Skip to main content

2212Вақте, ки сухан дар бораи табиб, риёзидон, табиатшинос, ва кимиёдони Форс-Тоҷик меравад, пеши назари мо симои ин шахси бузург - Закариёи Розӣ ҷилвагар мегардад.

Абӯбакр Муҳаммад ибни Закариёи Розӣ дар шаъбони соли 251 ҳиҷрии қамарӣ баробар ба соли 865 мелодӣ дар шаҳри Рай (номи ин шаҳр низ дар Авесто оварда шудааст), ки он вақт маркази илму ирфон ба ҳисоб мерафт дар оилаи Косиб чашм ба дунёи ҳасти кушод, ки бо мурури замон ва гузашти айём ҳамчун симои беназир дар соҳаҳои гуногуни илм махсусан кимиё, тиб, фалсафа ва риёзиёт шинохта шуд. Даврони кӯдакӣ ва ҷавонии худро ӯ дар оғуши зодгоҳаш мегузаронад. Аз даврони кӯдакӣ ба илм майлу рағбати беандоза дошту дар навохтани асбобҳои мусиқӣ тавоно буд.

Муддате ба заргарӣ ва сипас ба илми кимиё руй меоварад. Ҳангоми озмоиши маводҳои кимиёвӣ аз чашм осеб дида баъдан ба омӯзиши илми тиб мепардозад. Ба ҳамин мазмун чунин ишоратест: “Наздикӣ ба оташ ва бӯйҳои тунд чашми ӯро маъюб сохт ва ӯ ба сӯи муолиҷа ва мудово ва сипас ба илми пизишкӣ кашонид”. Аз ин рӯ мегӯянд, пизишке ки Розӣ ҷиҳати дармон ба ӯ муроҷиа карда буд, панҷсад динор талаб кард ва Розӣ ночор онро таҳия ва пардохт ва бо худ гуфт: “Кимиёи воқеӣ илми тиб аст, на он ки ту бад он машғулӣ”. Аз он замон ӯ ба омӯзиши илми тиб бештар пардохт.

Розӣ барои омӯзиши бештари илми тиб ба мадрасаҳои пешрафтаи он замон-Бағдод сафар кард ва дар бемористони Мӯътазидӣ халифаи Аббосӣ ба ҷойгоҳи нахусти пизишкӣ даст ёфт. Розӣ баъд аз марги Мӯътазидӣ дубора ба зодгоҳаш Рай баргашт ва то охири умраш ба мударизӣ ва табобати беморон пардохт.

Закариёи розӣ аз аввалин олимонест, ки кимиё ва тибро дар асосҳои таҷрибавӣ ва илмӣ такя додааст. Ӯ зиёда аз 200 асар таълиф намудааст, ки бисёри онҳо ба илми кимиё, тиб ва наботот бахшида шудаанд. Инчунин Розӣ аввалин нафарест, ки кислотаи сулфат (шураи сӯзанда) ва спиртро (этанол) аз ҷиҳати кимиёвӣ ба таври возеҳ шинохта ва тасвир намудааст. Ӯ технологияи тозакунии моддаҳоро, аз ҷумла тавассути дистиллятсия ва сублиматсия инкишоф додааст. Аз машҳуртарин китобҳои Ӯ:

“Ал-Ҳовӣ” (Комил дар тиб) – як энсиклопедияи бузурги тиббӣ аст, ки тамоми маълумотҳои тиббии замони худаш ва пешинагонро гирд оварда буд. Ин асар соли 1279 ба забони лотинӣ тарҷума ва дар соли 1486 нусхаи чопии он дастраси аврупоиён гардид. Аз ин рӯ ӯро дар аврупо бо номи “Abubater” ё “Razes” низ мешинохтанд. Ин китоб барои олами тиб ҳамчун дастури аввлиндараҷа маҳсуб меёфт.

“Китоб-ул-Мансурӣ” (“Китобу-т-тиб ул-Мансурӣ”)– ба шоҳ Мансур бахшида шудааст ва дорои маълумоти муҳим дар бораи бемориҳо ва табобати онҳо мебошад.

Аввалин тавсифи клиникии олудагии гулӯ “дифтерия” ва фарқи байни бемориҳои сироятии мисли сурхча ва гулузор низ ба ӯ мансуб аст.

“Китоб-ул-асрор” – дар ин китоб бештар оид ба омӯзиши таркиби решаи наботот маълумот дода шудааст.

- “Китобу-л-сирил-асрор” - ин китоб дар тарҷумаи Ҳасаналии Шайбонӣ ба забони форсӣ (ҳаҷмаш 630 саҳифа) буда, аксари матни онро маълумоти кимиёӣ ташкил медиҳад.

Закариёи Розӣ дар натиҷаи омӯзишҳои зиёди маъданҳо роҳҳои омӯзиши омехтаҳҳои тиллодорро ба воситаи зарфҳо ва таҷҳизотҳои гуногуни кимиёӣ дар озмоишгоҳ низ шарҳ додааст.

Закариёи Розӣ дар муқаддимаи “Китоб-ул-асрор” дар хусуси асрори пинҳон кардаи файласуфони гузашта: Оғосозимус Ҳирмиз, Аристотелис, Холид ибни Язид ва Ҷобир ибни Ҳайён маълумоти кофӣ додааст, ки моҳияти он маълумотҳо ба дониста гирифтани се маърифат вобаста аст.

1. Маърифати ақоқир, яъне дар бораи адвия;

2. Маърифати олот;

3. Маърифати таҷриба.

Дар навбати худ Закариёи Розӣ маърифати ақоқирро ба се навъ тақсим кардааст:

1. Минералӣ - яъне хокӣ, маъданӣ, ки марбут ба гурӯҳи унсурҳои ғайриӯзвӣ мебошад.

2. Набототӣ;

3. Ҳайвонотӣ.

Навъи набототӣ ва ҳайвонотӣ марбути гурӯҳи ӯзвианд. Бар асоси тафаккури худ Закариёи Розӣ дар натиҷаи омӯзиши маводҳои табиӣ онҳоро ба ду гурӯҳ тақсим кардааст, ки якеро арвоҳ ва дигареро аҷсод номидааст, ки маънои рӯҳ ва ҷисм ё ҷасадро дорад. Ин тарзи табақабандӣ ба он сабаб пайдо гаштааст, ки дар он замон ҷудосозӣ ба филизот ва ғайри филизот набуд. Бинобар ин Закариёи Розӣ ба сабаби нармӣ, ҷоришавӣ ва қобилияти табхир доштани баъзе мавод онҳоро арвоҳ ва маводи дигарро ба иллати ҷомид зудгудохтанашаванда-аҷсод номидааст.

Арвоҳ (ҷамъи рӯҳ), яъне маводи нарм ва табхиршаванда, ки чаҳоранд: Симоб (дар забони арабӣ зайбиқ), Навшодир (инчунин нӯшодир), Сулфур (дар забони арабӣ кибрит ва ба форсӣ бошад гӯгирд) ва Арсен (дар забони арабӣ зарниҳ).

Аҷсод (ҷамъи ҷасад), яъне маводи ҷомид ва ҷисмӣ, табхирнашаванда, ки инҳоянд:

Нуқра (рамзи кимиёӣ Аq, дар забони арабӣ физат, ё ин ки сим мегӯянд), тилло (рамзи кимиёӣ Аu, дар забони арабӣ заҳаб, зар мегӯянд), Сурб (рамзи кимиёӣ Pb дар забони арабӣ расос ва дар забони тоҷикӣ қӯрғошим мегӯянд), қалъагӣ (рамзи кимиёӣ Sb, дар забони арабӣ қасдир мегӯянд), оҳан (рамзи кимиёӣ Fe, ба арабӣ ҳадид мегӯянд) ва мис (рамзи кимиёӣ Сu, дар забони арабӣ нухос меӯянд).

Дар дунё то нимаи аввали асри XIX дар соҳаи кимиё танҳо таълимоти Розӣ истифода мешуд. То он замон дар кимиё моддаҳоро аз рӯи пайдоишашон ба се гурӯҳ: минералӣ, набототӣ ва ҳайвонотӣ ҷудо карда алоҳида-алоҳида меомӯхтанд.

Кашфиёт ва саҳми ӯ дар рушди илм беназир аст, аз ҷумла:

- Сохтани таҷҳизотҳои кимиёӣ ва тиббӣ;

- Гузаронидани таҷрибаҳо барои исботи илмӣ;

- Ҷудо кардани спирт аз шароб ва истифодаи он барои антисептик (гулӯзиндонак сулфаи кабуд, кузоз);

- Шиносоии бемориҳои сироятӣ ва тарзи паҳншавии онҳо;

- Таълимоти ахлоқӣ дар заминаи тиб, ки таъкид бар инсонгароӣ ва навозиши беморон мекард.

Табиатшинос, файласуф, риёзидон, табиби мушкилкушо, кимиёгари маъруф Закариёи Розӣ дар охири умри худ нобино ва дасташ аз кор монда дар байни соли 320 ҳиҷрии қамарӣ баробар ба 25 октябри соли 925 -и мелодӣ аз олами ҳасти чашм пӯшад.

Ҳабибуллоев Суҳайлӣ Субҳонқулович, ходими илмии озмоишгоҳи

“Геохимия ва химияи таҳлилӣ ” Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ