(Бахшида ба Рӯзи кормандони соҳаи тиб -18 август)

Соҳаи тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ самти афзалиятноки сиёсати давлати Тоҷикистон ба ҳисоб рафта, аз ҷониби Ҳукумати мамлакат ҷиҳати таъмин намудани солимии аҳолӣ ва баланд бардоштани сифати хизматрасониҳои тиббӣ ҳамаи чораҳои зарурӣ амалӣ шуда истодаанд.

Эмомалӣ Раҳмон

Воқеан, самти асосии хизматрасонии аҳолӣ дар даврони Истиқлоли давлатӣ пеш аз ҳама соҳаи тандурустӣ бо заҳмату талошҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамарӯза рушд карда истодааст. Дар ҷумҳурӣ саҳми Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар соҳаи тандурустӣ бисёр муҳим ва фарогир аст. Дар давраи роҳбарии ӯ ин соҳа ба яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати давлат табдил ёфта, барои беҳбуди хизматрасонии тиббӣ, дастрасии аҳолӣ ба саноти тандурустӣ ва баланд бардоштани сатҳи зиндагии мардум чораҳои зиёде андешида шудаанд:

1. Бунёди инфрасохтори тиббӣ. Дар даврони соҳибистиқлолӣ тибқи нақшаи корҳои ободонию бунёдкорӣ ба истиқболи ҷашни 35-солагии истиқлоли давлатӣ дар Тоҷикистон беш аз 660 иншооти соҳаи тандурустӣ сохта ва ба истифода дода шудааст. Ин марказҳои тиббӣ, беморхонаҳо, бунгоҳҳои саломатӣ ва муассисаҳои муосири ташхисӣ дар шаҳру деҳоти мамлакат мебошанд, ки ба беҳтар шудани хизматрасонии тиббӣ мусоидат кардаанд.

2. Зиёд кардани маош ва дастгирии кормандони соҳаи тиб. Бо дастури Пешвои миллат аз 1 сентябри соли 2025 маоши вазифавии кормандони соҳаи тандурустӣ 20 фоиз зиёд карда мешавад. Ин иқдом барои баланд бардоштани сатҳи зиндагии кормандони соҳаи тиб ва беҳтар намудани сифати хизматрасонии онҳо нигаронида шудааст. Дар панҷ соли охир маоши кормандони соҳаҳои буҷетӣ, аз ҷумла тандурустӣ, чор маротиба (солҳои 2020, 2022, 2023, 2024) ба андозаи 100 фоиз афзоиш ёфтааст, ки ин аз таваҷҷуҳи махсуси давлат ба ин соҳа дарак медиҳад.

3. Барномаҳои миллӣ ва ислоҳоти соҳаи тандурустӣ. Бо роҳбарии Пешвои миллат барномаҳои миллӣ ва соҳавии зиёде барои рушди тандурустӣ амалӣ шудаанд. Ин барномаҳо ба таъмини дастрасии аҳолӣ ба хизматҳои тиббӣ, пешгирии бемориҳо, таъмини доруворӣ ва баланд бардоштани сифати ташхису табобат нигаронида шудаанд. Масалан, тавассути сармоягузориҳои дохилию хориҷӣ дар панҷ соли охир зиёда аз 197 миллиард сомонӣ барои рушди иқтисодиву иҷтимоии мамлакат, аз ҷумла соҳаи тандурустӣ равона гардидааст.

4. Ташаббусҳои байналмилалӣ дар соҳаи тандурустӣ. Пешвои миллат дар сатҳи ҷаҳонӣ низ ташаббусҳои муҳиме дар самти тандурустӣ пешниҳод кардаанд. Аз ҷумла, ташаббусҳои марбут ба “Соли байналмилалии оби тоза, 2003” ва “Даҳсолаи байналмилалии амал ‘Об барои рушди устувор, 2018-2028’” ба беҳбуди дастрасии аҳолӣ ба оби тоза ва пешгирии бемориҳои марбут ба он мусоидат кардаанд, ки ин бевосита ба саломатии ҷомеа таъсир дорад.

5. Баланд бардоштани сатҳи зиндагӣ ва дастрасии иҷтимоӣ. Бо ибтикори Пешвои миллат даромади пулии аҳолӣ аз 48 миллиард сомонии соли 2019 ба 147 миллиард сомонӣ дар соли 2024 расидааст, ки 3 баробар афзоишро нишон медиҳад. Ин беҳбуди иқтисодӣ ба дастрасии бештари мардум ба хизматҳои тиббӣ ва зиндагии солим мусоидат кардааст.

6. Таъкид ба пешгирии бемориҳо ва тарзи ҳаёти солим. Пешвои миллат борҳо ба аҳамияти тарғиби тарзи ҳаёти солим ва пешгирии бемориҳо таъкид кардаанд. Ин масъала дар паёмҳои солонаи ӯ ба Маҷлиси Олӣ ва дар сиёсати давлатӣ мавқеи хоса дорад, ки ба баланд шудани сатҳи маърифати тиббии аҳолӣ ва коҳиши бемориҳо мусоидат мекунад.

Хулоса, саҳми Пешвои миллат дар соҳаи тандурустӣ на танҳо ба бунёди инфрасохтор ва зиёд кардани маош маҳдуд намешавад, балки фарогири ислоҳоти ҳамаҷониба, ташаббусҳои байналмилалӣ ва беҳбуди сатҳи зиндагии мардум аст. Ин иқдомҳо Тоҷикистонро ба сӯи таъмини зиндагии шоиста ва дастрасии умум ба хизматҳои тиббӣ мусоидат намуда, ба рушди устувори соҳаи тандурустӣ равона гардидааст.

Ҳар як шаҳрванд чун дардро эҳсос намуд, бегуфтугӯ назди пизишк меравад ва фақат муоинаи табиб ӯро то андозае ором мекунад. Чун бархе аз кормандони тибб ба қасами Гиппократ содиқ монда, субҳу шом хизмати мардумро мекунанд, дар дили онҳо роҳ ёфта, азизтарин инсонҳо мешаванд. Аммо мардум ба пизишконе ниёз доранд, ки дар баробари риояи қасам боз дар соҳаи худ тахассуси олӣ дошта, беморро ҳамаҷониба мавриди муолиҷа қарор медиҳанд ва зимни табобати дардманде аз осори пизишкони пешин мисли Абуалӣ ибни Сино, Закариёи Розӣ, Абумансури Муваффақ, Ҳаким Майсарӣ ва дигарон истифода ба амал меоранд.

Сабти номи хештан дар санги хоро шарт нест,

Зинда он номе, ки дар дилҳои мардум ҷо гирифт.

Закариёи Розӣ, ки аз зумраи бузургтарин табибони аҳди худ будааст, дар ситоиши пизишкӣ чунин менависад: «Ҳар гоҳ табиб муваффақ шавад, ки бемориҳоро бо ғизо (парҳез) дармон кунад, пас ба саодат расидааст». Ин андеша ҳанӯз ҳам муосир аст, чунки олимони ҳозира низ ба аҳамияти парҳез ва тарзи ҳаёти солим таъкид мекунанд. Масалан, Tu Youyou (Чин, тибби анъанавии чинӣ, барандаи Ҷоизаи Нобел дар соҳаи тибб, 2015) мегӯяд: “Chinese medicine will help us conquer life-threatening diseases worldwide, and that people across the globe will enjoy its benefits for health promotion”. (Тарҷума: "Тибби чинӣ ба мо кӯмак мерасонад, ки бемориҳои марговарро дар ҷаҳон мағлуб кунем ва мардуми тамоми дунё аз манфиатҳои он барои ҳифзи саломатӣ баҳра баранд").

Ба андешаи Абурайҳони Берунӣ дарди чашм ӯро водор кардааст, ки тахассуси табибро пайдо кунад: «Наздикӣ ба оташ ва бӯйҳои тунд чашми ӯро маъюб сохт ва ӯ ба сӯи муолиҷа ва мудово ва сипас ба илми пизишкӣ кашонид». Ин мисол нишон медиҳад, ки ҳатто дардҳои шахсӣ метавонанд ба пешрафти илмӣ оварда расонанд. Дар замони муосир, чунин ҳолатҳо ҳамчун ҳавасмандӣ барои навоварӣ хизмат мекунанд. Масалан, Shinya Yamanaka (Ҷопон, ҳуҷайраҳои бунёдӣ, барандаи Ҷоизаи Нобел дар соҳаи тибб, 2012) мегӯяд: “I think that in the 21st century, medical biology will advance at a more rapid pace than before.” (Тарҷума: "Ман фикр мекунам, ки дар асри 21, биологияи тиббӣ нисбат ба пештара бо суръати тезтар пеш меравад.").

То кунун аксар табибон бо мақсади муолиҷаи бемор ин ихтисоси басе пурмасъулиятро соҳиб шуда, минбаъд дар хизмати мардум камари ҳиммат мебанданд. Дар байни кормандони тибб бисёранд онҳое, ки маҳз бо ҳамин сабаб, яъне бо мақсади табобати хешу ақрабои беморашон касби табибиро интихоб карда, ҳамакнун дар иртибот бо муолиҷаи беморон фаъолият мекунанд.

Дигар ин ки сиҳҳатии ҷомеаи Тоҷикистон дар дасти табибон аст ва агар аксар табибони тоҷик соҳибтахассус буда, аз асрори тибб воқиф бошанд, иҷтимои кишвар аз сатҳи баланди тахассусии онҳо манфиат мебинад. Дар Тоҷикистон, тибқи омори соли 2021, хароҷоти давлатӣ барои тандурустӣ ҳамагӣ 1.9% аз ММД-ро ташкил медиҳад, ки ин яке аз пасттарин нишондиҳандаҳо дар минтақа аст. Ин ҳолат мушкилоти зиёдеро ба вуҷуд меоварад, аммо ҳукумат ислоҳоти ҳамаҷонибаро дар соҳаи тандурустии ибтидоӣ (PHC) пеш мебарад, ки ба беҳбуди вазъ мусоидат мекунад.

Абармарде, ки тибби ҷаҳонӣ ба номи ӯ номгузорӣ шуд, имрӯз низ такмил меёбад, донишу маҳорати табибро дувумдараҷа дониста, таззакур додаст, ки агар табиб инсоншинос набуда, забони ботини беморро дарк накунад, бо вуҷуди он ҳама илм наметавонад дардмандонро табобат кунад. Ибни Сино гуфтааст: “Табибу бемор барои ҳосил кардани тафоҳуми комил ниёзманди як забони муштараки бисёр буррои тиббианд. То бо ёрии он табиб донишу маҳорат ва бемор дарди худро ба хубӣ ба якдигар муҳокима карда тавонанд. Табибе, ки инсоншинос нест, забони бемори худро хуб намедонад ва ба аъмоқи қалби ӯ сар дароварда, аз ҳоли олами ботинии ӯ огоҳӣ пайдо намекунад, аз донишу маҳорати ӯ чӣ суд?”. Ин фикрҳо бо андешаҳои олимони муосир ҳамоҳанганд. Масалан, Oliver Sacks (Британия, нейрология ва тибб) менависад: “In examining disease, we gain wisdom about anatomy and physiology and biology. In examining the person with disease, we gain wisdom about life.” (Тарҷума: "Дар омӯзиши беморӣ, мо ҳикмат дар бораи анатомия, физиология ва биология ба даст меорем. Дар омӯзиши шахси бемор, мо ҳикмат дар бораи ҳаёт ба даст меорем.").

Дигар омил ҷаҳонбинии динии аҳолӣ аст, ки дар сурати ранҷ кашидани фарде ӯро пеш аз ҳама назди мулло мебаранд ва дар симои мулло табибро ҷустуҷӯ мекунанд. Бо вуҷуди ин ҳама нобасомониҳо имрӯз одамон ба пизишк муроҷиат мекунанд ва роҳҳои бартараф кардани мушкилию рафъи бемориро аз тадбирҳои табиб медонанд. Kiran Mazumdar-Shaw (Ҳиндустон, биотехнология ва тибб) ба ин ҳолатҳо таваҷҷӯҳ карда мегӯяд: “Affordable healthcare is a basic human right... I believe that innovation in biotechnology can drive affordable healthcare solutions for the world's poorest populations.” (Тарҷума: "Хизматрасонии тиббии дастрас ҳуқуқи асосии инсон аст... Ман бовар дорам, ки навоварӣ дар биотехнология метавонад ҳалҳои дастраси тиббӣ барои фақиртарин аҳолии ҷаҳонро пеш барад.").

Дар Тоҷикистон, тибқи маълумоти соли 2017, сатҳи марги модарон ба 24.1 нафар дар 100,000 таваллудҳои зинда расидааст, ки ин пастшавии назаррасро нишон медиҳад. Ин дастовардҳо ба туфайли ислоҳотҳои ҳукуматӣ ва кӯмаки байналмилалӣ ба вуҷуд омадаанд.

Масалан, Emmanuelle Charpentier (Фаронса, генетика ва CRISPR, барандаи Ҷоизаи Нобел дар соҳаи химия, 2020) мегӯяд: “It's so important – progress does not come through impact factors, it comes through solid work, yes. The potential, of course, of CRISPR is huge for basic research and applications in medicine and biotechnology.” (Тарҷума: "Ин хеле муҳим аст – пешрафт на аз омилҳои таъсир, балки аз кори устувор ба вуҷуд меояд. Потенсиали CRISPR барои таҳқиқоти асосӣ ва татбиқ дар тибб ва биотехнология бузург аст.").

Ин навоварӣ метавонад дар Тоҷикистон барои табобати бемориҳои генетикӣ истифода шавад. Ҳамчунин, Tim Hunt (Британия, биологияи ҳуҷайраҳо, барандаи Ҷоизаи Нобел дар соҳаи тибб, 2001) таъкид мекунад: “Science is about nothing but getting at the truth, and anything that gets in the way of that diminishes, in my experience, the science.” (Тарҷума: "Илм фақат дар бораи расидан ба ҳақиқат аст, ва ҳар чизе, ки ба ин монеъ шавад, илмро кам мекунад.").

Дар баробари ин, кӯмаки байналмилалӣ ба Тоҷикистон дар ҳалли мушкилотҳо кӯмак мерасонад. Тибқи гузоришҳо, ҳукумат барои беҳбуди ҳифзи сиҳҳати аввалия (PHC) ҳадафҳои нав гузоштааст.

Дар ҷаҳони муосир, ҳамгироии тибби анъанавӣ ва муосир яке аз самтҳои асосӣ аст. Тибқи маълумоти Ташкилоти Умумиҷаҳонии Тандурустӣ (ТУТ), ин ҳамгироӣ метавонад ба беҳбуди сиҳҳати ҷомеа мусоидат кунад. Дар Тоҷикистон низ чунин ҳолатҳо вуҷуд доранд, ки тибби анъанавӣ бо усулҳои муосир ҳамҷоя мешаванд.

Maoshing Ni (Чин-Америка, тибби чинӣ, муосир) мегӯяд: “A superior doctor is able to gather all techniques and use them either together or separately, to flexibly adapt to a changing environment, life-style, and geography, and to consider many variables in the treatment of a condition.” (Тарҷума: "Табиби олӣ қодир аст ҳама техникаҳоро ҷамъ кунад ва онҳоро ҳамроҳ ё ҷудогона истифода барад, барои мутобиқ шудан ба муҳити тағйирёбанда, тарзи ҳаёт ва ҷуғрофия, ва баррасии бисёр тағйирёбандаҳо дар табобати ҳолат.").

Ин андеша ба ҳамгироии тибби тоҷикӣ бо муосир мувофиқ аст. Ҳамчунин, Rita Levi-Montalcini (Итолиё, нейробиология, барандаи Ҷоизаи Нобел дар соҳаи тибб, 1986) мегӯяд: “Above all, don't fear difficult moments. The best comes from them.” (Тарҷума: "Пеш аз ҳама, аз лаҳзаҳои душвор натарсед. Беҳтаринҳо аз онҳо ба вуҷуд меоянд.").

Навоварӣ дар соҳаи тандурустӣ калиди ҳалли мушкилот аст. Shinya Yamanaka (Ҷопон) ҳамчунин мегӯяд: “My goals over the decade include to develop new drugs to treat intractable diseases by using iPS cell technology and to conduct clinical trials using it.” (Тарҷума: "Ҳадафҳои ман дар даҳсолаи оянда иборатанд аз таҳияи доруҳои нав барои табобати бемориҳои мураккаб бо истифода аз технологияи ҳуҷайраҳои iPS ва гузаронидани озмоишҳои клиникӣ бо он.").

Пешгирии бемориҳо муҳим аст. Huang Dee Nai-Chang (Чин, тибби қадимӣ-муосир) мегӯяд: "Superior doctors prevent disease. Mediocre doctors treat the disease before it is evident. Inferior doctors treat the full-blown disease." (Тарҷума: "Табибони олӣ бемориро пешгирӣ мекунанд. Табибони миёна бемориро пеш аз зоҳир шудан табобат мекунанд. Табибони паст бемории комилро табобат мекунанд.").

Дар Тоҷикистон, барномаҳои пешгирӣ ба туфайли кӯмаки байналмилалӣ пеш мераванд. Масалан, Ken Chien (ИМА бо асли осиёӣ, тибби молекулавӣ) мегӯяд: “I believe that innovation lies in the integration of ideas from many fields. We now can think of approaching human biology with an arsenal of tools that transcend reductionism.” (Тарҷума: "Ман бовар дорам, ки навоварӣ дар ҳамгироии идеяҳо аз бисёр соҳаҳо аст. Ҳоло мо метавонем ба биологияи инсон бо арсенали асбобҳо наздик шавем, ки аз редуксионизм болотар аст.").

Henrich Rohrer (Швейтсария, физика ва нанотехнологияҳо дар тибб, барандаи Ҷоизаи Нобел дар соҳаи физика, 1986) мегӯяд: “Science means constantly walking a tightrope between blind faith and curiosity; between expertise and creativity; between bias and openness; between experience and epiphany; between ambition and passion; and between arrogance and conviction – in short, between an old today and a new tomorrow.” (Тарҷума: "Илм маънои ҳаракат дар ҳалқаи танг байни имони кӯр ва кунҷковӣ; байни таҷриба ва эҷодкорӣ; байни таъсир ва кушодагӣ; байни таҷриба ва илҳом; байни амбиция ва ҳавас; ва байни такаббур ва боварӣ – ба таври кӯтоҳ, байни имрӯзи кӯҳна ва фардои нав.").

Ояндаи тандурустӣ дар навоварӣ аст. Susumu Ohno (Ҷопон, генетика) мегӯяд: "Did the genome of our cave-dwelling predecessors contain a set or sets of genes which enable modern man to compose music of infinite complexity and write novels with profound meaning? It looks as though the early Homo was already provided with the intellectual potential which was in great excess of what was needed to cope with the environment of his time." (Тарҷума: "Оё геноми пешгузаштагони ғорнишини мо маҷмӯаи генҳо дошт, ки ба инсони муосир имкон медиҳад мусиқии мураккаби беохир эҷод кунад ва романҳои пурмаъно нависад? Чунин менамояд, ки Homo-и барвақтӣ аллакай бо потенсиали зеҳнӣ таъмин буд, ки аз он чизе, ки барои мутобиқ шудан ба муҳити замонаш лозим буд, зиёдтар буд.").

Дар Тоҷикистон, барои ҳалли мушкилотҳо, ҳамкорӣ бо кишварҳои ҳамсоя ва байналмилалӣ муҳим аст. Навоварӣҳои рақамӣ, мисли телемедитсина, метавонанд дастрасии хизматрасониро беҳтар кунанд.

Elisabeth Paul (Шветсия, илмҳои ҳаётӣ) мегӯяд: “Our virtues and our failures are inseparable, like force and matter. When they separate, man is no more.” (Тарҷума: "Фазилатҳо ва нокомиҳои мо ҷудонопазиранд, мисли қувва ва материя. Вақте ки онҳо ҷудо мешаванд, инсон дигар нест.").

Санаи 18-уми август дар Тоҷикистон рӯзи кормандони тиббӣ дониста шудааст ва камина дар ин рӯз ҳамаи кормандони муассисаҳои тиббии кишварро бо фарорасии ҷашни касбиашон табрик намуда, таманнои онро мекунам, ки онҳо танҳо бо рафтору гуфтору кирдори мушфиқона беморонро табобат карда, сазовори номи баланди пизишкӣ гарданд.

ШИРИН ҚУРБОНОВА, сарходими Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.

Тӯли ҳазорсолаҳо халқи тоҷик дар сарнавишти худ дар муборизаҳои шадид бо истилогарони аҷнабӣ ба монанди мақдуниҳо, арабҳо, муғулҳо ва дигар душманони дохиливу хориҷии миллат баҳри озодии худ, барпо намудани давлати тоҷикон, қаҳрамонони халқи тоҷик Спитамен, Томирис, Деваштич, Темурмалик, Восеъ, Айнӣ, Бобоҷони Ғафуров, Шириншоҳ Шотемур, Нусратулло Махсум, Мирзо Турсунзода, Эмомалӣ Раҳмон ва дигар шахсиятҳои ватанпараст, ҷонбозиҳо карданд. Новобаста аз даргириҳои хунини дар тӯли ҳазорсолаҳо ба амал омада, миллати тоҷик маҳз бар асари ҳисси ватанпарастиву худшиносӣ, тавонист забони шевои модарӣ ва расму оини ниёгони худро то имрӯз ҳифз намояд.

Меҳвари асосии муборизаҳои халқи мо ин ҳам созмон ва барқарор намудани давлатдории худ, рушди тамоми соҳаҳои иқтисодёт, маориф ва фарҳанги миллӣ буд. Хушбахтона ба халқи мо дар солҳои 90-ми асри ХХ муяссар гардид, ки орзую ормони ҳазорсолаи ниёгони хешро амалӣ гардонад ва давлатеро бунёд карда истодааст, ки аллакай мавқеъ ва обрую эътиборӣ ба худ хосро дар арсаи байналмилалӣ доро мебошад. Санаи 9 сентябри соли 1991 бо эълони Декларатсия дар бораи Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон марҳилаи бунёди давлатдории Тоҷикистони соҳибихтиёр асос гузошта шуд. Аз ин рӯ, истиқлолияти давлатӣ барои мо - тоҷикон дастовард ва неъмати муқаддастарин аст ва мо онро аз ҳама арзишҳои дигар азизу муқаддам медонем.

Аммо ноил гардидан ба давлати навбунёди тозаистиқлоли тоҷикон бе ягон мушкилӣ ва муқовимат ба даст наомадааст.

Дар солҳои аввали бунёди давлатдории тоҷикон ҷанги бародаркушии таҳмилӣ ба сари халқи ҷафокашидаи мо даҳшати ниҳоят бузургро фурӯ рехт. Таи солҳои 1991- 2007 дар натиҷаи ҷангҳои хунини шаҳрвандӣ даҳҳо ҳазор одамон қурбон ва маҷрӯҳ шуданд, ҳазорони тифлакону кудакон бе саробон монданд ва ба иқтисодиёти начандон устувори он солҳои кишвар ба маблағи ҳангуфти аз миллардҳо доллари амрикоӣ зиёд ,ҳисороти моддӣ расонида шуда, сатҳи зиндагии мардуми тоҷик ба дараҷаи пасттарин расид.

Бо шарофати истиқлолияти давлатӣ мо имкон пайдо кардем, ки бо таърихи миллати куҳанбунёди худ беҳтару бештар ошно шавем, решаҳои таммадуни гузаштаи худро ҷустуҷӯ карда, онҳоро барои таҳкими ватандӯстию худшиносӣ, ифтихори милли мардум ва тақвияти пояҳои давлати соҳибистиқлоламон истифода барем.

Ҳар як шаҳрванди худогоҳи кишвар бояд то чӣ андоза муҳим будани истиқлолу озодӣ, давлати миллӣ, сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ, ва ваҳдати миллиро амиқан дарк намояд ва барои таҳкиму тақвият бахшидани низоми давлатдории демократӣ ва ҳуқуқбунёду дунявӣ, ки бо майлу иродаи халқи Тоҷикистон интихоб шудааст, саҳми ватандӯстонаи хешро гузорад.

Вазифаи муқаддаси мо истиқлолияти давлатиямонро мустаҳкам карда, насли наврасу ҷавонро дар рӯҳияи ватандӯстию ифтихори миллӣ, садоқат ба анъанаву суннатҳои таърихиву фарҳангии миллат ва эҳтиром ба арзишҳои умумибашарӣ тарбия намудан аст. Онҳо бояд шахсони соҳибмаърифат, бофарҳанг, мутамаддин эҷодкор, номбардори миллати қадима ва давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон гарданд.

Дар яке аз суханрониҳояшон Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба маврид қайд кардаанд:
«Дар вазъияти ниҳоят ҳассос ва осебпазири ҷаҳони муосир мардуми моро зарур аст, ки бо ҳисси баланди ватандорӣ ва зиракию ҳушёрии сиёсӣ неъмати бебаҳои истиқлолияту озодӣ ва дастовардҳои онро чун гавҳараки чашм ҳифз намоянд.»
Дар суханронии худ Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мулоқот бо аҳли илм ва маорифи кишвар аз 30 майи соли 2024 вазъи умумии Тоҷикистонро мавриди таҳлили амиқ қарордода, хулоса барорӣ намуданд.

Қайд карданд, ки танҳо аз соли 2000-ум мо имкон пайдо кардем, ки пастравии иқтисоди миллиро боздошта, ба оғози марҳалаи рушд ворид гардем.

Инчунин дар ин давраи вазнини таърихи халқамон фаъолияти фалаҷшудаи ҳамаи шохаҳои ҳокимияти давлатӣ ва мақомоти ҳифзи ҳуқуқро барқарор карда, Артиши миллӣ, Қӯшунҳои сарҳадӣ ва дигар сохторҳои ҳарбӣ, яъне Қувваҳои Мусаллаҳи худро амалан дар ҷои холӣ таъсис додем.

Дар солҳои минбаъда бунёду азнавсозии роҳҳои мамлакатро оғоз карда, беш аз 2000 километр роҳҳои замонавӣ, зиёда аз 30 километр нақбҳои мошингузар ва садҳо пули нав бунёд намудем ва Тоҷикистони сепорчаро ба як қаламрави воҳид табдил додем.

Боиси қайд аст, ки дар ин марҳала барои тақвияти заминаҳои моддиву техникии илми ватанӣ маблағгузориро зиёд карда, ба ин мақсад 1 миллиарду 607 миллион сомонӣ ҷудо карда шуд.
Инчунин аз ҷониби сарвари давлатамон гуфта шуд, ки дар давраи соҳибистиқлолӣ дар соҳаҳои мухталифи иқтисодиву иҷтимоии кишвар, аз ҷумла дар соҳаи илму маориф аз ҳисоби буҷети давлатӣ ва сармояи хориҷӣ беш аз 1400 лоиҳаи сармоягузории давлатӣ ба маблағи 36 миллиард сомонӣ амалӣ карда шуд.

Айни ҳол дар мамлакат боз 724 лоиҳаи сармоягузории давлатӣ ба маблағи умумии 152 миллиард сомонӣ амалӣ шуда истодааст, ки аз ин шумора даҳҳо лоиҳа ба соҳаи илм равона гардидааст.

Дар ин давра сатҳи зиндагии мардуми кишвар тадриҷан беҳтар гардида, нишондиҳандаи сатҳи камбизоатӣ аз 83 фоизи соли 1999 то 21,2 фоиз дар соли 2023 коҳиш дода шуд.

Дар давраи соҳибистиқлолӣ дарозумрии миёнаи аҳолӣ аз 70 сол ба 76,3 сол расид.

Шумораи аҳолии мамлакат аз 5,5 миллион нафари соли 1991 ба ҳолати 1-уми январи соли 2024 ба 10,3 миллион нафар расид, яъне қариб ду баробар афзоиш ёфт.

Дар даҳсолаҳои охир афзоиши шумораи аҳолӣ ҳар сол ба ҳисоби миёна 2,3 фоизро ташкил карда истодааст, ки яке аз нишондиҳандаҳои баландтарин ба ҳисоб меравад.

Нишондиҳандаҳои мазкур далели равшану возеҳи беҳтар гардидани сатҳу сифати зиндагии мардуми кишвар мебошанд.
Дар замони соҳибистиқлолӣ 140 ҳазор гектар замин, аз ҷумла 52 ҳазор гектар аз ҳисоби заминҳои обӣ ба зиёда аз 1 миллиону 420 ҳазор оилаи кишвар барои сохтмони манзили истиқоматӣ тақсим карда дода шуд.

Яъне, дар маҷмӯъ, беш аз 8 миллиону 800 ҳазор нафар сокинони мамлакат шароити истиқоматии худро беҳтар кардаанд.

Дар 70 соли то замони истиқлол барои бунёди манзили истиқоматӣ ҳамагӣ ба 530 ҳазор оила 77 ҳазор гектар замин ҷудо гардида буд.

Дар даврони истиқлол дар кишвар 54 ҳазор гектар заминҳои нав обёрӣ гардида, ҳамзамон бо ин, ҳар сол дар майдони қариб 200 ҳазор гектар замини обӣ кишти такрории зироатҳо гузаронида шуда истодааст.

Дар замони шӯравӣ дар Тоҷикистон ҳамагӣ 358 корхонаи саноатӣ бо 33 ҳазор ҷойи корӣ фаъолият дошт.

Тайи солҳои соҳибистиқлолӣ амалисозии нақшаву барномаҳои рушди соҳаи саноат имкон дод, ки дар кишвар беш аз 3 ҳазору 500 корхонаи саноатӣ бо 88 ҳазор ҷойи корӣ сохта, ба истифода дода шавад.

Бо мақсади расидан ба истиқлоли энергетикӣ ва истифодаи самарабахши неруи барқ дар даврони соҳибистиқлолӣ 287 неругоҳи барқи обии хурду бузург, 1,5 ҳазор километр хатҳои интиқоли барқи баландшиддат, 50 зеристгоҳи баландшиддати барқӣ ба маблағи умумии 86 миллиард сомонӣ бунёду таҷдид гардид, ки дар натиҷа 75 фоизи зерсохтори энергетикии кишвар азнавсозӣ карда шуд.

Дар ин давра беш аз 2000 мегаватт иқтидорҳои энергетикии иловагӣ ба истифода дода шуданд.

Истеҳсоли неруи барқ аз 17,6 миллиард киловатт – соат дар соли 1991 ба 21 миллиарду 860 миллион киловатт – соат дар соли 2023 ё 24,2 фоиз афзоиш ёфт.

Соли 1991 дар ҳудуди Тоҷикистон ҳамагӣ 216 ҳазор мошини сабукрав ба қайд гирифта шуда буд.

Дар зарфи солҳои соҳибистиқлолӣ ба кишвар беш аз 1 миллион мошини сабукрав ворид шудааст.

Агар соли 1992 ба соҳаи илм ҳамагӣ 58 ҳазор сомонӣ маблағ равона гардида бошад, дар соли 2023 ба ин соҳа 180 миллион сомонӣ ҷудо гардида, дар буҷети соли 2024 зиёда аз 225 миллион сомонӣ пешбинӣ карда шудааст.

Бар асари аз ҷониби Пешвои миллат додани таваҷҷӯҳи аввалиндараҷа ба масъалаи маориф ва илм , дар давоми беш аз 30 соли соҳибистиқлолӣ зиёда аз 3900 муассисаи таҳсилоти умумӣ, аз ҷумла муассисаҳои типи нав, яъне гимназия, литсею коллеҷ, инчунин, донишгоҳу донишкада бунёд карда шуданд.
Дар қиёс бо замони шуравӣ, ки дар кишвар ҳамагӣ 13 муассисаи таҳсилоти олӣ бо 65 ҳазор донишҷӯ фаъолият доштанд, айни замон ин рақам ба 47 ва шумораи донишҷӯёни онҳо ба зиёда аз 220 ҳазор нафар расидааст. Яъне ҳам шумораи мактабҳои олӣ ва ҳам шумораи донишҷӯёни онҳо қариб чор баробар афзудааст.

Бо дастгирии бевоситаи Ҳукумати мамлакат аз соли 2001 то соли 2019 дар сохтори Академияи миллии илмҳо бо роҳи азнавташкилдиҳӣ муассисаҳои нави илмиву таҳқиқотӣ – пажӯҳишгоҳҳои масъалаҳои об, гидроэнергетика ва экология, иқтисод ва демография, фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқ, Агентии амнияти ядроӣ ва радиатсионӣ, Маркази илмии Хатлон, Маркази синошиносӣ дар назди Пажӯҳишгоҳи фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқ таъсис дода шуданд.

Ҳамчунин, таъсиси пажӯҳишгоҳи омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупо, Маркази мероси хаттӣ, Маркази инноватсионии рушди илм ва технологияҳои нав, Маркази таҳқиқоти технологияҳои инноватсионӣ ва Маркази омӯзиши пиряхҳои Тоҷикистон аз ҷумлаи дастовардҳои ҳамин давра мебошанд.

Махсусан қайд карда шуд, ки ҳоло Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон узви баробарҳуқуқи даҳҳо муассисаи бонуфузи илмии ҷаҳонӣ мебошад, ки аз ин мо кормандони илм ифтихор дорем.

Корҳои то имрӯз амалигардида гувоҳанд, ки аз рӯзҳои аввали ташкили давлати соҳибистиқлол илму маориф дар сиёсати Ҳукумати мамлакат мавқеи меҳварӣ дошта, олимону муҳаққиқон ва омӯзгорону зиёиён неруи созанда ва пешбарандаи ҳамаи соҳаҳои ҳаёти кишвар мебошанд.

Қобили зикри хос аст, ки як силсила ташаббусҳои Тоҷикистон марбут ба ҳалли масъалаҳои глобалии обу иқлим, истифодаи зеҳни сунъи дар рушди устувори давлатҳои Осиёи Марказӣ аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирӣ ёфта, доир ба амалӣ намудани онҳо қатъномаҳои дахлдори Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид қабул гардиданд.

Маблағгузорӣ ва ҳавасмандсозиҳои дигари давлатӣ барои соҳаи илм яке аз масъалаҳои асосӣ мебошад, ки Ҳукумати мамлакат ба он таваҷҷуҳи ҳамешагӣ зоҳир намуда ва онро бо дарназардошти имкониятҳои буҷет сол ба сол зиёд карда истодааст.Танҳо дар соли 2024-ум ба 225 миллион сомонӣ расонида шуд, ки назар ба соли 2023-юм 45 миллион сомонӣ зиёд мебошад.

Аз моҳи сентябри соли равон дар баробари дигар соҳаҳо маоши кормандони илм боз 20 фоизи дигар зиёд карда мешавад.

Ҷавобан ба ин ғамхориҳои Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба мо кормандони илми тоҷик зарур аст, ки дар партави дастур ва супоришҳои барномавии сарвари давлат аз 30 майи соли 2024 бо мақсади расидан ба ҳадафҳои стратегии давлат, таъмини рушди босуботи мамлакат, пешрафти соҳаҳои мухталифи саҳмгузор бошем, сатҳ ва сифати иҷроиши корҳои илмӣ- таҳқиқотиро ба маротиб беҳтар намуда, бо дастовардҳои навини илмӣ ҷашни умумихалқии 35- солагии Истиқлолияти давлатии Тоҷикистонро, ки соли оянда таҷлил карда мешавад, пешвоз гирем.

Комилҷон Эрматов – директори Филиали Агентии амнияти ХБРЯ АМИТ дар вилояти Суғд, номзади илмҳои техникӣ

Адҳамов Акбар ҳуқуқшиноси Филиали Агентии амнияти ХБРЯ АМИТ дар вилояти Суғд

Рӯзи Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки ҳамасола 9-уми сентябр таҷлил мешавад, як марҳалаи муҳим дар таърихи кишвар ва рамзи эҳёи миллӣ, озодӣ ва истиқлолият ба шумор меравад. Дар ин рӯз мо мардуми Тоҷикистон аз роҳе, ки ба истиқлолият оварда буд, бо ифтихор ёдовар мешавем ва суннат, фарҳангу ваҳдати хешро ҷашн мегирем.

Истиқлолияти Тоҷикистон дар давраи дигаргуниҳои ҷаҳонӣ дар фазои пасошӯравӣ сурат гирифт. 9 сентябри соли 1991, пас аз пош хӯрдани собиқ давлати абарқудрат, Иттиҳоди Шӯравӣ, Тоҷикистон истиқлолияти худро эълон карда, ба роҳи рушди мустақилона баромад. Ин лаҳза барои тамоми Осиёи Миёна, вақте ки ҷумҳуриҳои собиқ Иттиҳоди Шуравӣ ба бунёди давлатҳои миллии худ шурӯъ карданд, нуқтаи гардиш гардид. Аммо солҳои аввали истиқлолияти Тоҷикистон бо ҷанги шаҳрвандии таҳмилӣ, ки аз соли 1992 то соли 1997 идома дошт, ҳамроҳ буд. Ҷанг ҷомеаро аз ҳам ҷудо кард ва боиси талафот ва харобиҳои зиёд гардид.

Қобили зикр аст, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар таърихи навини Тоҷикистон нақши марказӣ бозида, кишварро аз марҳилаҳои душвори нооромиҳои сиёсӣ, мушкилоти иқтисодӣ ва низоъҳои дохилӣ бароварданд. Вақте Эмомалӣ Раҳмон сарвари давлат интихоб шуданд, Тоҷикистон дар як ҳолати бесарусомонӣ қарор дошт. Ба шарофати талошҳои он кас барои ташкили музокироти сулҳ бо нерӯҳои мухолифин, дар соли 1997 Созишномаи сулҳ ба имзо расид, ки ба низоъ хотима гузошт.

Роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон дар барқарории сулҳ, таҳкими соҳибихтиёрӣ ва рушди Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ саҳми арзанда гузоштааст. Яке аз дастовардҳои барҷастаи он кас анҷоми ҷанги шаҳрвандӣ буд, ки ин барои дигар давлатҳои дунё ҳамчун намунаи сулҳоварӣ мебошад.

Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон вазифаи бозсозии кишварро ба ӯҳда гирифта, ба ваҳдати миллӣ ва мусолиҳа даъват намуд. Сиёсати ӯ ба ҳифзи сулҳ нигаронида шудааст, ки то имрӯз ҳамчун асоси субот дар Тоҷикистон боқӣ мемонад. Таҳти роҳбарии ӯ дар Тоҷикистон раванди бозсозӣ ва навсозии иқтисодӣ оғоз шуд. Яке аз самтҳои асосии сиёсати иқтисодии ӯ рушди гидроэнергетика, як бахши муҳими истиқлолияти энергетикии кишвар аст. Сохтмони нерӯгоҳи барқи обии Роғун рамзи қудрати иқтисодӣ ва ифтихори миллӣ гардид, ки ба Тоҷикистон имкон дод, ки на танҳо эҳтиёҷоти худро ба нерӯи барқ таъмин намояд, балки ба кишварҳои ҳамсоя низ содирот намояд. Эмомалӣ Раҳмон барои таҳкими мавқеъи Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ фаъолона талош мекунад. Таҳти роҳбарии ӯ кишвар ба як иштирокчии муҳими равандҳои ҷаҳонӣ ва минтақавӣ табдил ёфт. Тоҷикистон бо бисёр кишварҳо равобити муътадили дипломатӣ дорад. Ӯ дар давраи роҳбарии худ сутуни қавии қудратро ба вуҷуд овард, ки дар кишвар суботи сиёсиро фароҳам оварда имӯз омили субот ва пешравист.

Имрӯз Тоҷикистон дар сиёсати байналмилалӣ ва ҳамкориҳои минтақавӣ фаъолона иштирок мекунад. Кишвар дар минтақаи Осиёи Марказӣ, бахусус дар масъалаҳои амният ва мубориза бо ифротгароӣ нақши калидӣ дорад. Гузашта аз ин, муносибатҳои дипломатӣ бо давлатҳои ҳамсоя ва дигар кишварҳои ҷаҳон ба рушди устувор ва пойдории сулҳ мусоидат мекунанд. Рӯзи истиқлол на танҳо як рӯйдоди сиёсӣ, балки рӯзест, ки тоҷикон фарҳангу анъанаҳои ғании худро ҷашн мегиранд. Халқи тоҷик дорои фарҳанги қадима ва хос аст, ки таҳти таъсири тамаддунҳои гуногун, пеш аз ҳама тамаддуни ориёӣ, форсии қадим, бохтарию суғдӣ, сосонӣ ва дигар тамаддунҳо ташаккул ёфтааст. Либосҳои дурахшони миллӣ, сурудҳои анъанавӣ, рақсҳо ва таомҳо - ҳамаи ин ҷузъи ҷудонашавандаи ҷашни Рӯзи Истиқлолият мебошад.

Истиқлолият ба кишвар имкон дод, ки мустақилона робитаҳои дипломатӣ барқарор кунад, дар созмонҳои байналмилалӣ ширкат варзад ва ҳамкориҳои бисёрҷонибаро фаъолона инкишоф диҳад.

Биёед ҷанбаҳои асосии иштироки Тоҷикистон дар муносибатҳои ҳуқуқии байналмилалӣ ва таъсири он ба амнияти минтақавӣ ва ҷаҳониро баррасӣ кунем. Пас аз эълони Истиқлолият Тоҷикистон раванди ҳамгироӣ ба ҷомеаи ҷаҳониро оғоз кард. Аввалин қадами муҳим эътирофи он аз ҷониби дигар давлатҳо ва пайвастан ба созмонҳои байналмилалӣ буд. Моҳи марти соли 1992 кишвар узви Созмони Милали Муттаҳид (СММ) гардид, ки барои он дар доираи муносибатҳои ҳуқуқии байналмилалӣ имкониятҳои нав фароҳам овард. Тоҷикистон созишномаҳои муҳими байналмилалиро дар бораи ҳифзи ҳуқуқи инсон, аз қабили Конвенсия дар бораи ҳуқуқи кӯдак ва Конвенсия дар бораи барҳам додани ҳама шаклҳои табъиз нисбати занон ба тасвиб расонд. Кишвар ба зиёда аз 50 конвенсияи СММ, аз ҷумла Паймонҳои байналмилалӣ дар бораи ҳуқуқҳои шаҳрвандӣ ва сиёсӣ ва Паймонҳо дар бораи ҳуқуқҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ ҳамроҳ шудааст.

Тоҷикистон аз замони таъсисаш дар соли 2001 узви Созмони ҳамкориҳои Шонгҳой буда, дар масоили амнияти минтақа ва мубориза бо терроризм ҳамкорӣ мекунад.

Тоҷикистон ҳамчун узви ИДМ ва дигар иттиҳодияҳо дар танзими масъалаҳои марбут ба ҳуқуқи инсон, ҳамкориҳои иқтисодӣ ва амният ширкат мекунад.

Тоҷикистон дар ташаббусҳои байналмилалии ҳуқуқии мубориза бо таҳдидҳои фаромиллӣ, аз қабили терроризм, ифротгароӣ ва қочоқи маводи мухаддир нақши муҳим дорад.

Дохилшавӣ ба Созмони Милали Муттаҳид на танҳо мақоми Тоҷикистонро ҳамчун давлати соҳибихтиёр мустаҳкам кард, балки ба он имкон дод, ки дар ташаббусҳои ҷаҳонӣ оид ба ҳифзи сулҳ, амният ва рушди устувор ширкат варзад. Аз он вакт инҷониб Ҷумҳурӣ дар кори Ташкилоти Давлатҳои Муттаҳида, аз ҷумла мақоматҳои махсуси он, монанди Созмони Умумиҷаҳонии Тандурустӣ, Барномаи рушди Ташкилоти Давлатҳои Муттаҳида (БРСММ) ва Хазинаи байналхалқии асъор (ХБА)-и дигар ташкилотҳо фаъолона иштирок менамояд.

Тоҷикистон дар минтақаи муҳими геостратегии Осиёи Марказӣ ҷойгир буда, нақши муҳими онро дар таъмини амнияти минтақавӣ муайян мекунад. Масъалаҳои мубориза бо терроризм, ифротгароӣ ва қочоқи маводи мухаддир бо назардошти ҳамсоягии он ба Афғонистони ноустувор барои кишвар аҳамияти хоса доранд.

Тоҷикистон як узви фаъоли Созмони Паймони Амнияти Дастаҷамъӣ (СПАД) аст, ки як қатор кишварҳои пасошӯравиро бо ҳадафи таъмини амнияти дастаҷамъӣ муттаҳид мекунад. Ин созмон дар ҳамоҳангсозии талошҳо барои мубориза бо таҳдидҳои фаромиллӣ, аз қабили терроризми байналмилалӣ ва қочоқи маводи мухаддир нақши калидӣ дорад. Тоҷикистон барои таҳкими амнияти умумӣ дар минтақа бо дигар аъзои СПАД, аз ҷумла Русия, Қазоқистон ва Беларус ҳамкориҳои фаъол дорад.

Илова бар ин, Тоҷикистон дар Созмони ҳамкориҳои Шонгҳой (СҲШ) ширкат мекунад, ки ба масоили амниятӣ ва рушди ҳамкориҳои иқтисодӣ ва башардӯстона дар минтақа низ машғул аст. Тоҷикистон дар чаҳорчӯбаи Созмони ҳамкориҳои Шонгҳой дар ҳамоҳангсозии мубориза бо таҳдидҳои аз Афғонистон саршуда нақши муҳим дорад ва дар тамринҳо ва амалиёти муштараки низомӣ ширкат мекунад.

Яке аз самтҳои марказии сиёсати хориҷии Тоҷикистон идоракунии захираҳои об мебошад. Мамлакат захираҳои калони об дорад, ки онҳо дар бо об таъмин намудани тамоми минтақаи Осиёи Миёна роли асосй мебозанд. Дар шароити тағйирёбии иқлим ва афзоиши норасоии об, масъалаҳои идоракунии об аҳамияти бештар пайдо мекунанд.

Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ барои истифодаи оқилона ва ҳифзи захираҳои об иқдом мекунад. Аз ҷумла, кишвар ташаббускори Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор», ки аз ҷониби Маҷмаи умумии СММ барои солҳои 2018-2028 эълон шудааст. Ин иқдом ба аҳамияти иқдомоти муштараки ҷомеаи ҷаҳонӣ ҷиҳати таъмини дастрасӣ ба оби пок, ҳалли масъалаҳои ифлосшавӣ ва истифодаи оқилонаи захираҳои об таъкид мекунад.

Пас аз анҷоми ҷанги шаҳрвандӣ дар соли 1997 Тоҷикистон ба рушди фаъоли дипломатияи иқтисодӣ, ки ба ҷалби сармояи хориҷӣ ва таҳкими равобити тиҷоративу иқтисодӣ нигаронида шудааст, оғоз кард. Яке аз шарикони калидии Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ Чин аст, ки бо он кишвар тарҳҳои сершумори зерсохтро амалӣ мекунад. Аз ҷумла, сармоягузориҳои Чин ба рушди инфрасохтори нақлиётӣ ва энергетикӣ мусоидат карданд, ки ба рушди иқтисодии кишвар таъсири назаррас расонидааст.

Тоҷикистон бо Русия, ки шарики муҳими тиҷоратӣ ва манбаи муҳоҷирати корӣ барои мардуми тоҷик боқӣ мондааст, ҳамкориҳои фаъол дорад. Муносибатҳо бо дигар кишварҳои Осиёи Марказӣ низ, бахусус дар чаҳорчӯбаи Иттиҳоди иқтисодии Авруосиё (ЕАО) ва дигар созмонҳои минтақавӣ нақши муҳим доранд.

Тоҷикистон, ки замонҳои душвори ҷанги шаҳрвандиро аз сар гузаронидааст, дар ташаббусҳои сулҳҷӯёна дар арсаи байналмилалӣ фаъолона иштирок мекунад.

Кишвар дар фаъолиятҳои посдори сулҳи СММ саҳм мегузорад ва инчунин дар миссияҳои башардӯстона, ки барои барқарор кардани сулҳ дар минтақаҳои гуногуни ҷаҳон нигаронида шудааст, иштирок мекунад. Тоҷикистон ҳамчунин аз ташаббусҳо оид ба пешгирии муноқишаҳо ва ҳалли мусолиматомези баҳсҳо ҷонибдорӣ мекунад, ки аз садоқати он ба принсипҳои ҳуқуқи байналмилалӣ ва амният шаҳодат медиҳад. Ҷорӣ намудани ташаббусҳои глобалии об, ки аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба амал омадаанд, дар қонунгузории миллӣ як қадами асосӣ барои таъмини устуворӣ ва самаранокии ин ташаббусҳо дар сатҳи маҳаллӣ мебошад. Ин як иловаи муҳим дар татбиқи консепсияҳои идоракунии устувори об ва рушди устувор мебошад.

Дар зер ҷанбаҳои асосии татбиқи ин ташаббусҳо дар соҳаи қонунгузорӣ ҷузъи ҷудонашавандаи татбиқи бомуваффақияти онҳо мебошад:

Ворид намудани ташаббусҳо дар ҳуқуқи байналмилалӣ ба онҳо эътибори ҳуқуқӣ ва устуворӣ медиҳад. Конунхо ва санадҳои меъёрии хукукӣ барои татбики онҳо замина муқаррар намуда, инчунин масъулияти тарафҳоро оид ба риояи қоидаю принсипҳои муқарраргардида муайян мекунанд.

Таҳлили ташаббусҳои раисиҷумҳури Тоҷикистон аз хоҳиши кишвар барои иштироки фаъолона дар ҳалли мушкилоти ҷаҳонӣ, бахусус дар соҳаи обтаъминкунӣ ва экология шаҳодат медиҳад.

Эълони соли 2003 ҳамчун Соли оби тоза: Ташаббус дар Соли оби тоза аҳамияти захираҳои обро таъкид намуда, таваҷҷуҳро ба масъалаҳои таъмини об ҷалб мекунад. Анҷумани байналмилалӣ дар Душанбе табодули дониш ва таҷриба дар соҳаи идоракунии захираҳои обро тақвият бахшид. Идомаи чунин маъракаҳо ва табодули таҷриба метавонад ба ҳамкориҳои кишварҳо ҷиҳати беҳтар кардани идоракунии захираҳои об мусоидат намояд.

Эъломияи солҳои 2005-2015 ҳамчун Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои ҳаёт»: Ташаббус ба зарурати андешидани тадбирҳои мушаххас ҷиҳати таъмини дастрасӣ ба оби тоза нигаронида шудааст. Даҳсола чаҳорчӯбаи амалҳо ва рӯйдодҳои мушаххасро фароҳам меорад. Арзёбии иҷрои ҳадафҳои ин даҳсола ва дарси ибрат барои ташаббусҳои минбаъда дар соҳаи таъмини об.

Таъмини оби тоза ба кишварҳои Осиёи Марказӣ тавассути таъсиси Консорсиуми байналмилалии истифодаи оби кӯли Сарез: Ҳадафи ин ташаббус таъмини суботи минтақаӣ дар масъалаҳои таъмини об мебошад.

Таъсиси Хазинаи байналхалқии муҳофизати пиряхҳо. Таваҷҷӯҳ ба ҳифзи пиряхҳо барои пешгирии оқибатҳои тағирёбии иқлим муҳим аст.

Иқдомҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон воқеан барои башарият ва сайёраи мо аҳамияти бузург доранд, зеро онҳо ба ҳифзи табиату захираҳои об ва ҳаёти инсоният дар тамоми сайёраи мо нигаронида шудаанд.

Имрӯз Тоҷикистон роҳи субот ва шукуфоиро идома медиҳад. Рӯзи истиқлолият рамзи на танҳо озодӣ, балки ваҳдати миллат, тавоноии он дар рафъи мушкилот ва талош барои ояндаи беҳтар аст. Ҳукумати мамлакат барои баланд бардоштани дараҷаи некуаҳволии аҳолӣ, тараққӣ додани хоҷагии қишлоқ ва саноат, баланд бардоштани дараҷаи маориф ва нигахдории тандурустӣ барномаҳои фаъолона амалӣ карда шудааст.

Рӯзи истиқлолият барои насли наврас ёдоварӣ аз аҳамияти истиқлолият ва соҳибихтиёрии миллӣ ва даъват ба ҳифзи сулҳу ваҳдат аст. Ҷавонони кишвар, ки дар Тоҷикистони соҳибистиқлол ба воя расидаанд, дар ояндаи кишвар нақши муҳим доранд ва иштироки онҳо дар ҷомеа гарави пешрафти минбаъда мебошад.

Тоҷикистони соҳибистиқлол дар муносибатҳои ҳуқуқии байналмилалӣ нақши муҳим мебозад, ки иштирокчии фаъоли равандҳои минтақавӣ ва ҷаҳонӣ мебошад. Иштироки он дар ҳалли масъалаҳои амният, истифодаи оқилонаи захираҳои табиӣ ва рушди устувор онро як бозингари муҳим дар арсаи байналмилалӣ мегардонад. Тоҷикистон бинобар мавқеъи ҷуғрофӣ ва сиёсати фаъоли хориҷии худ мавқеи худро дар ҷаҳон таҳким бахшида, дар ҳифзи сулҳу амнияти ҷаҳон саҳм мегузорад.

Рӯзи Истиқлолияти Тоҷикистон рӯзи ифтихор, хотира ва умед аст. Он барои ҳар як шаҳрванд аҳамияти озодӣ ва истиқлолият ва зарурати пойдории сулҳу ваҳдатро хотиррасон мекунад. Ин ҷашн тамоми тоҷиконро муттаҳид намуда, ба талоши онҳо барои бунёди давлати тавоно ва шукуфон таъкид мекунад.

Бобоев Бекмурод Дӯстович - номзади илмҳои химия, мудири сектори таълиму омӯзиши Филиали

Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи милии илмҳои Тоҷикистон дар вилояти Суғд

18 - уми август зодрӯзи аллома Абуалӣ ибни СИНО

Ҳакими бузурги Машриқзамин Абуалӣ ибни Сино пас аз сари худ осори бузурги илмӣ дар самтҳои мухталиф ба мерос мондааст, ки то ба имрӯз кулли олимони ҷаҳонро бо пешгӯйиҳо ва инчунин роҳҳои нодири табобаташ ба ҳайрат гузоштааст. Зеро осори мондагори ин шахсияти нодир ва пизишки барҷаста дар сатҳи ҷаҳонист, ки фарҳанги дунявиро бо мавҷудияти худ бою ғанӣ гардонидаанд. Ҳамин тариқ, метавон гуфт, ки осори бузурги илмиаш фарогири нодиртарин паҳлӯи таҳқиқҳои илмӣ аст.

Зимнан бояд қайд кард, ки Шайхурраис Абуалӣ ибни Сино дар рустои Афшана, ки дар шаҳри маркази илму маърифати дар Бухорои шариф ҷойгир буд, таваллуд шудааст. Мавсуф забони арабиро, ки дар он замон чун забони расмию коргузорӣ ва инчунин василаи робитаи илмиву динӣ маҳсуб мешуд, ба таври пурра аз худ карда, ҳамзамон ин алломаи замон дар синни 10-солагӣ Қуръони шарифро ба пуррагӣ аз худ намуд.

Лозим ба зикр аст, ки дар синни 16 - 17 солагиаш Абуалӣ ибни Синои бузург ва ҷавони ояндадор аллакай чун табиби ҳозиқ шинохта шуда буд ва бисёре аз табибони машҳур аз ӯ маслиҳату машварат мепурсиданд. Баъдан ӯ ба дарбори шоҳ даъват гардида, пас аз муолиҷа намудани шоҳ, бо хоҳиши худ иҷозаи такмили донишу инчунин дастрасӣ ба бузургтарин китобхонаи дарборро пайдо намуд.

Чунки дар ин хусус баъдан худи Абуалӣ ибни Сино дар ҳолномааш аз он ҷумла чунин навишта буд: «Ман дар ин китобхона китобҳое пайдо намудам, ки дигар дар тамоми умр ҳаргиз надидаму нахондам.

Бо мутолиаи онҳо ҷою мартабаи ҳар як олим дар риштаи худ бароям басо равшан шуд. Дар пешорӯйи ман ба фикрам дари донишҳое боз шуд, ки ҳаргиз интизорашро надоштам...».

Дар он замон бисёре аз шоҳигариҳои давр азму талош мекарданд, ки ин табиб ва олими муъҷизакорро ба дарбори хеш даъват намуда, бо ҳар васила пеши худ нигоҳ доранд ва аз илми дониши ӯ истифода баранд. Бино ба нигоштаи Абуубайди Ҷузҷонӣ яке аз шогирдони вафодор ва зиндагиноманависи ин нобиғаи давр, аксари осор ва мероси хаттии ӯ бинобар сабабҳои иқоматаш дар ҷаҳон пароканда шудаанд. Аз ҷумла, осори ӯ аз ҷумлаи “Китобулинсоф», ки пурра аз байн рафтааст, дар 20 ҷилд, «Алҳосил вал маҳсул» дар 20 ҷилд, «Китобушшифо» дар 18 ҷилд, «Лисонулараб» дар 10 ҷилд, «Алқонун» дар 5 китоб, «Наҷот» дар 3 ҷилд эҷод шудаанд. Дар «Ал-Шифо» бошад зимнан маводи зиёду нодире оид ба илмҳои ботаника, геология, табиатшиносӣ, нуҷум ва риёзӣ (математика) фароҳам оварда шудаанд.

Тибқи гуфтаи ноқилон осори илмии ӯ ончунон шуҳрати зиёд худро ёфта буданд, ки аллакай дар асри XII тарҷумаи онҳо ба забони лотинӣ шуруъ гардида буданд. Тарҷумаи лотинии асари энcиклопедии Абуалӣ ибни Сино бо номи «Қонуни тиб», ки дар замони худ беҳтарин осори илмӣ дар риштаи тиб шинохта шуда буд, давоми 8 аср ҳамчун китоби роҳнамо барои табибон ва муҳимтарин маълумот барои пизишкони тамоми Аврупо хидмати мондагори худро ба иҷро мерасонад.

Лозим ба тазаккур аст, ки баробари ихтирои чопи китоб дар асри XV панҷ ҷилди асари мазкур таъҷилан нашр гардида, баъдан беш аз 30 маротибаи дигар бознашр гардидааст. Аз 450 асари таълифнамудаи Абуалӣ ибни Сино наздики 240 тоаш то имрӯз маҳфуз мондаанд.

Барои далел, китоби фалсафии «Таҳқиқи қувваи равонӣ»-ро Ибни Сино дар синни 17-солагаш таълиф намуда, китоби «Ал-маҷмуъ»-ро, ки маҷмуи андешаҳои балоғату фасоҳат, шеър ва дигар илмҳоро дар бар мегирад, дар синни 21- солагиаш эҷод кардааст.

Соли 1005 Абуалӣ ибни Сино ба Хоразм кӯчид, ки сипас дар он ҷо бо риёзидон ва нуҷумшиноси маъруф Ал-Берунӣ ва дигар аз олимони давр аз наздик ошно мешавад. Дар ҳамин ҷо ӯ узви маҳфили фарҳангии машҳур ба исми Маъмуна мегардад, ки баъдан барои шиносоӣ пайдо намуданаш бо дигар олимони давр ҳамаҷониба мусоидат намуд. Пас аз 7 сол ӯ ба Ҷурҷон, сипас ба Хуросону Эрон сафар намуд. Таълифи китоби бисёрҷилдаи «Қонун», ки пурра ба илми тиб бахшида шудааст, дар шаҳри Ҷурҷон сарчашма мегирад. Дар шаҳри Ҳамадон Ибни Сино ба ҳайси вазир интихоб шуд, аммо бо туҳмате чанд сол зиндонӣ гардид. Ҳамзамон дар ин ҷо низ ӯ чанд китоби худро таълиф мекунад.

Абуалӣ Ҳусайн ибни Абдулло ибни Ҳасан ибни Алӣ ибни Сино дар Ғарб бо исми Авитсенна маъруф аст. Ин мафҳум маънои донишманди бузург ва фарҳангнигор, табиб ва файласуф, олим ва мутафаккир, шоир ва адабиётшиносро, ки дар ҳама риштаҳо муваффақ будааст, дар бар мегирад. Бо исми Авитсенна пешравиҳо дар соҳаи фармакология ё худ дорушиносӣ, ташхису ҷарроҳӣ ва равоншиносӣ иртибот мегирад. Ақидаҳои зиёди ӯ то имрӯз барои рушди бахшҳои илми химия, табиатшиносӣ, ботаникаву геология, математикаву астрономия ва дигар илмҳои ҳамаҷониба мусоидат намуда истодаанд, ки боиси ифтихор аст.

Ҳамзамон бархе аз навиштаву назароти ӯ оид ба илми мантиқ, мусиқӣ, сохтори Замин, табиатшиносӣ ва иктишофи маъданӣ бо забони лотинӣ нашр гардидаанд. Осори пажӯҳишии Авиценна то кунун арзиши илмии худро гум накардаанд.

Сипас, соли 1024 Абуалӣ Ибни Сино ба шаҳри Исфаҳон омада, он ҷо муқимӣ мешавад. Бино ба гуфтаю гузоришҳои таърихӣ, ҳокими давр Алоуддин тамоми васоили заруриро барои эҷоди корҳои илмӣ муҳайё менамояд. Аммо Абуалӣ ибни Сино солҳои охири умрашро дар шаҳри бостонии Ҳамадон мегузаронад ва рӯзи 24 –уми июни соли 1037 дар ҳамин макон аз олам даргузашт. Ҳоло мақбараи Абуалӣ ибни Сино дар шаҳри Ҳамадон воқеъ буда, дорои бурҷ бо дувоздаҳ кунгура, ки нишони бархурдории ӯ аз дувоздаҳ илм аст, гузошта шудааст.

РАҲИМЗОДА А.О. - директори Институти математикаи ба номи А. Ҷӯраеви Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

КАРИМОВ О.Х. –муовини директор оид ба илм ва таълими Институти математикаи ба номи А. Ҷӯраеви Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Шеъри "Тандурустӣ"-и шоири муосири тоҷик Дониёр Сангинӣ аз арзишҳои волои саломатӣ ҳамчун неъмати беҳтарин ва сарвати ҳақиқӣ сухан мегӯяд. Дониёр Сангинӣ шоири муосири тоҷик аст, ки дар асарҳои худ мавзӯъҳои миллӣ, иҷтимоӣ ва ахлоқӣ, аз ҷумла арзишҳои ҳаётӣ чун саломатӣ ва ватандӯстиро баррасӣ мекунад. Шеъри "Тандурустӣ" аз силсилаи шеърҳои ӯст, ки ба аҳамияти саломатӣ ҳамчун неъмати воло ва сарвати ҳақиқӣ таъкид дорад.

Таҳлили илмӣ дар ин мақола бар пояи дидгоҳҳои муосири илмӣ дар бораи саломатӣ сурат мегирад. Мувофиқи таърифи Созмони Ҷаҳонии Тандурустӣ (СҶТ), саломатӣ на фақат набудани беморӣ, балки ҳолати комили ҷисмонӣ, равонӣ ва иҷтимоӣ аст. Ин дидгоҳ бо паёми шеър ҳамоҳанг аст, ки саломатиро ҳамчун пояи ҳикмат, фаровонӣ ва амният медонад. Далелҳои илмӣ аз пажӯҳишҳо гирифта шудаанд, ки саломатиро ҳамчун сарвати бузургтарин медонанд, зеро он ба дарозумрӣ, ҳосилнокӣ ва хушбахтӣ мусоидат мекунад.

Илова бар ин, андешаҳои олимони байналмилалӣ ин паёмро тасдиқ мекунанд. Аз Осиё, Дайсаку Икеда (файласуфи ҷопонӣ) мегӯяд: "Саломатии ҳақиқӣ дар доштани муносибати мусбат ба ҳаёт ва шахсияти қавӣ, ки аз ҳеҷ чиз мағлуб намешавад, пайдо мешавад". Аз Аврупо, Ҳиппократ (табиби юнонӣ) таъкид дорад: "Одами ҳаким бояд саломатиро бузургтарин неъматҳои инсонӣ ҳисоб кунад ва омӯзад, ки чӣ тавр аз бемориҳои худ бо фикри худ фоида ба даст орад". Аз Амрико, Бенҷамин Франклин (олими амрикоӣ) мегӯяд: "Зуд хобидан ва зуд бедор шудан инсонро солим, сарватманд ва ҳаким мегардонад". Ин андешаҳо нишон медиҳанд, ки аҳамияти саломатӣ ҳамчун неъмат ва сарват дар фарҳангҳои гуногун умумӣ аст.

Тандурустӣ беҳтарин неъмат бувад,

Зиндагониро накӯ сарват бувад.

Дар ин байт, шоир саломатиро ҳамчун "беҳтарин неъмат" ва "накӯ сарват" муаррифӣ мекунад. Аз нуқтаи назари адабӣ, инҷо истифодаи ташбеҳ ва муқоиса (неъмат ва сарват) барои таъкид ба арзиши волои саломатӣ дида мешавад. Шеър саломатиро ҳамчун пояи ҳаётӣ нишон медиҳад, ки бе он зиндагӣ нокомил аст.

Аз дидгоҳи илмӣ, ин паём бо пажӯҳишҳо мувофиқ аст, ки саломатиро ҳамчун сарвати бузургтарин медонанд, зеро афроди солим метавонанд даромади бештар ба даст оранд ва ҳосилнокии баландтар дошта бошанд. Масалан, таҳқиқотҳо нишон медиҳанд, ки саломатӣ ба фаровонии иқтисодӣ ва дарозумрӣ мусоидат мекунад. Аз Осиё, ҳикмати ҷопонӣ мегӯяд: "Фақат фаъол мондан шуморо мехоҳад, ки сад сол зиндагӣ кунед". Аз Аврупо, Ҳиппократ таъкид дорад: "Саломатӣ бузургтарин неъматҳои инсонӣ аст". Аз Амрико, Мартин Лютер Кинг Ҷр. мегӯяд: "Аз ҳамаи шаклҳои нобаробарӣ, ноадолатӣ дар саломатӣ ҳайратангезтарин ва ғайриинсонӣ аст".

Ҷисму ҷон гар неъмати воло бувад,

Бо саломат ҳикмати воло бувад.

Инҷо шоир ҷисм ва ҷонро ҳамчун неъмати воло тасвир карда, саломатиро ҳамчун "ҳикмати воло" муаррифӣ мекунад. Аз ҷиҳати адабӣ, ин байт истиораи ҳикматро барои нишон додани ҳамоҳангии ҷисмонӣ ва равонӣ истифода мебарад, ки саломатӣ ҳам ҷисм ва ҳам ҷонро пӯшонида, ҳикматро афзун мегардонад.

Илман, ин бо консепсияи саломатии ҳамаҷонибаи СҶТ ҳамоҳанг аст, ки саломатиро ҳолати комили ҷисмонӣ ва равонӣ медонад. Пажӯҳишҳо нишон медиҳанд, ки саломатии ҷисмонӣ ба ҳолати равонӣ ва ҳикмати зеҳнӣ таъсир мерасонад, масалан, тавассути кам кардани стресс ва афзоиши сифати ҳаёт. Аз Осиё, Далай Лама мегӯяд: "Оромии зеҳн қувваи ботинии ва эътимод ба худро меоварад, ки барои саломатии хуб хеле муҳим аст". Аз Аврупо, Сократ мегӯяд: "Дармони бисёр бемориҳо барои табибони Ҳеллос номаълум мемонад, зеро онҳо тамоми инсонро омӯзиш намедиҳанд". Аз Амрико, Уилям Ослер мегӯяд: "Фаҳмидани он, ки чӣ гуна бемор беморӣ дорад, нисбат ба фаҳмидани он, ки чӣ гуна беморӣ бемор дорад, муҳимтар аст".

Одамиро тандурустӣ зар бувад,

Қалби дунёро саломатгар бувад.

Шоир саломатиро ҳамчун "зар" (тилло) барои инсон ва "саломатгар"-и қалби дунё тасвир мекунад. Ин ташбеҳи қавӣ аст, ки саломатиро ҳамчун арзиши моддӣ ва маънавӣ нишон медиҳад, ки ҷаҳонро солим месозад.

Аз нуқтаи илмӣ, пажӯҳишҳо тасдиқ мекунанд, ки саломатӣ ба фаровонии иҷтимоӣ ва иқтисодӣ мусоидат мекунад, зеро афроди солим ҳосилнокӣ ва даромади баландтар доранд. Инчунин, саломатӣ ба ҳолати равонӣ ва иҷтимоӣ таъсир мерасонад, ки "қалби дунё"-ро солим месозад. Аз Осиё, Дайсаку Икеда мегӯяд: "Саломатии ҳақиқӣ дар ҳаёти онҳое, ки ҳар гуна мушкилотро бартараф мекунанд ва ҳатто ҳолатҳои бадтаринро ҳамчун нуқтаи ҷаҳиш барои рушди нав истифода мебаранд, медурахшад". Аз Аврупо, Ҳиппократ мегӯяд: "Қувваи шифобахши табиӣ дар ҳар яки мо қувваи бузургтарин дар беҳтар шудан аст". Аз Амрико, Бенҷамин Франклин мегӯяд: "Зуд хобидан ва зуд бедор шудан инсонро солим, сарватманд ва ҳаким мегардонад".

Эй ки даври зиндагонӣ медавӣ,

Бо дуои ҷисму ҷонӣ медавӣ.

Ин байт муроҷиатӣ аст ва хонандаро даъват мекунад, ки дар даври зиндагӣ бо дуо барои ҷисм ва ҷон ҳаракат кунад. Аз ҷиҳати адабӣ, ин муроҷиат (эй ки...) ҳисси масъулиятро бедор мекунад.

Илман, дуо ва фикрҳои мусбат ба саломатии равонӣ мусоидат мекунанд, зеро онҳо стрессро кам карда, сифати ҳаётро беҳтар месозанд. Таҳқиқотҳо нишон медиҳанд, ки одатҳои ҳаррӯза, аз ҷумла фикрҳои мусбат, ба саломатӣ таъсири мусбат доранд. Аз Осиё, ҳикмати ҷопонӣ мегӯяд: "Агар дар инсон чой набошад, ӯ қодир ба фаҳмидани ҳақиқат ва зебоӣ нест". Аз Аврупо, Ҳиппократ мегӯяд: "Агар мо метавонистем ба ҳар шахс миқдори дурусти ғизо ва варзишро диҳем, на камтар ва на зиёдтар, мо роҳи бехатартарин ба саломатиро пайдо мекардем". Аз Амрико, Мартин Лютер Кинг Ҷр. мегӯяд: "Аз ҳамаи шаклҳои нобаробарӣ, ноадолатӣ дар саломатӣ ҳайратангезтарин ва ғайриинсонӣ аст".

Гар сару пову танат андар вафо,

Аз бало ҳаргиз намебинӣ ҷафо.

Шоир вафодорӣ ба ҷисм (нигоҳубини саломатӣ)-ро ҳамчун ҳимоя аз балоҳо тасвир мекунад. Ин истиораи вафо барои нигоҳубини доимӣ аст.

Аз дидгоҳи илмӣ, нигоҳубини мунтазам (варзиш, ғизо) аз бемориҳо пешгирӣ мекунад ва дарозумриро афзоиш медиҳад. Пажӯҳишҳо тасдиқ мекунанд, ки тарзи ҳаёти солим аз хатарҳои тандурустӣ ҳимоя мекунад. Аз Осиё, Дайсаку Икеда мегӯяд: "Ҳаёти инсон ҳақиқатан ҳайратовар аст. Шумо метавонед ҷисман бемор бошед, аммо то он даме ки ҳолати зеҳнии шумо қавӣ аст, он ҳатман ба бадан таъсири мусбат мерасонад. Мумкин аст ҳеҷ дармони беҳтар аз умед набошад". Аз Аврупо, Платон мегӯяд: "Дармони бисёр бемориҳо барои табибон номаълум аст, зеро онҳо аз тамоми инсон бехабар ҳастанд... Зеро қисм ҳеҷ гоҳ беҳтар намешавад, агар тамоми он беҳтар нашавад". Аз Амрико, Уилям Ослер мегӯяд: "Ҳадафи тиб пешгирӣ аз беморӣ ва дароз кардани ҳаёт аст; идеали тиб бартараф кардани ниёзи табиб аст".

Бо зару моли ҷаҳон кам ноз кун,

Ҷисму ҷони хеш дар парвоз кун.

Инҷо шоир ҳушдор медиҳад, ки ба молу мулки дунё камтар ноз

карда, ҷисм ва ҷонро "парвоз" (озод ва солим) кунанд. Аз ҷиҳати адабӣ, муқоисаи моддӣ ва маънавӣ дида мешавад.

Илман, пажӯҳишҳо нишон медиҳанд, ки фаровонии моддӣ бе саломатӣ маъно надорад, зеро саломатӣ пояи хушбахтӣ аст. Афроди бойтар солимтаранд, аммо саломатӣ мустақил аз сарват арзиш дорад. Аз Осиё, Дайсаку Икеда мегӯяд: "Ҳаёти ҳақиқан солим ҳаётест, ки дар эҷоди арзишҳо сарф мешавад – ҳалли мушкилотҳои ҳаётӣ, кӯшиш барои ноил шудан ба чизи арзишманд ва маъноӣ". Аз Аврупо, Ҳиппократ мегӯяд: "Ҳамаи қисмҳои бадан, ки вазифа доранд, агар мӯътадил истифода шаванд ва дар корҳое, ки ба онҳо одат кардаанд, варзиш кунанд, солим, хуб рушд карда ва оҳиста пир мешаванд". Аз Амрико, Бенҷамин Франклин мегӯяд: "Зуд хобидан ва зуд бедор шудан инсонро солим, сарватманд ва ҳаким мегардонад".

Эй бародар, тандурустӣ амни мо,

Пас барои тандурустӣ кун дуо.

Байт бо муроҷиати бародарона анҷом меёбад ва саломатиро "амн" (амният) номида, дуоро тавсия мекунад. Ин паёми ахлоқӣ ва рӯҳонӣ аст.

Аз нуқтаи илмӣ, саломатӣ амнияти иҷтимоӣ ва шахсиро таъмин мекунад, зеро он ба кам кардани хароҷотҳои тиббӣ ва афзоиши сифати ҳаёт мусоидат мекунад. Дуо ҳамчун шакли медитатсия ба саломатии равонӣ кӯмак мерасонад. Аз Осиё, Дайсаку Икеда мегӯяд: "Саломатии ҳақиқӣ дар ҳаёти онҳое, ки ҳамчунон бо ҳавас ба эҷоди арзиши мусбат ва хушбахтии дигарон бахшидаанд, медурахшад". Аз Аврупо, Ҳиппократ мегӯяд: "Қувваҳои табиӣ дар мо дармони ҳақиқии беморӣ ҳастанд". Аз Амрико, Мартин Лютер Кинг Ҷр. мегӯяд: "Аз ҳамаи шаклҳои нобаробарӣ, ноадолатӣ дар саломатӣ ҳайратангезтарин ва ғайриинсонӣ аст".

Таҳлили шеъри "Тандурустӣ"-и Дониёр Сангинӣ нишон медиҳад, ки паёми он на фақат адабӣ, балки илмӣ аст ва бо пажӯҳишҳои муосир дар бораи аҳамияти саломатӣ ҳамоҳанг мебошад. Иловаи андешаҳои олимони Осиё (чун Икеда ва ҳикматҳои ҷопонӣ), Аврупо (чун Ҳиппократ ва Сократ) ва Амрико (чун Франклин ва Кинг) паёми шеърро ҳамчун ҳақиқати умумӣ тасдиқ мекунад. Шеър ҳушдор медиҳад, ки саломатӣ пояи ҳамаи арзишҳо аст ва нигоҳубини он зарур мебошад. Тавсия мешавад, ки чунин асарҳо дар барномаҳои таълимии маориф ва тандурустӣ истифода шаванд, то арзиши саломатиро таблиғ кунанд.

ШИРИН ҚУРБОНОВА, сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷануб ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон доктори илмҳои таърих.

(Дар ҳошияи қабули қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид «Нақши зеҳни сунъӣ дар фароҳам овардани имконоти навин барои рушди устувор дар Осиёи Марказӣ» A/79/L.94 аз 25 июли 2025)

Нерӯгоҳҳои барқии обӣ (НБО-ҳо) яке аз манбаъҳои асосии энергияи барқароршаванда дар ҷаҳон мебошанд. Дар соли 2025, ҳиссаи нерӯи обӣ дар тавлиди нерӯи барқи ҷаҳонӣ бештар аз 16%-ро ташкил медиҳад, ки ин нишона ба зиёда аз 4000 тераватт-соат дар як сол баробар аст. Аммо, бо афзоиши талабот ба нерӯи барқ, ки аз ҳисоби рушди зеҳни сунъӣ ва тағйироти иқлимӣ ба вуҷуд меояд, зарурати беҳтарсозии раванди сохтмон ва истифодабарии НБО-ҳо афзоиш меёбад. Тибқи омори Созмони Байналмилалии Энергия (IEA), талабот ба нерӯи барқ аз ҳисоби истифодабарии зеҳни сунъӣ метавонад то соли 2030 ду маротиба афзоиш ёбад ва НБО-ҳо мавҷудбуда метавонанд ҳамчун манбаи устувори таъмини нерӯи барқ эбарои онҳо хизмат кунанд.

Зеҳни сунъӣ ҳамчун технологияи муосир метавонад дар ҳалли ин мушкилот кӯмак расонад. Масалан, зеҳни сунъӣ метавонад тавлиди энергияро то 10% афзоиш диҳад ва хароҷотҳои маҳфуз доштани онро 10-20% кам кунад. Ин мавзӯъ барои давлатҳои рӯ ба тараққӣ аҳамияти калон дорад, зеро тибқи гузоришҳои ҷаҳонӣ, ҳаҷми бозори зеҳни сунъӣ дар соҳаи энергитика то соли 2030 метавонад ба 13 миллиард доллари ШМА расад. Зеҳни сунъӣ на танҳо самаранокии иқтисод ва дигар соҳаҳои хоҷагии халқро афзоиш медиҳад, балки ҳамчунин ба ҳифзи муҳити зист, тавассути кам кардани истеъмоли об ва газҳои гулхонаӣ, кӯмак мерасонад.

Таҳқиқотҳои зиёде нишон медиҳанд, ки зеҳни сунъӣ дар соҳаи истеҳсоли нерӯи обӣ фаровон истифода мешавад. Масалан, корҳои илмӣ оид ба истифодаи шабакаҳои нейронӣ (ANN) ва технологияи омӯзиши амиқ (Deep Learning) барои пешгӯии тавлиди нерӯи барқ ва идоракунии манбаъҳои обҳо гузориш медиҳанд. Дар таҳқиқотҳои дигар, нақши зеҳни сунъӣ дар беҳтарсозии амалиётҳо дар соҳаи энергетика таъкид мешавад. Баррасиҳо нишон медиҳанд, ки зеҳни сунъӣ метавонад хароҷотҳои маҳфуз доштани нерӯи барқро 10% кам кунад ва вақти тавлиди нерӯи барқро 0,5% афзоиш диҳад. Омори ҷаҳонӣ низ инро тасдиқ мекунанд.

Дар соли 2025, ҳиссаи НБО-ҳо дар истеҳсоли энергияи барқароршаванда 60% -ро ташкил медиҳад, ва зеҳни сунъӣ метавонад талафоти нерӯи барқро дар вақти интиқоли он то 5-10% коҳиш диҳад. Дар қораи Осиё, ки 43% иншоотҳои ҷаҳонии НБО-ҳоро дар бар мегирад, зеҳни сунъӣ барои мудирияти ҳавзаҳои обӣ истифода мешавад. Алъон дар Аврупо, таҷдиди НБО-ҳои кӯҳна бо истифода аз технологияи зеҳни сунъӣ эҳтиёҷоти афзояндаи иқтисодҳои миллиро ба неруи барқ қонеъ гардонида истодааст. Дар Амрико, зеҳни сунъӣ барои кам кардани талафотҳои истеҳсоли неруи барқ дар НБО-ҳо истифода мешавад, ки он дар навбат худ метавонад то 4,4% ҳаҷми истеъмоли умумии неруи барқро таъмин кунад.

Дар соҳаҳои гуногун хоҷагии халқ, зеҳни сунъӣ татбиқҳои мушаххас дорад. Масалан дар соҳаи сохтмони НБО, зеҳни сунъӣ бо пешгӯии ҷойгоҳҳо ва дизайни дамбаҳо хароҷотҳо ва хатарҳоро кам мекунад. Натиҷаҳои пажӯҳишҳо нишон медиҳанд, ки зеҳни сунъӣ на танҳо дар ҳалқаҳои техникӣ, балки дар идоракунии иқтисодӣ ва муҳити зисти НБО-ҳо нақши калон мебозад. Масалан, дар тадқиқотҳои нав зеҳни сунъӣ барои ҳалли мушкилоти истеъмоли об дар НБО-ҳо истифода мешавад, ки ин амал метавонад то 6,6 миллиард метри мукааб обро дар сол сарфа кунад.

Дар Аврупо, дар Фаронса ва Олмон зеҳни сунъӣ барои таҷдид ва дизайни дамбаҳои кӯҳна истифода мешавад. Дар ШМА зеҳни сунъӣ барои моделсозии ҳавзаҳои обӣ дар ҳавзаи Амазонка истифода шудааст, то таъсири манфии иншоотҳои гуногунро ба муҳити зист коҳиш диҳад.

Ба ғайр аз ин, зеҳни сунъӣ барои пешгӯии тағйироти иқлимӣ дар марҳилаи сохтмон кӯмак мерасонад. Масалан, дар Ҳиндустон, моделҳои аз ҷониби зеҳни сунъӣ омодашуда барои арзёбии ҷараёнҳои обӣ дар давраи муссон(боронгарӣ) истифода мешаванд, ки он дар навбаи худ хароҷотҳои лоиҳавиро 15% кам мекунад.

Дар айни замон зеҳни сунъӣ дар раванди сохтмон ва истифодабарии НБО барои пешгӯии ҷараёнҳои об ва беҳтарсозии раванди тавлиди неруи барқ кӯмак мерасонад. Алгоритмҳои омӯзиши мошинӣ маълумотҳои обу ҳавоиро таҳлил мекунанд, то ҷадвалҳои обпартоиро беҳтар карда шавад. Зеҳни сунъӣ инчунин барои мувозинати байни тавлид неруи барқ ва ҳифзи манбаҳои об кӯмак мерасонад, ки он дар навбати худ устувории муҳити зистро таъмин мекунад.

Дар Чин зеҳни сунъӣ барои идоракунии ҳавзаҳои обӣ дар НБО-ҳои калон истифода мешавад, ки он тавлиди барқро то 10% афзоиш медиҳад. Дар Бразилия ширкати Eletrobras зеҳни сунъиро барои беҳтарсозии ҷадвалҳои нигоҳдорӣ истифода мебарад.

HYDROGRID як ширкати технологии муосир аст, ки дар Австрия соли 2016 таъсис ёфта, ба беҳтарсозии фаъолияти нерӯгоҳҳои барқии обӣ (НБО-ҳо) тавассути истифодаи зеҳни сунъӣ (ЗС) ва технологияҳои пешрафтаи таҳлили маълумот тамаркуз дорад. Ин ширкат платформаи нармафзории "HYDROGRID Insight"-ро пешниҳод мекунад, ки барои мудирияти оқилонаи манбаҳои об, пешгӯии ҷараёнҳо, беҳтарсози раванди тавлиди неруи барқ ва риояи талаботи экологӣ пешбинӣ шудааст. HYDROGRID дар бозорҳои Осиё, Аврупо ва Амрико фаъол буда, умуман дар 14 кишвар кор мекунад ва ба операторони НБО-ҳо кӯмак мерасонад, ки самаранокиро афзоиш диҳанд, талафоти обро кам кунанд ва даромади худро зиёд кунанд.Омори мавҷудбуда нишон медиҳад, ки дар ин марҳила зеҳни сунъӣ метавонад талафоти нериу барқро то 5% кам кунад ва истеъмоли обро беҳтарсозӣ кунад, ки дар ҳолатҳои муайян то 12 литр об барои ҳар киловатт-соат сарфа мешавад.

Дар раванди истифодаи НБО технологияи зеҳни сунъӣ барои пешгӯии нокомиҳо ва беҳтарсозии ҷадвалҳо истифода мешавад.

Дар ШМА зеҳни сунъӣ барои таҳлили ларзишҳо ва ошкоркунии аномалияҳо дар НБО-ҳо кӯмак мерасонад. Дар Бразилия зеҳни сунъӣ барои пешгӯии нокомиҳо дар таҷҳизот истифода мешавад.

Дар соли 2025 истифодаи зеҳни сунъӣ метавонад хароҷотҳои истеҳсолиро дар НБО-ҳо то 15-20% кам кунад ва дастрасиро ба неруи барқ барои 10 миллион нафар хубтар кунад:

- Дар Чин технологияи зеҳни сунъӣ барои тафтиши НБО-ҳои Wuqiangxi ва Jinweizhou, бо истифода аз нейронҳои шабакавӣ барои пешгӯии ҳолати таҷҳизот хизмат мекунад, ки ин хароҷотҳои истифодабарии онро 10% кам кардааст.

- Дар Ҳиндустон HYDROGRID барои идоракунии НБО дар фасли муссон(боронгарӣ) ба кам кардани обпартоӣ ва афзоиши бехатарӣ мусоидат менамояд.

- Дар Фаронса Engie- зеҳни сунъиро барои таҷдиди НБО-ҳои кӯҳна истифода мебарад.

- Дар Амазонка зеҳни сунъӣ барои ҳифзи муҳити зист дар ҳавзаҳо мусоидат мекунад.

Ин мисолҳо нишон медиҳанд, ки зеҳни сунъӣ дар минтақаҳои гуногун муваффақона татбиқ шудааст, бо омори мусбат чун афзоиши тавлид барқ то 10% ва кам кардани хароҷотҳо дар маҳфуз доштан ва интиқоли барқ то 20% мусоидат мекунад.

Олимони осиёӣ чунин меандешанд, ки зеҳни сунъӣ метавонад мудирияти ҳавзаҳои обиро дар НБО-ҳо дар марҳилаҳои сохтмон ва истифодабарӣ беҳтар намояд ва таъсири иқлимиро пешгӯӣ намояд, ки ин воқеият барои рушди устувор муҳим аст. Ин андеша аз тадқиқотҳои минтақаҳои Шарқӣ-Осиёӣ бармеояд, ки зеҳни сунъиро ҳамчун воситаи асосӣ барои кам кардани хароҷотҳо ва афзоиши тавлиди неруи барқ мебинанд.

Олимони аврупоӣ изҳор медоранд, ки истифодаи зеҳни сунъӣ дар НБО-ҳо метавонад тавлиди неруи барқро то 10% афзоиш диҳад ва таҷдиди системаҳои кӯҳнаро осон кунад, хусусан дар шароити афзоиши талабот аз ҳисоби истифодабарии зеҳни сунъӣ.

Олимони амрикоӣ чунин мегӯянд, ки зеҳни сунъӣ барои кам кардани талафотҳои истеҳсоли неруи барқ ва ҳифзи манбаҳои об дар НБО-ҳо дар марҳилаҳои сохтмон ва истифодабарӣ кӯмак мерасонад, ки барои устувории муҳити зист ва қонеъгардонии талаботи афзоянда ба неруи барқ зарур аст.

НБО-и Роғун дар Тоҷикистон яке аз лоиҳаҳои калонтарини ҷаҳонӣ аст, ки ҳаҷмаш 3600 МВт буда, метавонад энергияи тоза барои 10 миллион нафар таъмин кунад ва ба содироти нерӯи барқ ба кишварҳои ҳамсоя кӯмак расонад. Дар ҳоли ҳозир, лоиҳа дар марҳилаи сохтмон қарор дорад, ва ҳаҷми сармоягузорӣ аз ҳисоби Бонки Ҷаҳонӣ ва AIIB зиёда аз 1 миллиард доллари ИМА-ро ташкил медиҳад. НБО-и Роғун метавонад дар оянда зарфияти энергитикии Тоҷикистонро дучанд кунад ва ба декарбонизатсияи минтақа кӯмак расонад,яъне роҳ ба самти рушди бемайлони “иқтисоди сабз” омода мегардад

Ба назари мо, технологияи зеҳни сунъӣ дар ояндаи наздик дар НБО-и Роғун имкон барои истифодбарӣ дорад. Масалан, зеҳни сунъӣ метавонад барои пешгӯии ҷараёнҳои обӣ дар ҳавзаи Вахш истифода шавад, ки хатарҳои селро кам мекунад ва тавлиди неруи барқро беҳтар менамояд.Ин намуд таҷриба дар Чин ва Норвегия ҷой дорад. Дар марҳилаи нигоҳдории неруи барқ низомҳои зеҳни сунъӣ бо дронҳо метавонанд тафтиши дамбаро автоматизатсия кунанд, ки ин амала хароҷотҳои истифодабарии НБО-ро 10-15% кам мекунад ва таҷрибаи ШМА ва Бразилия дар ин самт далели гуфтаҳои боло аст.

Пешниҳодҳо барои татбиқи таҷрибаҳои ҷаҳонӣ дар самти истифодаи зеҳни сунъӣ:

1. Татбиқи моделҳои зеҳни сунъӣ дар мисоли Deep Learning барои пешгӯии тавлиди нерӯи барқ ва мудирияти манбаҳои обҳо,хусусан дар марҳилаи сохтмон ва истифодабарӣ, метавонад талаботи Тоҷикистон ва ҳамсояҳокишварҳоро ба нерӯи барқ қонеъ кунад.

2. Ҳамкорӣ бо ширкатҳои байналмилалӣ чун HYDROGRID барои автоматизатсияи амалиётҳо дар истифодабарии НБО-ҳои Тоҷикистон муфид аст.

3. Таъмини омӯзиши кормандон ва ҳифзи кибербехатарӣ барои пешгирии хатарҳо, бо назардошти таҷрибаҳои Осиё ва Амрико саривақтӣ мебошад.

Ин пешниҳодҳо метавонанд НБОи Роғунро ба иншоотии муосир табдил диҳанд ва рақобатпазирии иқтисоди Тоҷикистонро таҳким бахшанд.

Ҳамин тариқ, зеҳни сунъӣ нақши муҳимро дар сохтмон ва истифодабарии НБОҳо мебозад. Он имкон медиҳад, ки самаранокии ин иншоотҳо афзоиш ёбад, хароҷотҳо кам шавад ва муҳити зист ҳифз шавад. Оморҳо нишон медиҳанд, ки зеҳни сунъӣ метавонад тавлиди неруи барқро то 10% афзоиш диҳад ва хароҷотҳои маҳфуз ва интиқлои онро 20% кам кунад. Мисолҳои воқеӣ аз Осиё, Аврупо ва Амрико инро тасдиқ мекунанд ва андешаҳои олимон аҳамияти онро таъкид менамоянд.

Барои НБО-и Роғун татбиқи таҷрибаҳои ҷаҳонӣ метавонад зарфияти онро пурра амалӣ кунад. Оянда, татбиқи зеҳни сунъӣ метавонад бо ҳамгироии IoT ва омӯзиши мошинӣ васеътар шавад. Дар маҷмӯъ, зеҳни сунъӣ ҳамчун омили калидии рушди гидроэнергетика хидмат мекунад ва ба ҳадафҳои устувории ҷаҳонӣ мусоидат менамояд.

ҲАЙДАРЗОДА Рустам Ҷӯра директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

доктори илмҳои фалсафа САНГИНЗОДА Дониёр Шомаҳмад муовини директори Институти омӯзиши

масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Истиқлолият ва соҳибихтиёрии давлат, ки баъд аз садсолаҳои зиёди ҷонбозиҳо ва заҳмати басо сангину азму талошҳои пайвастаи мардуми озодихоҳи мо ба даст омад, дар назди мо иҷрои вазифаи бисёр пурмасъулияти таърихӣ ва дар айни замон басо пурифтихор, яъне бунёди давлати навини ҷавобгӯ ба манфиатҳои халқи кишвар ва эҷоди аркони давлатдории муосири тоҷиконро гузошт. Истиқлолу озодӣ муқаддастарину азизтарин неъмат ва бузургтарину арзишмандтарин сарват барои ҳар як миллат ва халқ мебошад. Бинобар ин, мо бояд шукронаи ин неъмати бебаҳоро ба ҷо оварем ва барои ҳимояи он ҳамеша омода бошед.

Эмомалӣ Раҳмон

Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар масири даҳ асри охир дастоварди боарзиштарин ва волотарини маллати тоҷик аст, ки имрӯз сарнавишт ва сиёсати дохиливу хориҷии худро ба дасти хеш мустақилона менависад. Эъломияи Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон чун пайки саодату хуҷастаҳолӣ на танҳо мояи шаъну шукуҳи миллати таммандунофари тоҷик дар арсаи олам гардид, балки сарахбори кӯшоиши корҳои созандагӣ ва пешрафтҳои гунонгунҷабҳаи ҷомеа ҳам гашт.

Истиқлолият нишонаи ҳуввият ва озодӣ, ифтихор ва номус, рамзи саодат ва шарти бақои миллат, соҳибихтиёрию соҳибдавлатии тоҷикон аст. Ин дастовард дар таърихи давлатдории тоҷикон гардиши куллӣ ва оғози марҳилаи сифатан нави рушд буда, дар назди насли имрӯза вазифаи пурмасъулияти таърихӣ гузошта аст, ки бунёди давлати мутамаддини ҷовобгӯ ба манфиатҳои халқу кишвар ва эҷоди аркони давлатдории муосирро пеш гузошт.

Тавре ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар асари таърихии хеш “Тоҷикон дар оинаи таърих” қайд намудаанд: “Фарзандони фидоию баномуси миллати мо дар ҳама давру замон, дар ҷое бо хираду фарҳанги воло, дар ҷое бо муросою мадоро талошҳои истиқлолхоҳӣ кардаанд, ки ин омилҳо бо ифтихори миллӣ ва эҳсоси ватандорӣ пайванди ногусастанӣ доранд”.

Бо шукргузориҳои беандоза имрӯзҳо мо ҷашни 34-умин солгарди Истиқлолияти давлатиро дар фазои сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ истиқбол мегирем. Ҳамаи ин аз заҳмату роҳнамоии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сарчашма мегиранд, ки кибру ғурури носозгорро ба ваҳдату созандагиҳо мубаддал сохтанд. Ин буд, ки дар як давраи начандон тӯлонии таърих кишвари ба буҳрони сиёсию иқтисодӣ гирифторро ба давлати рӯ ба тараққӣ табдил дода, ноумедиҳои зиндагиро бозпас гардонид ва ба руҳияи мардум нерӯи тозаи созгор бахшиданд.

Ба ниҳоли тозаистиқлоли давлат бошад қатраҳои оби ҳаёт ато намуданд. Ин хизматҳои Сарвари давлат дар назди таъриху миллат бо ҳарфҳои заррин нақшбандӣ мегардад. Дар ин айёми эҳёву ташаккули давлатдории навин ҳамқадами дигаргунию навоварӣ ва дастовардҳои беназири соҳаҳои гуногуни хоҷагии халқи мамлакат рисолати бунёди ҷомеаи солим аз ҳадафҳои меҳварии сиёсати пешгирифтаи Сарвари давлат ба ҳисоб мерафт. Дар ин замина, ҳамрадифи барномаву лоиҳаҳои мавриди амали самтҳои гуногуни ҳадафҳои стратегии кишвар садҳо нафар мутахассисони соҳибтаҷриба тарбия ва ба воя расидаанд, ки имрӯзҳо дар гӯшаву канори кишвар хизмати содиқонаро ба ватану миллат анҷом медиҳанд.

Қайд кардан ба маврид аст, ки заковати азаллии Раҳбари давлат сабаб гардид, ки як қатор сохтори навини давлату давлатдории нав таҳия гардаду Тоҷикистон имрӯз чун давлати пешрафта, биҳиштосо, сокинонаш соҳиби зиндагии шоиста дар арсаи ҷаҳон муаррифӣ гардад.

Имрӯз зарур аст, ки ҳар як сокини Тоҷикистон шукргузор аз ин ватани биҳиштосо, соҳибистиқлол ва Раҳбари хирадманду заковатманд, шамъи фурӯзони роҳи орзуи миллионҳо сокинони Тоҷикистон – Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бошанд.

Бо зуҳури Истиқлол чунин неъмати бебаҳо ва гаронмоя, миллати азиятдидаву ранҷкашидаи тоҷик соҳибистиқлол гардид. Истиқлолият волотарин ва пурарзиштарин дастоварди давлату миллати тоҷдори тоҷик аст. Ин неъмати бузург баробари ба даст омадан, нуру зиё, меҳру вафо, ободиву озодӣ, ҳамфикрию ҳамзистӣ ва осоиштагии абадиятро ба мардуми бузурги тоҷик ва Тоҷикистони азиз овард.

Гарчанде, бархе аз номуродон сараввал чун душманони қаттоли ин сарзамини таърихӣ аз гумроҳӣ тобу тоқати ин руйдоди бузурги таърихӣ накарда, миллати барӯманди тоҷикро бо ҳамдигар иғво андохтаанд, ҷангҳои бародаркӯш ташкил намуданд, мардуми барӯманди ин сарзаминро муҳоҷир гардониданд, мавзеъҳоро вайрон карданду тифлаконро бесаробон гардонидаанд, аммо ба муроди дили пуркинаашон нарасидаанд. Зеро ин миллати бузургро марди бузурги дунёдида, ҷаҳондону дарёдил, бохираду некқадам Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон роҳбаладӣ мекунад. Бо мурури вақт ҳама душворию азиятҳо паси сар гаштанду давлат орому миллат дилшод гардид.

Таҷрибаҳои он қаҳрамононро омӯхта, ба қадри ин неъмати бебаҳо, ки номаш Истиқлолият аст, расанд ва дар оянда ин таҷрибаҳоро сармашқи кору фаъолияти хеш намоянд. Даствардҳои истиқлолияти тоҷиконро аз ҳарвақта дида бояд бештар тарғибу ташвиқ намоем, зеро Истиқлолият шиносномаи давлати тоҷикон, санаи сарнавиштсозу муқаддас, рамзи саодату шуҷоат, ташаккули муносибатҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ, амалисозии ҳадафҳои муҳимми миллӣ ва омӯзиши таҷрибаи пешқадами аксар кишварҳои олам шинохта шудааст.

Имрӯз миллати тоҷикро тамоми дунё чун қавми бузург эътироф мекунанд. Фарзандони ин миллати барӯманд дар тамоми кишварҳои ҷаҳон дар соҳаҳои гуногун фаъолият мекунанд. Қариб ҳамаи кишварҳои дунё робитаи дӯстию тиҷоратиашонро бо Тоҷикистон пайвастаанд, ки ин ҳама нишонаҳои бузургии Истиқлол аст.

Тоҷикистони озоду якпорча доимо ҷонибдори сулҳ ва оромӣ дар минтақа ва ҷаҳон буда, ин нукта пайваста дар суханрониҳои Пешвои миллат ироа мегардад. Халқи тоҷикро мебояд ин 34 соли тақдирсозро таҳлил ва мантиқан ҳазм намуда, ба қадри хизматҳои фарзандони тавонманди миллат расанд.

Истиқлолу озодӣ дар Ватани азизу маҳбубамон Тоҷикистон бигузор ҳазорсолаҳои зиёд побарҷо ва устувор бимонад.

Юсуфзода Шодоб Хӯҷамқул - Ходими илмии шӯъбаи сиёсатшиносии

Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки оғози расмии он ба 9 сентябри соли 1991 рост меояд, на танҳо оғози марҳалаи нави давлатдорӣ, балки нуқтаи ибтидоии рушду таҳкими тамоми соҳаҳои ҳаёти иҷтимоӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ ва илмиву техникӣ гардид. Аз рӯзҳои нахустини соҳибистиқлолӣ, бо роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, барқарории сулҳу суботи миллӣ, ваҳдати ҷомеа ва таҳкими пояҳои давлатдорӣ, ҳамчун ҳадафи асосӣ амалӣ гардид.

Маҳз оромию субот ва ваҳдати миллӣ шароите фароҳам оварданд, ки Тоҷикистон тавонад бо қадамҳои устувор ба марҳалаи рушди босуръат ворид гардад. Дар давраи соҳибистиқлолӣ дастовардҳои назаррас дар соҳаҳои энергетика, нақлиёт, кишоварзӣ, саноат, маориф, тандурустӣ ва илму техника ба даст омадаанд. Аз ҷумла, сохтмони неругоҳҳои бузурги тавлиди барқ, аз қабили НБО "Сенгтуда 1", "Сангтуда 2", "Роғун", бунёди нақбҳои байналмилалӣ ва роҳҳои автомобилгарди стратегӣ, ки Тоҷикистонро бо шабакаи нақлиётии минтақа ва ҷаҳон пайвастанд, на танҳо аҳамияти иқтисодӣ доранд, балки заминаи муҳим барои ҳамкориҳои байналмилалӣ фароҳам оварданд.

Дар соҳаи илм ва техника, неъмати соҳибистиқлолӣ имконият дод, ки муассисаҳои таҳқиқотӣ ва донишгоҳҳои кишвар барномаҳои муосир ва навоваронаи таҳқиқотиро роҳандозӣ кунанд. Имрӯз олимони тоҷик бо ҳамкасбони худ аз кишварҳои Русия, Чин, Ҷопон, Олмон, Италия, Кореяи Ҷанубӣ, Қазоқистон ва даҳҳо кишвари дигари олам лоиҳаҳои мутаҳидаи илмӣ доранд ва таҳқиқотҳои муштараки илмӣ мегузаронанд. Масалан, дар ҳамкорӣ бо донишгоҳҳои пешрафтаи Ҷопон, таҳқиқот дар самти синтези маводҳои нави фотоэлектрикӣ барои панелҳои офтобӣ анҷом дода мешавад. Инчунин, ҳамкориҳои илмӣ бо пажӯҳишгоҳҳои Русия дар соҳаҳои таҳқиқотҳои ҳастаӣ, нанотехнология ва таҳлили маводҳои функсионалӣ ба дастовардҳои амалӣ ва мақолаҳои муштарак дар маҷаллаҳои бонуфузи байналмилалӣ оварда расонидаанд.

Ҷумҳурии Тоқикистон дар баробари ин, барои расидан ба ҳадафҳои стратегии худ, таъмини амнияти энергетикӣ, баромадан аз бунбасти коммуникатсионӣ, таъмии амнияти озуқаворӣ ва саноатикунонии босуръат паваста ба илму техника ва мутахассисони ватанӣ такя мекунад. Ин ҳадафҳо бевосита ба рушди таҳқиқотҳои илмӣ ва татбиқи технологияҳои пешрафта вобастаанд, чун яқин ҳаст, ки бе ҳамгироии донишҳои муосир ва дастовардҳои илмӣ, иҷрои ин вазифаҳои стратегӣ ғайриимкон мегардад.

Бо гузашти се даҳсола аз рӯзи оғози соҳибистиқлолии худ, Ҷумҳурии Тоҷикистон ба як кишвари аз рушдкарда аз ҷиҳати ҳамкориҳои илмӣ дар минтақа табдил ёфтааст. Лоиҳаҳои муштарак, барномаҳои инноватсионӣ, табодули таҷриба ва иштироки олимони тоҷик дар конфронсҳои бонуфузи байналмилалӣ, на танҳо сатҳи илму техникаи кишварро боло мебаранд, балки нуфузи онро дар арсаи ҷаҳонӣ мустаҳкам месозанд, ки ҳамаи ин бо шарофати бадаст омадани истиқлолият, суботи пойдор ва сиёсати дурбинонаи роҳбарияти давлат имконпазир гардид.

Нематов Дилшод Давлатшоевич - мудири лаборатоияи Электроникаи квантӣ, н.и.т.

ДУШАНБЕ, 14.08.2025 /АМИТ «Ховар»/. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон вобаста ба арзишмандӣ, мақом ва ҳифзи истиқлоли давлатӣ иброз намудаанд, ки «мо вазифадорем ба хотири ҳифзи истиқлолияти давлатиамон ва таъмин намудани рушди бонизоми иқтисодиву иҷтимоии ҷумҳурӣ сиёсати давлати худро бо назардошти манфиатҳои миллӣ, имконияту захираҳои воқеӣ, таҷрибаи давлатдории миллӣ ва тибқи меъёрҳои пазируфташудаи байналмилалӣ таҳия, амалӣ ва таъмин намоем».

— Воқеан, имрӯз нигаҳдорию эҳтирому эътирофи истиқлоли давлатии мо бузургтарин арзиши миллӣ ба шумор меравад. Мо бояд тамоми дастовардҳои замони соҳибистиқлолиро ба хотири дар амал татбиқ намудани ҳадаф ва идеяҳои миллӣ ҳамчун дастоварди бузурги миллӣ ба Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва мустақилияти ҷумҳуриамон вобастаю пайваста донем. Дар баробари ин, бояд хотиррасон намоем, ки истиқлол арзишест, ки решаи асосии он дар истиқлолияти шахс ва ҳифзи манфиатҳои миллӣ мебошад.

Маълум аст, ки соҳибихтиёрӣ ва ҳифзи манфиатҳои миллӣ ҳамеша бо масъалаҳои иҷтимоию сиёсӣ ва иқтисодию фарҳангӣ робитаи қавии диалектикӣ дошта, дар таҳкими асосҳои истиқлол ва давлатдории миллӣ нақши бориз доранд.

Бояд гуфт, ки якчанд давлати соҳибистиқлоли муосир дар натиҷаи аз байн рафтани Иттиҳоди Шуравӣ ташкил шуданд ва ин фурӯпошӣ дар ду марҳила ба амал омад:

Масалан, баъди фурӯпошии Иттиҳоди Шуравӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон 9 сентябри соли 1991 ҷумҳурии соҳибистиқлол эълон гардида, сипас Президент интихоб ва Конститутсия қабул гардид. Мақсади асосӣ- ин бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, ягона ва дунявӣ буд. Бо ин мақсад Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон як қатор қарорҳо, аз қабили «Дар хусуси тасдиқ намудани Низомномаи нишони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 24.11.1992 бо Қарори Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қонуни Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 07.09.1994 «Дар хусуси тасдиқи Низомномаи суруди миллӣ», Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30.03.1995 «Дар хусуси дар руҳияи ватанпарварӣ тарбия намудани ҷавонон ва эҳтиром намудани рамзҳои давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» қабул намуд, ки ин оғози дигаргуниҳои нав ба шумор мерафт.

Марҳилаи аввал, гурӯҳи истиқлолхоҳе, ки дар он изҳоротро дар бораи истиқлоли давлатӣ эълон намудаанд. Марҳилаи дуюм, эълони истиқлоли комили давлатҳои мустақил ва эътирофи байналмилалии онҳо мебошад. Бояд гуфт, ки давлат метавонад истиқлолашро мустақилона эълон кунад, вале ҷомеаи ҷаҳонӣ метавонад, ки чунин истиқлолро эътироф накунад. Аммо, вақте ки ҷомеаи ҷаҳонӣ мустақилияти давлатро эътироф менамояд, дар ин ҳолат истиқлол метавонад, ки комил бошад. Бе соҳибихтиёрии давлатӣ ҳифзи манфиатҳои миллӣ бо душвориҳои зиёде рӯ ба рӯ мегардад.

Яке аз масъалаҳои асосӣ вобаста ба дарки манфиатҳои миллӣ- ин ташвиқи ҳисси ифтихори миллӣ, махсусан бедоршавии хотираи таърихии мардум ва насли наврас дар бораи фарҳанги бойи гузаштагон ва давлатдории миллӣ мебошад, ки барои тақвияти худшиносию худогоҳии миллӣ ва истиқлолияти том метавонад заминаи муҳими маънавӣ гардад.

Доштани мақоми давлати соҳибихтиёр ба мамлакат имкон медиҳад, ки мардуми кишвар мустақилона масъалаҳои ҳаёти сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии истиқлоли худро муайян намуда, салоҳияти худро тавассути истиқлолияти миллӣ дар сохторҳои гуногуни иттиҳодияҳои байнидавлатӣ муқаррар созад.

Соҳибистиқлолӣ шароит фароҳам меоварад, ки барномаҳои гуногуни стратегӣ ва кӯтоҳмуддат қабул шуда, мақомоти салоҳиятдори давлатӣ бо такя ба иродаи мардум ҳифзи манфиатҳои миллиро таъмин намоянд. Др айни замон соҳибистиқлолӣ барои таҳкими асосҳои демократия ва хусусияти дунявияту иҷтимоии давлат шарти муҳими сиёсӣ мебошад. Инчунин ҳамкориро бо давлатҳои дигар ва созмонҳои гуногуни байналмилалии чаҳонӣ ва минтақавӣ имконпазир месозад.

Ҳамзамон дастовардҳои беназири замони соҳибистиқлолӣ, иншооти бузурги аср: неругоҳҳои барқи обии «Роғун», «Сангтӯда-1», «Сангтӯда-2», сохтмони пулҳо, кушодани роҳҳои паҳнбари оҳан, роҳҳои мошингард, сохтмони мактабу дигар иншооти иҷтимоӣ ва ба таври куллӣ тағйир ёфтани симои шаҳру деҳоти ҷумҳурӣ ва дигар фаъолияти бунёдӣ нишонаи соҳибистиқлолии мамлакат мебошанд.

Инчунин истиқлол оғози расмии татбиқи ташаббусҳои нави ҷаҳонӣ мебошад. Махсусан, суханронии Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар чорабинии сатҳи баланди Созмони Миллали Муттаҳид ба муносибати оғози Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028» такони ҷиддие дар арсаи байналмилалӣ ба миён овард.

Пешвои миллат дар суханронияшон махсус иброз намуданд, ки «мо тавонистем тавассути талошҳои муштарак дар чаҳорчӯби ташаббусҳое, чун «Соли байналмилалии оби тоза, 2003», Даҳсолаи байналмилалии амалиёт «Об барои ҳаёт, 2005-2015» ва «Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об, 2013» корҳои зиёдеро ба сомон расонем».

Дар баробари ин, ҳадафи асосии оғози Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028», панҷ ташаббуси беназири Сарвари давлат дар арсаи байналмилалӣ ва эҷоди майдони васеъ барои густариши таҷрибаи андӯхта ва ҳамкориро дар ин соҳа муаррифӣ намуданд.

Хамин тавр, таҷрибаи таърихӣ нишон медиҳад, ки истиқлоли том доштан барои ҳифзи манфиатҳои миллӣ заминаи мусоид фароҳам оварда метавонад. Аммо дар ҳама ҳолатҳо истиқлол озодии руҳи инсон, бахту саодати миллӣ мебошад, ки ба шаҳрвандони ҷумҳурии мо неруи тоза бахшида, пояҳои давлатдорӣ ва худшиносию худогоҳии миллиро устувор намуда, Тоҷикистонро дар қатори дигар давлатҳои дунё муаррифӣ намуд. Бо шарофати соҳибистиқлолӣ озодии баён, соҳибихтиёрӣ ва таъмини шароит барои зиндагии арзанда насиби мардумони мо гардид.

Ҳамин тавр, имрӯз консепсияи Истиқлоли давлатӣ барои пажуҳишгарону коршиносони тахассусӣ майдони муколамаву баҳсҳои беохир аст. Муҳтавои асосии он ба андешаи мо, ба кордонии сарварони сиёсӣ, ҳифзи марзу бум, ҳимояи манфиатҳои миллӣ ва таъмини амнияти ҷумҳурӣ вобастагӣ дорад.

Истиқлоли давлатӣ — обрӯ, иззату эҳтиром ва рӯи сурхи миллати мост, ки ҳамеша ба он эҳтирому ифтихор дорем.

Муҳаммад АБДУРАҲМОН, - узви вобастаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон,

доктори илмҳои сиёсӣ, профессор

Истиқлолияти миллӣ барои мардуми Тоҷикистон нисбатан осон ба даст омад чӣ тавре, ки Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон таъкид намудааст: «Ин истиқлолият ҳадяи бебаҳои таърих ва тақдир буда, устувору пойдор нигоҳ дошта тавонистани он масъулияти таърихии наслҳои имрӯз ва фардо мебошад». Аз ин рӯ вазифаи муҳимтарин ва асосии ҳар давлат дар шароити кунунии ҷаҳони имӯрза ҳифзи истиқлолияти давлатӣ мебошад. Ҳифзи истиқлолияти давлатӣ дар меҳвари асосии фаъолияти сиёсӣ ва ҳуқуқии Президенти кишвар дар тамоми ҷараёни давлатсозӣ, давлатдории навини тоҷикон қарор дорад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давоми 34 соли даврони мубораки Истиқлоли давлатӣ дастовардҳои зиёде дорад, аммо муҳимтарин ва бузургтаринаш ҳамоно дарёфти сулҳу оштӣ мебошад. Зиндагии осудаву ороми ҳар як оила, амалӣ гардидани нияту орзуи ҳар як шаҳрванд, ободии Ватан ва пешрафти давлат танҳо дар сурати пойдор будани сулҳу суботи комил имкон дорад. Гузашта аз ин, бисёре аз комёбиҳои он маҳз аз баракати ҳамин сулҳу оштӣ аст. Зӯри мо, шаъну шараф ва обрӯву эътибори мо дар дохили кишвар ва хориҷи он дар ваҳдати мо, дар якпорчагиву ягонагии тамоми маҳаллу минтақаҳои мо, қавму миллатҳои муқими Тоҷикистон, неруҳои сиёсиву иҷтимоӣ ва диниву мазҳабии мост. Дар ин раванд пеш аз ҳама Президенти кишварамонро, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ мешуморем.

Бо хизматҳои шабонарӯзии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷкистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар як муддати кӯтоҳ харобаҳо ба ободӣ табдил ёфта, иншооти азим қомат афрохтанд. Барои ба ҳам пайвастани тамоми гӯшаву канори мамлакат шоҳроҳи ваҳдат ва барои иртиботи мустақим бо кишварҳои дуру наздик нақбҳо, пулҳо ва роҳҳои бузурги мошингард сохта, силсилаи неругоҳҳои барқӣ ва корхонаҳои азими саноатӣ бунёд карда шуданд.

Имрӯз, Ҷумҳурии Тоҷкистон узви комилҳуқуқи ҷомеаи ҷаҳонӣ маҳсуб мешавад ва мо тоҷикон низ наметавонем худро аз ин оилаи бузурги ҷаҳонӣ дар канор бигузорем. Вазъияти имрӯзаи ҷаҳон мо тоҷиконро низ бетараф намегузорад ва чӣ бихоҳем ва чӣ нахоҳем ҳамчун узви комилҳуқуқи ҷомеаи ҷаҳонӣ ҳастем. Бинобар ин дар чунин вазъияти ҳассосу пурталотуми ҷаҳонӣ ягона наҷоти мо танҳо омӯзиши илму дониш ва баҳрабардорӣ аз технологияи нави замонавӣ хоҳад буд. Чуноне, ки олими Франсавӣ Луи Пастер нисбати илм гуфтааст: “Илм бояд балантарин пайкари Ватан бошад чун, ки аз ҳамаи халқҳо афзалятарин он халқе хоҳад шуд, ки дигаронро дар соҳаи таффакур ва фаъолияти ақли ҳукумфармо бошад”. Аз ин сабаб ҳар нафари моро лозим аст, ки баҳри омӯзиши илму дониш пайваста талош намоем ва дар тарбияи насли наврас бетараф набошем, зеро ояндаи мо ҷавонон мебошанд.

Холов Алимаҳмад - мудири лабораторияи физикаи кристаллҳо,

Институти физикаю техникаи ба номи С.У.Умаров

(Ба ифтихори 1045-солагии шахсияти барҷастаи тамаддуни башарият Абӯалӣ ибни Сино)

Абӯалӣ ибни Сино мутафаккири барҷаста ва яке аз бузургтарин олимони асрҳои миёна буда, на танҳо дар пешрафти соҳаи тиб, балки дар фалсафа, илмҳои иҷтимоӣ ва баррасии масъалаҳои идораи давлатӣ низ саҳми беназир гузоштааст. Осори пурқиммати ӯ, бахусус «Донишнома» ва «Китоб аш-Шифо», ки ба таҳлили масъалаҳои сиёсӣ ва идоракунии давлат бахшида шудаанд, барои фаҳмиши назарияи идора ва сиёсати давлатӣ манбаи муҳиманд. Дар ин мақола мо кӯшиш кардем, ки то андозае андешаҳои Ибни Сино дар бораи идораи давлатӣ, хусусиятҳои ҳокими комил, мафҳумҳои ахлоқии идоракунӣ ва аҳамияти онҳоро барои даврони муосир шарҳу тавзеҳ намоем.

Абӯалӣ ибни Сино давлатро мисли ҷисми зинда медонад, ки ҳар узв ва бахши он бояд бо ҳамоҳангӣ кор кунад. Дар «Донишнома» ӯ таъкид мекунад, ки “идора” бояд мисли табибе бошад, ки саломатии баданро нигоҳ медорад ва барои беҳбудии ҷомеа қадам мегузорад: «Ҳоким мисли табибест, ки бояд бо донишу ҳикмат ҳолати ҷомеаро назорат ва ба беҳбудӣ барад.» (Ибни Сино, «Донишнома», саҳ. 123).

Ба андешаи Ибни Сино идора бояд бар асоси дониш, адолат ва ҳикмат сурат гирад, на бо қудрати зӯроварона. Ибни Сино ҳокимро шахсе медонад, ки дорои дониш, ҳикмат ва ахлоқи нек аст. Ӯ таъкид мекунад, ки ҳоким бояд қарорҳои худро аз рӯи адолат қабул кунад, ҳамеша бо машварат ва бо риояи манфиатҳои мардум амал намояд, ҳамкорони доно ва сазовор интихоб намояд.
Мувофиқи таълимоти ӯ, идораи давлат бе ин хусусиятҳо самаранок ва устувор намешавад. Аз ҷумла, дар «Китоб аш-Шифо» омадааст: «Ҳоким бояд дорои дониш ва ахлоқи нек бошад ва дар қабули қарорҳо адолатро риоя намояд.» (Ибни Сино, «Китоб аш-Шифо», ҷилди 4, фаслҳои сиёсат).

Ин нуқтаи назар бо таъкиди Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мувофиқ аст, ки зимни ироаи Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар 23 декабри соли 2021 зикр намудаанд: «Адолат ва шаффофият асоси устувории давлат ва кафили суботи ҷомеа мебошад.»

Имрӯз дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳокимияти қонунӣ амал мекунад, ки дар асоси принсипи адолат ва қонуният фаъолият намуда, тамоми санадҳои ҳуқуқии қабулшуда манфиатҳои халқро ҳимоя мекунанд ва ба таҳкими устувории ҷомеа мусоидат менамоянд. Ин таҷрибаи идоракунии одилона на танҳо ба эътимоди мардум нисбат ба ҳокимият мусоидат мекунад, балки ба таҳкими суботу ваҳдати миллӣ низ замина мегузорад.

Абӯалӣ ибни Сино бар он аст, ки идора ва сиёсат қоидаҳои қатъӣ надоранд, балки бояд мутобиқ ба вазъияти замон ва шароити иҷтимоӣ таҳаввул ёбанд. Дар «Китоб аш-Шифо» омадааст: «Ҳар давлат усули идораи худро дорад, ки бояд бо донишу таҷриба муайян гардад.» (Ибни Сино, «Китоб аш-Шифо», ҷилди 5). Ин андеша бо сиёсати пешгирифтаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти роҳбарии Пешвои миллат мутобиқ аст, ки таъкид карданд, “тарзи идораи давлат бояд ҳамеша бо ҷаҳони муосир ҳамқадам бошад”.

Илова бар ин, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намудаанд, ки хизматчиёни давлатӣ бояд ҳамеша дар хизмати халқ бошанд. Ин сухан зимни мулоқот бо кормандони мақомоти давлатӣ гуфта шуда, таъкид мекунад, ки масъулият ва содиқона кор кардан барои ободии ҷомеа вазифаи муқаддас аст. Дар Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 25 апрели 2008 омадааст, ки «Хизматчиёни давлатӣ нерӯи пешбарандаю таҳкимбахши давлату давлатдорӣ мебошанд. Аз ин рӯ, онҳо бояд намунаи интизоми олию меҳнати фидокорона ва содиқона бошанд.» Дар суханрониҳои дигар чунин афкор баён шудаанд: «Ба роҳ мондани хизматрасониҳои босифати давлатӣ… бояд… тавассути фаъолияти самараноки хизматчиёни давлатии соҳибкасб ва риояи қатъии интизоми иҷроия мусоидат намояд.» (Паёми Президент ба Маҷлиси Олии Тоҷикистон, 26 апрели 2013)

Бо чунин пайванди таърихӣ ва замонӣ, мероси аҷдодӣ ва андешаи миллати соҳибтамаддунро метавон ҳамчун сарчашмаи ҳидояткунанда ва илҳомбахш барои идора ва рушди устувори давлати муосир истифода кард.

Ибни Сино таъкид мекунад, ки бе дониш ва маърифат идоракунии давлат имконнопазир аст. Ҳоким бояд шахсияти донишманд бошад ва илму маърифати умумиро дар ҷомеа паҳн кунад, зеро дониш асоси пешрафти давлат ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳост. Дар «Донишнома» чунин гуфта шудааст: «Идора бе дониш ва маърифат мумкин нест.» (Ибни Сино, «Донишнома», саҳ. 215).

Ниҳоят, таълимоти Ибни Сино дар бораи зарурати донишу маърифат барои идоракунии давлат ва пешрафти ҷомеа ба суханони Президенти кишвар мувофиқ аст, ки таъкид карданд: «Тақдири миллат ва давлати мо мустақиман аз сатҳу сифати дониш, маърифат ва масъулиятшиносии роҳбарону мардуми он вобаста аст.». Ҳамзамон дар ин хусус зикр кардаанд, ки “дар замони муосир давлатҳое метавонанд ҳастии худро ҳифз кунанд, ки миллати босавод ва донишманд дошта бошанд…

Ин усулҳо дар сиёсат ва идоракунии давлатӣ барои пешбурди босамар ва устувор роҳҳои навро мекушоянд ва бо афкори асосии Ибни Сино дар бораи аҳамияти дониш, адолат ва машварат мутобиқанд.

Ба андешаи Ибни Сино, адолат ва ахлоқи ҳоким сутуни асосии давлат мебошанд. Ҳокиме, ки адолатро риоя намекунад, ҳарчанд қудратманд бошад, давлатро ба нобудӣ мебарад. Ӯ мегӯяд: «Адолат сутуни устувории давлат аст, бе он ҳоким ва давлат ҳар ду нобуд мешаванд.» (Ибни Сино, «Китоб аш-Шифо», ҷилди 4, фаслҳои сиёсат). Ҳамин тавр, ахлоқ ва масъулиятшиносӣ рукни муҳими идоракунӣ мебошанд.

Дар замони муосир, ки аксари кишварҳои ҷаҳон ба самти таҳкими шаффофият, масъулият ва идоракунии босифат ҳаракат мекунанд, таълимоти Абӯалӣ ибни Сино метавонад ҳамчун сарчашмаи муҳим ва роҳнамои ахлоқӣ ва амалӣ истифода шавад.

Хушбахтона, Ҳукумати кунунӣ бо такя ба таҷриба ва мероси бузурги гузаштагон аз ҳикмату андешаи аҷдодӣ баҳра гирифта, онро бо дарки ниёзҳои замони муосир мутобиқ месозад.

Ҳамин тариқ, таълимоти Ибни Сино барои таҳкими низоми идораи давлатии муосир барои аксари кишварҳои ҷаҳон, бахусус дар шароити демократӣ ва ҳуқуқбунёдӣ метавонад ҳамчун манбаи илҳом ва роҳнамои арзишманд хизмат кунад.

Парвина Абдуллоева, унвонҷӯи Институти забон ва адабиёти ба номи

А.Рӯдакии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои такомули илми биология басо мувофиқ арзёбӣ мегардад ва саҳифаҳои навинро дар ин ҷода во намуда, онро ба самти тозаву пурсамари рушди кишвар ворид сохт. Дар даврони соҳиб истиқлолӣ дар институтҳои илмӣ-таҳқиқотӣ ва донишгоҳҳо равияҳо ва ихтисосҳои нав ба нав ба роҳ монда шудаанд, ки мутахассисони сатҳи баландро омода менамоянд.

Сатҳи пешрафти илми биология дар ҷаҳон бо суръати кайҳонӣ пеш меравад. Дар тўли 30–50 соли охир тағйироти аҳаммиятнокии асбобу анҷоми методӣ ва методологӣ дар таҳқиқоти биологӣ истифодашаванда ба амал омадааст. Аз худ намудани донишҳои асри нав дар таҳқиқотҳои биологӣ, асосан аз ҳисоби истифодабарии методҳои биологияи молекулярӣ ва системавӣ мегузарад.

Инсоният бо дастовардҳои назараси илмӣ ва технологӣ куллан нав ба нав ба асри ХХI ворид гардид, ки он тарзи ҳаётро пурра тағйир дода истодааст. Дар замони муосир истифодаи самарабахши натиҷаҳои илмӣ бунёдӣ ва амалӣ омили муҳими рушди устувор дар ҳар як давлат ба ҳисоб меравад. Аз ин рӯ, бояд истифодаи технологияҳои муосирро дар тамоми соҳаҳои иқтисоди миллӣ густариш дода, тафаккури техникии аҳолӣ, дар навбати аввал, ҷавононро тақвият дод ва барои пешрафти илмҳои бунёдӣ ва техникаву технологӣ фазои мусоид фароҳам намуд. Дар ин росто аз ҷониби Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон солҳои 2020-2040 бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиӣ, дақиқ ва риёзӣ эълон гардида, чанд стратегияву барномаҳои давлатӣ қабул гардидаанд. Аз ҷумла, Стратегияи миллии рушди фанҳои табиӣ, дақиқ ва риёзӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021-2030, Стратегияи рушди “зеҳни сунъӣ” дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040, Барномаи мақсадноки давлатии рушди илмҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ барои солҳои 2021-2025 ва ғайра.

Дар солҳои 2000 то ин ҷониб дар илми растанишиносӣ ҳодисаи калидӣ ба амал омад: геноми (Arabidopsis thaliana L.) пурра рамзгузорӣ шуд. Дар солҳои гузашта геноми шолӣ ва юнучқа, сафедор ва чойҷуворӣ, ангур ва ҷуворимакка, афлесун ва мандарин, какао ва қулфинай, себ ва бангдона (канаб) сиквениронда шудаанд. Аз худ намудани геномҳои гандум, картошка, ҷав, нилуфар, помидор, маниока ва нахли харбуза ба анҷом расида истодааст. Биология ба давраи инкишофи баъдигеномӣ (рost-genomics world of science) гузашта истодааст. Дар ин давра таҳқиқоте омада истодаанд, ки бо сиквениркунии геном ва сафедаҳо оғоз ёфта, бо муайяннамоии вазифаи генҳои алоҳида, сафедаҳо ва метаболитҳо ва пайдоиши эволютсионии онҳо ба анҷом мерасанд. Ба сифати маркази ҳама ин таҳқиқот «ахбор оид ба сиквенси геном» хизмат мекунад. Маҳз он асосро барои таҳлили раванди дар дараҷаи гуногун: биохимиявӣ, генетикӣ, танзимӣ, ҳуҷайравӣ, организмӣ ва эволютсионии дар организм ба амал меомадаро медиҳад.

Замоне, ки маълумот оид ба сиквенсҳои пурраи геномҳо пайдо шуданд, илми нав – геномика ба вуҷуд омад, ки таркиби нуклеотидии геном, принсипҳои фаъолияти генҳои алоҳида, маҷмуи онҳо ва эволютсияи геномро меомўзад. Мақсади геномика ба муайяннамоии он, ки чи гуна ҳуҷайраҳо дар организми бисёрҳуҷайра, дорои генҳои ба ҳам дигар монанд буда, ин хел бофтаҳо ва узвҳои гуногунро ҳосил мекунад, ки дар баробари он махсусияти хоси сохторӣ ва функсионалиро дорост.

Имконияти дар як вақт таҳлилнамоии алоқамандии тамоми КРНм (транскрипт) ва сафедаҳо (протеомҳо) ба вуҷуд меояд, ки махсусияти функсионалии ҳуҷайра ва бофтаҳои хос ё узвро дар зинаи муайяни онтогенез вобаста ба шароити муҳит муайян мекунад. Бошиддат методҳои таҳлили метаболом – алоқамандии тамоми метаболитҳои ба ҳуҷайра, бофта ё узв дар зинаи муайяни онтогенез вобаста аз шароити муҳит амалӣ шуда истодаанд. Дар айни замон садҳо мақолаҳо дар соҳаи протеомика ва метаболомикаи растаниҳо чоп шуда истодаанд. Баъд аз гирифтани маълумот доир ба молекулаҳои алоҳида, ки протеом ва метаболоми ҳуҷайраро ба вуҷуд меоранд, қадами минбаъда бобати ташкилдиҳии тасвири пурраи сохторӣ ва функсионалии раванди ҳуҷайравӣ ба ҳисоб меравад. Дар ин ҳолат ҳатман масъалаҳои фаҳмиши принсипҳои идоранамоии физиологияи ҳуҷайра, рамзкушоии механизмҳои реаксияҳои ҷавобии он ба ангезандаҳои берунӣ ва дохилӣ ва инчунин мураттаб намудани «технология»-и коркард ва нигоҳдории ахборӣ ба вуҷуд меояд.

Инкишофи саноати кишварҳо даҳҳо миллиард маблағро дар таҳқиқоти фундаменталӣ ва амалӣ дар соҳаи технологияҳои баланди биологияи муосир ва маблағи калонро дар истифодабарии таҷрибавии он сарф мекунанд. Дар аҳаммиятнокӣ ва масштабии таҳқиқот дар соҳаи биология аз он шаҳодат медиҳад, ки танҳо дар 4 соли охир дар кишварҳои саноаташ инкишофёфтаи ҷаҳон (ИМА, Англия, Ҷопон, Олмон, Фаронса) дар технологияҳои информатсионии ба биологияи молекулярӣ, генетика, биотехнология, тиб, биологияи кишоварзӣ равона шуда зиёда аз 30 миллиард доллар сармоягузорӣ мешавад. Дар ИМА масраф ба таҳқиқоти биологӣ дар замони муосир то 50%-и тамоми сармоягузориҳо дар самти илмро ташкил медиҳад.

Мотиватсияи онҳо – ин бехатарии миллии дилхоҳ кишвар аз соҳиб будани технологияи баланди биологияи муосир ва истифодабарии амалии онҳо дар саноат, нигоҳдории тандурустӣ, соҳаҳои иҷтимоӣ ва демографӣ, нигоҳбонии муҳити зист, истеҳсоли маҳсулоти ғизоӣ вобастагӣ дорад. Дар баробари ин нақши муҳимми қатъиро дар биологияи муосир биологияи системавӣ ва информатсионӣ мебозад.

Биологияи информатсионӣ ба шумораи технологияи баланди биологияи муосир дохил мешавад ва асосҳои информатсионӣ – компютерӣ ва назариявии генетика ва селексия, генетика ва биологияи молекулярӣ, муҳандиси генетикӣ ва сафедавӣ, биотехнология, генетикаи тиббӣ, генодиагностика, генотерапия ва экологияро таъмин мекунад.

Аз солҳои 1980-1985 дар Шуъбаи илмҳои биологияи АМИТ таъминоти таҷҳизотҳои ҳозира замон на он қадар ба роҳ монда шудабуд. Боиси ифтихор аст, ки танҳо дар давраи Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон Озмоишгоҳи Маркази илмӣ-таҳқиқотии экология ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ (ш.Душанбе). Дар Иститути ботаника, физиология ва генетикаи растании АМИТ Озмоишгоҳи “Бехатарии биологӣ”. Бо дастуру супоришҳо ва дастгирии бевоситаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон академик Хушвахтзода Қ.Х. дар самти илм дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон 3 озмоишгоҳи муосири илмӣ ба зерсохторҳои Шуъбаи илмҳои биология харидори шуд. Аз ҷумла дар Институти ботаника, физиология ва генетикаи растанӣ “Озмоишгоҳи биотехнология” дар Институти зоология ва паразитологияи ба номи Е.Н. Павловский “Озмоишгоҳи паразитологӣ” ва дар Институти биологии Помир ба номи Х.Ю. Юсуфбеков “Озмоишгоҳи биохимиявӣ ва биотехнологӣ” харидори шудааст. Аз ин озмоишгоҳҳо метавонанд тамоми донишмандони соҳаи илми биология корҳои илмӣ-таҳқиқотии худро дар сатҳи баланди илми муосири биология истифода намоянд. Таҷҳизотҳои имрӯза ҷавобгӯи сатҳи баланди илми ҷаҳон мебошад.

Дар охир мехостам аз мутахассиси маъруф дар соҳаи биологияи системавӣ ва информатсионӣ, профессори Институти технологии Массачусет Эрик Ландер (Eric S. Lander, 2003) иқтибос оварам: «Биология бо яке аз револютсияҳои бештар фундаменталӣ рў ба рў мешавад, ки то ҳол дар ягон илм мушоҳида намешуд. Вай аз илми пурра лабораторӣ ба илми аз технологияи информатсионӣ асосёфта табдил ёфта истодааст. Тамоми ХХ асрро метавон ҳамчун як муқаддима ба ин биологияи информатсионӣ диди назар кард. Ва он чизе ки ҳоло мондааст – ин ба насли минбаъдаи биологҳо додани калиди аз ҳама беҳтарин китобхонаи информатсионӣ дар ин ҷаҳон мебошад».

Мирзораҳимзода А.К. доктори илмҳои биологӣ, Ноиби президент 

Раиси Шуъбаи илмҳои биологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон