«Саломатӣ ганҷест, ки барои он на танҳо вақт, заҳмат, меҳнат ва ҳама гуна неъматҳоро дареғ намедоранд, балки барои он як қисми худи ҳаётро қурбон кардан зарур аст, зеро ҳаёт бе он тоқатнопазир мегардад ва хоркунанда» - гуфта буд нависандаи франсуз М. Монтеннер.

Ба консепсияи «тарзи ҳаёти солим» рафтори иҷтимоӣ ва психологии инсон, шартҳои асосии гигиении ташаккули организми инсон дохил мешаванд. Олимони физиолог ва духтурон таъкид мекунанд, ки инсон метавонад аз лаҳзаҳои тавлид шуданаш 100 сол бидуни беморӣ зиндагӣ намояд. Инсон ҳануз аз даврони ба дунё омаданаш дар худ бо тарзи ҳаёти солим зиндагӣ намуданро ҷой дода, ба қонунҳои табиат ва инсоният риоя намояд. Дар ҳуҷҷати стратегии Ташкилоти умумиҷаҳонии тандурустӣ"Саломатӣ барои ҳама дар садсолаи 21-ум" ба масъалаҳои сафарбар намудани ҷомеаҳо ба мустаҳкам намудани саломатӣ тавассути ба одамон ва ҷамъиятҳо фароҳам овардани имконияти баланд бардоштани назорати омилҳои мустаҳкамкунандаи саломатӣ диққати махсус дода мешавад. Вобаста ба ҳамин дар сиёсати имрӯзаи давлати Тоҷикон ташаккули тарзи ҳаёти солим бо иштироки ҷомеаҳо дар ҳалли масъалаҳои бахши тандурустӣ аҳамияти муҳим дода мешавад. Танҳо тавассути сафарбар намудани саъю кӯшиши бахшҳои гуногун ва ҷомеаҳо тарзи солими ҳаётро таъмин ва барои саломатӣ муҳити мусоидро фароҳам овардан мумкин аст. Тарзи нодурусти зиндагӣ ва камҳаракатӣ дар аксар кишварҳои ҷаҳон сабаби зиёд шудани ҳолатҳои гирифторӣ ба бемориҳои дилу рагҳои хунгарди инсонҳо гардидааст, ки мутаассифона, Тоҷикистон низ аз ин ҳисоб истисно нест.

Солҳои охир дар тамоми дунё яке аз сабабҳои асосии ба марг ва маъюбият гирифтор шудани одамонро беморииcактаи дил медонанд. Ин беморӣ ҳар сол беш аз 17 миллион одамонро аз байн мебарад. Сабабҳои асосии ин беморӣ- баландшавии фишори хун, болоравии холестерин ва глюкоза дар хун, диабети қанд, сигор кашидан, вазни зиёд, камҳаракатӣ ва истеъмол накардани ғизои солим мебошанд. Тадқиқотҳои илмӣ исбот намудаанд, ки пайдоиши бемориҳои мазкур ба тангшавӣ ва тамоман банд шудани роҳҳои хун дар рагҳои хунгузар вобаста мебошад. Вақте ҳаҷми рагҳо то 70% танг мешавад, норасоии энергияву хун ба мушоҳида мерасад. Ин омил боиси халалдор шудани меъёри талаботи ҷисм ба оксиген ва миқдори дастраснамоии он ба мушакҳои дил мегардад. Норасоии кислород дар бофтаҳо гипоксия ном дорад. Дар илми тиб ин равандро ишемия меноманд. Бемории инфаркт дар натиҷаи қатъ гардидан ё вайроншавии гардиши хун ба амал меояд. Бо мақсади пешгирӣ ва огоҳӣ аз хатари ин беморӣ соли 1999 бо ибтикори Федератсияи байналмилалии дил Рӯзи байналмилалии дил ташкил гардида буд, ки ин иқдомро Ташкилоти умумиҷаҳонии тандурустӣ ва ЮНЕСКО дастгирӣ намуданд. Солҳои аввал ин рӯз якшанбеи охири моҳи сентябр таҷлил мегашт. Аз соли 2011 инҷониб ин рӯзро 29 сентябр баргузор менамоянд.

Фаъолияти иҷтимоии инсон, оқилона ба роҳ мондани фаъолияти корӣ ва истироҳати фаъол дар реҷаи рӯз, дуруст ташкил намудани фароғати фарҳангӣ, ҳаракати фаъоли муносиб, гигиенаи шахсӣ, истифодаи қувваҳои шифобахши табиат (офтоб, ҳаво, об), хурду хӯроки дуруст, ҳолати сиҳатии психологӣ дар оила, фаъолияти меҳнатӣ ва таълимӣ дар коллектив. Ҳамаи инҳо бо ҳамдигар вобаста буда, ба омилҳои тарзи ҳаёти солим дохил мешаванд. Меҳвари тарзи ҳаёти солимро, фаъолияти иҷтимоии инсон метавон гуфт. Зеро он ба ташаббускорӣвобаста буда, дар меҳнат, таҳсил ва муомилот ошкор мешавад. Инсон – ин ягонагии ногусастании биологӣ ва иҷтимои мебошад. Шахси фаъол ва мақсаддор намегузорад, ки рӯҳу танаш танбалӣ кунад, муддати дароз ҷавонӣ ва зиндадилиро нигоҳ дошта, ҳатто дар пирӣ низ қувваи созандаи эҷодиашро давом медиҳад. Дар муқобил, беғайратии иҷтимоӣ, даст кашидан аз қуллаҳои мақсад, мурдадилӣ, набудани машғулияти дӯстдошта, бефаъолиятӣ, ба олами ғуссаҳо рафтан, руҳафтодагӣ, афсурдаҳолӣ шахсро ба таназзул оварда мерасонад. Дар ин бора биологи машҳури Канадагӣ, профессор Ганс Селья яке аз асосгузорони назарияи стресс, гуфтааст: «Барои он ки ба зиндагиамон маънӣ бахшем, мо бояд дар назди худ як масъалаи душвор ва дарозмуддат гузорем. Мо бояд чунин ба мақсад расем, ки аз мо кори душворро талаб кунад. Набудани чунин мақсад – яке аз стрессҳои калонест, ки инсонро ба захми меъда, сактаи дил, гипертония ва ё ба ягон хел ҳолати бенишот меоварад. Чи бояд кард, ки фаъолияти иҷтимоии меҳнатиро бештар намуда, барои пешрафти ҷомеа саҳм гузошт.

Энергия дар организм ҳангоми ҳаракат ба вуқуъ меояд. Инсонро табиат барои фаъолияти ҷисмонӣ офаридааст, ки ба он ҳамаи узвҳо ва система бо якдигар мутобиқ карда шудаанд. Зиёда аз ними вазни танро дастгоҳи ҳаракат ташкил медиҳад: скелет ва мушакҳо. Қалб ва хунгарди, системаи нафаскашӣ ва асаб, системаи ҳозима ва ғадудҳои тарашшуҳи дохила – ҳамаи ин тарзе сохта шудааст, ки фаъолияти мунтазами мушакҳоро ба амал меоваранд. Сигналҳое, ки аз мушакҳои ҳаракатдиҳанда ба майнаи сар ворид мешаванд, дар марҳилаҳои муайяни ҳаёти кӯдак, барномаҳои ташшакулёбии ирсии организми ӯро ба миён меорад. Агар ин масъаларо бештар бинем, бояд қайд кард, ки фаъолияти ҳаракат дар инсони даврони ибтидои ҳолати рӯҳиро ба миён оварда, дар инсони замони ҳозира бошад, дар моҳҳо ва солҳои аввали зиндагӣ тараққӣ мекунад. Дар ҳаракат маънои ҳаёт нуҳуфта аст. Организми инсон дар баробари сарф кардани энергия, дар ҳолатҳои гуногун онро аз нав пур мекунад, дар ҳоле, ки агар худи шахс бештар фаъолият намуда талош кунад, ки ғизоҳои энергетикиро истифода намояд. Дар чунин ҳолат энергияи сарфшуда барқарор мегардад. Дар акси ҳол раванди мубодила дарҳол суст шуда, энергия ҷамъ намешавад, инчунин ҳуҷайраҳои мағзи сар ва бадан бо ғизо таъмин нагардида, раванди ташаккулёбии организм рушд намеёбад. Пайваста фаъолияти мунтазам накардан, ба ҳолатҳои ногувор оварда мерасонад. Мушакҳои дилро суст карда, ҳолатҳои фарбеҳшавиро ба амал меоварад ва тонуси мушакҳо, кори фикронӣ ва ҷисмонӣ паст мешаванд, эҳтимолияти сар задани бемориҳои асаб, дилу рагҳо, вайроншавии мубодилаи ғизо ба миён меояд. Зарари гиподинамияро бештар дар шахсоне, ки дар шаҳрҳо зиндагӣ мекунанд бештар мушоҳида кардан мумкин аст, зеро шаҳрнишинонро зарур аст, ки дар воситаҳои нақлиёт, нишаста ба кор раванд, ки ин ҳолат ба организми онҳо фишори асабӣ ва мушакиро ба миён меоварад. Бисёре аз касбҳои имрӯза дар ҳолати беҳаракатӣ, бо сарфи минималии қувваи ҷисмонӣ ҳастанд. Дар муддати рӯз, мо аз як курсӣ ба як курсии дигар менишинем, ин амалиётҳоро бо гашту гузор ба бозору мағозаҳо иваз менамоем. Ва ҳамаи ин дар ҳолати норасоии вақт, саросемагӣ, ба қавле “шишта саросемаем”. Ва бо ҳамин тарзи зиндагӣ ба мушакҳоямон имконият медиҳем, ки онҳо муддати дароз беҳаракат ва суст бошанд, дар чунин ҳол рӯҳу асаб– муддати дароз фишор мебинанд. Занҷири маъмулии тарзи ҳаёти камҳаракатро кандан душвор аст. Барои аз чунин мушкилӣ баромадан моро зарур аст, ки бештар ҳаракат кунему ба машқҳои ҷисмонӣ машғул шавем. Бояд қайд кард, ки агар шахс машқҳои ҷисмониро дар табиат ба ҷо оварад, таъсири мусбии он ба организм зиёдтар мешавад. Зеро омилҳои гигиении табиат (офтоб, ҳаво, об) беҳтарин воситаи обутоб ва пешгирии бемориҳост. Дар ҷойҳое, ки сард аст, яъне дар онҷо ҳисси хунукӣ мушоҳида мегардад, ба машқи ҷисмонӣ машғул шудан аз аҳмият холӣ нест. Зеро хунукӣ таъсири хубе ба системаи асаб, дилу рагҳо ва озодона нафас гирифтанро дошта, инчунин мубодилаи ғизоро беҳтар карда, кори узвҳои таносулро дар сатҳи баланд ба танзим медарорад. Омилҳое ҳастанд, ки метавонанд таҳти назорат бошанд ва пешгирӣ шаванд. Аз ҷумла носкашӣ ва тамокукашӣ мебошанд, ки бояд фавран аз он даст кашид. Инчунин шахсе, ки мубталои фишорбаландӣ мебошад, бояд фишори худро дар сатҳи меъёр нигоҳ дорад(120/80), аз вазъи боду ҳаво воқиф бошад, зеро гармои шадид ва тӯфони магнитӣ сабаби баландшавии фишор мешаванд. Ҳамчунин вазни худро дар сатҳи меъёр нигоҳ доштан ва бештар ҳаракат кардану аз ғизои серчарб даст кашидан ҳатмист. «Гирифторони бемориҳои дилро зарур аст, ба ғизои ҳаррӯзаи худ аҳамияти ҷиддӣ диҳанд ва барои истеъмол хӯрокҳоеро интихоб намоянд, ки дар таркибашон холестерини кам доранд. Ба онҳое, ки дар таркиби хунашон холестерин аз меъёр зиёд аст, лозим нест, ки якбора аз баҳри ҳама хӯроки дӯстдоштаашон бароянд. Дар ин ҳолат танҳо меъёрро бояд риоя кард. Набояд фаромӯш кард, ки бемориҳои дилгузаранда ва одӣ нестанд ва бо онҳо муносибати сар- сарӣ кардан дуруст нест. Яке аз роҳҳои асосии дучор нашудан ба ин бемориҳо - риояи тарзи ҳаёти солим ва гӯш додан ба маслиҳати табибону аз рӯи он амал намудан аст.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон як чанд барномаҳои миллии ташаккули тарзи ҳаёти солим, аз ҷумла «Барномаи ташаккули тарзи ҳаёти солим дар Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2010», «Барномаи миллии ташаккули тарзи ҳаёти солим дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2011-2020», «Барномаи миллии пешгирӣ, ташхис ва табобати диабети қанд дар Ҷумҳурии Тоҷикистон Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2012–2017», «Стратегияи миллии солимии аҳолӣ барои солҳои 2012-2020», «Барномаи миллии рушди тарзи ҳаёти солим барои солҳои 2022-2026» қабул гардиданд, ки дар онҳо оидба такмили механизми пешгирии бемориҳо ва тарғиби тарзи ҳаёти солим дар байни аҳолӣ дар асоси ҳамкорӣ бо ҷамъият ва баланд бардоштани масъулияти аҳолӣ барои саломатии худ ва атрофиён тадбирҳои зарурӣ андешида шуданд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мардумро ба тарзи ҳаёти солим даъват намуда, инчунин қайд мекунанд, ки «Дар оянда мо бояд ба оммавӣ гардонидани варзиш аҳамияти аввалиндараҷа ва таваҷҷӯҳ ҷиддӣ зоҳир намоем, зеро варзиш, тарзи ҳаёти солим ва тарбияи ҷисмонӣ ба беҳтар намудани саломатии аъзоёни ҷамъият шароити боз ҳам беҳтар фароҳам меоварад». Ғайр аз ин, дар сатҳи ҳукуматӣ дар ҷумҳурӣ Маркази миллии тарғиби тарзи ҳаёти солим ва Маркази миллии мушкилоти ғизоӣ таъсис дода шуда, самаранок фаъолият доранд. Бо мақсади пешгирии камфаъолиятии ҷисмонӣ (тарзи ҳаёти нишастан), ҳамчун яке аз омилҳои хавфи бемории ишемияи дил ва тарғиби тарзи ҳаёти солим, Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз26 апрели соли 2006 №1740 «Дар бораи рӯзи дави миллӣ» кабул карда шуд, ки он характери оммавӣ пайдо кардааст.

Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз2 октябри соли2019 таҳти № 463 «Барномаи пешгирии фарбеҳӣ ва тарғиби ғизои солим дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2019-2024»-ро қабул намуд, ки ба беҳдошти саломатии аҳолӣ тавассути тарғиби ғизои солим, пешгирии фарбеҳӣ ва ташаккули тарзи ҳаёти солим равона шудааст. Дар ҷараёни иҷрои ин барнома маълум шуд, ки13 дарсади аҳолӣ фарбеҳ ва17 дарсади мардум, бахусус занон, вазни зиёдатӣ доранд. Тибқи пажуҳишҳо, фарбеҳӣ дар солҳои охир аз ҳисоби истеъмоли ками маводи ғизоӣ ва афзоиши истеъмоли ғизоҳои тез-фарбеҳ, содаҳои қанд, қанди одӣ ва намак сабаб шудааст. Инчунин, инҳо натиҷаи таъсири мутақобилаи омилҳои гуногун мебошанд: майлияти генетикӣ, парҳези калориянок, фаъолияти пасти ҷисмонӣ ва стресс.

Мувофиқи тавсияҳои Созмони умумиҷаҳонии тандурустӣ, сатҳи зарурии фаъолияти ҷисмонӣ инҳоянд:

Аввалан, кӯдакон ва наврасони аз5 то 17 сола - машқҳои ҷисмонӣ дар давоми на камтар аз 60 дақиқа дар як рӯз; на камтар аз 2-3 маротиба дар як ҳафта, ин фаъолият бояд ҳаракатҳоеро дар бар гирад, ки ба беҳтар кардани ҳолати системаи устухон, рушди қувва ва чандирии мушакҳо нигаронида шудаанд. Дуюм, калонсолони аз 18 то 64 сола: фаъолияти ҷисмонии мӯътадил дар як ҳафта на камтар аз 150 дақиқа ё машқҳои ҷисмонии шадиди ҷисмонӣ на камтар аз75 дақиқа дар як ҳафта, ё вақтро ба маҷмӯи шабеҳи машқҳои ҷисмонии мӯътадил ва шадид ҷудо мекунанд. Машқҳои қувват, ки гурӯҳҳои асосии мушакҳоро дар бар мегиранд, бояд2 маротиба дар як ҳафта ё бештар аз он анҷом дода шаванд. Барои он ки машқҳо фоидаи иловагии саломатӣ расонанд, калонсолон дар ин синну сол бояд давомнокии машқҳои ҷисмонии мӯътадилро то300 дақиқа дар як ҳафта зиёд кунанд.

Сеюм, калонсолони синнашон аз 65 сола ва калонтар - фаъолияти ҷисмонии мӯътадил дар як ҳафта на камтар аз 150 дақиқа бояд дошта бошанд. Одамони ин гурӯҳи синну соли дорои ҳаракати маҳдуд бояд бо фаъолияти ҷисмонӣ машғул шаванд, то мувозинатро беҳтар созанд ва хатари афтиданро дар як ҳафта се маротиба ё бештар аз он пешгирӣ кунанд. Барои он ки дарсҳо ба таҳкими системаҳои дилу раг ва нафаскашӣ мусоидат кунанд, онҳо бояд ба давраҳои на камтар аз 10 дақиқа тақсим карда шаванд. Фаъолияти ҷисмонӣ барои аксари бемориҳои музмин фоида дорад, ки берун аз пешгирӣ ё маҳдуд кардани пешравии беморӣ барои беҳтар кардани омодагии ҷисмонӣ, қувваи мушакҳо ва сифати зиндагӣ фаротар аст. Ин махсусан барои одамони солхӯрда муҳим аст, зеро машғулияти мунтазами ҷисмонӣ сатҳи мустақилияти онҳоро дар ҳаёти ҳаррӯза баланд мекунад.

Фаъолияти мунтазами ҷисмонӣ ба пешгирии диабети навъи 2, коҳиш додани хатари умумии варамҳои ашаддӣ, пешгирии остеопороз кӯмак мекунад, раванди таназзули вобаста ба синну соли системаи мушакҳо ва устухонҳоро суст мекунад ва зуҳуроти депрессия, стресс ва изтиробро коҳиш медиҳад. Сатҳи пасти фаъолияти ҷисмонӣ яке аз сабабҳои муҳими афзоиши якбораи фарбеҳӣ мебошад. Бо сатҳи мувофиқи фаъолият, шумо метавонед вазни оптималии баданро нигоҳ доред ва ба аз даст додани вазн ноил шавед.

Табобати диабети қанд на танҳо истифодаи мунтазами доруҳои пасткунандаи глюкоза ё таъини инсулин, балки ислоҳи тарзи зиндагӣ - ғизо, фаъолияти ҷисмонӣ, кор ва истироҳат мебошад. Тарзи ҳаёти солим бо диабети қанд асоси саломатӣ ва пешгирии мушкилиҳои беморӣ мебошад. Барои ҳар як бемори диабети қанд, духтур на танҳо доруҳоеро, ки сатҳи шакарро паст мекунанд, таъин мекунад, балки инчунин дар бораи хусусиятҳои тарзи ҳаёт, ки табобати бомуваффақиятро таъмин мекунанд ва ба пешгирии рушди мушкилиҳои вазнин мусоидат менамоянд, муфассал нақл мекунад. Аксар вақт, дар идораи эндокринолог, бемор брошюра бо тавсифи муфассали парҳез, мунтазами истеъмоли доруҳо ва тавсияҳо оид ба фаъолияти оптималии ҷисмонӣ мегирад.

Ифодаи дӯстдоштаи эндокринологҳо: «Дабети қанд беморӣ не, балки тарзи ҳаёт аст». Дар аввал бодиққат ҳисоб кардани ҳар чизе, ки мехӯрад ва менӯшад, дар якҷоягӣ бо шиддати дақиқ ҳисобшудаи фаъолияти ҷисмонӣ барои бисёр беморон дилгиркунанда менамояд, вале дере нагузашта аксарияти онҳо ба чунин зарурат одат мекунанд ва амалан худро нотавон ва аз лаззатҳои зиндагӣ маҳрум ҳис намекунанд. Дар ҳолати диабети қанд, хӯрок бояд мутавозин ва тақсим карда шавад- на камтар аз5 бор дар як рӯз.

Хулоса хурду хуроки дуруст ва фаъолияти ҷисмонӣ яке аз омилҳои асосии тарзи ҳаёти солим мебошад. Чуноне, ки дар боло қайд намудем, ҳаёти асосии инсон аз фаъолияти иҷтимоӣ, некуаҳволии мардум, ки ба кас муоширати кайфияти руҳӣ медиҳад иборат аст. Тарзи ҳаёти солим барои нигоҳ доштан ва беҳтар кардани сатҳи некӯаҳволӣ ва саломатии инсон мусоидат мекунад. Саломатии инсон арзиши ҳаётан муҳим аст ва он аз бисёр ҷузъҳои ба ҳам алоқаманд иборат аст. Дар хотир доред, ки саломатии шумо ва аз ин рӯ саломатии миллат дар дасти шумост! Тарзи ҳаёти солимро пеш баред ва доим солим бошед.

Шабнами Хуршед - ходими хурди илмии озмоишгоҳи пайвастагиҳои калонмолекулаи Институти кимиёи ба номи В.И.Никитини АМИТ