Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои такомули илми биология басо мувофиқ арзёбӣ мегардад ва саҳифаҳои навинро дар ин ҷода во намуда, онро ба самти тозаву пурсамари рушди кишвар ворид сохт. Дар даврони истиқлолият дар институтҳои таҳқиқотӣ ва донишгоҳҳо равияҳо ва ихтисосҳои нав ба нав ба роҳ монда шудаанд, ки мутахассисони сатҳи баландро тарбия менамоянд.

Сатҳи пешрафти илми биология дар ҷаҳон бо суръати кайҳонӣ пеш меравад. Дар тӯли 20-30 соли охир тағйироти аҳамиятнокии асбобу анҷоми методӣ ва методологӣ дар тадқиқоти биология истифодашаванда ба амал омадааст.

Имкони бақайдгирии ҷараёнҳои электронӣ (июнӣ) дар мембрана тавассути молекулаҳои тоқи сафедавӣ, гузаронидани таҳлили микромиқдории моддаҳо дар ҳуҷайра ва бофтаҳо, бақайдгирии пешазҳаётии раванди дохилиҳуҷайравӣ, аз ҷумлаи экспрессияи генҳои алоҳида, пайванд ва ҷудо кардани элементҳои ситоскелет, интиқоли сафедаҳо ва ионҳо пайдо шуд. Аз худ намудани донишҳои асри нав дар тадқиқотҳои биологӣ, асосан аз ҳисоби истифодабарии методҳои биологияи молекулявӣ ва системавӣ мегузарад.

Дар солҳои 2000 дар илми растанишиносӣ ҳодисаи калидӣ ба амал омад: геноми (Arabidopsis thaliana L.) пурра рамзгузорӣ шуд. Дар солҳои гузашта геноми шолӣ ва юнучқа, сафедор ва ҷойҷуворӣ, ангур ва ҷуворимакка, афлесун ва мандарин, какао ва қулфинай, себ ва бангдона (канаб) сиквениронда шудаанд. Аз худ намудани геномҳои гандум, картошка, ҷав, нилуфар, помидор, маниока ва нахли харбуза ба анҷом расида истодааст. Биология ба давраи инкишофи баъдигеномӣ (postgenomics world of science) гузашта истодааст. Дар ин давра тадқиқотҳое омада истодаанд, ки бо сиквениркунии геном ва сафедаҳо оғоз ёфта, бо муайяннамоии вазифаи генҳои алоҳида, сафедаҳо ва метаболитҳо ва пайдоиши эволютсионии онҳо ба анҷом мерасанд. Ба сифати маркази ҳама ин тадқиқотҳо “ахбор оид ба сиквенси геном” хизмат мекунад. Маҳз он асосро барои таҳлили раванди дар дараҷаи гуногун: биохимиявӣ, генетикӣ, танзимӣ, ҳуҷайравӣ, организмӣ ва эволютсионии дар организм ба амал меомадаро медиҳад.

Замоне, ки маълумот оид ба сиквенсҳои пурраи геномҳо пайдо шудаанд, илми нав – геномика ба вуҷуд омад, ки таркиби нуклеотидии геном, принсипҳои фаъолияти генҳои алоҳида, маҷмӯи онҳо ва эволютсияи геномро меомӯзад. Мақсади геномика ба муайяннамоии он, ки чи гуна ҳуҷайраҳо дар организми бисёрҳуҷайра, дорои генҳои монанд буда, ин хел бофтаҳо ва узвҳои гуногунро ҳосил мекунад, ки дар баробари он махсусияти хоси сохторӣ ва функсионалиро дорост.

Имконияти дар як вақт таҳлилнамоии алоқамандии тамоми КРНм (транскрипт) ва сафедаҳо (протеомҳо) ба вуҷуд меояд, ки махсусияти функсионалии ҳуҷайра ва бофтаҳои хос ё узвро дар зинаи муайяни онтогенез вобаста ба шароити муҳит муайян мекунад. Бошиддат методҳои таҳлили метаболом – алоқамандии тамоми метаболитҳои ба ҳуҷайра, бофта ё узв дар зинаи муайяни онтогенез вобаста аз шароити муҳит амалӣ шуда истодаанд. Дар айни замон садҳо мақолаҳо дар соҳаи протеомика ва метаболомикаи растаниҳо чоп шуда истодаанд. Баъд аз гирифтани маълумот доир ба молекулаҳои алоҳида, ки протеом ва метоболоми ҳуҷайраро ба вуҷуд меоранд, қадами минбаъда бобати ташкилдиҳии тасвири пурраи сохторӣ ва функсионалии раванди ҳуҷайравӣ ба ҳисоб меравад. Дар ин ҳолат ҳатман масъалаҳои фаҳмиши принсипҳои идоранамоии физиологияи ҳуҷайра, рамзкушои механизмҳои реаксияҳои ҷавобии он ба ангезандаҳои берунӣ ва дохилӣ ва инчунин мураттаб намудани “технология”-и коркард ва нигоҳдории ахбори ба вуҷуд меояд.

Инкишофи саноати кишварҳо даҳҳо миллиард маблағро дар тадқиқотҳои фундаменталӣ ва амалӣ дар соҳаи технологияҳои баланди биологияи муосир ва маблағи калонро дар истифодабарии таҷрибавии он сарф мекунанд. Дар аҳамиятнокӣ ва масштабии тадқиқот дар соҳаи биология аз он шаҳодат медиҳад, ки танҳо 4 соли охир дар кишварҳои саноаташ инкишофёфтаи ҷаҳон (ИМА, Англия, Япония, Германия, Фаронса) дар технологияҳои информатсионии ба биологияи молекулярӣ, генетика, биотехнология, тиб, биология хоҷагии қишлоқ равонашуда зиёда аз 30 миллиард доллар сармоягузорӣ мешавад. Дар ИМА масраф ба тадқиқотҳои биологӣ дар замони муосир то 50%-и тамоми сармоягузориҳо дар илмро ташкил медиҳад.

Мотиватсияи онҳо – ин бехатарии миллии дилхоҳ кишвар аз соҳиб будани технологияи баланди биологияи муосир ва истифодабарии амалии онҳо дар саноат, нигоҳдории тандурустӣ, соҳаҳои иҷтимоӣ ва демографӣ, нигоҳбинии муҳити атроф, истеҳсоли маҳсулоти ғизоӣ вобастагӣ дорад. Дар баробари ин нақши муҳими қатъиро дар биологияи муосир биологияи системавӣ ва информатсионӣ мебозад.

Биологияи информатсионӣ ба шумораи технологияи баланди биологияи муосир дохил мешавад ва асосҳои информатсионӣ – компютерӣ ва назариявии генетика ва селексия, генетика ва биологияи молекулярӣ, муҳандиси генетикӣ ва сафедавӣ, биотехнология, генетикаи тиббӣ, генодиагностика, генотерапия ва экологияро таъмин мекунад.

Боиси ифтихор аст, ки дар ҷумҳуриамон баъди истиқлолияти давлатӣ озмоишгоҳҳои беҳтарин аз он ҷумла маркази экологии Осиёи Марказӣ ва озмоишгоҳи организмҳои аз ҷиҳати генетикӣ тағйирдодашуда фаъолияти худро дар ҷодаи илм давом дода истодаанд.

Бо дастгирии Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Хушвахтзода Қ.Х. озмоишгоҳи нави биотехнология харидорӣ карда шуд, ки ин барои дар сатҳи баланд гузаронидани корҳои илмӣ-тадқиқотӣ ва пешрафти кори Шуъбаи илмҳои биология дарак медиҳад. Мутахассисони ҷавони Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар зинаи магистратура, докторантураи РhD кор ва фаъолият мекунанд дар соҳаи илми биология метавонанд дар сатҳи баланд корҳои илмӣ-тадқиқотии худро дар озмоишгоҳи АМИТ иҷро намоянд.

Мирзораҳимзода А.К. доктори илмҳоибиологӣ, ноиби президент Раиси Шуъбаи илмҳои биологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон