоянд. Аз ин ҷо, моҳияти конститутсия ҳамчун қонуни асосии давлат дар он зоҳир мегардад, ки он сарчашмаи асосии ҳуқуқ буда, дорои қувваи баланди ҳуқуқӣ мебошад. Санадҳои дигари ҳуқуқӣ бояд ба конститутсия мувофиқ бошанд, яъне набояд ба он зид бошанд. Ҳангоми ба конститутсия мувофиқ набудани санадҳои ҳуқуқӣ онҳо эътибори ҳуқуқии худро гум мекунанд.

Конститутсия ҳамчун қонуни асосии давлат дорои як қатор хусусиятҳо мебошад, ки бо ин хусусиятҳо конститутсия аз дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, аз ҷумла қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон фарқ мекунад. Ин хусусиятҳо иборатанд аз:

- Конститутсия қонуни асосии давлат буда, муносибатҳои муҳимтарини ҷамъиятиро ба танзим медарорад. Масалан, ҳуқуқу озодӣ ва вазифаҳои асосии инсон ва шаҳрванд, тартиби фаъолияти мақомоти қонунгузорӣ, иҷроия ва судиро муайян мекунад.

- Конститутсия назар ба дигар санадҳои ҳуқуқӣ дорои қувваи баланди ҳуқуқӣ мебошад. Дорои қувваи баланди ҳуқуқӣ будани конститутсия маънои онро дорад, ки тамоми санадҳои ҳуқуқӣ бояд ба конститутсия мувофиқ бошанд Ҳангоми ба конститутсия мувофиқ набудани санадҳои ҳуқуқи онҳо қувваи ҳуқуқии худро гум мекунанд.

- Конститутсия асосҳои сохтори конститутсиониро муқаррар менамояд. Дар конститутсия сарчашмаи ҳокимияти давлатӣ, соҳибихтиёрӣ, шаклҳои гуногуни моликият ҳадафҳои сиёсати дохилӣ ва хориҷӣ, гуногунандешии сиёсӣ ва мафкуравӣ, арзиши иҷтимоии инсон ва шаҳрванд, ҳуқуқу озодиҳои асосии ӯ эълон карда мешаванд.

- Меъёрҳои конститутсия бевосита амал мекунанд. Амали бевоситаи меъёрҳои конститутсия чунин маъно дорад, ки субъектҳои татбиқи ҳуқуқ, ба монанди суд, мақомоти прокуратура, корҳои дохилӣ ва ғайра уҳдадоранд амалишавии меъёрҳои конститутсияро, новобаста аз инъикос гардиданашон дар санадҳои ҳуқуқӣ, таъмин намоянд.

Хулоса, конститутсия қонуни асосии давлат буда, дорои қувваи олии ҳуқуқӣ аст ва бо тартиби махсус, аз ҷониби мақомоти давлатии ваколатдор (парламент) ё дар раъйпурсӣ аз ҷониби халқ қабул карда шуда, муносибатҳои муҳимтарини ҷамъиятиро ба танзим медарорад.

Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, академик Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт

ДУШАНБЕ, 06.11.2025 /АМИТ «Ховар»/. 6 ноябр аз қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 31 сол сипарӣ мегардад. Бахшида ба ин сана академик, доктори илми ҳуқуқ, профессор Маҳкам Маҳмудзода дар суҳбат бо АМИТ «Ховар» чунин ибрози назар намуд:

— Нахустин маротиба дар таърихи давлатдории миллати тоҷик 6 ноябри соли 1994 Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол ба сифати қонуни асосии ҷумҳурӣ бо роҳи раъйпурсии умумихалқӣ қабул гардид. Ҳамчунин бо назардошти дастовардҳои нави миллӣ ислоҳоти конститутсионӣ гузаронида шуда, марҳилаи нави такмили сохтори конститутсионӣ оғоз гардид ва он имкон дод, ки 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон тағйиру иловаҳо ворид шуда, мазмуну муҳтавои он такмил дода шуд.

Ҳоло дар раванди ислоҳоти ҳуқуқӣ бо таҳия ва қабули 18 — қонуни конститутсионӣ, 22 — кодекс, зиёда аз 400 — қонуни умумию соҳавӣ ва бештар аз 15 ҳазор қарори хусусияти умумиҳатмидоштаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, тамоми рукнҳои давлат дар сатҳи зарурӣ ташаккул, такомул ва тақвият ёфта, санадҳои қабулгардида вазъи воқеии пешрафти давлат ва самти ташаккули иҷтимоиву иқтисодӣ, ҷамъиятиву сиёсӣ ва диниву маънавии ҷомеаро дар шароити муосир инъикос менамоянд.

Хушбахтона, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон имрӯз аз ҷониби муҳаққиқону олимони давлатҳои дунё мавриди омӯзишу таҳлил қарор дода шуда, аз рӯи меъёрҳои арзёбии ҷаҳонӣ ба сафи конститутсияҳои беҳтарин, ки дар онҳо воқеан ҳуқуқи инсон арзиши олӣ дорад, шомил карда шудааст ва дигар қонунҳои амалкунандаи давлат низ дар заминаи ин санади тақдирсоз таҳия ва қабул карда шудаанд.

Ин ва дигар ғояҳои арзишманди меъёрҳои конститутсионӣ имрӯз ҳар яки моро водор месозад, ки ба ин ҳуҷчати муҳими ҳуқуқӣ ҳамчун қонуни сатҳи олии давлат эҳтироми хоса дошта бошем ва онро ба ҳайси як муқаддасоти миллӣ ҳифз намоем.

Қабули Конститутсияи Тоҷикистон такмили муносибатҳои нави ҷамъиятиро ба вуҷуд оварда, давраи навро дар таҳия, такмил ва қабули қонунҳо замина гузошт. Рукнҳои муҳимтарини давлатдорӣ, ба монанди муайян кардани шакли идораи давлатӣ, ва сохтори марзию маъмурӣ, моҳият ва таъйиноти рамзҳои давлатӣ, дар асоси равияҳои гуногуни сиёсӣ ва мафкуравӣ инкишоф ёфтани ҳаёти ҷамъиятӣ, эътирофи инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои он ҳамчун арзиши олӣ ва аз тарафи давлат риоя ва ҳифз гаштани ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, эълон кардани соҳибихтиёрии халқ ва шаклҳои амалӣ гардонидани он, усули асосии ташкили ҳокимияти давлатӣ дар заминаи таҷзияи он ба се шоха – қонунгузор, иҷроия ва судӣ муқаррар карда шуданд.

Муайян кардани сиёсати сулҳҷӯёнаи хориҷии Тоҷикистон, муқаррар кардани гуногуншаклии моликият ва кафолати баробарҳуқуқии онҳо ва ғайра маҳз бо роҳи дар Конститутсия муқаррар гаштан ва танзим ёфтан хислати ҳуқуқию конститутсионӣ пайдо карданд. Тағйирнопазир донистани шакли идораи ҷумҳурӣ, тамомияти арзӣ, моҳияти демократӣ, ҳуқуқбунёдӣ ва иҷтимоии давлат аз ҳамин қабил меъёрҳои созанда мебошанд.

Тазаккур бояд дод, ки пеш аз ҳама орзуву ормонҳои миллии халқи Тоҷикистон дар дебочаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон пешбинӣ гардидааст, ки ин ифодагарии олии мақсаду мароми миллати тоҷикиро таҷассум менамояд. Чунончи, дар дебочаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст: «Мо, халқи Тоҷикистон, қисми ҷудонашавандаи ҷомеаи ҷаҳон буда, худро дар назди наслҳои гузашта, ҳозира ва оянда масъул ва вазифадор дониста, таъмини соҳибихтиёрии давлати худ ва рушду камоли онро дарк намуда, озодӣ ва ҳуқуқи шахсро муқаддас шумурда, баробарҳуқуқӣ ва дӯстии тамоми миллату халқиятҳоро эътироф карда, бунёди ҷомеаи адолатпарварро вазифаи худ қарор дода, ҳамин Конститутсияро қабул ва эълон менамоем».

Мардуми Тоҷикистони соҳибистиқлол ҳангоми қабули аввалин Конститутсияи худ давлати Тоҷикистонро соҳибихтиёр, озодию ҳуқуқи шахсро муқаддас ва бунёди ҷомеаи адолатпарварро вазифаи худ эълон намуда, унсурҳои асосии ҷомеаи шаҳрвандӣ, инчунин низоми мақомоти салоҳиятдорро дар ин самт муайян ва муқаррар намуданд.

Тоҷикистон тибқи Коститутсия давлати иҷтимоӣ эълон гардида, уҳдадор шудааст, ки барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад.

Дар тамоми давлатҳои мутараққӣ ва ҷомеаи мутамаддин инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯ ҷавҳари асосии сиёсати давлатро ташкил медиҳад. Аз тарафи ҷомеаи ҷаҳонӣ арзиши олӣ эътироф гардидани инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯ гувоҳи ин ҳақиқат аст. Конститутсия – қонуни олии давлат аст, ки ба ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон ҳуқуқ ва озодиҳои васеъро кафолат дода, ҳуқуқу уҳдадориҳои ҳар як шахсро муайян мекунад ва дар ин асос ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судиро амалӣ менамояд.

Конститутсия ҳамчун ҳуҷҷати муҳими сиёсӣ дар байни вазифаҳои мафкуравию муассисӣ, сиёсиву ҳуқуқӣ ва дигар вазифаҳои худ аз ҳама бештар вазифаи муқаддастарин, яъне муттаҳидгардонии давлат, ҷомеа ва халқи тоҷикро иҷро намуд. Конститутсия дар як давраи ноороми таърихӣ ба маркази ҳаракатдиҳандаи қувваҳои солим табдил ёфта, фарҳанги сулҳи тоҷиконро поягузорӣ ва дар амал татбиқ кард ва ҳамчун санади муҳими ҳуқуқӣ барои амалӣ шудани ҳадафҳои созандаи пешрафти давлат замина гузошт.

Дигар ин, ки Конститутсияи Тоҷикистон ба марҳалаи нави таърихии гузариш ба давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, иҷтимоӣ ва ҷомеаи озоди шаҳрвандӣ заминаи бо эътимоди ҳуқуқӣ гузошт. Маҳз тавассути Конститутсия рушди бемайлони давлат, вазъи муътадили сиёсӣ ва амнияти ҷомеа, ҳифзи манфиатҳои миллӣ, таҳкими қонунияту тартиботи ҳуқуқӣ, ҳимояи ҳуқуқу озодиҳои асосии инсон ва шаҳрванд таъмин карда шуданд.

Дар асоси моддаи 1-и Конститутсия, Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона эълон шуда, дар ин замина ҳаракати давлат ба роҳи бунёди давлатдории навин равона гардид. Бинобар ин, дар заминаи Конститутсия адолати ҳуқуқӣ, яъне волоияти қонун ва қонунияти ҳуқуқӣ, ки тартиботи давлатӣ ва муносибати давлатро бо ҷамъият дар асоси эътирофу эҳтироми манфиатҳо таъмин менамояд, устувор гардид. Пойдории адолати иҷтимоӣ мақсад ва мароми мақомоти давлатӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ гардид.

Чуноне, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронӣ дар маҷлиси тантанавӣ ба ифтихори 30-солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон иброз намуданд: «Конститутсияи Тоҷикистон анъанаҳои давлату давлатдории тоҷиконро инъикос карда, ҳамчунин, кӯшишу талошҳои фарзандони огоҳи миллати тоҷикро дар роҳи расидан ба истиқлолу озодӣ ва давлатдории миллӣ амалӣ гардонид. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дорои хусусиятҳое мебошад, ки онҳо барои таҳкими давлатдории муосири мо заминаи устувор гузоштанд.

Аввалан, ғояҳои башардӯстонаи Конститутсия инъикоскунандаи суннатҳои пурғановати халқи тоҷик буда, аз фарҳанги ниёгони ориёии мо, анъанаҳои давлатдории халқамон ва мероси бузургони таъриху фарҳанги миллатамон сарчашма мегиранд.

Дуюм, ин санади олии ҳуқуқӣ Тоҷикистонро давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ, иҷтимоӣ ва ягона эълон намуд.

Конститутсия дар назди ҷомеа вазифаҳои муҳимтаринеро гузошт, ки ташкили ҳокимияти давлатии муосир, низоми мукаммали ҳуқуқӣ ва идоракунии давлатӣ, таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ва баланд бардоштани сатҳу сифати зиндагии мардум аз ҷумлаи онҳо мебошанд.

Сеюм, бори нахуст дар сатҳи Конститутсия муқаррар гардидани тағйирнопазир будани шакли идораи ҷумҳурӣ, моҳияти демократӣ, ҳуқуқбунёдӣ, дунявӣ ва иҷтимоии давлат воситаи муҳимтарини ҳимояи конститутсионии сохти давлатдории муосири Тоҷикистон ба ҳисоб меравад.
Чорум, Конститутсияи Тоҷикистон дар асоси арзишҳои миллӣ ва умумибашарӣ инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯро ҳамчун арзиши олӣ эътироф намуда, риоя ва ҳифзи ҳуқуқҳои инсонро аз ҷониби давлат кафолат додааст, ки ин баёнгари воқеан ба ҷомеаи мутамаддини муосир пайвастани Тоҷикистон мебошад.

Панҷум, таъмин намудани рушди устувори ҷомеа ва амалӣ гардидани ҳуқуқҳои сиёсиву иқтисодӣ ва иҷтимоии шаҳрвандон, ки дар Конститутсия пешбинӣ гардидааст, имкон медиҳад, ки сатҳу сифати зиндагии мардум мунтазам баланд бардошта шавад.

Шашум, дар Конститутсия мустақилияти ҳокимияти судӣ эътироф гардидааст. Яъне танҳо суди мустақил ва беғараз метавонад бо роҳи амалӣ кардани адолати судӣ манфиатҳои давлат ва ҷомеа, ҳуқуқ ва арзишҳои шахс ва шаҳрвандро таъмин намояд.

Ҳафтум, волоияти Конститутсия нисбат ба тамоми санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ. Яъне Конститутсия санади олии ҳуқуқӣ мебошад ва ягон санади дигари ҳуқуқӣ наметавонад Конститутсияро тағйир диҳад ё бар хилофи меъёрҳои он қабул карда шавад.

Ҳаштум, дар асоси принсипу меъёрҳои конститутсионӣ оид ба фаъолияти озодии қтисодӣ, соҳибкорӣ, баробарҳуқуқӣ ва ҳифзи ҳамаи шаклҳои моликият иқтисодиёти Тоҷикистони соҳибистиқлол ташаккул ва рушд ёфт.

Нуҳум, дар заминаи Конститутсия волоияти қонун, ки муносибати давлатро бо ҷомеа дар асоси эътирофи манфиатҳо таъмин менамояд, устувор гардид ва пойдории адолати иҷтимоӣ таъмин карда шуд.

Даҳум, бори нахуст ин ҳуҷҷати олии сиёсиву ҳуқуқӣ барои ба амал баровардани ҳокимияти давлатӣ дар асоси таҷзияи он ба ҳокимияти қонунгузор, иҷроия ва судӣ мусоидат намуд.

Ёздаҳум, дар Конститутсия фаъолияти озоди иқтисодӣ, гуногунии сиёсиву мафкуравӣ, бисёрҳизбӣ, озодии эътиқод, сухан, матбуот, гуногуншаклии моликият ва дигар арзишҳо, ки далели равшани мавҷуд будани низоми демократӣ дар мамлакат мебошанд, ифода ёфтаанд».

Бо назардошти ин хусусиятҳо иброз карда мешавад, Конститутсия, ҳамчунин ба ҳайси қонуни асосии давлат принсипҳои муҳимтарини ҳаёти ҷамъиятиро муайян намуд, муносибатҳои вобаста ба татбиқи ҳокимияти сиёсӣ ва таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро танзим кард. Дар таърихи начандон тӯлонии худ барои эҳтиром гузоштан ба арзишҳои эътирофшудаи инсон, ба монанди риоя ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ва таъмини шароити мусоид барои зиндагии арзандаи ҳар шахс фазои мусоиди ҳуқуқӣ ба вуҷуд овард.

Конститутсия халқи Тоҷикистонро ба сифати баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлати эътироф намуд. Тибқи моддаи 6-уми Конститутсия шаҳрвандони Тоҷикистон сарфи назар аз миллаташон халқи Тоҷикистонро ташкил медиҳанд.

Муқаррароти муҳими Конститутсия дар ин самт дар он зоҳир мегардад, ки аз номи тамоми халқи Тоҷикистон фақат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҷаласаи якҷояи худ ҳуқуқи сухан гуфтан доранд. Чунин меъёр бо мақсади танзими солими муносибатҳои ҷамъиятӣ муқаррар гардида, барои аз нигоҳи ҳуқуқӣ дуруст ба низом даровардани меъёрҳои қонун ва тартибу усулҳои ҳуқуқии амалигардонии қонунҳо замина ба вуҷуд овард.

Аз қабули Конститутсия то имрӯз 31 сол сипарӣ гардид. Дар ин давра тамоми рукнҳои давлатдорӣ дар сатҳи зарурӣ ташаккул ва тақвият ёфтанд ва ин ҳуҷҷати муҳими ҳуқуқӣ дар шароити муосир вазъи воқеии пешрафти давлат ва самтҳои ташаккули иҷтимоиву иқтисодӣ, ҷамъиятиву сиёсӣ ва диниву маънавии ҷомеаро инъикос менамояд.

Бо гузашти 31 сол аз қабули ин санади тақдирсоз мо бо сарбаландӣ ва ифтихор гуфта метавонем, ки роҳи интихобкардаи халқи Тоҷикистон, яъне барпо кардани давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоӣ ҷавобгӯи мақсаду маром ва ормону ҳадафҳои мардуми шарафманди мо мебошад.

Дар Конститутсияи мамлакат, инчунин дигар падидаҳое низ инъикос ёфтаанд, ки бори аввал бо дарназардошти манфиатҳои миллии ҷомеаи Тоҷикистон, бо умеди ояндаи неку дурахшони миллати тоҷик инъикоси худро пайдо намуданд ва исботи яке аз беҳтарин конститутсияҳо будани Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад.

Ҳамаи ин баёнгари низоми демократии сиёсиву иҷтимоӣ дар ҷумҳуриамон буда, ҳар як шаҳрванди мамлакатро водор месозад, ки Конститутсияро ҳамчун муқаддасоти миллӣ эҳтиром ва риоя намоянд.

Конститутсия, ки метавон онро шиносномаи давлат ва бахтномаи миллат номид, бори нахуст Тоҷикистонро ба ҷаҳониён чун давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ муаррифӣ намуд, забони тоҷикиро ҳамчун забони давлатӣ эълон ва рамзҳои давлатии мамлакатро муайян кард, ҳуқуқу озодии инсон ва шаҳрвандро арзиши олӣ ва халқро баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ эътироф намуд.

Эмомалӣ Раҳмон

Дар таърихи пуршукӯҳи миллати тоҷик, ки садҳо сол аст бо давлатдории куҳан ва фарҳанги беназир ороиш ёфтааст, санади тақдирсозе вуҷуд дорад, ки на танҳо пойдевори ҳуқуқии давлати муосири мо мебошад, балки рамзи ваҳдати миллӣ ва орзуҳои ҳазорсолаи ниёгон аст. Ин санади муқаддас – Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аст, ки бо ифтихори бузург "бахтномаи миллат" ном гирифтааст.
Он на танҳо қонуни асосии кишвар, балки дастури зиндагии ҳар як шаҳрванд ва нишонаи соҳибихтиёрии тозаэълоншудаи мо мебошад.

Таърихи давлатдории тоҷикон пур аз саҳифаҳои дурахшон аст – аз империяҳои бостонӣ то давраи муосири истиқлол. Пайдоиши Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба марҳилаҳои гуногуни таърихӣ алоқаманд аст. Аз давраи ташкилёбии Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон (ҶМШСТ) 27-уми октябри соли 1924 то қабули

Конститутсияи навин чор конститутсия қабул карда шуда буданд:

1) 28-апрели соли 1929 Конститутсияи аввалини ҶМШСТ қабул карда шуд.

2) 16-уми октябри соли 1929 Ҷумҳури Шуравии Сотсиалистии Тоҷикистон (ҶШСТ) ташкил карда шуд.

25-уми феврали соли 1931 конститутсияи аввалини ҶШСТ қабул карда шуд.

3) 1-уми марти соли 1937 конститутсияи дуюми ҶШСТ қабул гардид, ки он моҳиятан ба конститутсияи иттифоқии соли 1936 монанд буд ва дар он давраи нав, давраи ғалабаи пурраи сотсиализм ифода ёфта буд.

4) 14-уми апрели соли 1978 конститутсияи сеюми ҶШСТ қабул гардид.

Қобили қайд аст, ки ҳамаи ин конститутсияҳо аз ҷониби шӯроҳо қабул гардида буданд.

5) Ва ниҳоят, 6-уми ноябри соли 1994 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо райъпурсии умумихалқӣ қабул гардид.

Бо инобати тағйиротҳои дар ҷамъият рухдода се маротиба, яъне 26- уми сентябри соли 1999, 22 – юми июни соли 2003 ва 22 – уми майи соли 2016 ба конститутсия тағйиру иловаҳо ворид карда шуданд. Ҳамаи тағйироту иловаҳо бо раъйпурсии умумихалқӣ ворид карда шудаанд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин санади тақдирсозро ҳамчун "номаи бахту саодат" барои миллат арзёбӣ кардаанд.

Дар Паёми табрикотӣ ба муносибати 30-солагии он таъкид шудааст, ки Конститутсия на танҳо асоси ҳуқуқии давлат, балки таҳкурсии устувор барои ваҳдати миллӣ ва ҳифзи Истиқлолият аст.

Он аз байн бурдани хатарҳои ба истиқлол таҳдидкунанда ва наҷоти давлати тозаистиқлолро таъмин карда, миллати тоҷикро аз парокандагӣ раҳоӣ бахшид.

Конститутсияи мо на танҳо ҳуҷҷати сиёсӣ, балки таҷассумгари арзишҳои олии миллати тоҷик аст. Он давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягонаро муайян мекунад (Моддаи 1).

Забони давлатии тоҷикӣ (Моддаи 2), ки "ҳастии миллат" номида мешавад, ҳамчун пояндаи фарҳанг ва худшиносӣ эътироф гардидааст.

Ин забон, ки бо он устодон Рӯдакию Румӣ, Саъдию Ҳофиз, Синою Берунӣ, Ҷомию Низомӣ, Айнию Турсунзода ва дигар бузургон асарҳои безавол эҷод кардаанд, рамзи ваҳдати тамоми миллату халқиятҳои сокини Тоҷикистон аст.

Дар бораи ҳуқуқу озодиҳои инсон сухан ронда, Конститутсия онҳоро "арзиши олӣ" номида, баробарии ҳамаи шаҳрвандонро новобаста аз миллат, ҷинс, забон ва дин кафолат медиҳад (Боби 2).

Тоҷикон аз қадимулайём ҳуқуқу озодии инсонро воло мешумориданд. Ҳанӯз Куруши кабир, ки яке аз сиёсатмадорони аввалини ҷаҳон башумор меравад, дар «Эъломияи ҳуқуқи башар», ки зиёда аз дуюним ҳазор сол пеш қабул кардааст, ҳуқуқи инсон ва озодии онро дар мадди аввал гузоштааст, ба шарте, ки ба дигарон зарар нарасонад.

Конститутсия, ҳамчун санади муқаддас таҷзияи ҳокимиятро ба роҳ монда, волоияти қонунро таъмин мекунад, ки ин ҳамчунин инъикоси ғояҳои инсондӯстонаи миллати мо мебошад. Дар 30 соли амалиёт, бо тағйироти солҳои 1999, 2003 ва 2016, он вобаста ба талаботи замон такмил ёфта, роҳи рушди давлатдории миллиро мунаввар гардонидааст.

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханрониҳояшон таъкид мекунанд: "Конститутсия таҷассуми ормонҳои миллӣ ва пояи устувори давлатдории навини тоҷикон аст".

Ин суханҳо ҳамчун шеъри муосири миллат садо медиҳанд, ки миллатро ба сӯи ояндаи дурахшон даъват мекунанд.

Дар адабиёти муосир, мақолаҳо ва иншоҳои бисёр дар бораи "Конститутсия – ҳуҷҷати тақдирсози миллат" чоп шудаанд, ки онро ҳамчун "низомномаи зиндагии мардум" тасвир менамоянд.

Ин санади муқаддас на танҳо қонун, балки паёми рӯҳии бешикасту озодипарастии миллати тоҷик ба ҷаҳон аст.

Дар рӯзҳои ҳозира, ки Тоҷикистон бо пешрафтҳои иқтисодӣ, фарҳангӣ ва байналмилалӣ ороиш меёбад, Конститутсия ҳамчун компаси миллат амал мекунад. Он орзуҳои ниёгонро амалӣ сохта, роҳи наслҳои ояндаро равшан мегардонад. Миллати тоҷик, ки қисми ҷудонашавандаи ҷомеаи ҷаҳон аст, бо масъулият дар назди гузашта ва оянда, ин бахтномаро ҳифз карда, ба сӯи ҷомеаи адолатпарвар пеш меравад.

Бо ифтихор аз ин санади тақдирсоз, мо, тоҷикони шарафманд, ӯҳдадорем, ки пояҳои давлатдории худро таҳким бахшем ва бахтномаи миллатро барои наслҳои оянда мерос гузорем. Рӯзи Конститутсия муборак!

Муаллифон:

Хикматов Муҳаббатшо - ходими илмии Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Азизов Олимҷон - н.и.т., мудири шуъбаи менеҷмент ва робита бо ҷомеаи Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Адабиёт

1. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон (расмии давлатӣ, 1994, бо тағйироти 2016). Дастрас дар:
https://mfa.tj/tg/main/tajikistan/constitution

2. "Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон – бахтномаи миллати тоҷик". Академияи ВКТ ҶТ. Дастрас дар: https://www.avkd.tj/tg/khabarho/1155-konstitutsiyai-jumhurii-tojikiston-bakhtnomai-millati-tojik.html

3. "Конститутсия бахтномаи миллат". Китобхонаи миллии Тоҷикистон, 2021. Дастрас дар: https://kmt.tj/konstitutsiya-bahtnomai-millat/

4. "Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон. Чаро мо онро ҳуҷҷати тақдирсози миллат меномем?". КҲФ Тоҷикистон. Дастрас дар: https://khf.tj/node/2690

5. "Дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон мавқеи асосиро ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ташкил медиҳад". АМИТ "Ховар", 2025. Дастрас дар: https://khovar.tj/2025/10/dar-konstitutsiyai-um-urii-to-ikiston-mav-ei-asosiro-u-u-u-ozodi-oi-inson-va-sha-rvand-tashkil-medi-ad/

6. "Конституцияи Ҷумҳурии Тоҷикистон – бахтномаи миллат". Агентии назорати давлатии молиявӣ ва мубориза бо коррупсия. Дастрас дар: https://anticorruption.tj/index.php/tj/kitobkhona/ma-ola-o/939-konstitutsiyai-um-urii-to-ikiston-bakhtnomai-millat.html

7. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон (бо забони англисӣ). Wikipedia ва манбаъҳои байналмилалӣ. Дастрас дар: https://en.wikipedia.org/wiki/Constitution_of_Tajikistan

8. «Таърих ва марҳилаҳои ташаккули конститутсия дар Тоҷикистон». Донишкадаи давлатии фарҳанг ва санъати Тоҷикистон. Дастрас дар: http://ddst.tj/ таърих-ва-марҳилаҳои-ташаккули-конст/

(Дар ҳошияи сафари кории роҳбари давлат, Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳамоиши Созмони Милали Муттаҳид дар шаҳри Давҳаи Давлати Қатар)

3-ноябри соли ҷорӣ чӣ тавре ки ба ҳамагон маълум аст, Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сафари кории хешро ба шаҳри Давҳаи Давлати Қатар оғоз намуданд. Ҳадаф аз сафари сарвари давлат ба шаҳри Давҳаи Давлати Қатар иштирок дар Саммити дуюми ҷаҳонӣ оид ба рушди иҷтимоӣ мебошад. 4-ноябри соли равон роҳбари давлат, Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳамоиши Созмони Милали Муттаҳид оид ба рушди иҷтимоӣ дар шаҳри Давҳаи Давлати Қатар бошукӯҳ ва фахри баланд суханронӣ намуданд.

Роҳбари бофазлу хиради кишвари мо нуқтаи назар ба некуаҳволии кишвар намуданд, ки он пойдевори назаррас ва муҳими қавӣ нигоҳ доштани сулҳу суботи фарогир ва рушди устувор мебошад. Ҳамзамон, сарвари давлат қайд намуданд, ки қабул ва татбиқи Стратегияи рушди ҳифзи иҷтимоии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040 давоми саъю кӯшиши хеш баҳри баланд бардоштани сатҳи зиндагӣ ва некуаҳволии мардум ва таъмини устувории иқтисодиву иҷтимоии кишвар мебошад.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон тавассути қабул ва татбиқи барнома ва стратегияҳо, ки ба сармояи инсонӣ нигаронида шудаанд, маҳз ба рушди соҳаҳои маориф ва тандурустӣ таваҷҷӯҳи зиёд равона мегардад. Бо таъкиди сарвари давлат дар суханронии хеш, айни замон дар мамлакат 8 барномаи давлатӣ ва 3 стратегияи дарозмуддат дар соҳаи маориф татбиқ шудааст.

Соҳаи маориф асоси саводу маърифатнокӣ ва соҳибмаълумотии насли ҷавон мебошад, ва рушду равнақи соҳаи мазкур омили пешрафту шукуфоии ҳар як давлат мебошад.

Роҳбари давлат, Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чуноне ки қайд намуданд: «Мусаллам аст, ки рушди иҷтимоӣ бо пешрафти соҳаи тандурустӣ низ пайванди ногусастанӣ дорад.

Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои таъмин намудани фаъолияти босамари муассисаҳои соҳаи тандурустӣ ва баланд бардоштани сатҳу сифати хизматрасониҳои тиббӣ ба аҳолӣ мунтазам тадбирҳои зарурӣ меандешад».

Саломатии миллат ва пешравии соҳаи тандурустӣ кафили фаъолияти аҳолӣ дар ҳаргуна соҳаҳои давлат мебошад. Бинобар он дар сиёсати ғамхоронаи сарвари давлат соҳаи тандурустӣ ҳамасола бо маблағҳои назаррас аз ҳисоби буҷети давлат маблағгузорӣ карда мешавад, ва ба баланд бардоштани сифат ва дастраснокии хизматрасониҳои тиббӣ аз кормандони соҳаи тандурустӣ диққати ҷиддӣ талаб карда мешавад.

Инчунин, андешаҳои роҳбари давлат дар самти гузариш ба иқтисоди «сабз», таъмини истиқлолияти энергетикӣ ва рушди энергияи «сабз», истифодаи технологияи рақамӣ ва зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои гуногун, ки баҳри рушди иҷтимоӣ нигаронида шудааст, иброз гардид.

Тараққӣёти соҳаи иҷтимоӣ, албатта бо ҳамаи соҳаҳои иқтисодӣ алоқаманд аст. Нақши он дар сиёсати сарвари дурандеши кишвар мақоми хосро ишғол менамояд. Ҳамкориҳои дуҷониба ва бисёрҷониба бо дигар кишварҳо ҳадафи рушди иқтисодиёти мамлакат буда, боиси таҳкими сиёсати хориҷии мамлакат миёни давлатҳои тараққиёфта мебошад.

Аз солҳои ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ таҳти роҳбарии сарвари ғамхор ва оқилу дурандеш Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ соҳиби обруву нуфузи баланд гардидааст. Заҳмату кӯшишҳои чандинсолаи Пешвои миллат, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баҳри ободии Ватан, тараққиёти соҳаҳои иқтисодиёт, таъмини сулҳу осоиш, беҳтар намудани сатҳи зиндагӣ, некуаҳволии аҳолӣ, аз иродаи қавӣ, шуҷоат, меҳри падарона ва ғамхории сарвари дурандеши кишвар дарак медиҳад.

Ҳоло дар арафаи ҷашни қабули Конститутсия қарор дорем, ки он санади сарнавиштсоз ва нишони иқболи баланди мардуми шарифи Тоҷикистон гардид, ҳамдиёрони гиромиро самимона табрик менамоям ва ободӣ ва шукофоии ҳамешагии кишвари азизу номдорамонро таманно дорам.

Аюбӣ Фируза – номзади илмҳои иқтисодӣ, ходими пешбари илмии

Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Дар замони ҷаҳонишавӣ ва шиддат гирифтани рақобати геополитикӣ, густариши робитаҳои байналмилалӣ бо давлатҳои дуру наздик барои кишварҳои рӯ ба инкишоф муҳим аст. Аз рӯзҳои аввали истиқлолият ба даст овардан Ҷумҳурии Тоҷикистон бо сиёсати хориҷии сулҳҷӯ, мустақил ва фаъол ба густариши муносибатҳои дипломатӣ бо кишварҳои ҷаҳон, аз ҷумла кишварҳои арабӣ ва исломӣ, таваҷҷӯҳи хоса зоҳир кардааст. Дар айни замон Давлати Қатар, ки яке аз бонуфузтарин давлатҳои Халиҷи Форс аст, шарики муҳими стратегӣ барои Тоҷикистон ҳам аз ҷиҳати сиёсӣ ва ҳам аз ҷиҳати иқтисодӣ мебошад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ба даст даровардани истиқлолияти сиёсӣ дар таърихи 9- сентябри соли 1991 ба марҳилаи нави муносибатҳои сиёсӣ қадам гузошт ва ҳамчун субъекти мустақили муносибатҳои байналмилалӣ аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ эътироф гардид. Дар марҳилаи аввали шаклгирии сиёсати хориҷӣ дарҳои худро ба рӯи ҳамаи кишварҳои олам кушод ва бо эъломи “сиёсати дарҳои боз” равобити байналмилалиро бо кишварҳои дуру наздик барқарор намуд.

Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сиёсати хориҷии худ ҷиҳати рушди муносибатҳои дӯстона ва ҳамкориҳои мутақобила муносибатҳои дипломатӣ ва дуҷонибаи худро бо Давлати Қатар 13-уми декабри соли 1994 барқарор намуда, дар марҳилаи кунунӣ муносибатҳои дуҷонибаро ба сатҳи сифатан нави сиёсӣ баровардааст.

Муносибатҳои дипломатӣ байни Тоҷикистон ва Қатар дар солҳои охир босуръат рушд карда, ба сатҳи шарикии бисёрҷониба расидаанд. Имрӯз ҳамкории байни кишварҳо доираи васеи соҳаҳоро аз сиёсати хориҷӣ ва иқтисод то фарҳанг, маориф ва сармоягузорӣ фаро мегирад.
Дар таърихи муносибатҳои дуҷониба, сафарҳои расмии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Давлати Қатар саҳифаи нави ҳамкориро бозкушоӣ намуд ва ба рушди босуръати минбаъдаи муносибатҳои дуҷониба замина гузошт.

Тибқи иттилои манбаъҳои дастрасшуда, аз замони барқарории муносибатҳои дипломатӣ миёни ҳар ду кишвар 7 маротиба сафарҳои расмӣ ва давлатӣ анҷом дода шуд.

Дар доираи сафарҳои анҷомшуда, сарони ҳар ду давлат роҷеъ ба имкониятҳо ва афзалиятҳои муносибатҳои мутақобилан муфиди дуҷониба ва ҳамкории Тоҷикистон бо давлатҳои араб ва мусулмон табодули назар намуданд.

Инчунин дар доираи мулоқотҳои анҷомшуда атрофи як қатор масъалаҳо, ҷалби сармояи Қатар ва мамлакатҳои дигари арабу мусулмон барои амалӣ сохтани барномаҳо дар Тоҷикистон, аз ҷумла, дар соҳаҳои истихроҷи қувваи барқ, таъминоти об, нақлиёт, алоқа ва туризм диққати махсус дода шуд, зеро ҳамкорӣ дар ин бахшҳои муҳими иқтисодӣ, ҳам барои мамлакатҳои Осиёи Марказӣ, аз ҷумла Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Осиёи Ҷанубӣ аҳамияти стратегӣ доранд. Имзои ҳуҷҷати муҳим дар соҳаҳои сиёсату иқтисод, тиҷорат, илму техника, саноат ва ҳимояи мутақобалаи сармоя аз намунаи густариши ҳамкориҳои мутақобилаи сиёсӣ мебошад.

Миёни ҳар ду кишвар маҷмӯи ҳуҷҷатҳо, аз ҷумла Меморандуми ҳусни тафоҳуми Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Давлати Қатар дар бораи ҳамкорӣ дар соҳаи сармоягузорӣ, Созишномаи палатаи Савдо ва саноати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Палатаи савдо ва саноати Давлати Қатар дар бораи таъсиси Шурои тиҷоратии ҳар ду кишвар, Меморандуми ҳусни тафоҳум дар соҳаи замбӯрпарварӣ ва Меморандуми ҳусни тафоҳум дар бораи ҳамкорӣ дар соҳаи чорводорӣ ба имзо расиданд.

Ба имзо расидани ин аснод равобити ҳар ду мамлакатро боз ҳам қавитар сохта, барои вусъати ҳамкории мутақобилаи онҳо заминаи воқеӣ гузошта истодааст.

Сафарҳо ва созишномаҳои анҷомшуда аз он гувоҳӣ медиҳанд, ки намояндагони сатҳи олии ҳар ду кишвар ба рушду ташаккули муносибатҳои дуҷониба таваҷҷуҳи махсус зоҳир менамоянд.

Дар робитаи ба ин 3 ноябри соли 2025 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Давлати Қатар барои иштирок дар Саммити дуюми ҷаҳонӣ оид ба рушди иҷтимоӣ сафар намуданд. Дар мулоқот бо доираҳои соҳибкорону сармоягузорон ва ширкатҳои Давлати Қатар изҳор намуданд, ки муносибатҳо байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Давлати Қатар дар заминаи эътимод ва эҳтироми ҳамдигар густариш ёфта, ҳадафаи ниҳоии ин муносибот рушди умумӣ ва таъмини зиндагии шоистаи сокинони ду мамлакат мебошад.

Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни ин мулоқот вазъи кунунии иқтисодии Тоҷикистон ва самтҳои ояндадори ҳамкории ду давлатро муаррифӣ намуданд. Зимнан дар доираи ин мулоқот бештар ба густариши ҳамкориҳои тиҷоративу иқтисодӣ дар бахшҳои энергетика, саноат, истихроҷу коркарди маъданҳо ва соҳаи кишоварзӣ, фарҳанг, илму маориф, муҳоҷирати меҳнатӣ, сайҳӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир намуданд.

Боиси қайд аст, ки ҳамкории ду кишвар дар чаҳорчӯбаи созмонҳои байналмилалию минтақавӣ аз ҷумла Созмони Милали Муттаҳид ва Созмони Ҳамкории Исломӣ анҷом ёфта, ба фаъолияти кории онҳо баҳои баланд дода шуд.

Муносибатҳои дипломатӣ ва ҳамкории дуҷониба байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Давлати Қатар ҳоло устувор ва стратегӣ арзёбӣ мегардад. Сафарҳои расмии мунтазами роҳбарони ду кишвар, имзои созишномаҳои нави ҳамкорӣ ва рушди робитаҳои иқтисодӣ ва фарҳангӣ далели равшани ин раванд мебошанд.

Ҳамкории байни Тоҷикистон ва Қатар намунаи дурахшони дипломатияи мутавозин ва мутақобилан судманд аст, ки ба манфиатҳои ҳарду кишвар хизмат мекунад. Барои Тоҷикистон ин муносибатҳо на танҳо манбаи нави сармоягузорӣ, балки воситаи густариши нуфузи сиёсӣ ва иқтисодӣ дар ҷаҳони ислом низ мебошанд.

Дар оянда, бо татбиқи лоиҳаҳои муштарак дар соҳаҳои иқтисоди сабз, энергетика, сайёҳӣ ва маориф, муносибатҳои байни ду кишвар бешубҳа ба сатҳи нав хоҳанд расид ва ба таҳкими сулҳ, субот ва ҳамдигарфаҳмӣ дар минтақа мусоидат хоҳанд кард.

Достиева Дилафрӯз, корманди илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 6 ноябри соли 1994 тавассути раъйпурсии умумихалқӣ як рӯйдоди тақдирсоз дар таърихи давлатдории миллӣ ба ҳисоб меравад. Ин санад на танҳо пояи ҳуқуқӣ ва сиёсии давлати соҳибистиқлоли тоҷиконро муқаррар намуд, балки самти стратегии рушди иқтисодиро низ муайян кард. Дар давраи аввали истиқлолият (1991–1997) Тоҷикистон бо мушкилоти ҷиддии сиёсӣ ва иқтисодӣ рӯ ба рӯ буд. Ба монанди ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) бо талафоти иқтисодии 60% маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ ва харобшавии инфрасохтор. Гузариш аз иқтисоди нақшавӣ ба бозаргонӣ ва барқарорсозии сохтори истеҳсолӣ масъалаи ҳаётӣ гардид. Конститутсия ҳамчун ҳуҷҷати асосии ҳуқуқӣ роҳнамои ин раванд гардида, заминаи қонунӣ барои ислоҳоти иқтисодӣ фароҳам овард.

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми худ санаи 28.12.2024 таъкид карданд: «Соли ҷорӣ мардуми шарафманди Тоҷикистон 30-юмин солгарди қабули нахустин Конститутсияи давлати соҳибистиқлоли худро бо ифтихору шукргузорӣ аз соҳибватаниву соҳибдавлатӣ таҷлил намуданд. Конститутсия ҳамчун санади тақдирсози давлати тоҷикон заминаи ҳуқуқии давлатдории мустақил, соҳибихтиёрии миллӣ ва рушди ҳамаи соҳаҳои ҳаёти ҷомеаи кишварро фароҳам овардааст». Аз нуқтаи назари илмӣ, Конститутсия на танҳо санади ҳуқуқӣ, балки "шартномаи иҷтимоӣ" (мувофиқи назарияи Ҷон Локк ва Жан-Жак Руссо) байни давлат ва шаҳрвандон аст, ки ҳуқуқҳои иқтисодиро кафолат медиҳад. Мувофиқи таҳлили Институти иқтисоди ҶТ (2023) қабули Конститутсия сабаби афзоиши ММД-и воқеӣ аз -18,9% (1994) то 8,4% (2024) шуд. Дар Паёми худ соли 2024 Пешвои миллат гуфтанд: «Соли 2024-ум ҳаҷми маҷмуи маҳсулоти дохилии кишвар ба беш аз 150 миллиард сомонӣ ва суръати рушди воқеии он ба 8,4 фоиз расонида шуд. Дар панҷ соли охир суръати рушди иқтисоди миллӣ ба ҳисоби миёна 7,7 фоизро ташкил дод».

Моддаи 1-уми Конститутсия муқаррар мекунад: «Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона мебошад. Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад». Ин меъёр давлатро вазифадор месозад, ки сиёсати иқтисодиро ба сӯи беҳбудии зиндагии мардум ва рушди устувор равона намояд. Дар Паёми худ Пешвои миллат гуфтанд: «Дар панҷ соли охир аз ҳисоби буҷети давлат ва сармояи дохиливу хориҷӣ зиёда аз 197 миллиард сомонӣ равона карда шуд». Таҳлили илмӣ (Ҳисоботи Бонки Ҷаҳонӣ, 2023) нишон медиҳад, ки ин принсип сабаби афзоиши ММД-и номиналӣ аз 0,7 млрд доллар (1994) то 10,3 млрд доллар (2023) шуд, ки миёнаи солона 7,2% афзоишро ташкил медиҳад.

Моддаи 12-ум пояи иқтисодии ҷомеаро муайян карда, эълон мекунад: «Асоси иқтисодиёти Тоҷикистонро шаклҳои гуногуни моликият ташкил медиҳанд. Давлат фаъолияти озоди иқтисодӣ, соҳибкорӣ, баробарҳуқуқӣ ва ҳифзи ҳуқуқии ҳамаи шаклҳои моликият, аз ҷумла моликияти хусусиро кафолат медиҳад». Ин меъёр асоси ҳуқуқии гузариш ба иқтисоди бозаргониро гузошт. Мувофиқи таҳқиқоти АМИТ (2022) баробарҳуқуқии моликият сабаби афзоиши соҳибкории хусусӣ аз 5% (1995) то 45% (2023) шуд. Дар Паёми худ Пешвои миллат такид намуданд, ки: «Танҳо дар соли 2024-ум 740 коргоҳу корхонаҳои нави истеҳсолӣ бунёд гардида, дар ин бахши хусусӣ, дар маҷмуъ қариб 20 ҳазор ҷойи корӣ ташкил карда шудааст». Моддаи 32 ҳуқуқ ба моликиятро дахлнопазир эълон карда, ҳифзи онро кафолат медиҳад, ки ин барои ҷалби сармоя муҳим аст. Сармоягузории хориҷӣ (FDI) аз 10 млн доллар (1994) то 135 млн доллар (2023) афзоиш ёфт (Ҳисоботи UNCTAD, 2024).

Моддаи 35 ҳуқуқ ба меҳнатро кафолат медиҳад: «Ҳар кас ба меҳнат, интихоби касбу кор, ҳифзи меҳнат ва ҳимояи иҷтимоӣ ҳангоми бекорӣ ҳуқуқ дорад». Ин модда озодии фаъолияти иқтисодиро мустаҳкам карда, сатҳи бекорӣ аз 3,2% (1994) то 10,2% (2023) нигоҳ дошт (Омори ҶТ, 2024). Дар Паёми 2024 Пешвои миллат гуфтанд: «Даромади пулии аҳолӣ аз 48 миллиард сомонии соли 2019-ум ба 147 миллиард сомонӣ дар соли 2024-ум расид. Яъне нишондиҳандаи мазкур 3 баробар зиёд гардида, музди миёнаи меҳнат беш аз 1,8 баробар ва андозаи миёнаи нафақа 1,5 баробар афзоиш ёфт». Таҳлили регрессионӣ (бо истифода аз маълумоти панелӣ аз 1994–2023) нишон медиҳад, ки коэффитсиенти коррелятсияи байни ҳуқуқҳои конститутсионӣ ва афзоиши МВП 0,78 аст (Таҳқиқоти АМИТ, 2024).

Моддаи 39 ҳифзи иҷтимоиро таъмин мекунад: «Ҳар шахс дар пиронсолӣ, ҳангоми беморӣ, маъюбӣ... кафолати таъмини иҷтимоӣ дорад». Дар Паёми Пешвои миллат дар соли 2024 зикр шуд: «Аз моҳи июл маоши хизматчиёни давлатӣ... 40 фоиз ва андозаи нафақа 30 фоиз зиёд карда шуд». Мувофиқи таҳқиқоти Бонки Осиёии Рушд (2023) сатҳи камбизоатӣ аз 83% (1999) то 22,5% (2022) коҳиш ёфт. Дар Паёми соли 2024 Пешвои миллат супориш доданд: «Дар соли 2025-ум рушди иқтисоди кишварро дар сатҳи на кам аз 8 фоиз таъмин намоянд». Ин ҳадафҳо дар асоси моддаи 1 ва 12 амалӣ гардида, ба афзоиши экспорт аз 0,2 млрд доллар (1994) то 1,8 млрд доллар (2023) мусоидат карданд (Маълумоти Кумитаи омор, 2024).

Моддаи 7 тамомияти арзиро кафолат медиҳад: «Ҳудуди Тоҷикистон тақсимнашаванда ва дахлнопазир мебошад», ки барои ҷалби сармоягузории хориҷӣ муҳим аст. Моддаи 10 эътибори олии Конститутсияро муқаррар карда, санадҳои байналмилалиро қисми низоми ҳуқуқӣ эълон мекунад. Ин меъёрҳо таъсиси институтҳои иқтисодиро мусоидат карданд. Дар Паёми соли 2024 Пешвои миллат гуфтанд: «Дар панҷ соли охир аз ҷониби низоми бонкии кишвар беш аз 80 миллиард сомонӣ қарз дода шудааст... То охири соли 2027 бояд ба беш аз 100 миллиард сомонӣ расонида шавад».

Таҳлили институтсионалӣ (мувофиқи назарияи Дуглас Норт) нишон медиҳад, ки Конститутсия низоми "қоидаҳои бозӣ"-ро таъсис дода, транзаксияҳои иқтисодиро арзон кард. Дар Паёми соли 2024 Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зикр шуд: «Дар се соли охир беш аз 20 миллиард сомонӣ хароҷот карда шуд... Беш аз 1500 иншооти соҳаи маориф, 660 иншооти соҳаи тандурустӣ... бунёд ва ба истифода дода шуданд». Сармоягузории хориҷии мустақим аз 10 млн доллар (1994) то 135 млн доллар (2023) афзоиш ёфт (UNCTAD, 2024). Дар соҳаи энергетика, сохтмони НБО "Роғун" (ҳаҷми сармоя – 6 млрд доллар) натиҷаи ҳадафи конститутсионӣ аст ва то соли 2030 4% ММД-ро таъмин мекунад (Таҳқиқоти Бонки Осиёии Рушд, 2023).

Аз нуқтаи назари илмӣ, таъсири Конститутсия ба рушди иқтисодро метавон бо моделҳои таҳлилӣ арзёбӣ кард. Дар моделли регрессиони олимон (OLS) бо тағйиротҳои ММД ҳамчун вобаста ва меъёрҳои конститутсионӣ ҳамчун мустақил, коэффитсиент R²=0,72 нишон медиҳад, ки 72% афзоиш ба ҳуқуқҳои иқтисодӣ вобаста аст (Таҳқиқоти АМИТ, 2024). Омори воқеӣ аз Паёми Президенти кишар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар соли 2024 чунин аст: ММД. 150 млрд сомонӣ (2024), суръат 8,4%; миёнаи 5 сол – 7,7%.; Инфлятсия. 3,6% (2024); Даромад. 147 млрд сомонӣ (2024, аз 48 млрд соли 2019); Саноат. Аз 27 млрд то 53 млрд сомонӣ (панҷ сол, 2 баробар); 2040 корхона, 74 ҳазор ҷойи кор; Экспорт. Афзоиш бо ҳадафи 20% солона.

Таҳлили панелӣ (бо маълумоти 10 кишвари пасошӯравӣ) нишон медиҳад, ки Тоҷикистон бо Конститутсияи устувор афзоиши ММД-ро 1,5 маротиба беҳтар таъмин кардааст. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун сарчашмаи рушди иқтисодӣ барои гузариш ба бозори озод, ҷалби сармоя ва беҳбудии зиндагии мардум заминаи мустаҳкам гузошт. Таҳлили илмӣ нишон медиҳад, ки меъёрҳои он сабаби афзоиши устувори ММД, рушди соҳаҳои хоҷагии халқи кишвар, афзун шудани шумораи суъектони хоҷагидор ва коҳиши камбизоатӣ шуданд.

ҚОДИРЗОДА ФАРҲОД - мушовири президенти АМИТ, доктори илмҳои иқтисодӣ, профессор

Санаи 4 -уми ноябр соли ҷорӣ Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои иштирок дар Саммити дуюми ҷаҳонӣ оид ба рушди иҷтимоӣ ба Давлати Қатар сафар карданд. Ёдовар мешавем, ки муносибатҳои дипломатӣ байни Тоҷикистон ва Қатар 13-уми декабри соли 1994 барқарор шуда, Ҷумҳурии Тоҷикистон Давлати Қатарро ба ҳайси яке аз кишварҳои пешрафтаи минтақаи Ховари Миёна ва умуман, ҷаҳони муосир мешиносад. Ҳамин аст, ки Ҳукумати Тоҷикистон солҳои охир ба рушду таҳкими муносибатҳои гуногунҷанба бо Қатар таваҷҷуҳи махсус зоҳир менамояд.

Дар сафари навбатӣ, ки дар таърихӣ 04.11.2025 ба вуқуъ пайваст Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон дар ҳамоиши Созмони Милали Муттаҳид оид ба рушди иҷтимоӣ иштирок ва суханронӣ намуда, масъалаҳои иҷтимоиро баррасӣ намуданд. Роҳбари давлат изҳор доштанд, ки ҳоло дар Тоҷикистон 8 барномаи давлатӣ ва 3 стратегияи дарозмуддат дар соҳаи маориф татбиқ шуда истодааст, ки ин ҳам барои рушди соҳаи иҷтимоӣ аҳамияти калидӣ дорад.

Дар ҳақиқат рушди илму маориф калиди пешрафти ҳамаи соҳаҳо ва омили муҳимтарини таъмин намудани ояндаи босуботи давлат ва фардои босаодати ҷомеа ба ҳисоб меравад. Дар замони соҳибистиқлолӣ Ҳукумати мамлакат барои бунёди маорифи миллӣ, ворид гардидан ба фазои таҳсилоти байналмилалӣ, баланд бардоштани нуфузи омӯзгорон байни ҷомеа, дастгирии иҷтимоии онҳо, фароҳам овардани шароити муносиби таҳсил ба ҷавонон силсилаи тадбирҳоро амалӣ намуда, якчанд барномаҳои давлатӣ ба тасвиб расонидааст. Аз ҷумла, барномаи давлатии дарёфт ва рушди истеъдодҳо барои солҳои 2021 – 2025, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 апрели соли 2021 қабул гардидааст, бо мақсади дарёфт, дастгирӣ, рушди хонандагони боистеъдод ва фароҳам овардани шароити мусоиди таълимию тарбиявӣ барои ташаккули таҳсили муттасили ҷавобгӯ ба талаботи таълимӣ ва амалӣ намудани қобилияти эҷодии истеъдодҳо таҳия гардидааст.

Ҳамчунин, таъкид гардид, ки Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои таъмини фаъолияти босамари муассисаҳои соҳаи тандурустӣ ва баланд бардоштани сатҳу сифати хизматрасониҳои тиббӣ ба аҳолӣ мунтазам тадбирҳои зарурӣ меандешад.

Воқеан ҳам соҳаи тандурустӣ яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати иҷтимоии давлати Тоҷикистон ба шумор рафта, дар даврони Истиқлоли давлатӣ бомаром рушд карда, то ба имрӯз ба пешравиҳои назаррас ноил гардидааст. Бо мақсади таъмини рушди муассисаҳои табобатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, давра ба давра муҷаҳҳаз намудани онҳо бо таҷҳизоти муосири тиббӣ ва таъмини дастрасии аҳолӣ ба хизматрасониҳои сифатноки тиббӣ «Барномаи рушди муассисаҳои табобатии давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2022-2025» таҳия гардида, мавриди амал қарор дорад.

Зимни ҳамоиш Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд, ки дар заминаи татбиқи барномаву стратегияҳои қабулшуда, ки бо Ҳадафҳои Рушди Устувор ҳамоҳанг мебошанд, кишвари мо ба таҳкими сармояи инсонӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир менамояд ва изҳор намуданд, ки дар Тоҷикистон тайи 2 даҳсолаи охир дар соҳаҳои гуногуни иҷтимоиву иқтисодӣ беш аз 4 миллион ҷойи корӣ таъсис ва барқарор гардидааст.

Бояд гуфт, ки кишвари мо бо мақсади таъмини некуаҳволии мардум дар самти муқовимат ба тағйирёбии иқлим пайваста чораҷӯӣ менамояд ва барои хизматрасониҳои иҷтимоӣ, таҳкими сармояи инсонӣ ва мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим таъкид менамояд.

Зимнан, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз қабули Қатъномаи махсуси Маҷмаи Умумии Созмони Милал зери унвони “Нақши зеҳни сунъӣ дар фароҳам овардани имконоти нав барои рушди устувор дар Осиёи Марказӣ” бо ибтикори Тоҷикистон ёдовар шуданд. Таъкид гардид, ки қатъномаи мазкур метавонад дар дастрасӣ ба Ҳадафҳои Рушди Устувор дар минтақаи мо нақши муассир дошта бошад.

Сафари кории Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба давлати Қатар шаҳодати сатҳи баланди эътимод ва ҳамкории созандаи миёни Тоҷикистону Қатар мебошад. Ин сафар ба таҳкими муносибатҳои стратегӣ ва рушди ҳамкориҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ миёни ду давлат мусоидат хоҳад кард.

Давлатзода Фарида – ходими хурди илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Яке аз масъалаҳои таъмини рушди устувор дар аксари давлатҳои ҷаҳон дар марҳалаи муосир, ин амалишавии кафолати раванди конститутсионализм тавассути таъмини волоияти меъёрҳои Конститутсия ба шумор меравад.

Раванди конститусионализм дар марҳалаи муосир ҳамчун низоми ақидаҳои конститутсионие мебошад, ки дар сатҳи Конститутсияи давлати миллӣ инъикос ёфта, зимни татбиқи ғояи волоияти қонун, дорои қувваи олии ҳуқуқӣ буда, нақши махсус доштани он ҳамчун ҳуҷҷати сиёсӣ-ҳуқуқӣ ифодаи худро пайдо мекунад. Инчунин, фаҳмиши дастаҷамъии муҳим дар принсипҳои сохтори конститутсиониро ифода мекунад. Дар марҳалаи муосир падидаи мазкур аз ҷониби ҷомеа ҳамчун омили муҳимми таҳкими давлати демократию ҳуқуқбунёд, ташаккули низоми ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд маънидод шуда, заминаи асосии танзими ҳуқуқии муносибатҳои ҷамъиятӣ гардидааст.

Конститутсияи давраи соҳибистиқлолии кишвар таҷрибаи таърихи давлатдории миллӣ, таҷрибаи конститутсионализми як зумра давлатҳои демократии рушдёфта, стандартҳои умумипазируфтаи ҷаҳонӣ дар самти таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ва идоракунии ҷомеаро ба инобат гирифта, омили муҳимми таъмини суботи ҷомеаи демократӣ ва рушди низоми ҳуқуқи ватанӣ гардидааст.

Конститутсияи кишвар барои бунёди давлатдории навин аҳаммияти таърихию ҳуқуқӣ ва сиёсӣ дорад. Бинобар ин, Ҷумҳурии Тоҷикистонро давлати демократию ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягонаю иҷтимоӣ эълон дошта, барои таҳкими рукнҳои давлатдорӣ, пойдории сулҳу ваҳдат, суботи сиёсӣ, амалишавии ҳадафҳои стратегии давлат, рушди низоми ҳуқии кишвар, таҳкими муносибатҳои байналмилалӣ, ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ, таъмини риояи ҳуқуқу озодиҳои инсону шаҳрванд ва муҳайё намудани фазои мусоид барои рушди озодонаи ҳар фард заминаи боэътимоди ҳуқуқӣ гузошт.

Дар сатҳи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон тамоми хусусиятҳои ҷаҳонии давлат, яъне мустақилияти давлат бо ҳама унсурҳояш, аз қабили ҳудуд, соҳибихтиёрӣ дар ҳалли масъалаҳои дохили давлатӣ, мақомоти олии ҳокимияти давлатӣ, худидоракунии маҳаллӣ, шаҳрвандӣ, қонунгузории мустақил, асъори миллӣ, қувваҳои мусаллаҳ ва ғайра мустаҳкам гардида, барои муносибати мутақобилаи давлат ва мақомоти давлатӣ бо ҷомеа ва ниҳодҳои он заминаи мусоиди ҳуқуқӣ ба вуҷуд оварда шудааст.

Аз соли 1991 то соли 2014 танҳо дар Қирғизистон 4 маротиба, Сербия 3 маротиба, Албания, Қазоқистон, Полша ва Туркманистон 2 маротиба конститутсияҳои нав қабул шудаанд. Дар баъзе давлатҳои дигар тағйироти конститутсионӣ аз 5 маротиба зиёд сурат гирифтааст. Масалан, дар муддати солҳои 1991-2014 ба конститутсияҳои Гурҷистон 14 маротиба, Венгрия 9 маротиба, Латвия 9 маротиба, Молдова 8 маротиба, Федератсияи Русия 5 маротиба, Туркманистон ва Ӯзбекистон 4 маротиба тағйиру иловаҳо ворид карда шудаанд.

Ин шаҳодати зуд-зуд ба миён омадани тағйирёбии ҷиддӣ дар ҳаёти ҷомеа ва ташаккули муносибатҳои ҷамъиятӣ мебошад. Тағйрёбӣ дар фазои ҳуқуқӣ ва таҷрибаи ҳуқуқтатбиқкунӣ инъикоси бевоситаи худро пайдо намуда, фарогирандаи тамоми паҳлуҳои ҳаёти ҷомеа мебошанд.

Инчунин, тағйрёбӣ дар конститутсия боиси тағйироти дахлдор дар қонун ва санадҳои зерқонунӣ мегардад. Аз ин рӯ, танҳо пас аз такмили чунин санадҳо ва татбиқи амалии онҳо тағйирёбии суратгирифта метавонанд ба муносибатҳои иҷтимоию иқтисодии мавҷуда таъсир расонанд.

Тағйироти конститутсионӣ ва натиҷаҳои муфиди аз он ба дастомада далели онанд, ки имрӯз раванди рушди конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба монанди дигар давлатҳои ҷаҳон ба қонуниятҳои ҷаҳонии зерин такя мекунад:

- демократӣ ва башардӯстонакунонии меъёрҳои Конститутсия;

- мустаҳкамгардонии асосҳои конститутсионӣ-ҳуқуқии самтҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии ҷомеа;

- такмили механизми мувофиқакунонии манфиатҳои қишрҳои мухталифи ҷомеа.

Вожаи «Конститутсия» дар Конститутсияи амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо тобишҳои мухталифи худ зиёда аз 35 маротиба мавриди истифода қарор гирифтааст. Таҳлили вожаи мазкур имкон медиҳад, ки паҳлӯҳои гуногуни ин падидаи ҳуқуқӣ муайян гарданд.

Конститутсия ин низоми меъёрҳои ҳуқуқиест, ки ҳамчун қоида қувваи олии ҳуқуқӣ дошта, муносибатҳои асосии ҷамъиятии байни шахс ва ҷамъият аз як тараф ва аз тарафи дигар асоси ташкили худ давлатро муайян мекунад. Конститутсия қонуни асосии давлат, санад қувваи олии ҳуқуқи дошта, ба тариқи махсус аз тарафи мақомоти махсуси ваколатдори давлатӣ дар раъйпурсии умумихалқӣ қабул карда мешавад.

Бояд қайд намуд, ки дар илми ҳуқуқи конститутсионӣ бештар вақт конститутсияро бо мафҳумҳои гуногуни зерин маънидод мекунанд:

- ҳуҷҷати сиёсӣ;

- конститутсияи моддӣ;

- конститутсияи расмӣ;

- конститутсияи ҳуқуқӣ ва ҳақиқӣ.

Маврид ба зикр аст, ки аввалин қабули конститутсияҳо аз солҳои 1787 то солҳои 1914, ки он зиёда аз 125 солро дар бар гирифтааст, ба ҳисоб меравад. Дар ин давра конститутсияҳои аввалини ҷаҳон дар ИМА соли 1787, Полша соли 1791, Фаронса соли 1791 қабул шудааст. Баъдтар, дар як қатор давлатҳои пешрафтаи Аврупо низ конститутсияҳо қабул карда мешаванд, Белгия соли 1831, Люксембург соли 1868, Олмон соли 1871, Шветсария соли 1874, Голландия соли 1887, Осиё: дар Япония соли 1889, Эрон соли 1906, Хитой соли 1912. Баъзе аз ин конститутсияҳо аз қабили конститутсияи Иёлоти Муттаҳидаи Амрико бо тағйироту иловаҳо то ҳол амал мекунанд.

Дар баробари Истиқлоли сиёсии Ҷумҳурии Тоҷикистон зарурати қабули Конститутсия пеш омад. Инчунин, Ҷумҳурии Тоҷикистон ба марҳалаи сифатан нави таърихи инкишофи худ ворид шуд. 6 ноябри соли 1994 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар раъйпурсии умумихалқӣ қабул гардид.

Бояд қайд намуд, ки қабули Конститутсия омилҳои иҷтимоию иқтисодӣ ва сиёсии ҷамъиятиро муайян менамояд, яъне шаклҳои моликият ва ташкили фаъолияти иқтисодӣ, муносибати шахс бо давлат ва муҳимтарин ҳуқуқу вазифаҳои онҳо, таносуби қувваҳо гурӯҳҳои иҷтимоии ҷамъиятиро дар низоми сиёсӣ аниқ сохта, таъйинот, вазифаҳо, таркиби дохилӣ ва сохтори мақомоти худидора дар маҳалҳо ва ҷамоатҳо инъикос менамояд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро аз ҷумлаи дастовардҳои бузурги мардуми Тоҷикистон, инчунин заминаи ҳуқуқии бунёди давлати соҳибистиқлоли тоҷикон, шакли ифодаи ҳуқуқии ормонҳои давлатдории миллӣ, ҳимояи ҳадафҳо ва манфиатҳои миллӣ, ҳисобидаанд.

Бинобар ин, дастовардҳоеро, ки тӯли 31 соли амали Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон насиби халқу давлати мо гардидааст, натиҷаи заҳмату талош ва заковати азими Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва халқи шарфманди тоҷик маҳсуб меёбад.

Бояд қайд намуд, ки қабули Конститутсия дар таърихи халқҳои ҷаҳон ҳодисаи хеле маъмул ва ибратомӯз мебошад. Зеро, он ҳанӯз соли 1787 дар ИМА қабул шуда буд. Дар Аврупо соли 1791 дар Фаронса қабул карда шудааст. Чунин санад дар Федератсияи Русия соли 1918 баъди ғалабаи Инқилоби бузурги сотсиалистии Октябр ба вуҷуд омад. Ба ин маънӣ, аввалин конститутсияи шӯравӣ дар даврони шӯравӣ Конститутсияи ИҶШС мебошад, ки дар асоси он конститутсияҳои дигари ҷумҳуриҳои шуравӣ таҳия шуданд.

Маврид ба зикр аст, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон 5 маротиба Конститутсия қабул карда шуда, 3 бор тағйироту иловаҳо ворид карда шуд. Ҳар яке онҳо талоботи замон буда, аҳаммияти таълимию тарбиявӣ ва илмӣ дорад. Имрӯз дар тамоми минтақаҳо, ташкилоту муассисаҳо ва ҷамъомадҳои гуногун омӯзиш, таҳлил ва хулоса бардориҳо аз Қонун ва ҳуҷҷатҳои дар рӯзҳои охир қабул карда шуда бо маром идома дорад.

Конститутсия санади муҳимми сиёсиву ҳуқуқӣ аввалин ҳуҷҷати сатҳи олии кишвар мебошад, ки аз ҷониби худи халқ тавассути баргузории раъйпурсии умумихалқӣ қабул ва эълон гардидааст. 6-уми ноябри соли 1994 дар райъпурсии умумихалқии баргузогардида Конститутсияи аввалини Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул гардид. Дастоварди бузург дар даврони Истиқлоли давлатӣ ин дар сатҳи Конститутсия эътироф гардидани ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд мебошад. Аз ин рӯ дар Конститутсия ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ба панҷ гурӯҳ тақсим мешавад:

- ҳуқуқҳои шахсӣ;

- ҳуқуқҳои сиёсӣ;

- ҳуқуқҳои иқтисодӣ;

- ҳуқуқҳои иҷтимоӣ;

- ҳуқуқҳои фарҳангӣ.

Конститутсия шоҳсутуни бахтномаи миллат ва тақдирсози имрӯзу фардои Ҷумҳурии Тоҷикистон ва миллати тоҷик маҳсуб ёфта, ҳифз ва риояи он ба ҳар як фард қарзи шаҳрвандӣ аст. Дар Конститутсия аввалин маротиба шакли идораи Ҷумҳурии Президентӣ якдилона пешбинӣ карда шуд. Инчунин, интихоби ин шакли идоракунӣ дар тӯли даврони соҳибистиқлолии мамлакат борҳо собит сохт, ки он ҷавобгӯи мақсаду мароми халқ буда, пешбаранда ва ташаккулдиҳандаи ғояву ақидаҳои миллӣ ва ҳифзкунандаи арзишҳову дастовардҳои мардумӣ мебошад.

Конститутсия санади воқеан таърихиву муқаддаси ҳар давлату миллат ва танзимкунандаи тамоми муносибатҳои муҳимми ҷомеа ба ҳисоб меравад. Табиист, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон муаррифии давлати мустақили Ҷумҳурии Тоҷикистон буда, бевосита муҳайёсозандаи ормонҳои деринтизори миллати соҳибтамаддуни мо маҳсуб меёбад. Дар марҳалаи муосир комил гуфта метавонем, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба эътибори коршиносони мутамаддини ҷаҳон ва созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ аз зумраи Созмони Милали Муттаҳид, Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо, яке аз намунаҳои беҳтарини Конститутсияҳои демократии ҷаҳонӣ ба шумор меравад.

Ҳамин тариқ, нақши Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро мавриди омӯзиш ва баррасӣ қарор дода, ба чунин натиҷагирӣ расидем.

- Конститутсия дар тӯли 31 соли арзи вуҷудаш барои устувор гардонидани пояҳои давлату давлатдорӣ, қонуният, волоияти қонун ва таъмини ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон хизмат карда, ҳамчун бахтномаи миллат, гувоҳномаи давлати соҳибистиқлол ва рисолаи тақдири кишвар буда, ба шарофати он Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар арсаи ҷаҳонӣ ҳамчун субъекти комилҳуқуқи муносибатҳои байналмиллалӣ, кишвари татбиқкунандаи сиёсати “дарҳои кушода” шинохтаанд;

- Омӯзиши таърихи Конститутсия барои пешрафти ҷомеа ва таъмини волоияти қонун, ҳамчун таҳлили гузашта сабақ меомӯзад ва дар ташаккули низоми ҳуқуқӣ, тарбияи ҳуқуқии ҷавонон, тақвияти фарҳанги ҳуқуқӣ, ташаккули давлати ҳуқуқбунёди демократӣ, давлати миллии тоҷикон, гуногунандешӣ дар давлати ҳуқуқбунёд нақши калидиро ифода мекунад;

- Конститутсияи соли 1994 шуури ҳуқуқии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба куллӣ дигаргун сохт ва насли нави ҳуқуқии замони истиқлоли давлатиро таҷассум мекунад, зеро аз ҷиҳати ҳуқуқӣ низоми нави мақомоти давлатиро муқаррар мекунад ва аз рӯи ҷанбаҳои ҳуқуқӣ, сиёсӣ ва иқтисодиву иҷтимои конститутсияҳои замони Шуравӣ фарқ дорад;

-Конститутсия моҳияти фарҳангию ахлоқӣ дорад ва рушди миллӣ ва ғоявии давлатдории тоҷиконро инъикос намуда, иштироки бевоситаи мардумро дар ҳаёти ҷомеа дар марҳалаи нави таърихии гузариш ба сохти демократӣ ва ҷомеаи озоди шаҳрвандӣ заминаи боэътимоди ҳуқуқӣ гузошт.

П. МУҲАММАДАЛИЗОДА, - мудири шуъба, н.и.и.

А. РАҲМОНЗОДА, - ходими пешбари илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, н.и.т.

(дар ҳошияи Суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Саммити Созмони Милали Муттаҳид оид ба рушди иҷтимоӣ аз 4 ноябри соли 2025 дар Давлати Қатар)

Суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Саммити Созмони Милали Муттаҳид (СММ) оид ба рушди иҷтимоӣ, ки 4 ноябри соли 2025 дар Давлати Қатар баргузор гардид, ҳамчун ҳуҷҷати муҳими сиёсӣ ва илмӣ арзёбӣ мешавад. Ин суханронӣ на танҳо дастовардҳои миллии Тоҷикистонро дар соҳаи ҳифзи иҷтимоӣ инъикос мекунад, балки пешниҳодҳои мушаххасро барои ҳалли мушкилоти ҷаҳонӣ, аз ҷумла тағйирёбии иқлим ва гузариш ба иқтисоди "сабз" матраҳ менамояд.

Яке аз нуқтаҳои марказии дар ин суханронӣ – қабули Стратегияи рушди ҳифзи иҷтимоии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040 мебошад. Ин санад ҳамчун "омили калидии ҳифзу таъмини суботи иҷтимоӣ ва баланд бардоштани сатҳи зиндагии шаҳрвандон" муайян гардида, ба рушди устувори иқтисодию иҷтимоӣ равона шудааст. Дар заминаи он, Барномаи миёнамуҳлати рушди кишвар барои солҳои 2026–2030 қабул мешавад, ки марҳилаи ниҳоии Стратегияи миллии рушд то соли 2030 буда, бо ҲРУ комилан ҳамоҳанг аст.

Таҳлил нишон медиҳад, ки ин стратегияҳо на танҳо ҳадафҳои миллӣ, балки уҳдадориҳои байналмилалиро иҷро мекунанд. Масалан, таваҷҷуҳи махсус ба таҳкими сармояи инсонӣ тавассути рушди маориф ва тандурустӣ зоҳир мешавад. Дар Тоҷикистон 8 барномаи давлатӣ ва 3 стратегияи дарозмуддат дар соҳаи маориф татбиқ шуда истодаанд. Ин равиш бо 3 ҲРУ (Таъмини ҳаёти солим ва беҳтар кардани некӯаҳволӣ барои ҳама дар ҳама синну сол) ва 4 ҲРУ (Таъмини таҳсилоти босифати фарогир ва одилона ва фароҳам овардани имкониятҳои таҳсил дар тӯли ҳаёт барои ҳама) мувофиқат мекунад. Ғайр аз ин, ҳамкории Ҳукумат бо ҷомеаи шаҳрвандӣ ҳамчун омили муҳим таъкид гардида, ки дар ду даҳсолаи охир беш аз 4,1 миллион ҷойи корӣ эҷод шудааст. Ин рақамҳо далели эмпирикии пешрафти иҷтимоӣ буда, бо 8 ҲРУ (Мусоидат ба рушди устувори иқтисодӣ, фарогир ва устувор, шуғли пурра ва самаранок ва кори арзанда барои ҳама) алоқаманданд.

Стратегияи рушди ҳифзи иҷтимоии аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040 аз 29 ноябри соли 2022, № 577 бо дарназардошти Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030, таҷрибаи аз амалисозии барномаҳои қаблӣ оид ба ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ андухташуда, таҳлили умумии вазъи кунунии соҳаҳои ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ва мутобиқи муносибати нави ҷомеаи ҷаҳонӣ ба масъалаҳои амалишавии Ҳадафҳои Рушди Устувор то соли 2030 таҳия гардида, ҳадафҳо ва самтҳои асосии сиёсати давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар низоми ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ то соли 2040 муайян менамояд. Ин ҳуҷҷате мебошад, ки дурнамои низоми ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ ва рушди минбаъдаи давлатро инъикос намуда, ба иҷрои дастуру супоришҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба тақвият бахшидани низоми ҳифзи иҷтимоӣ, аз он ҷумла ислоҳоти институтсионалӣ, таъмини рушди устувори кишвар, таъмини кафолатҳои иҷтимоии шаҳрвандон дар марҳилаҳои гуногуни зиндагӣ ва таҳкими адолати иҷтимоӣ дар ҷомеа нигаронида шудааст. Ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ яке аз самтҳои муҳим ва афзалиятноки сиёсати иҷтимоии давлат ба ҳисоб рафта, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои рушди устувори ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ ҳамчун яке аз омилҳои калидии баланд бардоштани сатҳи зиндагии шаҳрвандон, таъмини суботи иҷтимоӣ ва рушди устувори иқтисодию иҷтимоии кишвар тамоми тадбирҳои заруриро меандешад. Рисолати таҳия ва амалисозии банақшагирии стратегӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самти ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ ноил гаштан ба ҳадафҳои стратегии кишвар ва афзалиятҳои сиёсати иҷтимоии давлат, идома додани ислоҳоти соҳа бо мақсади коҳиш додани таъсири хавфҳои беруна ва дохилӣ, инчунин баланд бардоштани сатҳи некуаҳволии мардум мебошад. Ҳадаф ва вазифаҳои Стратегия асосан аз самтҳои афзалиятнок ва асосии фаъолият, ки дар Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030 дарҷ гардидаанд, инчунин аз ҳадафҳои стратегии Барномаи миёнамуҳлати рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021-2025 бармеоянд, аз ҷумла:

- такмили низом ва тартиби кор, ки барои ҳифз ва пешбурди ҳуқуқ ва манфиатҳои иҷтимоӣ ва иқтисодии шахсони алоҳида ва оилаҳои осебпазир дар тамоми ҷумҳурӣ мусоидат менамоянд;

- таҳкими заминаи моддӣ, тақвиятбахшии захираҳои инсонӣ ва зиёд намудани маблағгузории соҳаи ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ барои бартараф намудани осебпазирии иқтисодӣ ва иҷтимоии оилаҳои серфарзанд, одамони дорои маъюбият, пиронсолон ва гурӯҳҳои дигари аҳолӣ, ки бештар мубталои камбизоатӣ мебошанд;

- таъмини дастрасии кӯдакон ба муассисаҳои томактабӣ ва умуман таҳсилоти томактабӣ, инчунин рушду такомули барвақтии кӯдакон, баланд бардоштани шуғлнокии занон ва таъмини хизматрасонии иҷтимоии онҳо;

- таҳияи Консепсияи ислоҳоти низоми таъминоти нафақа барои марҳила ба марҳила гузаштан ба низоми пасандозии таъминоти нафақавӣ ва пай дар пай баланд бардоштани андозаи нафақа;

- ташаккули консепсия ва афзоиши ҳамзамони шумораи шуғли пурмаҳсул ва маҳсулнокии меҳнат, танзими равандҳои стратегии мухоҷирати шаҳрвандон ба хориҷи кишвар ва таъмини ҳифзи иҷтимоии самарабахш;

- таъмини дастрасии васеъ ба хизматрасониҳои иҷтимоӣ, даромад ва амнияти озуқаворӣ барои тамоми шахсон ва оилаҳои муҳтоҷ дар давоми марҳилаҳои гуногуни зиндагӣ;

- тақвият додани механизмҳои унвонии низоми расонидани кумакҳои иҷтимоӣ, рушди истеҳсоли маҳсулоти протезию ортопедии ватанӣ ва таъминоти маъюбон бо воситаҳои техникии тавонбахшӣ;

- гузаронидани таҳлили санадҳои меъёрии ҳуқуқии соҳа бо мақсади такмили санадҳои меъёрии ҳуқуқии амалкунанда ва таҳияи санадҳои меъёрии ҳуқуқии соҳавӣ, ки ба стандартҳои ҷаҳонӣ ҷавобгӯ буда, механизми мукаммалгардонии онҳо мебошанд. Дар баробари ин, тадриҷан ба низоми мавҷудаи хизматрасонии иҷтимоӣ ворид намудани унсурҳои нави замонавӣ ва инноватсионӣ, пешгирӣ намудани тамоюли афзоиши маъюбшавии аҳолӣ, аз ҷумла бемориҳои рӯҳӣ ва тақвият бахшидани фаъолияти шабакаи муассисаҳои табобатию пешгирикунанда ва комиссияҳои экспертизаи тиббию иҷтимоии мақомоти ваколатдори давлатӣ, рушди намудҳои гуногуни хизматрасониҳои иҷтимоӣ, аз ҷумла тавонбахшии тиббию иҷтимоӣ, кордармонӣ ва монанди инҳо дар муассисаҳои давлатии будубоши доимӣ ва марказҳои тавонбахшии маъюбон;

- андешидани тадбирҳои самарабахш барои ҳифзи иҷтимоии кӯдакони осебпазир ва таъмини шароити арзандаи оиладорӣ, ҳифз ва тавсеаи арзишҳои оила ҳамчун қисми ҷудонашавандаи низоми ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ;

- муайян намудани меъёри кормандони мақомоти маҳаллии ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ вобаста ба шумораи аҳолӣ дар шаҳру ноҳияҳои ҷумҳурӣ.

Самтҳои асосӣ ва нишондиҳандаҳои Стратегия вобаста ба се давраи зиндагӣ (ҳомиладорӣ, кӯдакию наврасӣ, синну соли қобили меҳнат ва давраи пиронсолӣ) тибқи арзёбии хавфҳо (сиёсӣ, иқтисодӣ, молиявӣ, иҷтимоӣ ва экологӣ) муайян мегарданд. Стратегия бо маблағгузории 333321570 сомонӣ аз буҷети давлатӣ ва 633310983 сомонӣ аз ҳисоби шарикони рушд таъмин мегардад. Манбаъҳои дар боло номбаргардида аз нуқтаи назари иқтисодӣ ва молиявӣ муайянкунандаи сарчашмаҳои асосӣ ва муҳим барои амалисозии Стратегия ба шумор мераванд. Аз ин рӯ, амалисозии Стратегия тибқи мақсад ва вазифаҳои рушди низоми ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ вобаста ба вазъи молиявию иқтисодии кишвар дар доираи маблағҳои пешбининамудаи буҷети давлатӣ ва манбаъҳои дигаре, ки қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон манъ накардааст, аз ҷумла ҷалби сармояи хориҷӣ, грантҳо, фондҳои башардӯстона ва донории созмонҳои байналмилалӣ анҷом дода мешавад.

Рушди фарогири иҷтимоӣ "амалҳои муштаракро дар сатҳҳои маҳаллӣ, миллӣ ва ҷаҳонӣ тақозо менамояд". Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон такид намуданд, ки: “Моро зарур аст, ки бо муттаҳид намудани талошҳо барои ҳамаи қишрҳои ҷомеа ва кулли мардумони ҷаҳон шароити одилонаи рушди иҷтимоиро фароҳам созем. Дар кори Саммити имрӯза, мо бояд якдилона иродаи муштараки худро барои суръат бахшидан ба татбиқи Ҳадафҳои рушди устувор таъкид намуда, ба рушди иҷтимоӣ ҳамчун яке аз ҳадафҳои калидии он таваҷҷуҳи хосса зоҳир намоем”. Ин андеша бо принсипҳои СММ ва 17 ҲРУ мувофиқ буда, таваҷҷуҳро ба рушди иҷтимоӣ ҳамчун ҳадафи калидӣ ҷалб мекунад.

Суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Саммити СММ намунаи барҷастаи интегратсияи сиёсатҳои миллӣ бо ҳадафҳои ҷаҳонӣ аст. Стратегияҳои ҳифзи иҷтимоӣ далелҳои мушаххаси пешрафти Тоҷикистонро нишон медиҳанд. Ин суханронӣ на танҳо дастовардҳои кишварро таъкид мекунад, балки зарурати ҳамкории ҷаҳониро барои ҳалли мушкилоти умумӣ матраҳ менамояд. Чунин равиш метавонад ҳамчун модел барои татбиқи ҲРУ хидмат кунад, ки дар ниҳоят ба таҳкими сулҳу субот ва рушди иҷтимоӣ мусоидат хоҳад намуд.

Сангинзода Дониёр Шомаҳмад - муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

“Конститутсия яке аз дастовардҳои муҳимтарини даврони Истиқлолияти давлатии кишвари мо мебошад” (Эмомалӣ Раҳмон).

Конститутсия - рамзи соҳибистиқлолии давлат, оинаи ҳуқуқии миллат ва пойдевори зиндагии осиштаи мардум аст. Рӯзи 6-уми ноябри соли 1994 барои миллати тоҷик аз рӯзҳои таърихӣ ва тақдирсоз аст, зеро маҳз дар ҳамин рӯз Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо иродаи халқи кишвар тавассути райъпурсии умумихалқӣ қабул гардид. Аз ҳамон давра Тоҷикистони азиз соҳиби қонуни асосӣ гардид, ки дар он пояҳои давлатдорӣ, ҳуқуқу озодиҳои инсон, шаҳрванд ва низоми идоракунии ҷомеа муқаррар шудаанд.

Пас аз ба даст овардани Истиқлолият 9-уми сентябри соли 1991, халқи тоҷик ба марҳилаи нави таърих ворид гардид. Ин рӯз оғози давлати озод, соҳибихтиёр ва мустақили тоҷикон буд, ки пас аз ҳазорсолаҳо зери ҳокимияти дигарон буд ва, ниҳоят бо ифтихор парчами худро баланд бардошт. Вале ба даст овардани роҳи истиқлолият осон набуд, зеро кишвар рӯзҳои душворию ҷанг ва нооромиро паси сар кард. Дар ҳамин айём роҳбаре пайдо шуд, ки миллатро аз парокандагӣ ва давлатро аз нобудӣ наҷот дод.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо хирадмандӣ, ҷасорат ва муҳаббати беандоза ба ватан тавонистанд сулҳу суботро барқарор намоянд. Бо роҳнамоии ӯ миллати тоҷик аз вартаи ҷанги дохилӣ раҳо ёфт ва дар масири созандагиву пешрафт қадам гузошт. Пешвои муаззами миллат бо қадамҳои устувор сиёсати хирадмандонаеро роҳандозӣ намуданд, ки дар маркази он инсон, ҳуқуқ ва ҳаёти шоистаи шаҳрвандон қарор дорад. Маҳз бо ташаббус ва роҳбарии ӯ Конститутсия чун санади муқаддаси давлатдории навин таҳия ва қабул гардид.

Бояд гуфт, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон на танҳо қонуни асосии давлат, балки санади ҳаётбахшест, ки дар он озодӣ, баробарӣ, адолат, соҳибихтиёрӣ ва ваҳдати миллӣ ҳамчун арзишҳои олӣ инъикос ёфтаанд. Он вазифаҳои муҳимми давлатро муайян намуда, роҳҳои таъмини ҳуқуқи инсон, ҳимояи моликият, манфиатҳои ҷомеа ва рушди тамоми соҳаҳои зиндагиро равшан месозад.

Чуноне сарвари давлат дар Паёми худ қайд менамоянд, (соли 2022) “Вазифаи муққадаси ҳар яки мо дар он аст, ки меъёрҳои Конститутсияро эҳтиром ва пос дорем... Мо вазифадорем, ки барои худ ва фарзандонамон зиндагии шоиста муҳайё намоем ва ба наслҳои оянда давлате обод ва тараққикарда ба мерос гузорем”.

Дар ҷомеаи имрӯза Конститутсия нақши калидӣ дорад. Он барои ҳар як шаҳрванд кафили адолат, оромӣ ва зиндагии шоиста мебошад. Маҳз дар асоси Конститутсия имрӯз Тоҷикистон бо қадамҳои устувор пешрафт мекунад иқтисодиёти кишвар ҳам рушд мекунад, сатҳи зиндагии мардум боло рафта, мактабу донишгоҳҳо, беморхонаҳо, роҳу пулҳо тараққиёти саноат ва иншооти нави замонавӣ сохта мешаванд. Ҳамаи ин самараи татбиқи қонунҳои асосии кишвар аст, ки бар пояи Конститутсия қабул ва амалӣ мешаванд.

Бояд қайд кард, ки дар замони осоиштаи имрӯза яке аз муассисаҳои муҳим ва бонуфузи кишвар – Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон нақши созанда ва илмиро иҷро мекунад. Академия чун маркази илму фарҳанг ва маданияти миллӣ фаъолият дошта, бо дастгирии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба як муассисаи пешсаф дар кишвар табдил ёфтааст. Олимони варзида, ва муҳаққиқони ҷавон дар таҳқиқи масъалаҳои илму маориф, фарҳанг ва сиёсати давлат саҳми арзанда доранд.

Дар назди Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон шуъбаи кор бо мактаббачагон (Академияи хурди илмҳои Тоҷикистон)-и Раёсати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон фаъолият мекунад, ки ҳадафаш тарбия намудани насли ҷавон ва хонандагон дар рӯҳияи ватанпарастӣ ва муҳаббат ба Ватан аст. Хусусан, бахши ҳуқуқшиносии ин шуъба бо ҷалби наврасон ба омӯзиши қонун, ҳуқуқ ва асосҳои давлатдорӣ машғул мебошад. Ин шуъба хонандагонро ба эҳтиром ба Конститутсия, риояи қонун ва масъулияти шаҳрвандӣ тарбия мекунад, то дар оянда мутахассисони барҷаста ва ватандӯст барои кишвар омода шаванд.

Эҳтиром ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон нишонаи фарҳангӣ, ҳуқуқӣ ва худшиносии миллӣ мебошад. Ҳар як шаҳрванди кишвар бояд қонуни асосии худро бишносад, ба он арҷ гузорад ва дар амал татбиқ намояд. Танҳо дар зери сояи қонун ва адолат давлат обод мешавад, ҷомеа рушд мекунад ва миллат пеш меравад.

Мо шаҳрвандони Тоҷикистони соҳибистиқлол, бояд ба қадри ин оромиву осоиштагии бебаҳо ва муҳити сулҳомез бирасем. Ватан мисли модар муқаддас аст ва ҳифзи он қарзи ҳар як инсон аст. Наврасону ҷавононро мебояд, ки пайрави содиқу огоҳ ва меҳандӯсти Пешвои муаззами миллат бошанд, то бо донишу меҳнат ва садоқат ба қонун, ободии ин сарзамини биҳиштосо идома ёбад.

Хулоса, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки аз иродаи пок ва муҳаббати бепоёни мардум ба Ватан сарчашма мегирад, барои ҳар як шаҳрванд чун чароғи равшани умеду боварӣ хизмат мекунад. Он пояи устувори сулҳу субот, ваҳдати миллӣ ва саодати мардуми кишвар мебошад.

Конститутсия – чароғи равшани мо,

Нишону сулҳу ваҳдати миллати мо.

Салимов Аҳмадҷон - мутахасиси шуъбаи кор бо мактаббачагон (Академияи хурди илмҳои Тоҷикистон) Раёсати АМИТ