Наврӯз ҳамчун ҷашни оғози соли нав дар байни ориёитаборон, ки дар ҳудуди Осиёи Марказӣ, Эрон ва Ҳиндустон зиндагӣ мекарданд, маъруф буд. Тибқи осори таърихӣ, ориёиҳо Наврӯзро ҳанӯз ҳазорсолаҳо қабл, пеш аз таъсиси давлатҳои аввалин таҷлил мекарданд.
Наврӯз аз қадим ҷашни баҳорӣ ва оғози давраи нави табиат буд, ки бо эътиқодоти ориёиҳо мутобиқат дошт. Дар Ведҳо мафҳумҳои тозагӣ, поксозӣ ва эҳёи зиндагӣ, ки дар Наврӯз низ дида мешаванд, хеле муҳим буданд.
Гарчанде ки худи калимаи “Наврӯз” дар Ведҳо зикр нашудааст, мазмуни он ҳамчун ҷашни эҳёи табиат ва оғози нав ба таври амиқ дар фарҳанги ведоӣ ҷой гирифтааст.
Дар “Ведҳо”, ки қадимтарин матнҳои муқаддаси ориёӣ ба шумор мераванд, ишораҳои ғайримустақим ба ҷашнҳое монанд ба Наврӯз вуҷуд доранд.
Махсусан,“Ригведа” дар бораи табиат, тағйироти фаслҳо ва аҳамияти даврҳои кайҳонӣ ба таври васеъ тавсиф мекунад. Дар таърихи ведоӣ ҷашнҳое вуҷуд доранд, ки ба ибтидои баҳор ва оғози давраи нави зиндагӣ рабт доранд, аз қабили:
1. Ҷашнҳои офтобӣ ва баробарии рӯз ва шаб
Дар Ведаҳо Суря (Офтоб) ва Агни (Оташ) ҳамчун рамзҳои ҳаёт ва тозагӣ васф мешаванд.
Ҷашнҳое, ки ба ҳаракати офтоб марбутанд, яке аз аслҳои Наврӯзро ташкил медиҳанд.
2. Маҳабҳарат ва Рамаяна
Дар достонҳои эпикии ҳиндуӣ, монанди “Маҳабҳарат”ва “Рамаяна”, ҷашнҳои фаслии баҳорӣ ва оғози соли нав қайд шудаанд, ки бо Наврӯз шабоҳатҳои зиёд доранд.
3. Макараи Санкранти (Makar Sankranti)
Ин ҷашн дар Ҳиндустон таҷлил мешавад ва ба ҳаракати Офтоб ба сӯи нимкураи шимолӣ рабт дорад, ки ба оғози кишоварзӣ ва навшавии табиат ишора мекунад.
Баъди давраи Ведҳо (тақрибан ҳазораи I то мелод), Наврӯз дар сарзаминҳои Эрону Осиёи Марказӣ шакли равшантарро ба худ гирифт.
Хусусан дар давраи Зардуштия ҷашни Наврӯз мақоми расмӣ касб намуд. Дар Авасто, китоби муқаддаси зардуштӣ, Наврӯз ҳамчун ҷашни пайванди инсон бо табиат ва Худованд тавсиф мешавад. Дар “Яштҳо” ва “Вандидод” низ ба покизагӣ, эҳёи зиндагӣ ва арҷгузорӣ ба нур ва рӯшноӣ ишора шудааст.
Яке аз унсурҳоиасосии таълимоти Зардуштия поксозӣ ва эҳтиром ба муҳити зист мебошад. Дар “Авасто” омадааст, ки ҳар шахс бояд пеш аз ҷашн покизагӣ ва тозагиро риоя кунад:
• Тозакунии хона ва муҳит
• Обпошӣ ва поксозии ҳаво
• Фароҳам овардани фазои ором барои руҳияи нек
Ҳамин анъанаҳо то имрӯз дар суннатҳои наврӯзии мардум боқӣ мондаанд.
Оташи муқаддас дар Зардуштия рамзи нур, хирад ва покӣ мебошад. Дар “Авасто” таъкид шудааст, ки дар рӯзи Наврӯз бояд оташ афрӯхта шавад, то ки қувваҳои бад дур гарданд.
Тақвими ориёии бостонӣ бар асоси гардиши офтоб танзим шуда буд. Дар он соли нав бо оғози баҳор – баробаршавии шабу рӯз (21 март), ки дар Авасто низ муҳим шуморида мешавад, оғоз мешуд. Ин тақвим бо номи ҷашни Ҷамшедӣ (Наврӯзӣ) маъруф буд ва дар замони муосир ҷашни Наврӯз низ аз рӯи ин тақвим таҷлил мегардад.
Умуман дар “Авасто” Наврӯз на танҳо як иди оддӣ, балки як ҷашни муқаддаси рӯшноӣ, покизагӣ ва оғози давраи нави зиндагӣ дониста мешавад. Ин ҷашн бо Аҳурамаздо, фариштагон ва унсурҳои табиат алоқаманд аст. Оташ, об, покизагӣ ва эҳёи табиат рамзҳои асосии Наврӯз дар таълимоти Авасто мебошанд. Поксозии хона, афрӯхтани оташ ва эҳтиром ба замин ва офтоб суннатҳое ҳастанд, ки аз Авасто сарчашма мегиранд ва то имрӯз дар Наврӯз боқӣ мондаанд.
Хулоса, Наврӯз ҳамчун ҷашни қадимаи фарҳанги ориёӣ, миёни мардуми ориёитабор ҷойгоҳи мухсусиеро касб намудааст ва аз сарчашмаҳои бостонии ориёӣ ба монанди “Ведҳо” ва “Авасто” оғоз гардида, то ба замони мо омада расидааст. Ҳам дар “Ведҳо” ва ҳам дар “Авасто” Наврӯз ҳамчун ҷашни таҷдиди табиат ва рӯшноӣ тасвир шудааст. Он бо офтоб, оташ, покизагӣ, ва оғози зиндагии нав алоқаманд буда, аҳамияти фалсафии амиқро ифода мекунад. Ин ҷашн далели он аст, ки инсон ҳамеша бо унсурҳои табиӣ, ба монанди об, оташ, хок ва ҳаво алоқаманд буда, ҳамчун пайванди аслии инсон бо табиат ва коинот ҳамасола эҳё карда мешавад.
Муҳаммадиева Сайҳуна – ходими хурди илмии Маркази антропологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон.
ОЛИМОНИ АКАДЕМИЯИ ИЛМҲО ВАЗИФАДОРАНД, КИ ДАР ИҶРОИ СЕ ҲАДАФИ СТРАТЕГИИ ДАВЛАТ – ТАЪМИНИ ИСТИҚЛОЛИЯТИ ЭНЕРГЕТИКӢ, РАҲОӢ АЗ БУНБАСТИ КОММУНИКАТСИОНӢ ВА ҲИФЗИ АМНИЯТИ ОЗУҚАВОРИИ МАМЛАКАТ НАҚШИ ФАЪОЛОНА ДОШТА БОШАНД.
