Истиқлоли давлатӣ волотарин ва пурарзиштарин дастоварди давлату миллати тоҷдори тоҷик буда, нишони ҳувият, ифтихор, номус, рамзи саодат ва шарти бақои миллат мебошад. Ин неъмати бебаҳо барои эҷоди аркони давлатдории муосир шароити мусоид заминагузорӣ карда, нуру зиё, меҳру вафо, ободиву озодӣ, ҳамфикриву ҳамзистӣ ва осоиштагиро ба мардуми тоҷик армуғон овард.

Истиқлоли давлатӣ рамзи пирӯзиву хушбахтӣ, дастоварди пурарзиш ва таҳкурсии боэътимоди пешрафи кишвар аст, ки ба таъмини некуаҳволии мардум ва рушди бомаром мусоид намуд. Баъди сипарӣ гардидани чанд марҳилаҳои таърихӣ, бори дигар миллати соҳибтамаддуни тоҷик имконияти эҳёи давлатдориро ба даст оварда, Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ ҳамчун давлати мустақилу соҳибихтиёр муаррифӣ гардид.

Тоҷикистон аз мамлакати рӯ ба рушд ба давлати тараққиёфта табдил ёфт, ки ин бурди бузург ва муваффақияти хеле назаррас аст. Дар он саҳми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон назаррас мебошад. Маҳз Сарвари давлат миллатро аз парокандагӣ наҷот дода, ҷомеаро ба ҳам оварданд ва арзишҳои фарҳангиву миллии моро ҳифз намуданд. Ҳамон гуна, ки яке аз собиқ сарварони Амрико гуфт: «Эмомалӣ Раҳмон дар як давраи барои давлаташ бениҳоят мураккаб инони давлатро ба даст гирифт. Аммо ӯ тавонист дар давраи кӯтоҳ сулҳро дар мамлакат барқарор созад ва ба арсаи байналмилалӣ ворид шавад. Чунин сиёсатмадорон ангуштшумор ҳастанд».

Бояд ба тарғибу ташвиқи моҳияти давлату давлатдории муосири миллӣ, эҳтироми волоияти қонун, қадру қимати сулҳу оромӣ ва ҳифзи дастовардҳои истиқлоли давлатӣ эътибори аввалиндараҷа диҳем. Аз ин лиҳоз, моро зарур аст, ки сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро сармашқи кори ҳамешагии худ қарор дода, баҳри рушду инкишофи кишвар бештар талош намоем.

Маҳз самараи неки Истиқлол аст, ки имрӯз Тоҷикистон дар дунё чун давлати сулҳхоҳу сулҳпарвар шинохта шуда, миёни амнтарин кишварҳои олам қарор дорад. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронии хеш ҷиҳати ҳифзу ҳимояи меҳан, ободиву созандагӣ ва иттиҳоди умумӣ чунин ибрози ақида намудаанд: «Мардуми қавиирода ва бонангу номуси Тоҷикистони маҳбубамонро даъват менамоям, ки Ватани азизи худро сидқан ва мисли ҷони хеш дӯст доред, шукронаи ин обу хоки муқаддасро ба ҷо оваред, барои ҳимояи он аз ҳама гуна таҳдидҳои ҷаҳони муосир омода бошед ва ба хотири ободиву сарсабзии ин диёри биҳиштосо даҳчанд саъю талош намоед».

Дар ҳақиқат, миллати тоҷик метавонад дар сарҷамъӣ ва муттаҳидӣ ба тамоми орзуҳои неки худ бирасад ва як олами пур аз саодат бисозад, ки назираш дар ҷаҳон набошад.

Шаҳлохон Муродалӣ,- ходими хурди илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Ба истиқболи 33-умин солгарди Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон

Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон бузургтарин ва волотарин дастоварди давлату миллати кишвари озодагон аст. Ин рӯйдоди таърихӣдаҳаи аввали сентябри соли 1991 ба вуқуъ пайваст. Ва 9-уми сентябри ҳамон сол рӯзи истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон эълон гардид.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон хеле возеҳ ва равшан баён кардаанд, ки “ Истиқлолият - ин номуси шарафу номуси ватандорӣ аз давлату миллати хеш ва талошу заҳмати бардавоми ҳар фарди бедордили ҷомеа баҳри худшиносӣ, маърифат ва фарҳанги волост. Истиқлолият – ин хонаи обод, рӯи сурх, сари баланд, зиндагии осоишта ва соҳибдавлатию соҳибватанӣ аст”.

Дар шароити имрӯзамафҳуми истиқлолият ин муайян намудани умумияти этникӣ-генеологӣ, соҳибфарҳангӣ, давлатдории бевоситаи миллӣ ва вобаста набудан ба қувваҳои хориҷиро таҷассум менамояд.

Мафҳуми истиқлолият вожаи арабии (الاستقلالية) – дорои амри хеш, худмухторият, озод будан дар коре, муқобили вобастагӣ омадааст дар энсиклопедияи милли тоҷик.

Соҳибихтиёрии сиёсиву давлатӣ дар фаъолияти дохилию берунӣ бе дахолати давлатҳои дигар; вазъи миллат, кишвар ва давлат, сокинон ва шаҳрвандон, ё баъзе аз тартибҳои он барои амалигардонидани худидоракунӣ дар тамоми ҳудуди марзу буми он мебошад.

Эъломияи истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон 24-уми августи соли 1990 дар иҷлосияи 2-уми Шурои олии Ҷумҳурии Тоҷикистон даъвати 12-ум қабул шуда аст. Эъломияи истиқлоли Тоҷикистон аз муқаддима ва 19 модда иборат аст. Эъломияи истиқлолияти Тоҷикистон ба таври сиёсӣ ҳуқуқи соҳибихтиёрии Тоҷикистонро эълон намуд. Эъломияи мазкур интишор намуд, ки дар марзи Тоҷикистон амали конститутсияи Тоҷикистон ва қонунҳои он муқаррар карда мешавад, муайян гардид, ки эъломияи мазкур асоси таҳкими конститутсияи Тоҷикистон гардид.

Бояд қайд намуд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон аз замони ба даст овардани истиқлоли давлатӣ бо мушкилоти зиёде дучор гардида бошад ҳам, аммо бори нахуст дар таърихи давлатдории миллати тоҷик дар Конститутсия дарҷ гардид, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати соҳибихтиёр, демократӣ, хуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона аст ва бузургтарин дастоварди тоҷикон дар даврони Истиқлолият, бешубҳа, барқарор кардани сулҳи комил ва ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон ба шумор меравад. Инчунин яке аз муҳимтарин дастовардҳои сиёсии истиқлолияти давлатӣ ин ба даст овардани давлатдорӣ мебошад. Зеро дар сатҳи давлатдорӣ як миллат ё халқ тавонист сохти ҳаёти иҷтимоӣ, низоми сиёсӣ ва шакли идоракунии давлатро амалӣ намояд. Аз ин лиҳоз, давлатсозии давлати миллӣ дар таърихи муосири Тоҷикистон ҳамчун падидаи нодир буда, дастоварди беназири истиқлолият мебошад.

Яке аз муваффаққиятҳоидигари даврони истиқлоли давлатӣ, истиқлолияти дигари самтҳои муҳими зиндагӣ мебошад, ки онро дар истиқлолияти энергетикӣ, раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, ҳифзи амнияти озуқаворӣ ва саноатикунонии босуръати кишвар дар сатҳи баланд идома дорад. Иловатан, саноатикунонии бомароми кишвар ҷараёндошта ба содироти маҳсулоти ватанӣ аз корхонаҳои ҷумҳурӣ ба соири кишварҳои ҷаҳон содирот рӯ ба афзоиш аст.

Чи тавре, ки Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон қайд намуданд: “Истиқлоли давлатӣ шароит фароҳам овард, ки таҳқиқи илмии дастовардҳои моддиву маънавӣ, мероси фарҳангӣ ва таърихи куҳанбунёди тоҷикон вусъати бесобиқа пайдо карда, миллати тоҷик дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун миллати тамаддунсозу фарҳангсолор, эҷодкору илмпарвар ва шаҳрсозу шаҳрнишин муаррифӣ гардад. Қобили зикри хос аст, ки дар ин давра як силсила ташаббусҳои Тоҷикистон марбут ба ҳалли масъалаҳои глобалии обу иқлим аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирӣ ёфта, доир ба амалӣ намудани онҳо қатъномаҳои дахлдори Маҷмааи умумии Созмони Милали Муттаҳид қабул гардиданд. Аз тарафи Ҳукумати мамлакат барои саҳми арзанда дар иқтисодиёт, илм, фарҳанг, адабиёт, фаъолияти босамари давлатӣ, ҷамъиятӣ ва эҷодӣ то имрӯз садҳо нафар олимони кишвар бо ҷоизаҳо, унвонҳо ва мукофотҳои давлатӣ қадрдонӣ гардидаанд”.

Дар таърихи муосири Ҷумҳурии Тоҷикистон тамоми дастовардҳо дар солҳои соҳибистиқлолӣ таҳти роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон амалӣ гардид, ки дар таърихи мардуми Тоҷикистон ҷовидона сабт хоҳанд шуд. Инчунин таҷрибаи рушди мустақили кишвар садоқати роҳи интихобкардаи Пешвои миллат ва сиёсати бунёди нави давлатро низ собит сохт. Имрӯз кишвари азизи ҷавонамон 33-солагии худро дар замоне ҷашн мегирад, ки солҳои истиқлолӣ натиҷаҳои назаррас, аз ҷумла рушди соҳаи иҷтимоию иқтисодӣ, сатҳи баланди зиндагии аҳолӣ ва фароҳам овардани шароити мусоид барои рушди устувори тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣ ба даст оварда шуданд.

Хулоса аҳамияти барҷастаи ин эъломияи таърихӣ дар масири давлатсозӣ ва миллатсозии кишварамон ниҳоят бузург аст.

Бояд ҳамагон ин дастоварди таърихи муосири ватани маҳбубамонТоҷикистони азизро бо эҳтироми тамом қадрдониӣ намоемва дар атрофи роҳбари кишвар барои ояндаи давлату миллат сарҷамъона қадамҳоисобит гузорем.

Қурбонов Ҳокимҷон - ходими илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон.

Дар шароити кунунии ҷаҳонишавӣва рушди технологияҳои навини иттилоотӣ дар сиёсати давлатдории кишварамон илм ва маориф яке аз пояхои пурарзиши ҷомеа гардида, барои рушду пешрафти ҳар як давлат ва миллат макоми калидиро касб намудааст. Дар ин раванд ба масъалаи ташаккули маърифати ҳуқуқии омӯзгор, ба хусус чавонон ба танзим даровардани низоми илму маориф диққати ҷиддӣ дода мешавад. Зеро рушди маърифатнокии аҳолӣ, тавсеаи тафаккур ва ҷаҳонбинии илмӣ-ҳуқуқии наврасону ҷавонон, алалхусус аз заҳмати омӯзгор ва устод сарчашма мегирад. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар паёми худ «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» аз санаи 28-уми декабри соли 2023 зикр намуданд, ки: “… авзои зудтағйирёбандаи ҷаҳони имрӯза низоми маорифи муназзам, мустаҳкам ва дар айни замон ҷавобгӯ ба талаботи рӯзафзуни ҷомеаро тақозо менамояд. Дар ин раванд, бояд ба масъалаҳои аз такмили ихтисос ва бозомӯзӣ гузаронидани омӯзгорон, рушди таҳсилоти иловагӣ, тақвияти мақоми омӯзгор дар ҷомеа, ҷалби бештари хонандагону омӯзгорон ба истифодаи технологияҳои иттилоотӣ, рақамикунонии соҳаи маориф, омода кардани омӯзгорон ва таҷдиди назар кардани стандартҳои касбӣ барои омӯзгорон, нозирон ва такмили муносибати босалоҳият ба таълим эътибори аввалиндараҷа зоҳир гардад”.

Сарвари давлат дар яке аз баромадҳояшон иброз доштанд, ки «Ҳифзи ҷомеаи кишвар аз таъсири зуҳуроти манфии ҷаҳони муосир, аз ҷумла фарҳангу маънавиёти бегона, дар рӯҳияи худшиносиву ватандӯстӣ, ифтихори ватандорӣ, эҳтироми забони модарӣ, таърих, суннату анъанаҳо, расму ойинҳо ва либоси миллӣ тарбия кардани наслҳои наврасу ҷавон қарз ва вазифаи муҳимтарини ҳар яки мо ба шумор меравад. Дар ин раванд, ҷалби ҳарчи бештари ҷавонон ба илмомӯзӣ ва байни онҳо густариши тафаккури илмӣ, инчунин, фароҳам овардани тамоми шароити зарурӣ дар ин самт вазифаи муқаддаси зиёиёни кишвар ва дар навбати аввал, кормандони соҳаи илму маориф мебошад». Бешубҳа, яке аз роҳҳои истодагарӣ намудан ба ин ҳама чолишҳо таквият бахшидан ба рушди ин соҳаҳо ва таваҷҷуҳи бештар додан ба муҳтавои таълиму тадрис дар макотиби миёнаву оли ва ба замона мутобиқ намудани муҳтавои барномаҳо ва китобҳои дарсиву адабиёти илмӣ мебошад.

Дар кадом сатҳ ва то кадом дарача баланд будани сифатнокии таълиму тарбия дар давраи нави ташаккули ҷомеи муосир ва муносибатҳои бозорӣ маҳаки асосии пешрафти давлат ва ҷомеаро ташкил медиҳад. Дар ин замина Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз рӯзҳои нахустини ба арсаи сиёсат қадам ниҳодан дар баробари таъмини сулҳу амният, оромию осоиштагӣ ба соҳаҳои илму маориф афзалияти аввалидараҷа дода, барои ба стандартҳои чаҳони мутобик сохтани он дастуру ҳидоятҳои созандаро пешниҳод менамоянд. Воқеан, ҷиҳати иҷрои дастуру ҳидоятҳои Пешвои миллат Академияи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳамбастагӣ бо Вазорати маориф ва илми Чумҳурии Тоҷикистон барои ҷорӣ намудани низоми таҳсилоти босифат бо истифода аз васоити техникии муосири таълим чиҳати барномаҳои таълимӣ, дастгирии ихтироъкорону муҳаққиқон, таъмини адабиёти хушсифати таълимӣ, бо компютеру технологияҳои инноватсионии таълим ҷиҳозонидани муассисаҳои таълимӣ, аз аккредитатсияи байналмилалӣ гузаронидани ихтисосҳои амалкунандаи муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ пайваста азму талош намуда, дар ин самт чораҳои мушаххас меандешанд.

Кобил ба зикр аст, ки яке аз масъалаҳои мубраме, ки дар меҳвари сиёсати иҷтимоии Президенти мамлакат қарор дода шудааст, ин таъмини муассисаҳои таълимӣ ба кадрҳои омӯзгорӣ мебошад. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми навбатии худ барҳак қайд намуданд, ки дар роҳи бунёди ҷомеаи пешрафта ва адолатпарвар ташаккули маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон хеле муҳим мебошад. Ба хусус доштани маърифати ҳуқуқӣ ҷанбаи муҳими фаъолияти касбии омӯзгор ва мутахассисони ҷавон мебошад. Барои ин зарур аст, ки санадҳои еъёриу ҳуқуқӣ, ки бевосита ба фаъолияти касбии онҳо вобаста мебошад, пайваста пайгирӣ намоянд. Дар ин раванд бо Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 декабри соли 2023 ҷиҳати беҳтар намудани сатҳи маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон, дар рӯҳияи эҳтиром ба қонун тарбия намудани онҳо, ташвиқ намудани арзишҳои демократӣ ва ба роҳ мондани ҳамкории самараноки давлат бо ҷомеаи шаҳрвандӣ соли 2024-«Соли маърифати ҳуқуқӣ» эълон карда шуд. Дар воқеъ, баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии ҷомеа яке аз заминаҳои таъмини волоияти қонун мебошад. Бо ин мақсад ҳануз аз рӯзҳои аввали ба даст овардани Истиклолияти давлати дар мамлакат як қатор санадҳои ҳуқуқӣ, аз қабили фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи сиёсати ҳуқуқӣ ва таъмини тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 9 апрели соли 1997, қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи баъзе чораҳои беҳтар намудани тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон ва кори ҳуқуқӣ дар ҷумҳурӣ» аз 22 августи соли 1997, қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Барномаи таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2009-2019» аз 29 апрели соли 2009 таҳия шуда, ба тадриҷ амалӣ мегарданд. Айни замон «Барномаи таълим ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2020-2030», ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз27 ноябри соли 2019 тасдиқ гардидааст, мавриди амал қарор дорад.

Лозим ба ёдоварист, ки заминаҳои асосии рушди илму маорифи миллӣ ба раванди густариши маърифати ҳуқуқии аҳли ҷомеа, махсусан омузгорон, инчунин ба омода намудан ва дар амалӣ намудани консепсия ва барномаҳои рушди тамоми соҳаҳои давлатӣ мебошад. Яке аз ҳуччати мухиме, ки он барои рушди тамоми соҳаҳои кишвар мусоидат менамояд, ин қабули «Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030» мебошад. Ин стратегия аз 29 сентябри соли 2020, таҳти №526 тасдик карда шуда, мавриди татбиқ қарор дода шудааст.Он дар асоси муқаррароти Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи дурнамоҳои давлатӣ, консепсияҳо, стратегияҳо ва барномаҳои рушди иҷтимоию иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон” ва мутобиқи ҳадафҳои дарозмуҳлат ва афзалиятҳои рушди кишвар, ки дар паёмҳои Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон солҳои2014 ва 2015 баён шудаанд, таҳия гардидааст. Ба андешаи мо таъмини рушди устувори кишвар бе истифодаи навовариҳо дар тамоми соҳаҳои ҳаёти иҷтимоию иқтисодии кишвар ғайриимкон аст. Омили такондиҳандаи чунин модели рушд захираи инсонӣ бо ҷузъҳои асосии таркибии он – маориф ва илм, ҳамчун шарти муҳимтарини баланд бардоштани сатҳи амнияти миллӣ ва рақобатпазирии иқтисодиёти миллӣ ба ҳисоб меравад.

Бояд тазакур дод, ки тамоюли ҷаҳонишавӣ ба фарҳангу маънавиёти ҳамаи халқияту миллатҳо бетаъсир буда наметавонад. Дар чунин шароит роҳи ягона ва асосии ҳифзи арзишҳои миллӣ ва умумибашарӣ дар чунин шароит тавассути рушди илму маориф сурат мегирад. Ба ибораи дигар ҷаҳони муосир бо ҳама таззодҳо, мухолифат ва дигар вижагиҳояш ба илму дониш ва мутахасисони болаёқат эҳтиёҷ дорад. Дар ин замина ҳануз дар нимаи дуюми асри XX мафҳуми «бозори кадрҳои илмӣ» ба вуҷуд омад.

Ворид шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон ба фазои ҷомеаи ҷаҳонӣва ба имзо расонидани як қатор санадҳои байналмилалӣ, созишномаҳои ҳамкорию ҳамгироӣ тақозо мекунад, ки донишҷӯёни замони нав бояд сифатҳои ташаббускорӣ, навоварӣ, татбиқсозӣ, тағйирпазирӣ, уҳдабароӣ, масъулиятшиносӣ ва созандагию бунёдкориро дошта бошанд. Воқеан ҳам дар давраи нави ташаккули ҷомеи муосир ва муносибатҳои бозорӣ дар сатҳи зарурӣ боло бурдани сатҳи ҳаёти иҷтимоиву фарҳангии кишвар эҳтиёҷба мутахассисоне, ки дорои кобилияту малакаи мустақилона қабул намудани қарорҳо, андешаҳои солими созанда, дорои дониши амиқ, ки дар таҷриба онро амалӣ карда тавонанд ва бо сифатҳои масъулиятшиносиву босалоҳиятӣ мусаллаҳ бошанд, ба миён омадааст. Мутахассисони замони нав бояд шахсони бомаърифат ва аз ҷиҳати маънавӣ-ахлоқӣ устувор ва кордон ба воя расанд Онҳо роҳҳои дастрас кардани ахбор (маълумот)-ро тавассути воситаҳои гуногун интихоб намуда, онро таҳлилу арзёбӣ карда тавонанд. Инчунин масъалаҳои мураккаби олами атрофро даркнамуда, мушкилиҳои гуногуни таълимию ҳаётиро пешгӯйӣ ва ҳал карда тавониста масъулияти худро дар назди оила, аҳли ҷомеа ва кишвар эҳсос намуда пайваста пайи такмили салоҳиятҳои шахсии худ бошанд. Агар омузгорон ва хатмкунандагони муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ бо чунин салоҳиятҳо мусаллаҳ бошанд албатта хусусият ва хислатҳои шахсиятро соҳиб мешаванд, зеро барои мутахассисисони ҷавон доштани салоҳияти худтакомулдиҳии шахсӣ арзиши бузург мебошад. Барои ин хусусиятхоро ба даст овардан албатта бар зидди мушкили ва сахтихои баамаломада устувори нишон додан лозим аст. Дар ин хусус Абушакури Балхӣ - шоири тарбиятгар ва закӣ хануз дар гузаштахои дур гуфта буд:

Кушода шавад кор чун сахт баст,

Кадомин баланд аст нобуда паст.

Яъне, барои ба куллаи баланди мақсад расидан бояд саъйу кӯшиши зиёд ба харҷдод. Мутахассисони замони муосир - замони инкишофи босуръати муносибатҳои иҷтимоиву иқтисодӣва пешрафти илму технология, воридшавӣ ба фазои ягонаи иттилоотӣбояд ҳам бо донишҳои нави назариявӣ ва ҳам амалӣ мусаллаҳ бошанд. Бо нерӯи тафаккур ва бардоштҳое, ки аз таҷриба дорад, имкон пайдо кунад, ки дар оянда муҳимтарин масъалаҳои иҷтимоиву иқтисодӣва адабиву фарҳангиро мустақилона ҳаллу фасл намояд, баҳои воқеӣдиҳад, хулосаҳои дуруст бардорад ва дар рушди ҷомеа ҳиссаи сазовор ва созанда дошта бошад. Барои ин ба онҳо зарур аст: - бояд эҷодкору навовар ва таҳқиқотчӣ бошанд; - воситаҳои технологияи нави муосир, интернетро самарабахш истифода бурда тавонанд; - дониши назариявии худро дар таҷриба ва амал тадбиқкарда тавонанд; ҳисси худшиносӣва масъулиятшиносиашон бедор бошад, ба кору амали худ баҳои воқеӣдода тавонанд.

Роҷеъ ба худтакомулдиҳии пайвастаи донишомӯзон як қиссаро аз таърихи илму фарҳанги миллатамон мехостем ёдовар шавем. Мутафаккири тоҷик Абдураҳмони Ҷомӣ, ки дар Ҳирот, дар мадрасаи Низомия таҳсили илм мекард, дар назди донишманди маъруфи он замон Шаҳобиддин Муҳаммади Ҷоҷармӣ сабақ гирифта, қобилияту истеъдоди донишандӯзии нотакрор ва азимро зоҳир намуд. Ӯ дорои хислати наҷибе буд ва ба ҳар чиз, ба ҳар як ҳодисаву воқеа бо назари кунҷковиву мушоҳидакорӣ менигарист ва дар баҳсу музокираҳо орому ботамкин ва бо андешаву фикрҳои бикр суханронӣмекард ва ҳамеша ғолиб мебаромад ва устодони донишманд дар доноиву оқилии шогирди худ ангушти ҳайрат мегазиданд Дар ин хусус Зайниддин Маҳмуди Восифӣдар асари худ «Бадоеъулвакоеъ» нақли аҷиберо дар ҳикояи «Хамсаи муҳайира» (Панҷгонаи ҳайратангез) меоварад, ки мазмуни он чунин аст: Устод Мавлоно Муҳаммадҳоҷӣ ба панҷ нафар – Мавлоно Абдураҳмон, Мавлоно Камолиддин Шайҳусайн, Мавлоно Шамсуддин, Мавлоно Довуд ва Мавлоно Муини Тунӣ ном шогирдони худ асари олими машҳур «Шарҳи таҷрид» - и Мавлоно Алии Қӯшчиро тадрис мекард. Ҳангоми шарҳу маънидоди баъзе масъалаҳои асар дар байни устоду шогирдон баҳсу мунозираҳои илмӣ ба миён меомаданд ва бештар дар ин мунозираҳо шогирдон ғолиб мебаромаданд, ки ин боиси ба андеша рафтани Мавлоно Муҳаммадҳоҷӣ гардид ва ӯ азм намуд тадбиреро пеш гирад, яъне худро бемор созад, то шогирдонаш дар кӯи бекорӣ ва дар истироҳат бошанду ӯ дар ин муддат шабу рӯз дар мутолиа бошад ва донишихудро афзун намуда бо тайёрии бештар назди шогирдон ояд ва ба тадрис машғул гардад. Ва чун ин устоди дар банди хаёл афтида бо ин сабабу мақсад шогирдонро ба мӯҳлати 40 рӯз ҷавоб дод, шогирдони доно ва закӣ муроду мақсади бемории устоди худро пайхас намуда, қавл доданд, ки онҳо низ дар муддати 40 рӯз аз мутолиа даст намебардоранд ва қарор доданд, ки ҳар рӯз дар масҷиди ҷомеи Маликон ҷамъ меоянд ва бо навбат тадрис мекунанд. Мавлоно Ҷоҷармӣ шабу рӯз пайваста дар мутолиа буд ва барои шогирдони саволу супоришҳои ниҳоят душворро тайёр намуд. Ӯ аз он хурсанд буд ва боварии комил дошт, ки дар илму дониш аз шогирдон хеле боло рафтааст. Ниҳоят рӯзи 40-ум хабари сиҳатии устод ба гӯши шогирдон мерасад ва онҳо ба мадраса ҳозир мешаванд. Мавлоно бо дили пур ба шарҳи як масъалаи мураккаб ва сарпечида оғоз менамояд, шогирдон бошанд бо ҳозирҷавобӣва дониши худ устодро дар тааҷҷуб мегузоранд. Чун аз он ки шогирдон дар ин муддат фориғболӣ нанамуданд, балки дар мутолиа буданд, хушҳол мешавад ва ба шогирдон дуои нек ва роҳи сафед металабад. Чанде пас Абдураҳмони Ҷомӣ ва он чор нафар шарикдарсони ӯ, ки зикрашон рафт, дар ҳақиқат олимони машҳури замони худ шуданд. Мурод аз овардани ин ҳикоя он он аст, ки мероси адабӣ ва фарҳангии халқи тоҷик дар замони имрӯз ҳам арзиш варисолати худро гум накарда, барои тарбияи инсони комил ва соҳибкасб хизмати арзандаро то ба имруз анҷом медихад ва минбаъд низ хохад дод.

Ҳаминро бояд зикр кард, ки эълон гардидани соли 2024 Соли маърифати ҳуқуқӣ аз пешниҳодҳои оқилона ва созандаи Пешвои миллат ба шумор меравад. Яъне густариши маърифати ҳуқуқии ҷомеаи мутамаддин, ба хусус наврасону ҷавонони замони навро яке аз масъалаи ҳалталаби ҳаёти ҷомеа арзёбӣ карда метавон. Воқеан ҳам, ин ташаббуси Пешвои миллат дар раванди ҷаҳонишавии фарҳангҳо, ки ба сатҳи маънавиёт, тарбия ва ташаккули ҷавонону наврасон таъсиргузор мебошад, хеле муҳим ва рӯзмарра мебошад.

Боиси тазаккур аст, ки бо мақсади иҷрои банди 3-и «Нақшаи чорабиниҳо бахшида ба Соли маърифати ҳуқуқӣ эълон намудани соли 2024», ки бо амри Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 18 марти соли 2024 тасдиқ шудааст ва дар асоси банди 19-и Низомномаи Вазорати адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон 30 сентябри соли 2021 тасдиқ гардидааст, бо фармоиши Вазири адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 19 апрели соли 2024 рамзи «Соли маърифати ҳуқуқӣ – 2024» тасдиқ карда шуд.

Рамзи «Соли маърифати ҳуқуқӣ – 2024» намуди доирашакл дошта, гирдогирди рамзро хати доирашакли сабз фаро гирифтааст, ки нишонаи сарсабзию шукуфоӣ, сарбаландиву хуррамӣ ва абадият мебошад. Дар гирди қисми болои рамз бо забони тоҷикӣ «Соли маърифати ҳуқуқӣ», ки ифодагари моҳияти рамз мебошад, навишта шуда, дар қисми поёни он рамзи шараф – шохи баргдори дарахти лавр бо тасмаи серахаи печида, ки ифодакунандаи рангҳои Парчами давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад, ҷой гирифтааст. Дар маркази доира ҷузъиёти асосии рамз – китоби кушода, офтоби оламоро ва тоҷдасти шоҳӣ ҷой дода шудаанд. Китоби кушода таҷассумкунандаи манбаи дониш, Конститутсия ва қонун, таълиму тарбия ва хирад, офтоби оламоро – рамзи нур, гармӣ, шифо, саховатмандӣ ва тоҷдасти шоҳӣ бо тасвири нимдавраи офтобӣ ва ҳафт ситора ҳамчун рамзи ваҳдати миллӣ, иқтидори давлат ва роҳнамою равшанидиҳанда мебошад. Дар қисми поёни маркази доира рақами «2024» нишон дода шудааст.

Ҳамин тариқ, қабул ва тасдиқи рамзи Соли маърифати ҳуқуқӣ аз он гувоҳӣ медиҳад, ки дар ҳаёти иқтисодиву иҷтимоӣ, сиёсиву фарҳангӣ ва ҳуқуқии Тоҷикистони соҳибистиклол боз як марҳилаи нав кушода шуд. Умед дорем, ки омӯзгорону устодони муассисаҳои оливу илмии кишвар баҳри бунёди ҷомеаи бомаърифату муттаҳид ва давлати ҳуқуқбунёди миллӣ тамоми неру ва рисолати худро равона сохта, дар ин самт қадамҳои устувор ва созанда мегузоранд.

Холиқова Шоира - ходими пешбари илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омузиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Баланд бардоштани маърифати занон масъалаест, ки аҳмияти хоси иҷтимоӣ дошта, омили зарурии таҳкими арзишҳои муҳими миллӣ ба шумор меравад. Зан-модар, дар раванди иҷрои рисолати офарандагию тарбиятгарии худ, масъулияти махсусан муҳими дигарро низ иҷро менамояд. Яъне тавассути таълиму тарбия ба сифати занҷири пайвасткунанда ҳамчун интиқолдиҳандаи арзишҳои миллӣ ба насли дигар амал намуда, дар пойдор нигоҳ доштану дар вуҷуди фарзандон тарбия кардани ҳисси эҳтирм ба он арзишҳо нақши муҳим мебозад. Иҷрои ин рисолат махсусан дар замони муосир, дар марҳилае, ки равандҳои ҷаҳонишавӣ бо суръати баланд идома доранд, аҳмияти хоса касб мекунад. Нигоҳ доштану ҳифз кардани арзишҳои миллӣ, густариши фарҳанги миллӣ ва дар рӯёрӯйи таҳоҷуми бегонаи фарҳангӣ истодагарӣ карда тавонистан рисолати басо мушкил, вале зарурист. Дар иҷрои ин рисолат эҳсоси баланди миллӣ, худшиносию худогоҳӣ ва ифтихори ватандорӣ бағоят зарур аст ва ҳамаи ин хусусиятҳо ҷанбаи муҳими маърифати сиёсию шаҳрвандиро ташкил медиҳанд.

Дар баробари маърифати ҳуқуқию сиёсӣ ва шаҳрвандӣ доштани маърифати баланди оиладорӣ низ барои занон муҳим аст, зеро зиндагӣ саҳнаест, ки коргардони асилаш зан мебошад ва ба хотири таъмини хушбахтии он вазифадор аст, ки тамоми ақлу заковати худро истифода баранд. Ҳаёти оилавӣ дастури мукаммалу барои ҳама оилаҳо ягона надорад, балки ҳар як оила муҳити хосест, ки соҳиби вижагиҳои иқтисодию иҷтимоӣ ва равонии худ мебошад. Аз ин рӯ, маҳз бо дарназардошти чунин вижагиҳо метавон раванди муносибатҳои солиму созандаро барқарор ва раванди рушди онро таъмин намуд. Ин кори бисёр мушкил, вале иҷрошаванда аст.

Раванди ҷаҳонишавӣ чи ҷанбаҳои мусбӣ ва чи ҷанбаҳои манфии худро дорад. Дар ин раванд пурзӯршавии омезиши шадиди арзишҳо масъалае мебошад, ки баҳри пойдории фарҳангҳо тазодҳои зиёдеро пеш меоварад. Бинобар ин , нигоҳ доштани ҳувияти фарҳангӣ дар шароити муосир басо муҳим мебошад . Либос ҳам дар ин раванд яке аз василаҳои муассири муаррифии миллат ба ҳисоб меравад.

Омӯзишҳо муайян намудаанд, ки сабаби рӯ овардани занон ба либоси бегона тақлидкорӣ, мӯд шудани пӯшидани чунин либосҳо ва намоиш додани мазҳабӣ будани худ, водорсозӣ аз ҷониби шавҳар ва дигар аъзои оила, инчунин таъсири фарҳанги бегона тавассути тамошои кинофилмҳо ва ғайра мебошад. Бояд қайд намуд, ки арзишҳои миллӣ маҳз ҳамон зуҳурот ва обектҳои модию ғайримоддие мебошанд, ки дар тӯли таърих муҳимияти онҳоро миллат эътироф намудааст, тавассути нигоҳдошт ва рушди онҳо пешравии худро таъмин намудааст, дар заминаи онҳо тарзи рӯзгордорӣ, урфу одат ва анъанаҳои худро нигоҳ доштааст. Маҳз дар ҳамин замина миллат ҳамчун умумияти томи дорои хусусиятҳои умумӣ тарзи тафаккур ва урфу одат дар ҳудуди таърихии худ пойдор мондааст ва пойдории миллат пойдории давлатдории миллиро заминагузор гаштааст. Ногуфта намонад, ки нигоҳдошти забон ва фарҳанги миллӣ ҳамчун арзишҳои миллӣ ва давлатдорӣ ба сифати масъалаҳои калидӣ дар таҳкими давлатдории миллӣ боқи мемонанд.

Фазилатпочои Махмадюсуф докторанти PhD курси 1 уми институти фалсафа сиёсатшиноси ва ҳуқуқи ба номи А Баҳоваддинови АМИТ

Мардуми шарифи Тоҷикистон хуб дарк мекунанд, ки истиқлолият ва озодӣ арзиши бисёр бебаҳо дар ҳаёти ҳар як шахси бонангу баори Ватан мебошад. Ва тули 33 сол аст, ки Суруди миллӣ ва Парчами давлатии мо дар саросари Тоҷикистон ва берун аз хоки он дар маросиму чорабиниҳои сатҳи олӣ ва дигар маъракаҳои муҳим баланд садо дода, партавфишонӣ намуда, Тоҷикистонро ба ҷаҳониён муаррифӣ менамояд.

Гарчанде Истиқлолияти давлати мо ҷавон аст, аммо корнамоиҳои далеронаи фарзандони фарзонаи миллати тоҷик дар таърих бо ҳарфҳои заррин ифшо гардиданд. Ва аз муборизаҳои ҷоннисоронаи қаҳрамонони миллатамон, ки дар роҳи вахдату озодӣ, истиқлоли сарзамини тамаддунофар қурбонихо кардаанд, моро ба Истиқлолияти давлатӣ расонидааст. Истиқлолияти давлатии мо рангест, тобанда чун рангҳои парчамамон, озодиест барои миллат ва мамлакат, соҳибихтиёриест баҳри ватандорони ватандӯст. Мо дар муддати 33 - соли истиқлолият тавонистем, ки бо вуҷуди мушкилоту монеаҳои зиёд пешрафти устувори ватанамонро таъмин созем, мақоми онро дар арсаи байналмилалӣ боло бардорем, пояҳои давлатдории мустақили худро тақвият бахшем, тамоми кӯшишу талош ва захираву имкониятҳои худро ба хотири фароҳам овардани шароити мусоид барои зиндагии осоишта равона созем.

Сарбаландиву хушбахтии мо дар он аст, ки тақдири имрӯзу фардои ватанамон дар ихтиёри худамон мебошад ва ҳар фарди бонангу номуси миллат - ҳастӣ ва ҳаёти худро ба хотири озодиву пешрафти сарзамини аҷдодӣ бахшидааст. Имрӯз Тоҷикистон роҳи мустақили инкишофи сиёсиву иқтисодӣ ва иҷтимоиву маънавиро пеш гирифта, ба аслҳои озодии сухан, озодии виҷдон ва гуногунандешӣ, ки аз ҷумлаи асосҳои давлати демократӣ мебошанд, арҷи тамом мегузорад. Бо шарофати истиқлолият дар арсаи ҷаҳон мартабаи Тоҷикистон пайваста боло рафта, ташаббусҳои кишвари моро ба хотири амнияти мардуми сайёра дар сатҳи байналмиллалӣ мепазиранд.

Истиқлолияти ба дастовардаи мо, Тоҷикистонро бо ҷаҳон ва ҷаҳонро бо Тоҷикистон пайванди ногусастанӣ ва ҳамешагӣ бахшидааст. Дарвозаҳои чаҳор самти оламро ба рӯи Тоҷикистон боз намуд. Танҳо бо шарофати истиқлолияти давлатӣ ва заҳмату талошҳои содиқонаи Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мо тавонистем, ки кишварамонро ба оламиён муаррифӣ намоем ва ба сӯи фардои дурахшон сарбаландона пеш рафта истодаем. Боиси хушнудист, ки дар солҳои Истиқлолияти давлатӣ соҳаҳои муҳими иҷтимоӣ аз ҷумла илму маориф, тандурустӣ ва фарҳангу варзиш ба маҷрои куллан нав ворид гардида, сол аз сол беҳтар мешавад.

Бояд ёдовар шуд, ки Истиқлолияти давлатиро дар роҳи худшиносии милливу таърихӣ, эҳёи ойину суннатҳо ва рушди илму адаб метавон марҳалаи дурахшону пурифтихори фарҳангу тамаддуни миллӣ, даврони рушди нерӯи зеҳнӣ ва эҷодкорӣ арзёбӣ намуд. Маҳз ба шарофати истиқлолият сиришти маънавии миллати тоҷик расмияти сиёсӣ пайдо кард. Дастоварди бузургтарини мо тули ин солҳо барқарор намудани сулҳу суботи комил ва ваҳдати пойдори миллӣ, таъмини рушди устувори иқтисодиву иҷтимоӣ, таҳкими худшиносиву худогоҳӣ, болоравии ҳисси ватандӯстиву ватандорӣ аст, ки маҳз ба шарофати хиради азалии мардуми соҳибмаърифату фарҳангдӯсти тоҷик ва роҳбари оқилу фарзона муяссар гардид.

Комёб гаштан ба шинохти асолати таърихии миллат, мақому мартаба ва ҷойгоҳи он дар таърихи тамаддуни башарӣ аз ҷумлаи муҳимтарин самтҳои сиёсати давлати Тоҷикистон ба ҳисоб меравад, ва ин сиёсати ваҳдатсоз аз бузургдошти таъриху фарҳанги деринаи тоҷикон ва симои барҷастаи фарҳангӣ оғоз гардида, барои пешрафт дар роҳи давлатсозиву давлатдории навини тоҷикон фазои мусоид фароҳам меоварад.

Бинобар ин, мо бояд ҳамеша аз истиқлолияти давлатӣ ва ваҳдати миллӣ, ки аз ҷумлаи муқаддасоти ормонии миллати тоҷик мебошанд, шукрона карда, онро чун арзиши бебаҳо ҳифз намоем.

Дар марҳалаи гуногуни таърихӣ, мардуми тоҷик таҷрибаи мавҷудаи давлатсозиву давлатдориҳои пешрафтаи ҷаҳонӣ ва фарҳангии миллиро омӯхт. Ҳамчунин рамзҳои давлатӣ, азҷумла Нишон, Парчам ва Суруди миллиро қабул кард. Артиши милливу Қушунҳои сарҳадиро ташкил дода, бо дарназардошти манфиатҳои миллӣ ва майлу ормонҳои халқамон роҳи эъмори кишвари ҳуқбунёду дунявиро пеш гирифт.

Дуруст тарбия намудани насли наврас шарти асосии пешравии ҷомеаи солим ба ҳисоб рафта, ин кори муҳим на танҳо вазифаи оила ва мактаб, балки вазифаи давлат ва тамоми ҷомеаи мо аст. Ба хотири эмин мондан аз таъсири омилҳои манфии раванди ҷаҳонишавӣ аҳли ҷомеаи кишвар бояд тафаккури солими миллиро дар зеҳни наврасон ва ҷавонони ватандуст инкишоф диҳанд. Талқин намоем, ки ҳифзи марзу буми ватан, хифзи арзишҳои миллиро аз таҳдидҳои хатарбор ва руйдодхои ахир қарзи ҷонию афсаронаи худ донанд. Ҷавонону наврасони мо бояд аз аслу насли хеш, пояҳои тамаддуни аҷдодӣ, забону фарҳанги миллӣ ва ойинҳои давлатдории ниёгони худ огоҳ бошанд. Ба хотири мустаҳкам ва бегазанд гардонидани пойдевори давлатдории навин доимо дар талош бошанд. Дар шароити хело душвору печидаи ҷаҳони муосир ҳифзи истиқлолияти давлатӣ ва дастовардҳои онро вазифаи худ шуморида, масъулияти баланди ватандориро эҳсос бикунанд.

Ифтихор аз таърих, фарҳанг, забон ва анъанаҳои наҷибу ҷовидонаи миллат як рукни бисёр муҳимми истиқлолияти давлатӣ мебошад. Аз ин хотир, моро зарур аст, ки насли наврас ва ҷавонро бо суннатҳои воло ва мероси бузурги ниёгонамон ошно намуда, дар зеҳну шуури онҳо ҳисси ифтихори миллӣ, арҷгузорӣ ба суннатҳои ниёгонамон, эҳтиром ба истиқлолияти пурарзиш, ҳисси баланди ватандӯстӣ ва ифтихор аз ватани маҳбубро пурра гардонем.

Истиқлолияти давлатӣ ва ваҳдати миллӣ ду боли тавоное ҳастанд, ки Тоҷикистонро ба парвозҳои баланд ҳидоят менамоянд. Пойдории ваҳдати миллӣ ва сулҳу субот дар саросари кишвар ва рушди ҳамаи соҳаҳо дар натиҷаи хизмати бузургу қаҳрамононаи халқи хирадманд ва Сарвари сулҳовару бунёдкори тоҷик ба воқеият табдил ёфтааст.

Ҳамеша дар хотир дошта бошем, ки соҳибватан будан хушбахтӣ ва ифтихори бузург аст. Ҳамзамон бо ин, ба қадри ин неъмати бебаҳо - яъне ватан ва истиқлолияти он расидан масъулияти аз ин ҳам бузургтар мебошад.

Пойдору ҷовидон бод истиқлолияти миллати куҳанбунёд, сулҳдӯст, бунёдкор ва фарҳангпарвари тоҷик, ки дар роҳи адолат зери пайроҳаи таърих дар шебу фарозоҳо, шикасту пайвастҳо, ахиран соҳибистиқлол гардид!

Аминов Асламбек - номзади илмҳои физика ва математика, ходими калони Институти математикаи ба номи А.Ҷураеви АМИТ

Пешгуфтор: Дар рӯйи олам мавҷудоти зинда тариқи забонҳои гуногун бо ҳам муошират мекунанд, забони гуфтугӯ, забони аломатҳо, забони ишораҳо, забони рақс, забони оҳангҳо ва ғ. Дар маҷмуъ ҳамаи ин забонҳоро инсоният дар тӯли ҳазорсолаҳо ба вуҷуд овардааст, яъне ин васоити муошират маҳсули дастранҷи фарҳанги инсоният маҳсуб меёбанд. Аммо забони асосӣ, воситаи мутлақи муошират – ин забони таносуби рақамҳо мебошад, яъне ин маврид илми риёзиёт дар назар дошта шудааст. Аз қадим риёзиёт (математика) илми асосӣ буд ва фарогири ҳамаи илмҳои дигар ба шумор мерафт.

Риёзиётро ҳанӯз юнониёни қадим ба чаҳор қисм чунин ҷудо намуда буданд : 1. Арифметика (арисмотиқ) – забони ё худ назарияи рақамҳо; 2. Геометрия – забони ё назарияи хатҳо; 3. Астрономия – забони ё назарияи ҳаракати ҷирмҳои осмонӣ; 4. Мусиқӣ – забони ё назарияи савтҳо (садоҳо). Ин гуна тақсимбадиро “квадриум” (чаҳоргона) меномиданд ва ҳеч донишманде бидуни азхуд намудани ҳамаи ин илмҳо ба шарҳи риёзиёт даст намезад.

Дар миёни ин ақсом танҳо мусиқӣ, яъне назарияи садоҳо соҳиби хислати нодир мебошад, ки бевосита ба тамоми мавҷудоти зинда таъсир расонида метавонад. Ҳамин буд, ки фарзанди Бухорои шариф, аллома Абуалӣ Ибни Сино аснои навиштани боби “Риёзиёт”-и Китоб-уш-шифо дар пайравӣ ба Арастуи бузург бахшеро вобаста ба илми мусиқӣ таҳти унвони “Ҷавомеъу илм-ал-мусиқӣ” (Маҷмуи донишҳо доир ба мусиқӣ) илова намуд. Ин асари нодир мутаассифона то ҳоло дастраси илми муосири тоҷик нагардидааст, гарчанде борҳо ба забони арабӣ, инглисӣ, фаронсавӣ нашр шудааст. Мақолаи зер ба мазмуну муҳтавои ҳамин асари Ибни Сино тааллуқ дорад.

Таълифоти алломаи бузург, файласуф, шоир ва табиби оламшумул Абӯалӣ Ибни Сино оид ба илми мусиқӣ то замони мо моҳият ва арзиши маънавии хешро гум накардааст. Сино дар баробари Абунасри Форобӣ (871-950) ва Ал-Киндӣ (800-897) яке аз асосгузорони илми мусиқӣ дар Шарқ маҳсуб меёбад. Ӯ бахшида ба мусиқӣ панҷ асари махсус таълиф намудааст, ки мукаммалтарини онҳо китоби “Ҷавомеъу илм-ал-мусиқӣ” мебошад. Чуноне ки маълум аст, дар пайравӣ ба услуби юнониёни қадим Ибни Сино ин асарашро дар сохтори китоби “Риёзиёт”-и “Китоб-уш-шифо” ҷой дода бо ҳамин ақидаи устувори мутақаддиминро доир ба моҳияти хоси илмӣ ва ирфонии ҳунари мусиқӣ тасдиқ намудааст.

Асар тибқи анъана ба забони арабӣ таълиф шуда ва муҳтавои он кулли масоили вобаста ба пайдоиши мусиқӣ (дар умум садо), назарияи оҳангсозӣ, шарҳи созҳои маъмули мусиқӣ, пайвандии шеър ва мусиқӣ, мақомҳо (лаҳнҳо), инчунин таъсири оҳангҳоро ба мавҷудоти зинда фаро мегирад. Асари мазкур ҳанӯз қариб садсол қабл аз ҷониби олими фаронсавӣ Рудолф Д’ерланже тарҷима ва таҳқиқ карда шудааст. Ба ин асари нодири Ибни Сино оид ба мусиқӣ ҳамчунин шарқшиноси маъруф Ҷорҷ Фармер баҳои баланд дода муҳтавои онро дар чандин мақолаҳояш шарҳ додааст.

Дар Тоҷикистон низ дар авохири қарни гузашта порчаҳои алоҳидаи китоби “Ҷавомеъу илм-ал-мусиқӣ” ба забони русӣ тарҷима шуда буданд, аммо бояд эътироф намуд, ки ҳанӯз мероси мусиқишиносии шоир ва мутафаккири бузурги халқи тоҷик ҳанӯз ба пуррагӣ дастраси аҳли илм нагардидааст.

Тавре зикр гардид, Ибни Сино илми мусиқиро дар сохтори низоми илмҳои риёзӣ таҳқиқ намудааст, яъне масоили вобаста ба пайдоиши садо дар ҳаёти мавҷудоти зинда, таносуби фосилаҳои мусиқӣ, услуби пардабандии созҳои мусиқӣ, фарқияти садоҳои мусиқӣ ва ғайри мусиқӣ ва дигар муаммоҳои ин илмро Ибни Сино асосан тавассути далелҳои илми риёзӣ шарҳ додааст.

Дар замони Синову Форобӣ таълимоти юнониёни қадим тавассути тарҷимаҳо ба забони арабӣ дастраси аҳли илм гардида буданд. Хусусан осори Абуюсуф Ибни Исҳоқ Ал-Киндӣ (муаллифи рисолаҳои зиёд, аз ҷумла бахшида ба илми мусиқӣ) дар ин давра хеле машҳур шуда буд. Албатта, маълум аст, ки дар ин ҷода Сино ба таълимоти маъруфи Арасту, Фисоғурс, Батлимус ва дигарон такя намудааст, вале яқинан бояд таъкид намуд, ки дар шарҳи як қатор масъалаҳои муҳими илми мусиқишиносӣ (шарҳи созҳои мусиқӣ, пайвандии шеър ва оҳанг ва ғ.) Сино соҳиби назарияи хосе шуда, то ҳадди имкон ақидаҳои хешро бо амалияи мусиқии замонаш пайванд намудааст.

Яке аз масъалаи баҳсталаб – яъне пайвандии гӯё садоҳои мусиқиро бо ҳаракати доимии ҷирмҳои осмонӣ мавриди таҳқиқ қарор дода, Ибни Сино махсусан таъкид намудааст, ки ин гуна ақидаҳо асоси илмӣ надоранд. Дар ин хусус ӯ дар муқаддимаи асар чунин навиштааст:

“Мо ба илми мусиқӣ аз он ҷиҳат, ки тавассути шарҳи фосилаҳои мусиқӣ ба баёни ҷирмҳои осмонӣ инсонӣ мепардозанд, таваҷҷуҳ намекунем, зеро чунин нуқтаи назар анъанаи онҳоест, ки хусусиятҳои як илмро аз илми дигар фарқ намекунанд”. Бояд илова намуд, ки чунин ақида ҳанӯз ба Фисоғурс тааллуқ дошт ва пайравони ӯ низ ҳафт пардаи мусиқиро дар пайвандии услуби ҳаракати ҷирмҳои осмонӣ шарҳ медоданд.

Эзоҳ: Яъне Ибни Сино дар ин масъала мақоми устувори илмии хешро исбот намудааст. Ақидаҳои вобаста ба пайвандии низоми ҷирмҳо осмонӣ ва садоҳои мусиқӣ, аниқтараш фосилаҳои миёни садоҳо, сохтори қаторовозҳо, то имрӯз дучор мегарданд. Ҳатто мегӯянд, ки дар само оҳанги мутлақи ба таври зинда доим садо медиҳад, оҳангсозони нобиға (масалан Бах, Скрябин) гӯё ин лаҳнҳоро эҳсос менамоянд ва рӯйи нота меоранд.

Ин ҷо бамаврид аст, ки суханони Алберт Эйнштейнро ба ёд биёрем (маълум аст, ки ӯ скрипкаро хеле хуб менавохт): “ Агар ман фаразан физик намешудам, бегумон ҳатман мусиқачӣ мешудам, зеро ман тавассути оҳангҳо фикр меронам, ҳаётро, оламро маҳз тавассути мусиқӣ тасаввур мекунам”...

Муаммои дигаре, ки дар таълимоти мусиқишиносии Сино шарҳи нави худро пайдо намудааст, ин назарияи пайдоиши савт (садо, овоз) дар табиат аст. Шояд метавон гуфт, ки Ибни Сино, ки худ дорои донишҳои мукаммали соҳаи тиб буд, қабл аз ҳама назарияи савтҳоро дар пайвандӣ бо қобилияти шунавоӣ ва эҳсосоти инсонӣ чунин шарҳ медиҳад:

Оид ба таърифи савт (садо овоз): “Инак мегӯем, ки савт аз ҷумлаи маҳсусот (ҳисшаванда) аст, ки бо хусусиятҳои ҳаловат (форамӣ) ё кароҳат (нафратангезӣ) фарқ мекунад. Аз ҳамин лиҳоз, савт (садо, овоз) ду навъ мешавад: яке навъе, ки ҳиси инсон аз он лаззат мебарад ва дигар навъе, ки ҳис аз шунидани он нафрат пайдо мекунад. Албатта (бояд эътироф намуд, ки) баъзан сабаби кароҳати (нофорамии) савт вобаста ба сифати садобарории олоти мусиқӣ аст, на аз худи савт. Гоҳе чунин мешавад, ки савт маҳз дар ҳолати шунидан (истимоъи он) нофорам, яъне ин ҷо ифрот дар худи шунаванда аст”.

Аз ин ақидаронии Сино бараъло аён аст, ки олими бузург сифатҳои садоро на танҳо дар ҳолати пайдо шуданаш (яъне офаридани ин ё он оҳанг), балки дар лаҳзаи баъдан аз ҷониби шунаванда қабул шудани он (истимоъ) шарҳ медиҳад. Яъне ҳатто оҳанги форам дар сурати қобили қабул набудани шунаванда метавонад нофорам эҳсос шавад.

Эзоҳ: Сино инҷо муаммои хеле қадимӣ – муносибати объект ва субъектро шарҳ додааст. Яъне нафаре ки калиди ворид шуданро ба муҳтавои маънавии мусиқӣ (адабиёт, санъат умуман) дар даст надорад аз шунидани симфонияи Бетховен, силсилаи Шашмақом ё худ нолаҳои фалакхонӣ чизеро бардошт намекунад.

Дар Фасли аввали асар Ибни Сино доир ба масъали сабабҳои баму зер будани садоҳо баҳс мекунад, яъне чаро садоҳо баландиву пастӣ доранд. Дар ин маврид олими бузург изҳор намудааст, ки баландиву пастии офозҳо қабл аз ҳама ба ҳолати руҳонии худи инсон вобастагӣ дорад. Масалан, нафаре дар сурати ғазабнок гардида таҳдид кардан ҳатман овози баландро истифода мекунад ва баръакс, аснои мутеъ шудан, таслим шудан овозашро паст мекунад.

Ибни Сино ҳамчунин услуби шинохти овозҳои мусиқӣ ва тарзи иншои оҳангро ба қалам оварда чунин менависад: (Дар шинохти фосилаҳои муттафиқ ва мутанофир).

“Ҳар гоҳе ки як нағма (садои мусиқӣ) аз назари баландӣ ва пастӣ дар зинаи ягона такрор шавад, таълифе (яъне оҳанге) ҳосил намешавад. Оҳанг танҳо дар ҳамон сурат пайдо мешавад, ки нағмаҳо дар зинаҳои гуногун садо диҳанд. Зеро агар як нағма дар як зина такрор шавад, таъсири он як чиз беш нест. Бинобар ин воҷиб аст, ки таълифи нағмаҳо ба тавре бошад, ки аз миёни онҳо абъод (яъне буъдҳо, фосилаҳои мусиқӣ – А.Н.) ба вуҷуд ояд.

Поинтар Ибни Сино фосилаҳои мусиқиро дар шакли ҷамъҳо шарҳ медиҳад, яъне аз ду се фосила ба вуҷуд омадани оҳангро чунин асвир менамояд:

“Ҷамъи буъд (фосила) бо буъди дигар чунин сурат мегирад, ки мо тавонем нағмаи муштарак дар ҳар ду буъдро ё аз ҷиҳати тез (ниҳод) ва ё аз ҷиҳати гаронӣ пайдо кунем.”

Эзоҳ: Пас аз ду садсола дар рисолаҳои баъдинаи мусиқӣ муаллифони он истилоҳи “ҷамъ”-ро маҳз дар пайравии Ибни Сино ба маънии “мақом” ё худ “парда” истифода бурдаанд.

Дар Фасли панҷум Ибни Сино ба шарҳи вазнҳои шеър муроҷиат намудааст. (Шеър ва вазнҳои он).

Ӯ навиштааст: “шеър” каломест барангехта аз хаёл ва аз гуфтаҳое падид омада, ки иборат аз иқоъҳои (ритмҳои) муттафиқ ва мусовӣ мебошад. Зиёда аз ин, дар ҳолати ритмҳои мукаррар (такроршаванда) ҳуруфи охиринашон ба ҳам шабоҳат доранд.

Эзоҳ: Сино нахуст ишора ба он дорад, ки муҳтавои шеър аз хаёлот бармеояд, яъне маҳсули тасаввуроти хаёлӣ ва дорои вазни муайян (ритмҳои мувофиқ) ва қофия мебошанд (ҳуруфи охири мушобеҳ).

Вобаста ба услуби таълифи оҳанг (иншои оҳангҳои мусиқӣ) Сино менависад: (Таълифи лаҳн)

“Ҳар касе, мехоҳад оҳангеро эҷод кунад, пас ба ӯ зарур аст, ки сараввал маҷмуи муайяни нағмаҳоро дар назар бигирад. Ин маҷмуъ метавонад комил бошад ё ноқис бо тамдиди маҳдуд, инчунин бояд ҷинсҳо (қаторовозҳои сегона ва чаҳоргона – А.Н.) дар он мураттаб шаванд.

Нафаре агар мехоҳад услуби офаридани оҳангро биёмӯзад, ҳамчунин бояд иқоъро (яъне зарбҳоро, ритмро) якҷоя бо кулли анвои мухталифаш фаро гирад. Яъне ӯ бояд як намуди муайяни иқоъро (ритм,усулро) тахайюл кунад ва барои ин бояд ин намуди иқоъро дар хаёлоташ маҳз дар шакли ҳуруфот тасаввур намояд, на ба сурати нағма (яъне оҳангҳо, садоҳои мусиқӣ)....

Эзоҳ: Сино маслиҳат додааст, ки оҳангсоз бояд нахуст ин ё он фосилаҳои мусиқӣ ва шакли муайяни иқоъро (ритмро) тасаввур намуда онро интихоб кунад. Масалан : тан-тан-тан-тан (ин шакли усули чаҳор чорякӣ) ё худ: тан-та-нанан (усули шаш ҳаштякӣ)....

Доир ба созҳои мусиқӣ низ Ибни Сино боби махсус тасниф намудааст. Ӯ менависад:

“Олоти мусиқӣ чанд намуд мешаванд, қисме аз онҳо ки дорои зеҳ (сими садобароранда -А.Н.) ва дастон (дастаи сози мусиқӣ) мебошанд, ки бар онҳо нақра (зарб задан бо мизроб) мезананд, монанди "барбат" ва " танбур". Зеҳҳои (симҳои) баъзе аз онҳо бар сатҳи [соз] кашида шудаанд, монанди " шоҳруд" ва " зуланқо". Ва боз созҳо ҳастанд, ки дорои зеҳ ва дастон мебошанд, вале нақра (мизроб) бар онҳо намезананд, балки барои ба садо даровардан бояд зеҳе (сими дигаре, яъне камонча – А.Н.) бар он кашида шавад, монанди "рубоб"

Эзоҳ: Ин шарҳи Сино хеле муҳим аст, зеро яқинан маълум мегардад, ки дар замони ӯ сози рубобро бо камонча (зеҳи дигар) менавохтаанд.

Сино бузург чуноне ки медонем, худаш ғиччакро хеле хуб менавохт. Барои исботи ин кофист, ки ба шарҳи ӯ доир ба ҳаракати ангуштон рӯйи дастаи сози мусиқӣ таваҷҷуҳ намоем. Сино чунин менависад: “Зеро ангуштон ҳангоми навохтани ин ё он сози мусиқӣ ба андозагирӣ ниёз доранд. Масалан мушкил аст, ки аснои иҷрои оҳанг кафи даст ва ангуштон якҷоя ба ҳаракат биёянд, балки бояд, ки кафи даст сокин бошад ва танҳо ангуштон ҳаракат кунанд.

Эзоҳ: Ин ҳолатро имрӯз ҳар як нафари мусиқинавоз комилан дақиқ тасаввур мекунад, яъне дар навохтани рубоб, ғиччак (скрипка), уд, танбур, дутор ва ғ. Навозанда маъмулан кафи дастро рӯйи дастаи соз сокин медорад ва танҳо тавассути ангуштон пардаҳоро пахш мекунад.

Аҷиб аст, ки Ибни Сино дар бахши шарҳи “созҳои маъруфи мусиқӣ” аз номи яке аз маъруфтарин сози мусиқии олам – Арғунун ёдовар мешавад: “ чун навое, ки аз сози румии " арғунун" ба даст меояд”.

Ва албатта барои мо хеле муҳим аст, ки алломаи бузург дар пайравӣ ба мутақаддимин сози “машҳури мутадовил ва муқаддам назди аҳли мусиқӣ” яъне Барбатро шарҳ додааст. Маълум аст, ки дар Бухорову Балх ва Бағдод он замон ин сози қадимии тоҷикиро бештар ба унвони арабии Уд шарҳ медоданд. Сино, ки аз гузаштаи таърихи тоҷикон маълумоти комил дошт, зарур шуморидааст, ки ин сози маъруфи замони Борбадро бо ҳамон номи аслиаш, яъне “Барбат” тавсиф намояд.

(давомаш дар мақолаи оянда).

Аслиддин Низомӣ, доктори илмҳои санъатшиносӣ, мудири шуъбаи санъатшиносии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Истиқлоли давлатӣ, ки дар бораи бадастории он халқи Тоҷикистон 9 сентябри соли 1991 Эъломия қабул намуда, онро ба тамоми ҷаҳониён арза намуд, на танҳо дар даҳсолаву садсолаҳо, балки дар ҳазорсолаи охир воқеаи муҳимтарин барои миллати куҳанбунёди мо ба ҳисоб меравад. Ин вобаста ба он аст, ки баъди давлати Сомониён танҳо таъсисёбии Ҷумҳурии Тоҷикистони соҳибистиқлол имкон фароҳам сохт, ки ормону орзуҳои деринаи тоҷикон амалӣ гашта, роҳи аз нав бунёд сохтани давлатдории миллии навин пеш гирифта шавад.

Заминаҳои расидан ба Истиқлолияти давлатӣ барои кишвару миллати тамаддунофари мо, барои мардуми соҳиби таърихи зиёда аз шашҳазорсолаи тоҷик гуногун буданд. Аммо, чунонки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид доштаанд, маҳз ормони қариб ҳазорсолаи халқи мо барои аз нав бадастории соҳибистиқлолӣ моро ба ин бузургтарин неъмати давлатдорӣ расонид, зеро “Решаҳои Истиқлоли мо ба умқи таърихи пурифтихори халқамон мерасанд!».

Мо дар зарфи 33 соли соҳибистиқлолӣ барои таъмин, ҳифз, таҳким ва равшан сохтани дурнамои Истиқлолияти давлатӣ аз фишангу воситаҳо ва механизмҳои гуногуни аз ҷиҳати илмӣ асоснок истифода намудем. Вале ба ҳамаи ин нигоҳ накарда, аз нигоҳи мо, маҳз дар иҷлосияи XVI-уми Шурои Олии Тоҷикистон, баъди ба ҳайси Сарвари давлат - Раиси Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб гардидани муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин воситаю механизмҳо ба таври мушаххас муайян карда шуда, раванди воқеии таъмини соҳибихтиёрию истиқлолияти давлатиии Тоҷикистон шуруъ гардид. Каме дертар бошад, масъулияти бузурги таърихиро бар дӯш гирифта, Сарвари давлат дар муроҷиатномаи худ ба халқи кишвар аз 12 декабри соли 1992 барномаи хеле мукаммали аз буҳрони сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ берун овардани Тоҷикистон ва таъмини истиқлолияти давлатиро пешниҳод сохт, ки дар таърихи навини халқи тоҷик ба ҳайси як санади сарнавиштсоз хизмат намуд. Минбаъд низ, тамоми саъю кӯшишҳои Пешвои миллат, фаъолияти сиёсиашон чун Сарвари давлат танҳо ба таъмини соҳибистиқлолии Тоҷикистон нигаронида шуда буданд. Маҳз ба ҳамин хотир Пешвои муаззами мо барҳақ таъкид доштаанд, ки “Имрӯз бо сари баланд метавонем бигӯем, ки тамоми корҳоро танҳо ба хотири таҳким ва устувор намудани пояҳои Истиқлолияти давлатиамон анҷом додем”.

Дар даврони соҳибистиқлолӣ мардуми Тоҷикистон на танҳо ба дарки маънои соҳибихтиёрию истиқлолият расид, балки Рӯзи истиқлолиятро дар баробари ҷашнҳои бузурги миллии қадимаамон, чун Наврӯзу Тиргон, Меҳргону Сада ва амсоли он арҷгузорӣ намуда, имрӯз ҳамасола 9 сентябр дар тамоми гӯшаву канори Ватани азизамон бо як шукуҳу шаҳомати хосса хурду бузург, зану мард онро ҷашн мегиранд. Ин нишонаи он аст, ки соҳибихтиёрӣ, яъне ба дасти худ гирифтани зимоми давлатдорӣ аз ҷониби миллати унвонӣ – тоҷикон, истиқлолияти давлатӣ ҳамчун танзими мустақилонаи ҳаёти сиёсию иқтисодӣ ва иҷтимоию фарҳангии тамоми сокинони кишвар новобаста аз баромади этникияшон дар Тоҷикистон мояи ифтихори ҳар як шаҳрванд буда, онҳо ҳамчун шаклҳои олии зуҳури озодӣ, ки барои инсон бузургтарин неъмати табиӣ ба ҳисоб меравад, қадрдонӣ карда мешаванд.

Бояд тазаккур дод, ки дар илми муосир, дар даврони ҷаҳонишавӣ мафҳумҳои соҳибихтиёрӣ ва истиқлолияти давлатӣ аз ҷониби як қатор муҳаққиқон ҳамчун падидаҳои нисбӣ арзёбӣ карда шуда, онҳо мавҷудияти истиқлолияти давлатҳоро дар шакли комил имконнопазир медонанд.

Аммо ҳақ бар ҷониби онҳоест, ки соҳибихтиёрӣ ва истиқлолияти давлатиро на танҳо ҳамчун мафҳум, балки ҳамчун ҳолати давлатдорӣ барои муддатҳои тулонӣ барои кулли инсоният амри зарурӣ медонанд ва зикр мекунанд, ки онҳо барои миллиардҳо одамони муқаррариву аксари сиёсатмадорон дар тамоми гӯшаву канори сайёраи мо ҳамчун ахтари роҳнамо садсолаҳои дигар низ хизмат хоҳанд кард.

Аз ин рӯ, соҳибихтиёрӣ ва истиқлолияти давлатиро ҳамчун арзишҳои абадии башарият ва ҳадафи волотарин барои давлатҳои муосири миллӣ, хусусан барои Тоҷикистони азиз арзёбӣ намуда, таманнои он мекунем, ки кишвари биҳиштосои мо ҷовидона озоду обод, мустақилу соҳибихтиёр бошад ва сокинони он ҳамеша хушбахту саодатманд монда, барои хизмат ба чунин Ватани беназир ҳар лаҳзаву ҳар соат камари ҳиммат баста бошанд.

Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт- президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ

Воқеан ҳам Истиқлолият иззату озодии ҳар як фарди комилҳуқуқи давлат, доштани муҳаббат ба ватан, эҳтиром ба муқаддасоти миллӣ, азму кушиши ҳар як шаҳрванд баҳри пешрафту нумӯи кишвар ва мусоидат кардан ба беҳдошти ҳаёти сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодию фарҳангӣ мебошад.

Маҳз шарофият ва саҳми беандозаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон буданд, ки мо ба истиқлоли комил расидем, ҳамчун давлати мустақил эътироф гаштем ва ҳамасола ин рӯзро ҳамчун рамзи озодӣ ва қудрат ҷашн мегирем. Истиқлоият ба мо имкон дод, ки кишвари азизамон ба пешрафтҳои азим ноил гашт ва бо ташаббусҳои Пешвои муаззами миллат эътирофи ҷаҳониро соҳиб гаштем.

Сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат ва ҳамдилию ҳамбастагии мардуми кишвар аст, ки дар пояи истиқлол Ҳисору Хатлону Зарафашону Бадахшону дигар минтақаҳои ҷумҳурӣ ба сарзамини ободу биҳиштосо табдил ёфтаанд, дар шимолу ҷануби кишвар бунёду ба кор даровардани корхонаҳои саноатӣ дар авҷ аст ва нуфузу эътибори Ватани азизамон дар арсаи ҷаҳон боз ҳам баланд гардида истодааст.

Барои ин мардуми ориёинажот, ки қарнҳо гузаштагонашон дар партави империяҳои бузурги миллӣ бо нишоту ғурур умр ба сар бурданд, Эъломияи Куруши Кабирро сарчашмаи кафолати озодии мазҳабу эътиқоди динӣ, эҳтироми ҳуқуқу озодиҳои инсон дониста, ба ояндаи дурахшон некбин буданд, муддате аз даст додани озодию истиқлолияти миллат бисёр сангину таҳаммулнопазир буд.

Аз ин рӯ Истиқлолият имрӯз барои ҳар як фард рамзи ҳувияти миллӣ, инъикоси симои миллат, нишони барҷастаи пойдории давлат, амалишавии ормонҳои мардум, шиносномаи байналмилалӣ ва шарафу эътибори ба ҷаҳони мутамаддин пайвастани давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон мебошад.

Ҳамватанони азиз, бигузор ҷашни муқаддаси истиқлолият барои ҳар фарди соҳибдилу озодаи кишвар саломатӣ, бахту саодат, фатҳу кушоишҳо оварад ва ҳамеша ваҳдату ягонагӣ ҳамсафари доимии мо бошад!

Истиқлолияти давлатӣ пояндаю ҷовидон бошад ва рӯзи Истиқлолияти давлатӣ ба ҳамагон муборак бод!

Директори Институти физикаю техникаи ба номи С.У. Умарови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, д.и.ф.м. Зарифзода Афзалшоҳ Қаҳрамон

Имрӯзҳо тамоми халқи мо дар саросари мамлакати азизамон 33-умин солгарди Истиқлолияти давлатӣ бо шукӯҳу шаҳобати зиёд ҷашн гирифта истодаанд. Бояд тазаккур дод, ки баъди аз байн рафтани Иттиҳоди Шуравӣ халқи тоҷик соҳибихтиёрии давлатиро ба даст овард ва дар таърихи давлатдории тоҷикон давраи нави инкишофи истиқлолияти давлатӣ ба миён омад.

Аз ин ҷост, ки 9 сентябри соли 1991 Қарори Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи эълон шудани истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» қабул гардид, ки ин сана ҳамчун рӯзи истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар таърихи навини он, оғози дигаргунсозиҳои нав дар самти бунёди давлати мустақилу миллӣ ва демократӣ эътироф шудааст.

Маҳз аз ҳамин давра сар карда, равандҳои демократикунонии ҷомеа, ислоҳотҳои сиёсию ҳуқуқӣ ва эҳёи арзишҳои нави миллӣ оғоз меёбанд. Давраи ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ дар Тоҷикистон аз муқовиматҳои сиёсие, ки баъдтар ба ҷанги шаҳрвандӣ оварда расониданд, рост меояд. Давлате, ки нав истиқлолияти худро ба даст оварда буд, ба ҷанги шаҳрвандӣ ҷалб карда шуда, дар натиҷа дар ҷомеа бетартибиҳо, беқонуниятӣ ва сиёсати бесарусомонӣ ҳукумфармо буд.

Сабабҳои сар задани муқовимати сиёсӣ, фалаҷ гардидани ҳокимияти даввлатӣ ва ба нестӣ омадани сохти конститутсионӣ аз нигоҳи таҳқиқоти таърихию ҳуқуқӣ ва сиёсатшиносӣ ба таври мукаммал дар китобҳо, маърӯзаҳо, суҳбатҳо ва баромадҳои Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таҷассум ёфтааст. Маҳз Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба сифати ташаббускори асосии ба амал баровардани консепсияи оштии миллӣ дар Тоҷикистон баромад кардаанд. Зеро медонистанд, ки бе таъмини сулҳу салоҳ дар мамлакат бунёд намудани далати соҳибихтиёр ва дигар созандагиҳо ғайриимкон буд. Бинобар ин, Сарвари давлат тамоми ҳастии худро барои ба даст овардани сулҳи тоҷикон бахшида буданд.

Баъд аз фалаҷ гардидани сохти конститутсионӣ моҳи ноябри соли 1992 дар шаҳри Хуҷанд Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардид, ки он дар таърихи навини тоҷикон саҳифаи наверо кушод. Дар ҳамин иҷлосияи таърихӣ Ҳукумати нави Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шуда, Сарвари давлат, Раиси Шӯрои Олии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон интихоб карда шуд.

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз давраи ба роҳбарии давлат омаданашон тамоми азму иродаи худро ба умдатарин масъалаҳои ҳастии халқу мамлакат - таъмини сулҳу субот, муттаҳид сохтани мардуми Тоҷикистон, истеҳкоми ваҳдати миллӣ бахшиданд ва фаъолияти сиёсии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ҳамчун Сарвари давлат бо ормонҳои чандинасраи халқу миллат ва рисолати ҷамъиятию азалии халқи тоҷик мувофиқ омад.

Ба шарофати саъю кӯшиши пайваста ва ҳаракатҳои пайгиронаи Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ғояи Истиқлолияти далатӣ ва ваҳдати миллӣ ба яке аз самтҳои сиёсати доимии давлат ва Ҳукумати Тоҷикистон табдил ёфт. Он баҳри рушди минбаъдаи сиёсати дохиливу хориҷии давлати тозаистиқлоли тоҷикон, интихоби самтҳои дурусти рушди минбаъдаи кишвар, таъмини амнияти дохиливу хориҷӣ ва ниҳоят барои имрӯзу фардои халқу миллат, ҷомеа ва давлатдории тоҷикон заминаҳои ҳуқуқиву сиёсӣ ба вуҷуд овард. Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 1 декабри соли 1999 фармон «Дар бораи таҳкими ҷараёни демократикунонии ҳаёти ҷамъиятӣ-сиёсӣ» ба тасвиб расониданд, ки ба туфайли он дар кишварамон муҳити мусоиди бисёрҳизбӣ ва гуногунандешии сиёсӣ фароҳам омад. Ин тадбир омили муҳиме гардид, ки ҳизбҳо ва ҳаракатҳои мухталиф муттаҳид гардида, фаъолияти худро ба ҳифзу таҳкими сулҳ, ризоияти миллӣ, рушди демократия, инкишофи иқтисодиёт ва дигаргунсозиҳо дар ҷомеаи тоҷикон амалӣ созанд.

Барқарорсозии ҳокимияти конститутсионӣ ва он тағйироти куллие, ки дар натиҷаи баргузории Иҷлосияи таърихии XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ падид омаданд, давраи комилан наверо дар низоми қонунгузорӣ, сиёсати ҳуқуқӣ ва мавқею мақоми Тоҷикистон, ки аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ ба ҳайси кишвари комилҳуқуқ эътироф гардидааст, ба миён овард. Ҳамаи тадбирҳое, ки бо ҳидояти Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар роҳи созишу Ваҳдати миллӣ, ки дар самти таҷдиди низоми қонунгузорӣ ва ҳокимияти давлатӣ дар пояи барномаҳои доманадори Ҳукумати Тоҷикистон роҳандозӣ шудаанд, ҳадафи онро доштанд, ки кишвари мо эъмори ҷаҳонии худро ба шоҳроҳи тамаддуни ҷаҳони муосир ворид намояд.

Низоми нави давлатдорие, ки Президенти кишвар дар натиҷаи ислоҳоти конститутсионӣ ва низоми қонунгузорӣ тарҳрезӣ намуданд, барои озодии инсон ва ҷомеа, заминаҳои воқеӣ муҳайё карданд. Озодии инсон ва бузургдошти ҳуқуқҳои ӯ ба бунёдгузорӣ ва такмили ниҳодҳои муносиби умури сиёсӣ, ҳуқуқӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии ҷомеаи Тоҷикистон бо дарёфти истиқлолияти пурраи миллӣ оварда расонид.

Самараи заҳматҳои шабонарӯзии Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷиҳати таҳкими Истиқлолияти давлатӣ буд, ки Тоҷикистон дар арсаи сиёсати байналмилалӣ дар муддати кӯтоҳи таърихӣ дар самти беҳтар намудани сатҳ ва сифати зиндагии аҳолӣ ба дастовардҳои арзишманд ноил гардид.

Имрӯзҳо ҳар як сокини кишвари азизро таассуроти гуворо аз тадбирҳои омодагӣ ба истиқболи 33-юмин солгарди Истиқлолияти давлатӣ фаро гирифтааст ва бояд тамоми мардуми кишвар, махсусан наслҳои ҷавони имрӯзу ояндасози мо аз он ифтихор намоянд ва ба мероси бузурги маънавӣ ва фарҳангии ниёгонамон арҷгузорӣ намуда, ин неъмати бебаҳо - иттиҳоду ягонагӣ, ҳамзистиву осоиштагии миллиро чун гавҳараки чашм эҳтиёт намоянд.

Халқи Тоҷикистон хизматҳои бузурги Қаҳрамони Тоҷикистон, Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро дар роҳи таҳкими Истиқлолияти давлатӣ, бунёди сулҳи тоҷикон, суботу оромӣ дар ҷомеа, эъмори давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона, амалӣ намудани ислоҳотҳои бузурги сиёсӣ, иқтисодию ҳуқуқӣ, аз ҷумла таъмини амнияти Точикистон, ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, таъмини амнияти озуқаворӣ, баровардани Тоҷикистон аз бунбасти коммуникатсионӣ, ба ҷомеаи ҷаҳонӣ ҳамчун давлати муосири демократӣ ва ҷомеаи шаҳрвандидошта муаррифӣ намудани Тоҷикистон дар сатҳи қонуни конститутсионӣ қадр карда шудаанд.

Маҳмадизода Н.Д. директори Институти

фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи А.Баҳоваддинови АМИТ

Истиқлолият барои миллати тоҷик яке аз арзиши муқаддасу сарнавиштсоз буда, таҳти парчами он хурду бузурги кишвар барои тақвияти пояҳои давлатдории навини худ бо азму талоши ватандӯстона заҳмат мекашанд ва дар зарфи cиву се соли истиқлолият дар ҷодаи расидан ба ҳадафҳои стратегии кишварамон ба дастовардҳои бесобиқа ноил гардидаанд. Зеро ин ҳадафҳои стратегии миллӣ заминаҳои бунёдии рушди устувору босуботи кишвар ва шарти муҳимтарини болоравии сатҳи некӯаҳволии сокинон ба шумор мераванд.

Мо имрӯз метавонем бо ифтихор изҳор намоем, ки мардуми шарифи Тоҷикистон дар ибтидои истиқлолият бо талошу заҳматҳои бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз имтиҳони сангини таърих сарбаландона гузашта, ба шукронаи соҳибихтиёриву соҳибдавлатӣ ва бо заҳмати содиқона сарзамини аҷдодии худро соҳибӣ карданд ва онро хеле ободу пешрафта гардониданд.

Ҳоло давлати озоду соҳибихтиёри мо дар арсаи байналмилалӣ соҳиби мақому манзалати шоиста буда, ҷаҳониён иқдому ташаббусҳои сулҳҷӯёнаву созандаи онро ҳамаҷониба дастгирӣ мекунанд. Хусусан, ташаббусҳои глобалии Ҷумҳурии Тоҷикистон доир ба ҳалли мушкилоти вобаста ба об пайваста ҷонибдорӣ мегарданд. Махсусан қабули ташаббусҳои ҷониби Тоҷикистон дар масъалаи ҳалли мушкилоти оби ошомиданӣ дар ҷаҳони имрӯза боиси сарфарозии ҳар як сокини мамлакати обиву сарсабзи мо мебошад.

Имрӯзҳо боиси хушҳолист, ки дар солҳои соҳибистиқлолӣ симои пойтахти давлати тоҷикон - шаҳри Душанбе ба куллӣ дигаргун шуда, дар натиҷаи заҳмати аҳлонаву ватандӯстонаи сокинон ва соҳибкорону тоҷирони бонангу номуси он ва ташаббусҳои созандаи Раиси ҷавони шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ амалҳои ободониву созандагӣ вусъати тоза касб намудаанд.

Таъсиси корхонаву коргоҳҳои саноатӣ, бунёди муассисаҳои иҷтимоӣ, марказҳои варзишӣ, таъмиру азнавсозии роҳҳо ва инфрасохтори хизматрасонӣ ҳоло боиси рушди босуръати пойтахти маҳбубамон гардида истодаанд. Бо риояи санъати баланди меъмории милливу муосир бунёд гардидани иншооту биноҳо, боғу гулгаштҳои замонавӣ ва таҷдиду азнавсозии хиёбону кӯчаҳо ба шаҳри Душанбе ҳусни тоза бахшидааст.

Истиқлолият дар баробари ин, ки омолу орзуи деринаи халқи мост, инчунин лаҳзаи андеша ва таҳлили масъулияти ҳар фарди сарзамини аҷдодӣ барои расидан ба қадри гузашта ва кору фаъолияти созанда барои имрӯзу ояндаи Ватани маҳбубамон мебошад.

Ба Истиқлоли меҳан саҷда орам,

Намозамро ба даргоҳаш гузорам.

Бихонам ояти шукронааш беш,

Ки ҳаст он ҳадяи Парвардигорам.

Ҳамин ҳисси баланди масъулият дар назди гузашта ва имрӯзу ояндаи Ватан ва миллат ҳар яки моро водор месозад, ки ба хотири ободиву оромии кишвари азизамон бо тамоми ҳастӣ талош варзем, содиқонаву аҳлона заҳмат кашем, дар ҳифзи манфиатҳои милливу давлатиамон доим зираку ҳушёр бошем, то қарзи худро дар назди Ватан ва халқи Тоҷикистон ба таври сазовор адо намоем.

Бо дарки ин масъулияти бузург давлат ва Ҳукумати Тоҷикистон бо сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон то ба имрӯз пайваста талош дорад, ки пояҳои сиёсиву иқтисодӣ ва заминаҳои иҷтимоиву маънавии истиқлолияти давлатиро тақвият бахшида, барои рушди бемайлони ҳамаи соҳаҳои ҳаёти давлат ва ҷомеаи кишвар шароити мусоид фароҳам созад.

Маҳз ҳамин сиёсати пешгирифтаи Ҳукумати кишвар буд, ки мо имрӯз дар зарфи беш аз се даҳсолаи гузашта ба як силсила дастовардҳои бунёдие ноил гардидем, ки сарнавишти минбаъдаи давлати соҳибистиқлоламон ба онҳо вобастагии мустақим дорад. Муҳимтарин дастоварди мо дар ин давра таъмини сулҳу оромӣ, аз хатари нобудӣ наҷот додани давлатдории миллиамон ва аз парокандагӣ раҳо бахшидани миллатамон мебошад. Зеро тавре, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пайваста дар суханрониҳояшон қайд менамоянд:

"Бе доштани давлати озод орзу ва омоли таърихии миллат ва ҳадафу барномаҳои насли имрӯзу фардои он маънои худро аз даст медод. Аз ин рӯ, агар дар он тӯфоне, ки бадхоҳони миллати тоҷик дар сари роҳи кишвари тозаистиқлоли мо эҷод карда буданд, давлат аз байн мерафт ва миллат пароканда мегардид, наслҳои оянда моро ҳаргиз намебахшиданд".

Дар қадамҳои баъдӣ вобаста ба мустаҳкамнамоии соҳибихтиёрии кишвар Ҳукумати мамлакати мо тамоми талошро ба харҷ дод, то ки сохтори мукаммали идоракунӣ, Ҳукумати муосир, парламенти касбӣ, артиши миллӣ, ниҳодҳои босалоҳияти низомиву амниятӣ ва дигар рукнҳои зарурии давлатдории худро тибқи меъёрҳои замонаи нав бунёд намояд.

Насли солори кишвари азизамон, ки ин роҳи таърихиро тай кардаанд, хуб дар ёд доранд, ки эҳё ва барқарор кардани ҳар як рукни давлатдорӣ ва ҳар як сохтори фалаҷшудаву аз фаъолият бозмондаи давлатӣ чӣ заҳмати бузургеро талаб мекард. Ва боиси хушнудии мо насли ҷавони кишвар аст, ки бо талошҳои бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонин роҳи пурпечутобу сангинро миллати тоҷик тай намуда имрӯз дар ҷаҳон аз миллати ҷангдида ҳамчун миллати сулҳпарвар шинохта мешавад.

Ҳамзамон қадами бисёр устувори дигар дар бунёди давлати муосири тоҷикон интихоби дурусти сохти давлатдорӣ буд. Дар асоси воқеияти таърихиву сиёсии гузаштаву муосир ва бо дарназардошти манфиатҳои имрӯзу ояндаи милливу давлатӣ, халқи Тоҷикистон бо майлу иродаи худ ва бо изҳори раъйи озодона сохти давлатдории демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявиро интихоб намуд, ки акнун он ҳамчун иродаи қатъии мардуми кишвар дар моддаи аввали Конститутсияи мо барои ҳамеша сабт гаштааст.

Ҳоло Тоҷикистон дар роҳи бунёди ин низоми давлатдорӣ бо сиёсати оқилонаи фарзанди фарзонаи миллат Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қадамҳои устувор гузошта истодааст. Таҷрибаи ҳосилшуда ва таҳаввулоте, ки имрӯз дар ҷаҳони муосир мегузарад, бори дигар собит месозад, ки интихоби давлатдории дунявӣ интихоби дурусту дурбинонаи Пешвои муаззами миллат буда, имрӯз худи ҳамин ғоя ба яке аз заминаҳои асосии ҳаёти осоиштаи ҷомеа табдил ёфтааст.

Дар даврони соҳибистиқлолӣ ба Ҳукумати мамлакат муяссар гардид, ки бо бунёди роҳу нақбҳо, нерӯгоҳу хатҳои интиқоли барқ ва садҳо корхонаи саноатӣ зерсохтори асосии коммуникатсионӣ ва энергетикиву саноатии кишварро эҳё намуда, Тоҷикистонро ба як қаламрави воҳид табдил диҳад.

Дар баробари ин ҳама,ҳамзамон муяссар гардид, ки бо пуштибониву дастгирии самимонаи мардуми шарифи кишвар аз сиёсати пешгирифта Ҳукумати мамлакат сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллиро дар кишвар барқарор намуда, барои зиндагии осудаи халқамон шароити мусоид фароҳам гардад.

Ҳоло дар вазъияти ошуфтаву бесуботи ҷаҳони муосир ва зиндагии фоҷеабори баъзе халқу миллатҳо ҳар як шаҳрванди огоҳи Тоҷикистон бо камоли шукргузорӣ дарк мекунад, ки аз баракати сулҳу субот мо ба чӣ неъмати бузурге даст ёфтаем. Дар ин лаҳзаҳо, ки ба ҷашни мубораки истиқлолият омодагӣ мегирем, зикри ин дастовардҳои бунёдии давлат ва мардуми Тоҷикистон саривақтӣ ва зарурӣ мебошад. Зеро шиддатёбии бархӯрди манфиатҳои геополитикии қудратҳои ҷаҳонӣ, тамоюли дубора ба қутбҳои сиёсиву низомӣ ҷудо намудани олам, паҳншавии тафаккури харобиовари ифротгароӣ, қувватгирии фаъолияти ҳаракатҳои экстремистиву террористӣ ва монанди инҳо суботу амнияти давлатҳои ҷаҳонро, дар маҷмӯъ, ба таҳдиди ҷиддӣ рӯбарӯ намудааст.

Бинобар ин, бо зикри дастовардҳои бунёдии даврони истиқлолият мехостам бори дигар ин нуктаро таъкид намоям, ки ифротгароӣ ва дигар таҳдиду хатарҳои муосир, пеш аз ҳама, ба ҳамин арзишҳои усулӣ ва ҳаётӣ таҳдид менамоянд.

Бо дарназардошти тамоми ҳодисаҳои ҷаҳони имрӯза мо миллати тоҷикро зарур аст, то ки якдилона сиёсати имрӯзаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро ҳамчун меҳвари рушду пешрафти худ қарор дода пайваста барои рушди Тоҷикистони соҳибистиқлол талош намоем.

Тавре шоири ширинкаломи тоҷик нигоштааст:

Неъмате беҳтар зи истиқлол нест,

Ҳоҷати бисёр қилу қол нест.

Бори дигар 33-юмин солгарди Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳамаи ҳамватанони кишвари азизамон муборак бошад!

Раҳимзода Алишер Орзӯ - н.и.ф.м., Директори Институти математикаи ба номи А. Ҷураев-и АМИТ. Кариомв О.Х.- д.и.ф.м., муовини директор оид ба илм.

Назрублоев Н.Н., котиби илмӣ.

Истиқлоли давлатӣ дар таърихи миллати куҳанбунёди тоҷик оғози давраи комилан навӣ давлатдорӣ, марҳалаи тоза дар ташаккули ҳувияти миллӣ, рушди бемайлони ҳаёти иқтисодиву иҷтимоӣ ва муқаддастарину бузургтарин ҷашн барои мардуми кишвари мо маҳсуб мешавад.

Чуноне Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон иброз медоранд “Истиқлолу озодӣ барои мо рамзи воқеии ифтихор аз Ватану ватандорӣ, бузургтарин имконияти давлатсозиву давлатдории мустақил, илҳомбахши азму талошҳои созанда ба хотири таъмин намудани рушди давлат, ободии Ватан, зиндагии осоиштаи мардуми Тоҷикистон ва баланд бардоштани сатҳи зиндагии ҳар як оилаи кишвар мебошад”.

Ин падидаи воқеан муҳимми таърихӣ барои ташаккул ва рушди ҳамаи соҳаҳои ҳаёти ҷомеа, аз ҷумла соҳаи бонкдорӣ шароит ва имконияти мусоид фароҳам овард. Ҳарчанд низоми бонкии ҷумҳурӣ дар заминаи шабакаи бонкии замони шӯравӣ бунёд гардида бошад, аммо дар даврони Истиқлолият тадриҷан зинаҳои такмили заминаи қонунгузорӣ, ба муомилот ворид кардани пули миллӣ, бунёди сиёсати мукаммали пулию қарзӣ, ба роҳ мондани ҳисоббаробариҳои мунтазаму боэътимод, ташкили назорати бар пояи меъёрҳои молиявию иқтисодӣ ва байналмилалӣ асосноки бонкӣ ва ғайраро тай намуда, дар айни замон ба яке аз соҳаҳои ниҳоят муҳимми иқтисодиёти кишвар табдил ёфтааст. Дар шароити имрӯза низоми бонкӣ ҳамчун низоми мустақил, муосир ва миллӣ шинохта гардидааст, ки дар татбиқи сиёсати давлатии Тоҷикистон саҳмгузор мебошад.

Саҳми Пешвои миллат дар баробари дигар корнамоию ҷонфидоиҳо дар арсаҳои гуногуни ҳаёти сиёсию иқтисодӣ ва иҷтимоию фарҳангии кишвар дар роҳи бунёд ва таҳкими низоми бонкии мамлакат низ муҳим ва сазовор арзёбӣ мешавад. Зеро, Сарвари давлати тоҷикон ҳанӯз аз рӯзҳои аввали ба мақоми роҳбарии кишвар интихоб шуданашон, новобаста аз рӯзгори тӯфонхези оғози даврони соҳибихтиёрӣ ва ба гирдоби ҷанги дохилӣ кашида шудани кишвар, барои ташкилу барқарории чунин низоми ҳаётан муҳим, бо дарки амиқи муҳиммияти соҳаи мазкур ба масъалаи сиёсати мустақили пулию қарзӣ ва ташкили низоми миллии бонкдорӣ таваҷҷуҳи хос зоҳир намуда, муттасилан тадбирҳои таъхирнопазир меандешиданд.

Баробари ба даст омадани Истиқлолияти давлатӣ, низоми бонкии кишвар низ то андозае ба соҳибихтиёрию мустақилият комёб гашт ва ба бунёди низоми миллии бонкдорӣ оғоз намуд.

Сарфи назар аз вазъи мушкили он замон, соли 1995 шароити мувофиқ барои амалӣ намудани ислоҳот дар низоми бонкӣ ва барпо намудани асосҳои низоми мустақили пулии Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳайё гашт. Барои самаранок анҷом додани ислоҳоти мазкур вазъи иҷтимоӣ ва иқтисодии кишвар муфассал омӯхта шуда, мақсадҳои сиёсати ягонаи давлатии иқтисодӣ муайян гардиданд ва мутобиқи онҳо масъалаи ба муомилот ворид намудани пули миллӣ манзур гашт.

Дар ин раванд узви Хазинаи Байналмилалии Асъор (ХБА) шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон дорои аҳамияти хос аст. Яке аз барномаҳои асосие, ки ХБА барои мамлакатҳои тозаузв пешниҳод менамояд, барномаи кӯмаки пас аз низоъ (ESAF) ба шумор меравад, ки аз маҷмӯи кӯмакҳои моддию молиявӣ, ихтисосию машваратӣ ва техникӣ иборат мебошад. Барои ба эътидол овардани вазъи иқтисодии онрӯзаи Тоҷикистон таҷрибаи калони ин созмон дар идораи макроиқтисодӣ нақши назаррас бозид.

Бо оғоз намудани ҳамкории Тоҷикистон бо ХБА ва дар ин замина омӯзиши амиқи соҳаҳо, омилҳо ва муаммоҳои мавҷуда, ҷиҳати ҳалли онҳо дар асоси пешниҳоди Пешвои миллат, оид ба ҷорӣ намудани пули миллӣ Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо қарори худ аз 7 апрели соли 1995 рублро чун пули миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян карда, Комиссияи давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба ҷорӣ намудани пули миллиро ташкил намуд. Бонки миллии Тоҷикистон бо қарори Комиссияи давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба ҷорӣ намудани пули миллӣ аз 6 майи соли 1995, № 8 (324) 10 майи соли 1995 дар қаламрави Ҷумҳурии Тоҷикистон пули миллӣ - рубли тоҷикии барориши соли 1994-ро бо арзиши 1, 5, 10, 20, 50, 100, 200, 500, 1000 рубл ба муомилот баровард.

Ҷумҳурии Тоҷикистон зимни ин ислоҳоти пулӣ дорои нишонаи дигари давлатдорӣ – пули миллии худ гашт ва ниҳоят низоми ягона ва мустақили пулиро ташкил намуд. Ворид намудани пули миллӣ на танҳо барои рушди минбаъдаи иқтисодиёт, балки барои таҳкими сохти давлатдорӣ ва аз тарафи ҷомеаи ҷаҳонӣ эътироф гардидани кишвари мо аҳамияти бузурги сиёсӣ дошт. Аз ҷумла, танҳо пас аз ин ислоҳот Бонки миллии Тоҷикистон барои таҳия ва амалӣ намудани сиёсати мустақили пулию қарзӣ ва асъорӣ имкон пайдо намуд ва барои танзими муомилоти пулӣ соҳиби фишангҳои эътимодбахш гардид.

Ислоҳоти пулии соли 1995 чун марҳилаи нави ташаккули сиёсати пулию қарзӣ боиси барпо намудани асосҳои муҳимтарини низоми мукаммали бонкӣ гардид. Дар ин марҳилаи инкишоф зарурати қабул намудани маҷмӯи санадҳои ҳуқуқӣ, ки мақсад ва вазифаҳои бонки марказиро возеҳ ифода намуда, мутобиқи меъёрҳои байналмилалӣ бояд фаъолияти онро муҳайё созад, ба миён омад, ки вобаста ба ин, соли 1996 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи Бонки миллии Тоҷикистон” қабул шуд. Ин иқдом барои ба бонки марказии муосир табдил ёфтани Бонки миллии Тоҷикистон замина гузошт.

Бо мақсади самаранок анҷом додани пардохтҳои фаромарзӣ Бонки миллии Тоҷикистон соли 1998 узви Созмони байналмилалии SWIFT гардид. Ин барои низоми бонкии Ҷумҳурии Тоҷикистон рӯйдоди муҳим ба ҳисоб мерафт.

Барои мутобиқ намудани тартиби ҳисобдории ҷумҳурӣ ба меъёрҳои ҷаҳонӣ, аз 1 январи соли 1999 Нақшаи нави ҳисобдорӣ барои ташкилотҳои молиявӣ ҷорӣ шуд, ки он аз ҷиҳати сохтор ва хусусияти худ ҷавобгӯйи меъёрҳои ҷаҳонӣ мебошад.

Вобаста бо муътадил гардидани вазъи сиёсӣ ва иҷтимоию иқтисодии мамлакат зарурати гузаронидани ислоҳоти дуюми пулӣ ва ба муомилот баровардани пули дорои унсурҳои ҳимоявии муосир, ки мебоист ҳамзамон мероси таърихию фарҳангии тоҷиконро таҷассум намояд, ба миён омад.

Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 26 октябри соли 2000, №415 дар хусуси аз таърихи 30 октябри соли 2000 ба муомилот баровардани воҳиди нави пули миллии кишвар “сомонӣ”, ки ба ифтихори асосгузори аввалин давлати мутамаркази тоҷикон Исмоили Сомонӣ (849-907) номгузорӣ шудааст, эълон гардид ва пулҳои коғазӣ бо арзиши 1, 5, 10, 20, 50, 100 сомонӣ ва воҳиди хурди он бо арзиши 1, 5, 20, 50 дирам ба муомилот бароварда шуданд. Ҳамзамон, бо мақсади такмили сохтори низоми пулии кишвар бо Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28 августи соли 2001, аз таърихи 3 сентябри ҳамон сол тангаҳои филизӣ бо арзиши 1, 3, 5 сомонӣ ва 5, 10, 20, 25, 50 дирам аз тарафи Бонки миллии Тоҷикистон ба муомилот бароварда шуданд.

Ислоҳоти мазкур анҷоми мантиқии давраи барқароршавии шабакаи бонкӣ, такмили сиёсати пулию қарзӣ ва ташкили низоми миллии пулӣ гардид.

Ин тадбирҳои андешидашуда шароит фароҳам овард то низоми бонкӣ ба марҳилаи нав, яъне ба таҳкими сиёсати пулӣ ва рушди нишондиҳандаҳои макроиқтисодии кишвар замина фароҳам оварад.

Низоми бонкии Ҷумҳурии Тоҷикистон шурӯъ аз соли 2000-ум то ин ҷониб раванди бемайлони рушд ва таҳкимёбиро касб намуд, ки ин ҳолатро нишондиҳандаҳои асосии бахши бонкӣ бозгӯянд.

Сохтори низоми бонкӣ агар дар соли 2000 17- ташкилоти қарзиро дарбар гирад, пас ин нишондод дар соли 2023 ба 64 - адад баробар гардидааст, ки ҳолати мавҷуда аз дастрасии хизматрасониҳои бонкӣ ба аҳолӣ ва аз сифати онҳо шаҳодат медиҳад. Агар дар соли 2000 бақияи сандуқи қарзӣ 377,4 млн. сомонӣ, амонатҳо 102,2 млн. сомонӣ, дороиҳои низоми бонкӣ 487,8 млн. сомониро ташкил диҳад, пас дар соли 2023 ин нишондод аз рӯйи бақияи сандуқи қарзӣ 17921,1 млн. сомонӣ (47,5 маротиба), амонатҳо 19462,6 млн. сомонӣ (190 маротиба), дороиҳои низоми бонкӣ 37679,5 млн. сомонӣ (77,2 маротиба) зиёдшавиро инъикос менамояд.

Дар баробари инъикоси тамоюли нишондиҳандаҳои асосии низоми бонкӣ ва фароҳамории заминаҳои меъёрӣ қайд намудани тадбирҳое, ки низом дар даврони соҳибистиқлолӣ татбиқ ва амалӣ кардааст, муҳим меҳисобем. Аз қабилӣ:

- бо мақсади такмил ва таъмини додугирифти боэътимоди пардохтҳои фаромарзӣ БМТ моҳи декабри соли 2002 Нуқтаи дастёбии дастаҷамъӣ ба шабакаи SWIFT-ро таъсис дод;

- бо мақсади таъмини фаъолияти самаранок ва мунтазами низоми пардохтҳои электронӣ дар соли 2002 БМТ маҷмааи барномавии муосири “Палатаи ҳисоббаробаркунӣ”-ро татбиқ намуд;

- соли 2003 бо мақсади баррасии доимии нишондиҳандаҳои макроиқтисодӣ ва баланд бардоштани самаранокии татбиқи сиёсати пулӣ Кумитаи сиёсати монетарии БМТ ташкил карда шуд;

- бо мақсади ҷалби бештари муштариён, аҳолӣ ва соҳибкорон ба низоми бонкӣ Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 10 майи соли 2002, №40 «Дар бораи авфи шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон бинобар қонунигардонии маблағҳояшон» ва Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 12 марти соли 2003-юм «Дар бораи муқаррар кардани муҳлати қонунигардонии маблағҳои пулӣ» қабул гардид;

- бо баинобатгирии талабот ба кормандони ихтисосманд, соли 2003 Маркази таълимии байнибонкии БМТташкил гардид;

- дар охири соли 2005 аз ҷониби се бонки азими тиҷоратии кишвар зиёда аз 5 000 адад корти пардохт бароварда шуд;

- бо мақсади нигоҳ доштани устуворӣ ва фаъолияти муътадили низоми бонкӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон шурӯъ аз моҳи феврали соли 2005 БМТ давра ба давра фонди талафоти имконпазирро аз рӯйи қарзҳо ташкил намуд.

- бо мақсади ташкили самараноки муомилоти молию пулӣ ва кам кардани хороҷоти чоп, ҳамлу нақл ва коркарди он, инчунин пешгирии истифодаи васеи асъори хориҷӣ дар муомилоти пулии кишвар БМТ пулҳои арзишашон 3, 200 ва 500 сомониро аз чоп бароварда, моҳи сентябри соли 2010 ба муомилот ворид намуд;

- дар баробари дигар субъектҳои низоми бонкӣ дар даврони соҳибистиқлоли барои гузаронидани санҷишҳои аудитории ташкилотҳои қарзӣ дар низом ташкилотҳои аудиторӣ ба фаъолият оғоз намуданд;

- дар соли 2010 бо мақсади татбиқи принсипҳои Базел оид ба самаранокии назорати бонкӣ, шартномаҳои ҳамкорӣ байни мақомоти назоратии БМТ ва Бонки марказии Эрон ва Комиссияи танзими фаъолияти бонкии Чин баста шуданд;

- барои таъмини шаффофият ва дурустии ҳисоботдиҳии ташкилотҳои қарзӣ, қоидаҳои ҳисобдории муҳосибавӣ барои ташкилотҳои қарзӣ мутобиқи Стандартҳои байналмилалии ҳисоботи молиявӣ омода ва аз ҷониби Раёсати БМТ аз 30 июни соли 2010 тасдиқ гардид;

- бо мақсади такмил ва таҳкими бахши бонкӣ “Стратегияи рушди бахши бонкӣ ва Нақшаи фаъолият барои солҳои 2010-2015” таҳия шуда, бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28 майи соли 2010 тасдиқ гардид;

- бо дастури Пешвои миллат ба сохтори Бонки миллии Тоҷикистон тағйирот ворид гардид ва мутобиқи қарори Раёсати Бонки миллии Тоҷикистон аз 15 феврали соли 2010, №33 Департаменти мониторинги молиявии Бонки миллии Тоҷикистон ҳамчун воҳиди сохтории алоҳида таъсис дода шуд.

- мутобиқи қарорҳои Раёсати Бонки миллии Тоҷикистон аз 29 ноябри соли 2012, №307 ба Ҷамъияти дорои масъулияташ маҳдуди “Бюрои қарзию иттилоотии Тоҷикистон” ва аз 25 июли соли 2014, №186 ба ҶДММ “Бюрои таърихи қарзии Сомониён” барои иҷрои фаъолияти бюрои таърихи қарз иҷозатнома дода шуд;

- бо мақсади муайян намудани дурнамои рушди низоми пардохти Ҷумҳурии Тоҷикистон Бонки миллии Тоҷикистон “Стратегияи рушди низоми пардохти Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2015-2025” ва Нақшаи чорабиниҳои миёнамуҳлати татбиқи Стратегияи мазкурро таҳия намуд;

- барои зиёд намудани ҳиссаи ҳисоббаробариҳои ғайринақдӣ БМТ дар доираи гурӯҳи кории байниидоравӣ лоиҳаи қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон “Оид ба тадбирҳои вусъат додани ҳисоббаробаркунии ғайринақдӣ тавассути кортҳои пардохтии бонкӣ”-ро таҳия намуд. Қарори мазкур аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон 31 декабри соли 2014, №815 қабул гардид;

- соли 2015 дар сохтори БМТ Пажуҳишгоҳи илмӣ-таҳқиқотӣ ва бозомӯзии кормандон таъсис дода шуд;

- бо мақсади солимгардонии фаъолияти молиявӣ ва институтсионалии БМТ, инчунин баҳри баланд бардоштани самаранокии идоракунии низоми бонкии мамлакат Нақшаи стратегии солимгардонии Бонки миллии Тоҷикистон таҳия гардид ва бо қарори Раёсати БМТ, №152 аз 31 июли соли 2015 ба тасвиб расид;

- гузариши ташкилотҳои қарзӣ ба низоми муосири интиқоли маблағҳо “Модели мутавозуни ниҳодии шаффофияти гардиши воситаҳои асъории Маркази миллии протсессингии интиқоли маблағҳо”;

- ҷиҳати беҳтар намудани дастрасӣ ва истифодаи хизматрасониҳои босифати молиявӣ қабули Стратегияи миллии фарогирии молиявии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2022-2026, Қарои Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 1 июли соли 2022, №314;

- бо мақсади таҳкими хизматрасониҳои ғайринақдӣ аз 22 июни соли 2023
№586 ба тасвиб расидани Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи тадбирҳои вусъат додани ҳисоббаробаркунии ғайринақдӣ”.

Дар давоми 33 соли Истиқлолият ҳолати низоми бонкӣ мунтазам беҳтар гардида, нишондиҳандаҳои асосии он, хусусан сатҳи дороиҳо, қарзҳо, амонатҳо, сармоя ва дар маҷмӯ даромаднокии он устувор гардидааст. Ба ҳолати нимсолаи якуми соли 2024 ҳиссаи қарзҳо нисбат ба ММД 15,7% ва амонатҳо 17,34%-ро ташкил медиҳанд.

Бо шарофати сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат, дар баробари рушду таҳкими низоми бонкии мамлакат ҳамасола ҳаҷми сармоягузориҳои ташкилотҳои молиявии байналмилалӣ, фондҳои байналхалқӣ, ширкатҳои бонуфузи байналмилалӣ ва шарикони стратегӣ дар маблағгузории бахшҳои воқеии иқтисодиёт зиёд мегарданд, ки бевосита ба рушди иқтисодии кишвар, ташкили ҷойҳои нави корӣ ва боло рафтани сатҳи зиндагии мардуми ҷумҳурӣ мусоидат менамояд.

Оев Анис Давлатович - омӯзгори кафедраи аудит ва ревизияи Донишгоҳи давлатии молия ва иқтисоди Тоҷикистон

Таърих гувоҳ аст, ки халқҳои сайёра борҳо талош бар он кардаанд, ки аз зулму бедодгарии аҷнабиён бо роҳи мубориза озодӣ ва истиқлоли худро таъмин кунанд. Ҳаракатҳои миллливу озодихоҳӣ дар таърихи халқҳои олам борҳо иттифоқ афтодааст ва мисолҳои зиёде мавҷуд аст. Намунаи ҳаракатҳои миллии озодихоҳие, ки дар асри XIX ба вуҷуд омадаанд, Италия, ки барои аз ҳукмронии монархияи Габсбургҳо озод кардани заминҳои Италия ва муттаҳид намудани он мубориза мебурд, фениҳо, ки барои истиқлолияти Ирландия аз Британияи Кабир мубориза мебурданд, Кумитаи Марказии инқилобии Булғория, ки барои истиқлолияти Булғория аз империяи Усмонӣ мубориза мебурд, мисол шуда метавонанд. Махсусан дар давраи пошхӯрии низоми мустамликадорӣ дар нимаи дуюми асри XX бисёр ҳаракатҳои миллии озодихоҳӣ ба вуҷуд омаданд. Ҳаракатҳои озодихоҳӣ асосан дар Осиё, Африқо ва Америкаи Лотинӣ, ки дар тӯли асрҳо минтақаҳои густариши ҳарбӣ ва макони ҷангҳои давлатҳои аврупоӣ буданд ва дар ин ҷо империяҳои мустамликавии худро ба вуҷуд оварда буданд, вусъат ёфтанд. Дар маҷмӯъ, пас аз Ҷанги Дуюми Ҷаҳонӣ, беш аз 100 мулки мустамликавӣ барҳам хӯрда, ба ҷойи онҳо то ибтидои солҳои 90-уми қарни XX давлатҳои нав ташкил шуданд.

Бо вуҷуди ин, имрӯз бисёр ҳудудҳои вобаста боқӣ мондаанд. Мустамликаҳои “классикӣ”, яъне заминҳое, ки сохибихтиёрии сиёсӣ надоранд, имрӯз вуҷуд доранд. Қариб 40 мустамлика ва ҳудудҳои ишғолшуда (асосан дар Уқёнусия ва баҳри Кариб) мавҷуд аст, ки онҳо 0,13 фисади ҳудуд ва 0,27 фисади аҳолии курраи заминро ташкил медиҳанд.

Дар таърихи халқи тоҷик низ руйдоди муҳими охири қарни XX соҳиб шудан ба истиқлоли комили миллӣ буд. Дар охири солҳои 80-ум руҳияи истиқлолхоҳии халқи тоҷик боло гирифт ва нахустин коре, ки анҷом шуд, дар таърихи 22 июли соли 1989 дар Иҷлосияи даҳуми Шӯрои Олии ҶШС Тоҷикистон қабул кардани қонуни забон буд ва соли 1993 Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон бори нахуст аз минбари СММ бо забони тоҷикӣ баромад карда, забони моро муаррифӣ кард.

Аввалин санади ҳуқуқие, ки истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистонро эълон кард, Эъломияи истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон буд ва он 24 августи соли 1990 дар Иҷлосияи дуюми Шӯрои Олии ҶШС Тоҷикистон (даъвати 12-ум) қабул карда шуд. Дар моддаи якуми Эъломия таърифи мафҳуми Истиқлолияти давлатӣ – “ягонагӣ ва ҳукмравоии ҳокимияти давлатӣ дар тамоми ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон ва соҳибихтиёрии он дар муносибатҳои хориҷӣ” сабт гардид. Ин таърифи истиқлолият қадами ҷиддие ба сӯйи мустақилияти комил буд. 9 сентябри соли 1991 дар Иҷлосияи Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон изҳорот ва қарор «Дар бораи истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» пас аз ҳодисаҳои августи соли 1991 (Кумитаи давлатии вазъияти изтирорӣ дар ИҶШС (ГКЧП) як ниҳоди сиёсии худхонда дар ИҶШС, ки аз 18 то 21 августи соли 1991 вуҷуд дошт) қабул карда шуд.

Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон маънии истиқлолиятро хеле возеҳу равшан шарҳ додааст: “Истиқлолият шиносномаи ҳастии давлати комилҳуқуқ ва соҳибихтиёри тоҷикон дар ҷомеаи ҷаҳонист, ки низоми давлатдорӣ, сиёсати дохилию хориҷӣ, сиёсати иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии хешро мустақилона пеш мебарад”.

Бо шарофати истиқлоли миллӣ 25 декабри соли 1991 Тоҷикистон ба Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, 26 феврали соли 1992 ба Созмони Амният ва Ҳамкории Аврупо (САҲА) ва 2 марти соли 1992 ба узвияти Созмони Милали Муттаҳид дохил шуд. Аз ҷониби СММ ба узвият қабул шудани Тоҷикистони озод ин эътирофи он аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳон буд.

Аммо, дар Тоҷикистон ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ ҷомеаро ба вартаи нобудӣ наздик кард. Иҷлосияи таърихии XVI-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба истиқлоли давлатӣ умри дубора бахшид. Дар ин иҷлосия қарорҳое қабул шуданд, ки барои ваҳдат ва муттаҳидии халқи тоҷик сабаб шуданд. Тамоми сохтори фалаҷгаштаи ҳокимияти давлатӣ барқарор ва кулли муассисаву ташкилотҳо дубора ба фаъолият оғоз карданд. Фаъолияти мақомоти қудратӣ танзим ва пурсамар гардид. Бо мақсади ҳарчи зудтар ба роҳ мондани ҳифзи сарҳадоти кишвар моҳи ноябри соли 1992 дар Иҷлосияи таърихии 16-уми Шӯрои Олӣ қарори дахлдор қабул гардид, ки дар асоси он дар назди Кумитаи давлатии амнияти миллӣ бригадаи махсуси марзбонӣ ташкил ва баъди чанд муддат бо қарори раёсати Шӯрои Олӣ дар ҳайати кумитаи зикршуда Раёсати ҳифзи сарҳад таъсис дода шуд.

Бо талошҳои бесобиқаи Пешвои муаззами миллат 27 июни соли 1997 сулҳу Ваҳдати сартосарӣ дар ҷомеаи Тоҷикистон пойдору устувор гашт ва сиёсати дохиливу хориҷии мамлакат ба маҷрои сифатан нави рушд ворид шуд.

Дар ин марҳилаи таърихӣ раванди таҳкими пояҳои давлати демократӣ идома ёфта, ислоҳоти ҳуқуқӣ амалӣ карда шуд. Нақши парлумони кишвар боло рафта, заминаҳои ҳуқуқӣ барои ҷалби сармоя ба вуҷуд оварда шуд.

Бо мақсади танзими муҳоҷират ва ҳимояи ҳуқуқҳои шаҳрвандон “Дар бораи Консепсияи муҳоҷирати меҳнатии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон ба хориҷа”, “Дар бораи ба низом даровардани масъалаҳои муҳоҷирати меҳнатӣ” ва “Барномаи давлатӣ оид ба Консепсияи муҳоҷирати шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон” қарорҳо қабул карда шуд.

Дар солҳои аввали истиқлолият, бахусус охири соли 1991 бӯҳрони амиқи иқтисодӣ ба амал омада буд. Соли 1993 ММД 16 фисад, соли 1994 24 фисад, соли 1995 12 фисад, соли 1996 17 фисад кам шуд. Маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ дар соли 1995 ҳамагӣ 41 фисад нисбат ба соли 1991 буд, аммо аз соли 1997 афзоиши ММД оғоз шуд ва дар соли 2000 суръати он афзоиш ёфт. Дар соли 2003 кишоварзӣ 30,8 фисад ММД, саноат 29,1 фисад ва хизматрасонӣ 40,1 фисадро ташкил дод.

Бо фароҳам омадани шароити озоду осоишта, пас аз соли 2002 дар ҳаёти сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии кишвар дигаргуниҳои зиёде падид омад ва низоми давлатдорӣ, идоракунӣ то ҳадди имкон такмил гардида, худогоҳиву худшиносӣ, ватандорӣ ва ифтихори миллӣ такмил ёфт.

Дар ин давра сиёсати иқтисодии ҷумҳурӣ ба иҷрои се ҳадафи муҳими стратегӣ барои ояндаи наздик аз қабили: ноил шудан ба истиқлолияти энергетикӣ, таъмини амнияти озуқаворӣ ва раҳоӣ аз бунбасти нақлиётӣ нигаронида шуд. Соли 2002 ҳукумати мамлакат мақсад гузошт, ки барои расидан ба истиқлолияти энергетикӣ ва рушди иқтисодӣ ба сохтмони нерӯгоҳҳои барқии Сангтӯдаю Роғун, туннели Анзоб, роҳҳои мошингарди Мурғоб -Кулма - Қарақурум, Душанбе - Ҷиргатол, кони гази Хоҷа Боқиргон оғоз бахшад. Ҳамчунин, роҳҳои Душанбе - Қӯрғонтеппа - Панҷи Поён, Айнӣ – Панҷакент, Душанбе – Хоруғ - Кулма (қитъаи Шӯрообод-Дарвоз), Восеъ – Ховалинг, бунёди роҳи оҳани Душанбе-Қӯрғонтеппа (қитъаи Ваҳдат-Ёвон) ва ғайраи дигар сохта ба истифода дода шуд.

Дар Паёми соли 2018 ба Маҷлиси Олӣ Президенти мамлакат саноатикунонии босуръати кишварро ҳадафи чоруми миллӣ эълон кард ва барои расидан ба ин ҳадаф фаъолияти назаррас ба роҳ монда шудааст. Ҳукумати мамлакат солҳои 2022-2026 – ро “Солҳои рушди саноат” унвон кардааст ва то имрӯз 1200 коргоҳу корхонаи нави истеҳсолӣ бо 11 ҳазор ҷойи корӣ таъсис дода шудааст. Қайд мешавад, ки то соли 2030 ҳиссаи саноат ба 22 фоиз расонида шавад.

Рушди иқтисодии кишвар то соли 2014 муътадил ривоҷ ёфта, ММД 45,6 миллиард сомонӣ ва афзоиши воқеии он 6,7 фисадро ташкил кард. Дар давоми солҳои 2017-2023 рушди иқтисоди миллӣ ба ҳисоби миёна 7,5 фоизро ташкил дода, ҳаҷми ММД 1,5 баробар афзоиш ёфт. Дар ин марҳила беш аз 2 ҳазор корхонаву коргоҳҳои истеҳсолӣ бо 21 ҳазор ҷойи корӣ, 1380 иншооти соҳаи маориф, 1213 муассисаи тандурустӣ, 11,5 ҳазор километр роҳ ва 461 пул бунёду азнавсозӣ карда шуданд. Бо болоравии рушди иқтисодии мамлакат сатҳи камбизоатӣ аз 83 фисади соли 1999-ум то 21,2 фисад дар соли 2023 паст карда шудааст. Ҳукумати мамлакат ҳадаф гузоштааст, ки рушди иқтисоди миллӣ дар соли 2024 ба 8 фисад таъмин карда шавад.

Истиқлолият имкон фароҳам овард, то Тоҷикистон дар низоми нави ташаккулёфтаистодаи муносибатҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ мавқеи муносиб ишғол намояд. Доираи ҳамкориҳо бо қариб кулли кишварҳои ҷаҳон, аз қабили Британия Кабир, Фаронса, Германия, Ҷопон ва дигар мамлакатҳои дуру наздик васеъ гардид ва ин кишварҳо дар Душанбе намояндагиҳои дипломатии худро боз карданд. Ҳамзамон барои густариши муносибатҳои ҳасана бо Ҷумҳурии Халқии Хитой, Ҷумҳурии Исломии Эрон, Ҷумҳурии Ҳиндустон, Ҷумҳурии Исломии Покистон, Ҷумҳурии Корея, Ҷумҳурии Туркия, кишварҳои олами араб ва мамлакатҳои Осиёи Ҷанубу Шарқӣ, инчунин созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ тадбирҳои мухашшах андешида шуда, ҳамкориҳои гуногунҷанба ба роҳ монда шуданд. Соли 2002 Тоҷикистон ба Барномаи ташкилоти НАТО таҳти унвони “Ҳамкорӣ ба хотири сулҳ” ҳамроҳ шуд.

Сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо тамоми давлатҳои ҷаҳон дар асоси баробарҳуқуқӣ ва бо назардошти манфиатҳои миллӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии кишвар, бо мақсади мусоидат ба рушди иқтисодӣ ва ҳимояи ҳаматарафаи ҳуқуқу манфиатҳои шаҳрвандон ба роҳ монда шуд ва муҳимтар аз ҳама санади сиёсие, ки принсипҳои асосӣ ва ҳадафу вазифаҳо ва самтҳои афзалиятноки сиёсати хориҷии Тоҷикистонро бо назардошти манфиатҳои миллӣ муайян ва танзим мекунад - Консепсияи сиёсати хориҷии Тоҷикистон таҳия ва қабул карда шуд. Яке аз вазифаҳои он ҳимоя ва таҳкими истиқлолияти давлатии Тоҷикистон ва таъмини амнияти миллии он мебошад.

Тоҷикистон аз тарафи аҳли олам ҳамчун давлате шинохта шуд, ки бемайлон бо роҳи демократия ва иқтисоди бозорӣ пеш меравад. Падидаи боарзиш дар сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ин қабул гардидани пешниҳодҳои ҷониби Тоҷикистон дар арсаи байналмилал: Соли байналмилалии оби тоза (соли 2003), Даҳсолаи амалиёти байналмилалии «Об барои ҳаёт» (солҳои 2005-2015), Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об (2013) ва Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор» (солҳои 2018-2028) дар сатҳи байналмилалӣ мебошад.

Дар солҳои истиқлолияти давлатӣ соҳаҳои муҳими иҷтимоӣ, аз ҷумла илму маориф, тандурустӣ ва фарҳангу варзиш ба маҷрои куллан нав ворид гардида, сол аз сол беҳтар мешавад. Сохтмони садҳо мактабҳои оливу миёна, беморхонаву бунгоҳҳои тиббӣ, варзишгоҳҳои замонавӣ самараи неки истиқлоли давлатӣ мебошад.

Дар маҷмуъ, Истиқлолият, озодӣ барои рушди тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣ шароити мусоид фароҳам овардааст ва дар маҷрои пурталотуму ҳар лаҳза тағйирёбанда ва бархӯрди манфиатҳои кишварҳои абарқудрат моро зарур аст, ки ҳамқадами замон бошем ва ҳувияту асолати милии худро сарбаландона нигоҳ дорем.

Тирамоҳ бар Тоҷикистонам баҳор овардааст,

Ҷашни Истиқлол ҳама авҷу барор овардааст.

Ҷойи дастурхон кӯшоем, дил пеши дӯстон,

Ин саодат баҳри мо бас ифтихор овардааст.

Зиндаву поянда бод Истиқлоли миллӣ!

Турсунов Т.Х. – сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омузиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих, профессор