Фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ соли 1991 рӯйдоди бузурги геополитикӣ гардид, ки ба пайдоиши понздаҳ давлати нави соҳибистиқлол дар саҳнаи байналмилалӣ овард. Раванди ташаккули онҳо ҳамчун субъектҳои ҳуқуқи байналмилалӣ хусусияти мураккаб дошт ва на танҳо ташаккули дохилидавлатиро, балки қонунияту эътирофи байналмилалиро низ тақозо менамуд. Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки марҳилаи мураккаби низоъи дохилисиёсиро аз сар гузаронд, барои таҳлили робитаи ҳуқуқи миллӣ ва ҳуқуқи байналмилалӣ дар раванди соҳибихтиёри он ҳамчун ҳолати махсуси таърихӣ - ҳуқуқӣ арзёбӣ мешавад.

Аз ҳамин ҷиҳат, зарурати таҳлили назариявии механизмҳои ҳуқуқӣ-байналмилалии ташаккули давлатдорӣ дар фазои пасошӯравӣ, инчунин ҷанбаҳои амалии татбиқи соҳибихтиёрии Тоҷикистон дар шароити хатарҳои ҷаҳонии муосир, мавзӯи муҳим ва саривақтии илми ҳуқуқшиносии ватанӣ мебошад.

Раванди ташаккули истиқлолияти давлатии Тоҷикистон бо такя ба меъёрҳои асосии ҳуқуқи байналмилалӣ аз марҳилаҳои зайл иборат аст: асосҳои дохилидавлатӣ ва байналмилалии ҳуқуқии эълони истиқлолият; аҳамияти эътирофи байналмилалии соҳибихтиёрии Тоҷикистон ва қабул гардидани он ба узвияти СММ; бастани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон; масъалаҳои вориси ҳуқуқии Тоҷикистон нисбати шартномаҳо, сарҳадҳо, қарзҳо ва дороии Иттиҳоди Шӯравӣ; нақши иштироки Тоҷикистон дар созмонҳои байналмилалӣ барои таҳкими мақоми соҳибихтиёрӣ.

1. Эълони истиқлолият: аз санади дохилидавлатӣ то принсипи худмуайянкунӣ. Заминаи асосии ҳуқуқӣ барои хориҷшавии ҷумҳуриҳои иттифоқӣ аз ҳайати ИҶШС принсипи эътирофшудаи ҳуқуқи байналмилалӣ - ҳуқуқи халқҳо ба худмуайянкунӣ гардид, ки дар моддаи 1 Оинномаи СММ ва дар моддаи 1 Паймони байналмилалӣ оид ба ҳуқуқҳои шаҳрвандӣ ва сиёсӣ, инчунин дар Паймони байналмилалӣ оид ба ҳуқуқҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии соли 1966 мустаҳкам шудааст.

Дар асоси ҳамин ҳуқуқ, Шӯрои Олии Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон 9 сентябри соли 1991, Қарори №392 «Дар бораи эълони истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон»-ро қабул намуд. Ин амал, ки аввалинсанади ҳуқуқи дохилидавлатӣ буд, аҳамияти бузурги байналмилалӣ-ҳуқуқӣ дошт, зеро эъломияи расмӣ дар бораи нияти баромадани Тоҷикистон ба арсаи байналмилалӣ ҳамчун субъекти соҳибихтиёр ба ҳисоб мерафт.

Барои ба даст овардани мақоми пурраи байналмилалӣ-ҳуқуқӣ эълони истиқлолият кофӣ нест. Лозим аст давлати нав ба меъёрҳои давлатдорӣ, ки дар Конвенсияи Монтевидео оид ба ҳуқуқу уҳдадориҳои давлатҳо (1933) омадааст: аҳолии доимӣ, ҳудуди муайян, ҳукумат ва қобилияти ворид шудан ба муносибатҳо бо дигар давлатҳо, мутобиқ бошад. Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳатто дар марзҳои собиқи ҷумҳурӣ ба ҳамаи ин меъёрҳо ҷавобгӯ буд.

2. Эътирофи байналмилалӣ ҳамчун омили асосии қонуният. Дар ҳуқуқи байналмилалӣ эътирофи давлатҳои нав ҳамчун амалест, ки дигар давлатҳо пайдоиши субъекти нави ҳуқуқи байналмилалиро тасдиқ намуда, омодагии худро барои ворид шудан ба муносибатҳои расмӣ бо он изҳор мекунанд. Раванди эътирофи Тоҷикистон марҳила ба марҳила сурат гирифт:

1) Эътирофи аввал аз ҷониби дигар ҷумҳуриҳои собиқи Шӯравӣ дар доираи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ) ба даст оварда шуд;

2) Қадами муҳимтарин пазируфтани Тоҷикистон ба Созмони Милали Муттаҳид гардид. Бар асоси Қарори Шӯрои Амнияти СММ № 741 (1992) ва Тавсияи Маҷмааи Умумии СММ № 46/225 аз 2 марти соли 1992 Ҷумҳурии Тоҷикистон узви СММ пазируфта шуд.

Ин қадам аҳамияти ҳалкунанда дошт. Узвият дар СММ тасдиқи умумии соҳибихтиёрии давлат мебошад ва маънои онро дорад, ки истиқлолияти кишвар аз ҷониби тамоми ҷомеаи ҷаҳонӣ эътироф шудааст (de jure). Пас аз он, Тоҷикистон аз ҷониби давлатҳои қитъаҳои гуногун ба таври васеъ эътироф гардида, муносибатҳои дуҷониба ба роҳ монда шуданд.

3. Анҷоми ҷанги шаҳрвандӣ ва бастани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон. Дар оғози истиқлолият (солҳои 90-уми асри ХХ) Тоҷикистон ба ҷанги шаҳрвандӣ рӯбарӯ гардид. Дар ин ҷо саҳми арзишманди Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро бояд махсусан таъкид кард, ки маҳз бо талошҳои бевоситаи Ӯ ҷанги шаҳрвандӣ хотима ёфт.

Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 16 ноябри соли 1992 рӯйдоди муҳими таърихӣ гардид, ки ҷанги шаҳрвандиро поён гузошт, заминаи бозгашти гурезаҳо ва барқарории сулҳу суботро фароҳам овард. Пас аз имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ аз 27 июни соли 1997 ихтилофот ва низоъҳои дохилӣ хотима ёфтанд. Ин марҳила давраи нави таърихиро дар кишвар оғоз намуд - давраи ваҳдати миллӣ ва эҳёи давлатдории тоҷикон.

4. Масъалаҳои вориси ҳуқуқӣ баъди фурӯпошии ИҶШС. Ҳуқуқи ворисӣ таҳвилёбии ҳуқуқу уҳдадориҳо аз давлати қаблӣ ба давлати ворисро дар назар дорад. Барои Тоҷикистон, мисли дигар ҷумҳуриҳо, ин раванд бо мушкилиҳои зиёд рӯбарӯ буд, ки ҳам бо меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ (Конвенсияи Вена оид ба вориси ҳуқуқии давлатҳо нисбат ба шартномаҳо, 1978; Конвенсияи Вена оид ба вориси ҳуқуқии давлатҳо нисбат ба дороӣ, бойгонӣ ва қарзҳо, 1983), ҳам бо созишномаҳои бисёрҷониба дар фазои пасошӯравӣ танзим мешуд. Ҷанбаҳои асосии вориси ҳуқуқӣ барои Тоҷикистон чунин буданд:

1) Давом ёфтани амалии шартномаҳои байналмилалии ИҶШС, ки ба манфиатҳои милли Тоҷикистон ва Оинномаи СММ мухолифат надоштанд;

2) Вориси марзҳо: Тоҷикистон марзҳои маъмурии собиқи ҶШС Тоҷикистонро ба мерос гирифт. Аммо, ин раванд бо гуфтушунидҳои тӯлонии марзӣ бо ҷумҳуриҳои Қирғизистон ва Ӯзбекистон пайваст, ки манбаи ихтилофҳо буданд. Ниҳоят, бо талошҳои пайваста ва сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тамоми мушкилоти марзӣ бо Чин, Ӯзбекистон ва Қирғизистон ҳал ва бо шартномаҳои байналмилалӣ ба таври расмӣ тасдиқ шуданд.

3) Вориси дороӣ ва қарзҳо: масъалаи тақсими захираҳои тилло, амвол дар хориҷ ва қарзи хориҷии ИҶШС дар доираи созишномаҳои бисёрҷонибаи давлатҳои ворис ҳал гардиданд.

5. Иштирок дар созмонҳои байналмилалӣ ҳамчун тасдиқи мақоми соҳибихтиёрӣ. Узвияти фаъол дар ташкилотҳои байналмилалӣ барои Тоҷикистон василаи муҳим гардид, ки мақоми байналмилалии худро мустаҳкам созад. Илова ба узвият дар СММ, Тоҷикистон ба ин созмонҳо пайваст: Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо (САҲА); Созмони ҳамкории исломӣ (СҲИ); Созмони ҳамкории Шанхай (СҲШ); Созмони Паймони амнияти дастаҷамъӣ (СПАД); Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ).

Иштирок дар онҳо на танҳо имкониятҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва амниятиро барои Тоҷикистон фароҳам овард, балки масъулиятро низ тақозо намуд.

Хулоса, ташаккули Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун субъекти соҳибихтиёри ҳуқуқи байналмилалӣ як равандест, ки ба меъёрҳои умумибашарии ҳуқуқи байналмилалӣ такя мекунад. Истиқлолияти Тоҷикистон имрӯз мақоми ҳуқуқии пурра ва баҳснопазир дорад. Санади дохилии эълони истиқлолият, ки ба принсипи худмуайянкунӣ такя мекард, тавассути эътирофи васеи байналмилалӣ қувваи қонунӣ пайдо намуд. Қадами калидӣ қабул шудан ба СММ буд. Раванди ҳуқуқи ворисӣ, сарфи назар аз мушкилиҳои зиёд, имкон дод, ки Тоҷикистон вориди низоми муносибатҳои байналмилалӣ гардад ва ҳуқуқу уҳдадориҳои муайянро ба мерос гирад. Иштироки фаъол дар созмонҳои байналмилалӣ мақоми соҳибихтиёрии кишварро ниҳоят мустаҳкам сохт.

Бо паси сар намудани мушкилоти зиёди сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ, Тоҷикистон истиқлолияти ҳуқуқӣ – байналмилалии комил ба даст овард. Рушди минбаъдаи он ба иқтидори Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо ҷомеаи ҷаҳонӣ вобаста мебошад.

Маҳмадуллозода Нурулло Раҳматулло Ходими калони илмии шуъбаи ҳуқуқи байналмилалии

Институти фалсафа, сотсиология ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ