(дар ҳошияи сафари кории Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ва иштирок дар Вохӯрии сарони давлатҳои «Осиёи Марказӣ – Иёлоти Муттаҳидаи Амрико»)
Дар низоми ҳуқуқии байналмилалӣ, ки бо таҳримоҳои густарда, талаботҳои ҳамоҳангсозии қонунҳои тиҷоратӣ ва мувозинати ҳуқуқҳои инсон тавсиф мешавад, Осиёи Марказӣ ҳамчун минтақаи муҳими ҳамкориҳои байналмилалӣ баромад мекунад. Яке аз ҳамкориҳо саммити «Осиёи Марказӣ – Иёлоти Муттаҳидаи Амрико» (C5+1) мебошад. 6 ноябри соли 2025 дар Вашингтон ин саммит баргузор мегардад, ки дар шароити тағйирёбии низоми ҳуқуқии байналмилалӣ аҳамияти фавқулодда дорад. Ин вохӯрӣ на танҳо ба солгарди 10-умини механизми C5+1 бахшида шудааст, балки ҳамчун платформаи ҳуқуқии стратегӣ барои ҳамоҳангии қонунҳои тиҷоратӣ, ҳифзи соҳибихтиёрии ҳуқуқӣ ва мувозинати ҳуқуқҳои инсон дар минтақа хидмат мекунад. Мубрамияти он дар чанд ҷанбаи калидӣ зоҳир мешавад:
1. Таҳкими чаҳорчӯбаи ҳуқуқии тиҷоратӣ ва диверсификатсияи занҷирҳои таъминот. Дар шароити вобастагӣ аз Чин дар бозори минералҳои ҳассос (80% ҳиссаи ҷаҳонӣ) саммит имконият медиҳад, то талошҳо барои бекоркунии тасҳеҳоти Ҷексон-Вэник (замима ба Қонуни тиҷорати ИМА, 1974) ва гузариш ба муносибатҳои тиҷоратии муқаррарии доимӣ (PNTR) суръат гиранд. Ин ба ҳамоҳангии қонунҳои содиротӣ (OFAC, 2024) ва риояи стандартҳои Созишномаи чаҳорчӯби тиҷорат ва сармоягузорӣ (TIFA, 2023) мусоидат мекунад, ки афзоиши ММД-и минтақаро то 5–7% то соли 2030 таъмин менамояд.
2. Мувозинати ҳуқуқҳои инсон ва устувории ҳуқуқии дохилӣ. Бо назардошти талаботҳои Human Rights Watch саммит зарурати интегратсияи Паймони байналмилалӣ оид ба ҳуқуқҳои шаҳрвандӣ ва сиёсӣ (1966)-ро таъкид мекунад. Ин барои ҷалби сармоягузориҳои устувор ва пешгирии «рамзӣ» шудани ҳамкорӣ муҳим аст.
3. Ҳифзи соҳибихтиёрии ҳуқуқӣ дар шароити таҳримоҳои дуюмдараҷа. Таҳримоҳои густардаи Иттиҳоди Аврупо (19 баста) ва ИМА (Фармони 14114, 2023) ба ширкатҳои тиҷоратии Осиёи Марказӣ (масалан, MetallStan, Uzstanex) таъсир мерасонанд ва ҳуқуқи тиҷорати озодро маҳдуд мекунанд. Саммит имкон медиҳад, то аудитҳои мустақил ва ҳамоҳангии ҳуқуқӣ бо Созишномаи умумӣ оид ба тарифҳо ва тиҷорати Созмони Умумиҷаҳонии Савдо баррасӣ шаванд.
4. Ҳалли масъалаҳои ҳуқуқии об ва амният. Мушкилоти Хазар ва канали Кош-Тепа (молияи USAID $600 млн) ба Конвенсияи СММ оид ба обҳои фаромиллӣ (1997) ва ҳуқуқи амнияти сарҳадӣ (Конвенсияи зиддитеррористӣ, 1999) алоқаманданд. Ин саммит барои гуфтугӯи минтақавӣ замина эҷод мекунад.
Дар маҷмӯъ, мубрамияти саммит дар гузариш аз эъломияҳои рамзӣ ба механизмҳои ҳуқуқии амалӣ аст, ки соҳибихтиёрии ҳуқуқии Осиёи Марказиро дар низоми ҷаҳонӣ таҳким мебахшад ва рушди устуворро таъмин менамояд. Механизми C5+1, ки соли 2015 дар Самарқанд дар сатҳи вазирони корҳои хориҷӣ оғоз ёфтааст, платформаи ҳуқуқии ҳамкории дастаҷамӣ барои Иёлоти Муттаҳидаи Амрико бо минтақа аст ва номувофиқии равишҳои ҳуқуқиро кам бартараф менамояд. То соли 2025 он аз вохӯриҳои маҷозӣ дар давраи пандемия (2020–2021) то саммити раҳбарон дар соли 2023 дар чаҳорчӯби Ассамблеяи Генералии Созмони Милали Муттаҳид ташаккул ёфт. Саммити навбатӣ, ки ба солгарди 10-умин бахшида шудааст, ба тиҷоратҳои иқтисодӣ ҳамчунин ҳамоҳангии ҳуқуқии занҷирҳои таъминот такя мекунад.
Худ мехнаизми C5+1 (Осиёи Марказӣ + ИМА) расман 26 сентябри соли 2015 дар Ню-Йорк дар чаҳорчӯби Ассамблеяи Генералии Созмони Милали Муттаҳид оғоз гардид. Ташабускори он Вазири корҳои хориҷии Иёлоти Муттаҳидаи Амрико Ҷон Керрӣ буд, ки платформаи ягонаи ҳуқуқӣ барои гуфтугӯ бо панҷ ҷумҳурии пасошӯравӣ (Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Туркманистон, Узбекистон) эҷод намуд. Ин посух ба тақсимшавии ҳуқуқии минтақа пас аз фурӯпӯшии Иттиҳоди Ҷамоҳири Шӯравии Сотсиалистӣ буд, ки кишварҳо дар ҳамоҳангии қонунҳои байналмилалӣ мушкилот доштанд. Ин андеша аз соли 2014 пас аз ҳодисаҳои байналмилалӣ пайдо шуд, ки роҳҳои ҳамоҳангии ҳуқуқии нуфузи ИМА-ро дар Авруосиё ҷустуҷӯ мекард. Аввалин вохӯрии вазирон бо қабули Эъломияи муштараки шарикӣ ва ҳамкорӣ анҷом ёфт, ки ба амнияти ҳуқуқӣ (мубориза бо терроризм ва қочоқи маводи мухаддир), ҳуқуқи тиҷорат (савдо ва сармоягузорӣ) ва устувории ҳуқуқии минтақавӣ (ба монанди хатарҳои Афғонистон) такя кард. Эъломия асоси ҳуқуқии ҳамкориҳои минбаъдаро гузошт ва принсипи «равиши ягона»-ро ба минтақа ҳамчун маркази ҳуқуқии ваҳдатфазо таъкид намуд.
Дар давоми даҳсол механизми C5+1 аз сатҳи вазирон ба формати институсионалии ҳуқуқӣ гузашт. Густариш ҳамкорӣ тавассути вохӯриҳои мунтазам ва ҳуҷҷатҳои ҳуқуқӣ нишон дода мешавад, ки аз эъломияҳои аввал то меморандумҳои сармоягузорӣ ва созишномаҳои гуногунсамт гузашт. Вохӯриҳо солона ё ҳар ду сол як бор баргузор мешуданд, ки дар давраи пандемияи COVID-19 бо форматҳои маҷозӣ сурат гирифт. Яъне аз эъломияҳои рамзӣ ба механизмҳои ҳуқуқии амалӣ, аз ҷумла таъсиси котибот ва платформаҳои тиҷоратӣ.
Аз ҷумла, соли 2015 вохӯрии аввалин вазирон дар шаҳри Ню-Йорки ИМА бо қабули Эъломияи муштараки шарикӣ ва ҳамкорӣ анҷом ёфт, ки асоси ҳуқуқии форматро гузошт. Дар моҳи марти соли 2016 дар шаҳри Вашингтони ИМА вохӯрии дуюми вазирон баргузор гардид, ки дар он Эъломияи муштарак барои вохӯрии C5+1 қабул шуд ва гуруҳҳои кориро оид ба энергетика ва нақлиёт таъсис дод. Моҳи сентябри соли 2017 дар Ню-Йорк (дар чаҳорчӯби Созмони Милали Муттаҳид) вохӯрии вазирон бо Эъломияи муштарак (22 сентябр) анҷом ёфт, ки ба масъалаҳои ҳуқуқии обу ҳаво ва манбаъҳои об такя кард ва ҳамкории ҳуқуқии минтақавиро бо Барномаи Ҳамкории Иқтисодии Минтақавии Осиёи Марказӣ (CAREC) таҳким бахшид. Соли 2018 робитаҳои дуҷонибаи ҳуқуқӣ сурат гирифт. Дар моҳи сентябри соли 2019 дар Ню-Йорк (дар чаҳорчӯби Созмони Милали Муттаҳид) вохӯрии вазирон бо қабули Эъломияи муштарак (24 сентябр) амалӣ шуд, ки диверсификатсияи иқтисодиро таъкид кард ва таҳкими ҳуқуқҳои инсонро оғоз намуд. Дар моҳи июни соли 2020 ба тариқи маҷозӣ дар шаҳри Тошкенти Ҷумҳурии Узбекистон вохӯрии вазирон бо қабули Эъломияи муштарак анҷом ёфт, ки ба ҳуқуқи тандурустӣ ва устувории иқтисодӣ пас аз COVID такя кард ва аввалин вохӯрии маҷозиро амалӣ намуд. Дар моҳи августи соли 2021 ба тариқи маҷозӣ дар Вашингтон вохӯрии вазирон гузаронида шуд ва бо қабули Эъломияи муштарак (16 июл), ки барқарорсозии ҳуқуқии пас аз пандемия ва энергетикаи сабзро дар бар гирифт. Дар моҳи феврали соли 2022 тариқи маҷозӣ ва ҳузурӣ дар шаҳри Нур-Султони умҳурии Қазоқистон вохӯрии вазирон бо таъсиси котиботи C5+1 дар Вашингтон анҷом ёфт ва заминаи Эъломияи муштарак ба барқарорсозӣ ва ҳуқуқи амният гардида, платформаи тиҷоратии B5+1-ро оғоз намуд. 19 сентябри соли 2023 дар Ню-Йорк (дар чаҳорчӯби Созмони Милали Муттаҳид) бо иштироки Президенти Иёлоти Муттаҳидаи Амрико Ҷо Байден ва раҳбарони 5 давлати Осиёи Марказӣ аввалин саммити раҳбарон баргузор гардид ва дар натиҷа меморандумҳои сармоягузорӣ ($1 млрд) ва Созишномаи чаҳорчӯби тиҷорат ва сармоягузорӣ (Самарқанд, март), ки ҳамоҳангии қонунҳои меҳнатиро бо стандартҳои байналмилалӣ таъмин кард. Моҳи октябри соли 2024 дар шаҳри Останаи Қазоқистон вохӯрии вазирон дар форуми тиҷоратӣ баргузор гардид, ки бо Харитаи роҳи C5 (2025–2027) интегратсия ёфт ва диққати асосӣ ба сарватҳои зеризаминӣ ва ҳуқуқи тиҷорат буд ва Эъломияи муштарак оид ба об қабул гардид. Ниҳоят 6 ноябри соли 2025 дар шаҳри Вашингтони ИМА бахшида ба 10-умин солгарди саммит вохурӣ баргузор мегардад.
Ин пайдарпаии санаҳо ва воқеаҳо густаришро нишон медиҳад ва он аз оғоз дар соли 2015 (се вохӯрӣ дар панҷ сол) ба институсионализатсия (котибот 2022) ва баъдан вохурӣ дар сатҳи сарони давлатҳо (2023, 2025) расонида шуд. Тақрибан 12 вохурии вазирон ва ду вохӯрии сарони давлатҳои дар давоми 10 сол сурат гирифтааст. Дар ин давра пандемия (2020–2021) рақамикунониро суръат бахшид, ҳодисаҳои байналмилалӣ (2022) диққати асосиро ба ҳамоҳангии ҳуқуқӣ афзоиш дод. Давлатҳои Осиёи Марказӣ, ки ҳамкории ҳуқуқии минтақавиро таҳким мебахшанд, C5+1-ро ҳамчун воситаи ҳамоҳангии ҳуқуқӣ дидаанд.
Саммити навбатӣ чаҳорчӯбаи ҳуқуқии Осиёи Марказиро дар ҳамкориҳои байналмилалӣ таҳким мебахшад. Барои Иёлоти Муттаҳидаи Амрико воситаи ҳамоҳангии ҳуқуқӣ дар соҳаи минералҳо ва савдо эҷод мешавад. То соли 2030 C5+1 метавонад ба механизми ҳамқории ҳуқуқӣ бо саммитҳои солона ва гуруҳҳои кории ҳуқуқӣ табдил ёбад. Саммити соли 2025 механизми C5+1-ро аз формати дипломатӣ ба шарикии ҳуқуқии стратегӣ табдил медиҳад. Барои Осиёи Марказӣ ин фазои имкониятҳо барои рушди ҳамкориҳои ҳуқуқӣ аст.
САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД - муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

