(Душанбе: “Эр-граф”. - 2025.-867с.)
Китоби дуҷилди Абдураҳим Ғафор Холиқзода таҳти унвони “Давлати миллии демократӣ” яке аз пажӯҳишҳои муфассалу ҷиддии илмӣ дар соҳаи давлатшиносӣ ва назарияи ҳуқуқ дар Тоҷикистони муосир ба шумор меравад. Ин асар дар шаҳри Душанбе ба табъ расидааст. Ҷилди якум аз 3 фасл, 6 боб, 50 параграф, 428 саҳифа иборат буда, ҷилди дувум 5 фасл, 8 боб, 79 параграф ва 448 саҳифаро дар бар мегирад. Дар якҷояги ин асар фарогири 8 фасл, 14 боб, 129 параграф ва 876 саҳифа буда натиҷаи солҳои тӯлонии таҳқиқот, таҷрибаи илмӣ ва андешаҳои муаллиф дар мавриди ташаккули давлатдории миллӣ ва муносибати он бо демократия мебошад.
Муаллиф, ки узви фаъоли ҷомеаи илмии кишвар ва аз чеҳраҳои шинохтаи илми ҳуқуқ ва сиёсатшиносӣ аст, бо ин асар кӯшиш намудааст то масъалаи давлат ва миллат, ҳокимият ва мардум, ҳуқуқ ва арзишҳои миллӣ, инчунин ҷаҳонишавӣ ва истиқлолиятро аз дидгоҳи илмӣ ва фалсафӣ баррасӣ намояд.
Мақсади асосии ин китоб — муайян намудани асоси назариявӣ ва ҳуқуқии давлатдории миллӣ-демократӣ ва нишон додани роҳҳои мутобиқсозии он бо воқеияти ҷаҳони муосир мебошад. Холиқзода бар он аст, ки ҳар давлати миллӣ бояд на танҳо дорои унсурҳои ҳуқуқии муосир бошад, балки дар пояи фарҳанг, забон, худшиносии миллӣ ва анъанаҳои таърихӣ устувор гардад.
Дар замони ҷаҳонишавӣ ва фишорҳои идеологӣ, ба андешаи муаллиф, эҳёи худшиносии миллӣ ва таҳкими пояҳои давлатдории миллӣ на танҳо як эҳсоси ифтихори фарҳангӣ, балки шарти сиёсии пойдории давлат аст. Ин нуқтаи назар, ки дар тамоми ду ҷилд бо далелҳо ва мисолҳо исбот мегардад, хати марказии китобро ташкил медиҳад.
Холиқзода дар ҷилди якуми китоб пеш аз ҳама ба таҳлили мафҳумҳои калидӣ мепардозад. Ӯ мафҳуми “давлати миллӣ”-ро ҳамчун шакли сиёсиву ҳуқуқии ташаккули миллат мефаҳмонад, ки дар он ҳокимият ба воситаи волоияти қонун, забон ва фарҳанги умумимиллӣ амалӣ мегардад.
Дар баробари ин, муаллиф таъкид мекунад, ки миллият на ба маънои нажодӣ ё қавмӣ, балки ба маънои ваҳдати маънавӣ ва ҳувиятӣ фаҳмида мешавад. Давлати миллӣ дар андешаи ӯ як сохтори ҳуқуқист, ки вазифаи асосиаш ҳифзи манфиатҳои умумимиллӣ дар доираи меъёрҳои демократӣ мебошад.
Дар қисмати дигари таҳлил, муаллиф ба маънои “демократия” рӯ меорад. Ба гуфтаи Холиқзода, демократия набояд танҳо ба маънои интихобот ё тақсими ҳокимият фаҳмида шавад; он, пеш аз ҳама, фарҳанги сиёсӣ ва сатҳи баланди масъулияти шаҳрвандӣ аст. Давлати демократӣ бе арзишҳои миллӣ ва ахлоқии худ наметавонад пойдор бошад, зеро демократия танҳо дар ҷомеае муваффақ мешавад, ки мардум дар он дорои худшиносӣ ва ифтихори миллӣ бошанд.
Аз ин ҷо муаллиф ба хулоса меояд, ки давлати миллӣ ва демократӣ ду сутуни ягонаи як сохтори муосир мебошанд — яке реша дар замини фарҳанг ва таърих дорад, дигаре рӯ ба сӯи озодӣ ва волоияти қонун.
Дар ҷилди дуюм Холиқзода бештар ба масъалаҳои ҳуқуқӣ ва идоракунии сиёсӣ таваҷҷуҳ мекунад. Ӯ меъёрҳои асосии давлати миллӣ-демократиро чунин мешуморад:
1. Соҳибихтиёрии давлат ва миллат;
2. Баробарҳуқуқии шаҳрвандон новобаста ба миллат, дин ва нажод;
3. Волоияти қонун ва масъулияти мақомоти давлатӣ;
4. Ҳифзи арзишҳои фарҳангиву забонӣ ҳамчун пояи ваҳдати миллӣ;
5. Иштироки фаъолонаи шаҳрвандон дар идоракунии давлатӣ.
Ба андешаи муаллиф, давлати миллӣ танҳо дар сурате метавонад воқеан демократӣ бошад, ки қонун ва ҳуқуқ ба манфиати мардум хизмат кунад, на баръакс. Барои ин зарур аст, ки сохтори сиёсӣ ва маъмурии кишвар бар асоси масъулияти шаҳрвандӣ, шаффофият ва адолат амал намояд.
Дар ин қисмат Холиқзода бо мисолҳои таърихӣ — аз таҷрибаи давлатдории тоҷикон дар даврони Сомониён то давраи муосир — нишон медиҳад, ки решаҳои давлатдории миллӣ дар фарҳанги тоҷик аз қадим ҷой доштааст. Ӯ бо такя ба осори фалсафӣ ва сиёсӣ (Ибни Сино, Носири Хусрав, Саъдӣ ва дигарон) таъкид мекунад, ки дар анъанаи тоҷикон идоракунии одилона ва масъулиятпазирӣ ҳамеша арзиши марказӣ доштааст.
Яке аз мавзӯъҳои муҳими китоб масъалаи таъсири ҷаҳонишавӣ ба давлатҳои миллӣ мебошад. Муаллиф мепурсад: оё дар ҷаҳони муосир, ки арзишҳо ва меъёрҳои умумӣ (глобалӣ) боло мегиранд, давлатҳои миллӣ метавонанд истиқлол ва ҳувияти худро ҳифз кунанд?
Ҷавоби Холиқзода мусбат аст, вале бо шарти он ки давлат сиёсати фарҳангии худро дар асоси миллатсозӣ, таҳкими забон ва худшиносии таърихӣ роҳандозӣ кунад. Ба андешаи ӯ, ҷаҳонишавӣ хатар нест, агар миллат тавонад худро ҳамчун субъекти мустақили сиёсӣ муаррифӣ кунад.
Муаллиф як қатор омилҳои муҳими ҳифзи соҳибихтиёриро ном мебарад:
· худшиносии миллӣ ҳамчун нерӯи муттаҳидкунанда;
· илму маорифи миллӣ ҳамчун пояи рушди фарҳангӣ;
· сиёсати фарҳангии давлатӣ барои ҳифзи забон ва арзишҳои миллӣ;
· ташаккули элитаи сиёсиву фарҳангии худшинос ва масъул.
Дар ин бахш Холиқзода махсус ба нақши ҷавонон ва маориф диққати ҷиддӣ медиҳад. Ба гуфтаи ӯ, демократияи воқеӣ аз тафаккури озоди шаҳрванд сар мешавад, ва ин тафаккур танҳо тавассути маорифи босифат ва ифтихори миллӣ ташаккул меёбад.
Дар таҳлили сиёсати дохилӣ ва берунаи Тоҷикистон, муаллиф мавқеи кишварро ҳамчун намунаи давлатдории миллии муосир меорад, ки дар он арзишҳои миллӣ ва меъёрҳои демократӣ талош доранд ҳамоҳанг гарданд. Ӯ бар ин назар аст, ки таҷрибаи давлатдории Тоҷикистон баъди истиқлолияти давлатӣ (аз соли 1991 то имрӯз) нишон медиҳад, ки муттаҳид сохтани миллат дар асоси арзишҳои миллӣ ва таҳкими пояҳои ҳуқуқӣ имкони пойдории давлатро афзун кардааст.
Дар баробари ин, муаллиф масъалаҳои ҳассос — монанди ноустувории сиёсӣ дар солҳои аввали истиқлол, ҷанги шаҳрвандӣ ва раванди оштии миллӣ —ро низ мавриди таҳлил қарор медиҳад. Ӯ менависад, ки сулҳ ва ваҳдати миллӣ танҳо вақте пойдор мешавад, ки давлат ба шаҳрванд ҳамчун арзиши асосӣ назар кунад ва ҳуқуқу озодиҳои ӯро таъмин созад.
Ҳамчунин, Холиқзода зарурати мутобиқсозии қонунгузорӣ бо меъёрҳои байналмилалии ҳуқуқи инсонро таъкид намуда, мегӯяд, ки давлати демократӣ бояд ҳамзамон ҳомили хусусияти миллӣ бошад, то худшиносии таърихӣ аз байн наравад.
Дар поёни асар, Холиқзода ба як қатор хулосаҳои муҳим меояд:
Давлати миллӣ ва демократӣ ду мафҳуми зиддиҳам не, балки пуркунандаи якдигар мебошанд.
Миллатсозӣ ва демократия бояд ба таври ҳамзамон рушд кунанд.
Соҳибихтиёрии миллӣ танҳо дар сурате устувор аст, ки ҷомеа дорои фарҳанги сиёсӣ ва масъулияти шаҳрвандӣ бошад.
Қонунгузорӣ бояд аз арзишҳои миллӣ илҳом гирад, то адолат воқеӣ гардад.
Ҷаҳонишавӣ набояд сабаби аз даст рафтани ҳувияти миллӣ гардад, балки бояд имкони ҳамгироӣ ва муаррифии фарҳангии миллат бошад.
Дар охири китоб, муаллиф тавсия медиҳад, ки барои таҳкими давлатдории миллӣ-демократӣ бояд се самти асосӣ татбиқ гардад:
· тақвияти маориф ва илм,
· ҳифзи забон ва фарҳанги миллӣ,
· боло бурдани масъулияти шаҳрвандӣ ва шаффофияти ҳокимият.
Китоби “Давлати миллии демократӣ” на танҳо як пажӯҳиши илмии назариявӣ, балки як даъват ба тафаккури миллӣ ва сиёсии муосир мебошад. Холиқзода бо сабки равшан ва далелҳои илмӣ нишон медиҳад, ки давлатдории миллӣ метавонад дар ҷаҳони муосир ҳам бо демократия, ҳам бо арзишҳои ҷаҳонӣ ҳамзистӣ кунад, агар он дар пояи худшиносӣ, волоияти қонун ва масъулияти шаҳрвандӣ устувор бошад.
Ин асар барои муҳаққиқон, донишҷӯён, ҳуқуқшиносон, сиёсатшиносон ва кулли онҳое, ки ба масъалаи худшиносӣ ва давлатдорӣ таваҷҷуҳ доранд, як манбаи арзишманди илмӣ мебошад.
Ҷанбаҳои фалсафӣ ва арзишшиносии назарияи Холиқзода
Дар таҳқиқоти худ Холиқзода кӯшиш мекунад, ки давлатро на танҳо ҳамчун сохтори сиёсӣ, балки ҳамчун падидаи маънавӣ ва фалсафӣ мавриди баррасӣ қарор диҳад. Ба андешаи ӯ, давлат танҳо маҷмӯи муассисаҳо ё механизмҳои ҳокимиятӣ нест — он таҷассумгари рӯҳи миллат, таърихи худшиносӣ ва ахлоқи ҷамъиятӣ мебошад.
Дар зери мафҳуми “миллият” Холиқзода воҳдати маънавӣ ва арзишӣ-ро мефаҳмонад, ки онро омилҳои зерин ташаккул медиҳанд:
Ø забон ҳамчун рамзи ягонагӣ,
Ø фарҳанг ҳамчун анъанаи таърихӣ,
Ø ҳифзи замин ва сарзамини миллӣ,
Ø хотираи таърихӣ ва ифтихори миллӣ,
Ø иродаи сиёсӣ барои идомаи истиқлолият.
Муаллиф бо такя ба осори файласуфони шарқӣ, аз ҷумла Ибни Сино, Носири Хусрав, Форобӣ ва Мавлоно, давлатро “ҷисми зиндаи миллат” меномад, ки агар аз ахлоқ ва маънавиёт ҷудо гардад, ба сохтори механикӣ ва нопойдор мубаддал мешавад.
Дар ҳамин замина ӯ “демократияи маънавӣ”-ро мафҳуми наве муаррифӣ мекунад — ин навъи демократия танҳо дар ҷомеае пойдор аст, ки шаҳрвандон на ба сабаби манфиати шахсӣ, балки ба хотири масъулияти маънавӣ иштирок мекунанд.
Ба гуфтаи ӯ: “Озодӣ бе ахлоқ саркаш мешавад, демократия бе фарҳанги миллӣ — бемаъно мегардад.”
Ин ҷумла, ки чандин бор дар асар зикр мегардад, хулосаи умумии диди муаллиф аст: давлатдории миллӣ ва демократия танҳо дар сурате ҳамзистӣ доранд, ки пояи маънавии онҳо устувор бошад.
Барои таҳкими дидгоҳи худ, Холиқзода таҳлилҳои муқоисавиро бо назариёти файласуфону сиёсатшиносони маъруфи ҷаҳон анҷом медиҳад. Ӯ андешаҳои Имануэл Кант, Жан-Жак Руссо, Алексис де Токвил ва Бенедикт Андерсонро мавриди муқоиса қарор медиҳад.
Аз Кант ӯ ғояи “ҳуқуқи умумибашарӣ ва ақли амалӣ”-ро иқтибос мекунад, вале таъкид менамояд, ки ҳуқуқ бе асоси миллӣ метавонад ба воситаи фишори идеологӣ табдил ёбад.
Аз Руссо, ки “иродаи умумӣ”-ро пояи давлат медонад, Холиқзода хулоса мекунад, ки иродаи умумӣ танҳо вақте воқеӣ мешавад, ки ҷомеа дорои ҳувияти муштарак ва арзишҳои миллӣ бошад.
Беш аз ҳама, муаллиф аз назарияи “ҷомеаи хаёлӣ”-и Бенедикт Андерсон истифода мебарад, ки дар он миллат ҳамчун маҷмӯи инсонҳоест, ки худро як ҷомеаи воҳид тасаввур мекунанд. Холиқзода мегӯяд, ки ин “ҷомеаи хаёлӣ” дар Тоҷикистон бо забон, фарҳанг ва таърихи муштарак воқеан вуҷуд дорад ва давлати миллӣ вазифадор аст, ки онро ҳифз ва мустаҳкам намояд.
Муаллиф ҳамчунин таҷрибаи давлатҳои муваффақи миллӣ-демократӣ (мисли Финландия, Ҷопон ва Кореяи Ҷанубӣ)-ро мисол меорад, ки тавонистаанд бо ҳифзи арзишҳои миллӣ ба низоми демократии устувор расанд. Ӯ аз ин таҷрибаҳо хулоса мебарорад, ки давлати миллӣ бояд пеш аз ҳама “мавқеи фарҳангӣ” дошта бошад, на танҳо сиёсӣ.
Китоби “Давлати миллии демократӣ” дар илми муосири тоҷик як дастоварди назариявии муҳим шуморида мешавад, зеро он кӯшиш мекунад масоили классикии давлатдорӣ (мисли соҳибихтиёрӣ, ҳокимият, шаҳрвандӣ, адолат)-ро бо арзишҳои миллӣ ва фарҳангии тоҷикон ҳамоҳанг намояд.
Пеш аз ин, аксари таҳқиқоти сиёсӣ ва ҳуқуқӣ дар Тоҷикистон бештар хусусияти тавсифӣ доштанд. Аммо Холиқзода бо усули таҳлилӣ ва муқоисавӣ ба мавзӯъ рӯ оварда, кӯшиш мекунад модели давлати миллӣ-демократии тоҷиконро ҳамчун як назарияи илмӣ пешниҳод кунад.
Муаллиф нишон медиҳад, ки давлатдории тоҷикон решаҳои амиқи таърихӣ дорад — аз давлати Сомониён, ки аввалин намунаи давлатдории миллӣ дар Шарқ буд, то давлати муосир, ки истиқлолияти сиёсӣ ва фарҳангиро бо демократия муттаҳид месозад.
Аз нуқтаи назари илмӣ, ин асар дар илми тоҷик се самти навро рушд медиҳад:
Ø Давлатшиносии миллӣ — таҳқиқи пояҳои фарҳангӣ ва забонии давлатдорӣ;
Ø Демократияи арзишӣ — демократия ҳамчун фарҳанги масъулият, на танҳо шакли ҳукумат;
Ø Фалсафаи соҳибихтиёрӣ — шарҳи маънавии истиқлол ва худшиносии сиёсӣ.
Ин самтҳо метавонанд ҳамчун поя барои таҳқиқоти минбаъдаи илмӣ истифода шаванд, махсусан дар соҳаи сиёсатшиносӣ, ҳуқуқи конститутсионӣ ва фарҳангшиносӣ.
Бо таваҷҷуҳ ба мундариҷаи фарох, услуби илмӣ ва тафсири амиқи мавзӯъ, “Давлати миллии демократӣ” на танҳо як китоби таҳлилӣ, балки дидгоҳи фалсафӣ ба воқеияти сиёсии Тоҷикистон мебошад. Муаллиф бо сабки ором, далелнок ва фарҳангӣ масъалаҳои мураккаби сиёсиро шарҳ медиҳад ва ба хонанда эҳсоси масъулияти миллӣ мебахшад.
Аз ин рӯ, ин асарро метавон на танҳо манбаи илмӣ, балки дастури андеша барои насли ҷавон донист, ки мехоҳад маънои давлатдорӣ, озодӣ ва худшиносии миллиро дарк кунад.
Бардоштҳо аз китоб:
Ø Донишмандон, зиёиёни миллӣ ва олимон роҳнамои рушди сиёсӣ ва фарҳангӣ мебошанд.
Ø Маҳз донишмандонанд, ки роҳи миллатро аз ҷаҳолат ба маърифат мебаранд меъморони ҳақиқии таъриханд.
Ø Демократия вақте устувор аст, ки реша дар фарҳанг ва ахлоқи миллӣ дошта бошад.
Ø Давлати миллӣ танҳо вақте устувор мемонад, ки худро хизматгори миллат донад, на ҳокими он.
Ø Қудрат он гоҳ пок мемонад, ки рӯи миз бошад, на пушти парда.
ДАВЛАТОВ Зубайдулло, - ходими калони илмии Шуъбаи ИДМ-и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ
