Наврӯз — яке аз қадимтарин идҳои тоҷикон ба шумор меравад. Тавре, ки дар китобҳои таърихӣ омадааст аввалин касе, ки ӯро ҷашн гирифт, шоҳи форсҳо бо номи Ҷамшед буд.
Мутобиқи тақвими аҷдодиамон ва низоми ҳаракати сайёраҳо 21-уми март ҳудуди шабу рӯз баробар шуда, рӯзи аввали баҳор, Наврӯз фаро мерасад. Иди Наврӯз бо ташабусс ва сайю кӯшиши Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва бо Қарори Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид ба як иди ҷаҳонӣ табдил ёфта, ба унвони иди баҳор ва эҳёи табиат дар кулли кишварҳои Осиёи Марказӣ ҷашн гирифта мешавад.
Иди Наврӯз дар Тоҷикистон бо руҳи сиёсӣ доир карда, ба таври расмӣ ҳар сол 21-24 март ҷашн гирифта мешавад, ки расман рӯзҳои истироҳатӣ мебошанд.
Бо таваҷҷуҳ ба ин, ки мардумони Осиёи Марказӣ равобити хуби таърихӣ доштанд, ҷашни Наврӯз дар миёни кишварҳои туркзабонӣ минтақаи Осиёи Миёна, ба вижа Узбекҳо, Кирғизҳо, Қазоқҳo ва Туркменҳо низ дар натиҷаи равобити фарҳангӣ, иҷтимоъӣ ва иқтисодӣ ва мавқеъи ҷуғрофиёӣ густариш ёфтаааст.
Ҳоло, ки дар шаҳрҳои марказӣ, Самарқанд, Бухоро, Насаф, Термeз, Деҳнав, ки мардуми Тоҷик аз қадимулайём сукунат доранд ва мардуми таҳҷоии ин мантиқ тоҷик ҳастанд, сунат ва анъаноти Наврӯз ҳифз шуда, мардуми ӯзбек низ бо чунин расм аз наврӯз таҷлил ба амал меоранд. Дар манотиқи мухталифи Ӯзбекистон ҳамчун ғизои наврӯзӣ саману ё суманак, омода карда мешавад ки мардуми ин кишвар сумалак мегӯянд.
Калимаи «Наврӯз» маънои «Рӯзи нав» дорад. Ин иди баҳор, якум рӯзи соли нав, баробарвақтии байни рӯзу шаби баҳор мебошад. Дар ҳар як шаҳру деҳот ин идро одамон бо расму русуни гуногун ҷашн мегиранд.
Қадимтарин манбаъи иди Наврӯз — ин китоби муқаддаси зардуштиён «Авесто» мебошад. Решаи аниқ аз қадимтарини таърихӣ то 3000 сол пеш аз милод рост меояд. Таърихи гузаштаи Наврӯз, чи хеле, ки дар «Наврӯзнома» (Китоби Наврӯзии) Умари Хайём дар давраҳои таърихи шоҳигарии форсҳои давраи Пешдодиён, дар «Шоҳнома» гузоштаи ин ид алоқа бо шоҳигарии Ҷамшед пайвастагӣ дорад.
Чӣ тавре, ки маълум аст, дар 21 март дар баҳор шабу рӯз баробар шуда, ба 12 соати тақсим мешавад. Вақте, ки Ҷамшед тахти тилогини худро сохт (аз рӯи достон якумин тахти дар таърихи одамизот вуҷуд дошт) дар вақти баромади офтоб дар кӯҳи баланд бардошта ва тилло дар нурҳои офтоб ҷилло дода, равшанӣ мисли офтоб медод. Ин рӯзро Наврӯз номиданд, ва ҳамчун аввалин соли нав ҷашн мегирифтанд. Дар «Наврӯзнома» гуфта шудааст, ки Ҷамшед ин рӯзро Наврӯз номида, ӯро ба расму оин дохил кард. Шоҳону одамон ин идро ҷашн мегирифтанд. Дар ин мероси халқӣ ҳамчун бузкашӣ, пойга, гуштини паҳлавонҳо, тухмзанак, буҷулбозӣ ва арғамчинбозӣ мекунанд.
Аҳамияти калон барои ороиши дастархони идона ҳатман хӯрокворӣ гузошта мешавад. Таомҳое, ки бо ҳарфҳои «С» ва «Ш» сар мешавад гузошта мешуд. Ҳамчун қойда дар ид 2 намуди дастархон оро дода мешавад: Ин «Ҳафтсин» ва «Ҳафтшин» мебошад. Дар алифбои форсӣ «Син» ва «Шин» ҳарфҳои «С» ва «Ш» мебошад. Дар дини зардуштӣ ва исломӣ рақами 7-ро ҳамчун рақами муқаддас мешуморанд.
Эҳёи Иди Наврӯз ин яке аз рисолатҳои асосии мардуми тоҷику форсзабон мебошад, ки тавассути худшиносии таърихӣ дар гунбази ҳозиразамонаи сиёсӣ ба рушди ҷомеаи кишвари маҳбубамон мусоидат намуда, ҳамчун ситораи раҳнамо дурахшон мебошад ва ҳар як фарди соҳибақл ва ватандӯст бояд кӯшиш ба харч диҳад, ки ин рисолат дар наслҳои ояндаи миллат боз ҳам пурзӯр гардад.
Директори Маркази инноватсионии биология ва тибби АМИТ, д.и.б., дотсент Сатторов Ҷ.С.