Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон пас аз ба даст овардани истиқлолият зарурати таҳия ва амалӣ сохтани раванди нави ислоҳоти сиёсию ҳуқуқӣ пеш омад. Давоми солҳои соҳибистиқлолӣ раванди ислоҳоти ҳуқуқӣ, ки тамоми паҳлӯҳои ҳаёти ҷомеаро фаро гирифта, ва роҳҳову самтҳои инкишофро муайян намуд. Нуқтаи тадбиқи ин ислоҳот қабули Конститутсия-и Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 1994 мебошад, ки таҷассумгари бақои давлату ҷамъиятро инъикос менамояд.

Ҳамзамон дар ҷумҳурӣ соҳаеро номбар намудан мушкил аст, ки вобаста ба он санади меъёрии ҳуқуқӣ қабул нашуда бошад. Мавҷудияти заминаи мустаҳками қонунгузорӣ рушди пайвастаи соҳаҳои гуногуни хоҷагии мамлакатро таъмин карда, яке аз омилҳои асосии инкишофи ҷомеаи шаҳрвандӣ мегардад. Ҷумҳурии Тоҷикистон ташкили давлати ҳуқуқбунёд ва ҷомеаи шаҳрвандиро ҳадафи имрӯза ва ояндаи инкишофи худ қарор додааст. Аз ин рӯ дар раванди ташаккули чунин давлат ва ҷомеа ҳуқуқ нақши бузургу ҳалкунанда дорад. Дар чунин давлат ҳамагуна муносибатҳо бояд дар асоси ҳуқуқ ва қонун танзим карда шаванд.

Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар паёми солонаи худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 20-уми апрели соли 2006 таъкид кардаанд, ки «Дар ҷомеаи мутамаддини муосир қонун ҳамчун воситаи танзимкунандаи ҳамаи паҳлуҳои ҳаёти ҷомеа нақш ва мавқеи бебаҳс дорад, зеро пешрафти ҷомеа фақат бо роҳи танзими қонунӣ ва одилонаи муносибатҳои ҷамъиятӣ имконпазир аст».

Ҳарчанд қабули қонунҳо, сифату табиати иҷтимоӣ ва механизми амали онҳо масъалаи марказӣ ё худ бунёдии рушди давлат бошад ҳам, татбиқи бечунучарои қонунҳо дар ҷомеа аҳамияти калон дорад. Ин масъала ба сатҳи тафаккури ҳар фарди ҷомеа зич алоқаманд аст. Беҳуда нест, ки таъмину волоияти қонун ва ташаккули маърифати ҳуқуқӣ дар ҷомеа баробари дигар унсурҳои давлати демокративу ҳуқуқбунёд, аз қабили таҷзияи ҳокимият, таъмини ҳамаҷонибаи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, масъулияти дуҷонибаи давлат ва шахсият аз рӯи аҳамият дар як сатҳ ниҳода шудаанд.

Аз ин ҷост, ки сарвари давлат дар суханрониҳои худ борҳо таъкид кардаанд, ки «Мамлакате, ки дар он қонунро риоя ва эҳтиром намекунанд, рӯ ба таназзул меорад». Яъне, ҳар қадар дар ҷомеа тартиботи ҳуқуқӣ дуруст риоя шавад, ҳамон андоза ба пешрафт муяссар мегардад. Ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд дар амал татбиқ мегардад. Ба қавли файласуфи Рими қадим Ситсерон: «Агар хоҳи озод бошӣ пас ғуломи қонун бош».

Файласуфи Юнони қадим Арасту ба маврид мегӯяд, ки «инсоне, ки бо иҷтимоъ такомул пайдо карда бошад, аз ҳама ҷонварон беҳтар аст ва агар бидуни қонун ва адолат зиндагӣ кунад хатарноктарин ҷонвар аст». Аз ин лиҳоз донистани ҳуқуқ вазифаи танҳо мутахассисону коршиносони соҳа набуда, он вазифаи ҳамаи шаҳрвандон аст, ки дар ҷомеаи шаҳрвандӣ ва давлати ҳуқуқбунёд зиндагӣ мекунад. Он нишонаи маданият ва нерӯи ақлонию илмии шахсро нишон медиҳад. Шаҳрвандон дар чунин давлату ҷомеа бояд қонун ва дигар санадҳои меъёрию ҳуқуқиро донанд ва риоя намоянд. Чунки дарки моҳияти санадҳои ҳуқуқӣ мавқеи шахсро дар ҷамъият баланд мебардорад, зеро ки ба мафҳумҳои ҳаққу ботил амиқ сарфаҳм меравад ва аз роҳҳои чапу нодуруст худро боз медорад. Агар ҳар як нафар узви ҷомеа бихоҳад, ки дар зиндагӣ боэътибор бошад, бояд ки дар баробари санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ арҷгузорӣ намояд. Инсон шаъну шарафи хешро танҳо ба воситаи қонунҳои амалишаванда ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣметавонад ҳифз намояд. Риоя, дарк ва эҳтироми қонунҳо дар моддаи 42-и Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон инъикос ёфтааст: «Дар Тоҷикистон ҳар шахс вазифадор аст, ки Конститутсия ва қонунҳоро риоя кунад, ҳуқуқ, озодӣ, шаъну шарафи дигаронро эҳтиром намояд. Надонистани қонун ҷавобгариро истисно намекунад». Ин меъёри конститутсионӣ моро водор месозад, ки дар самти риояи қонунҳои амалкунандаи ҷумҳурӣ намуна бошем.

Бояд қайд намуд, ки бе ташаккули шуури ҳуқуқӣ дар байни аҳолӣ риояи талаботи қонун ва дарки моҳияти ҳуқуқу ӯҳдадориҳо аз ҷониби шаҳрвандон ғайри имкон мебошад. Президенти кишвар дар Паёми худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 25 апрели соли2008 ба ин масъала таваҷҷӯҳ намуда, аз ҷумла қайд намудаанд, ки «Рушди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ ба сатҳи дониш ва маърифати ҳуқуқии аҳолӣ вобастагии зиёд дорад. Барои беҳтар ба роҳ мондани тарбияи ҳуқуқии аҳолӣ зарурати таҳияву қабул кардани барномаи нави дарозмуддати мукаммал ва ба таври самарабахш тадбиқ намудани он ба миён омадааст».

Масъалаи маърифати ҳуқуқӣ танҳо аз моҳияти ҳуқуқӣ иборат нест ё худ фақат мазмуни ҳуқуқӣ надорад, балки бо маҷмӯи арзишҳои маънавӣ, аз қабили расму анъанаҳои миллию ахлоқӣ оид ба некию накӯкорӣ, шафқату дилсӯзӣ, ростӣ, ҳақиқат, покӣ, адолат ва дигар арзишҳои дар таърихи мавҷудияти инсонӣ исботшуда робитаи ногусастанӣ дорад. Хулосаи муҳим ин аст, ки барои ташаккули маърифати ҳуқуқӣ, бартарафсозии нигилизми (инкори маслаку мафкура, шаккокӣ) ҳуқуқӣ, беэътиноӣ ба қонуну тартибот тарғиби дониши ҳуқуқӣ аҳамияти аввалиндараҷа дорад. Дар баробари ин ҷалб гардидани кулли муассисаҳои таълимию фарҳангӣ, мақомоти давлатӣ, созмонҳои ҷамъиятӣ ва бунёдҳои хайрия ба ҳалли ин масъала шароити мусоидат менамоянд. Аз санадҳое, ки ба тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон бевосита дахл доранд, Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 9 апрели соли1997 «Дар бораи сиёсати ҳуқуқӣ ва таъмини тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон» ва дар ин асос қабул шудани қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи баъзе чораҳои беҳтар намудани тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон ва кори ҳуқуқӣ дар ҷумҳурӣ» аз 22-и августи соли 1997 хусусияти универсалӣ дорад. Барномаи таълиму тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар заминаи санадҳои зикршуда қабул шудааст, бешубҳа, дар баланд бардоштани сатҳи шуури ҳуқуқии ҷомеа нақши муҳим мебозад. Ҳамзамон барои тақвият бахшидани ин чорабиниҳо соли2002 аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Консепсияи милли таълим» ва соли 2006 «Консепсияи миллии тарбия» тасдиқва қабул гардид, ки дар самти баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон аз аҳамият холӣ нест.

Яке аз натиҷаҳои назарраси ислоҳоти ҳуқуқии Тоҷикистон дар ҷумҳурӣ ташкили якчанд ниҳодҳои нави мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва дар доираи сохторҳои дигар мақомотҳои ҳифзи ҳуқуқ дигаргуниҳои ташкили воҳидҳои нави корӣ мебошад.

Дар фарҷом бояд хотирнишон намуд, ки барои баланд бардоштанимаърифати шуури ҳуқуқии ҷомеа дар баробари чораҳои зикргардида, инчунин имрӯз муассиса ва идораҳои дахлдорро зарур аст, ки бевосита миёни мардум корҳои зиёди ташвиқотию тарғиботӣ бурда, бо ин роҳ худ ва ҷомеаро аз бӯҳрони маънавию ҳуқуқӣ раҳоӣ бахшанд.

Ҳ. Расулзода - ходими пешбари илмии Муассисаи давлатии илмии “Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

(дар ҳошияи 30-солагии Конститутсияи миллӣ ва Соли маърифати ҳуқуқӣ)

Аз замоне ки инсон худро дар баробари ҷаҳони перомунаш шинохта, ба марҳилаи огоҳӣ расид, дар пайи барномарезиҳои назарию амалӣ, тадоруки танзими зиндагӣ, офаридани неъматҳои рӯзгор ва ҳифзу ҳимояти фардию ҷамъӣ шуда, дар ин замина иқдомот рӯйи даст гирифт. Дар марҳилаи болотари огоҳию шинохт инсон ба қонунофаринӣ машғул шуда, фаъолиятҳои сиёсӣ, мафкуравӣ, иҷтимоӣ, ахлоқӣ ва мадании худро аз тариқи қонунофаринӣ танзим карда, роҳро барои рушди инсонӣ ҳамвор намуд.

Бо боло рафтани сатҳи тафаккуру шуури фардию ҷамъиятӣ қонунофаринӣ ва дар доираи қавонини зарурӣ танзим намудани рӯзгору зиндагии инсонӣ ба ҳукми анъана даромад ва бо таваҷҷуҳ ба муқтазиёти замонию маконӣ рушду густариш ёфт. Бо таваҷҷуҳ ба рушду пешрафти башар, қонунофаринӣ ба кори давлатӣ ва умури асосии сиёсӣ бадал гашт ва ҳар давлату кишвар дар доираи қонуни асосӣ фаъолияти сиёсию ҳуқуқӣ ва иҷтимоию фарҳангиашро ба танзим дароварда, заминаи пешрафту тараққиро фароҳам меоварад. Дар ин замина, офаридани Қонуни асосӣ (Конститутсия), ки сарчашмаи ҳуқуқ маҳсуб шуда, соири қавонину барномарезиҳои давлатӣ бар мабнои он тарҳу таҳия мешаванд, вежагии аслию асосии давлатдорист.

Дар ҳошияи 30-юмин солгарди Конститутсияи ватанӣ ва Соли маърифати ҳуқуқӣ матлаби кӯтоҳи ҷашниеро таҳти унвони “Қонунофаринӣ ва ормонҳои миллӣ” омода кардаем, ки дар чанд нуқтаи мухтасар манзур месозем:

Якум. Мусалламан, ормонҳои миллӣ тору пуди ҳувияти миллатро ташкил медиҳанд. Илова бар ин, қонуни асосии кишвару давлатҳо ғолибан бар асоси ормонгаройии миллатҳо шакл мегирад ва таври худогоҳу нохудогоҳ ифодакунандаи орзую омол ва ормони миллатҳост. Беҳуда нест, ки ҳанӯз 20 июли соли 1994 Раиси вақтиШурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронӣ дар заминаи ислоҳоти конститутсионӣ, тартиби қабул ва мавриди амал қарор додани Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Иҷлосияи Х1Х Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон таъкид карда буданд: “Лоиҳаи Конститутсияи навро мардум қонуни сарнавишту такдирсоз номидааст, ки ин асоси воқеӣ дорад. Конс­титутсияи нави Тоҷикистон бояд ҳамчун ҳуҷҷати ифодакунандаи орзую ормон ва масъулияти шаҳрвандон, конститутсияе, ки минбаъд ҳаёти сиёсию иқтисодӣ ва иҷтимоии ҷамъият дар чорчӯбаи он сурат бигирад, барои насли имрӯзу ояндаи мо муқаддасу шариф аст” (ниг.: //Садои мардум №128 (3765) 31.10.2017). Аз ин ҷост, ки қонуни асосии мо ҳам бар мабнои орзуву омол ва ба истилоҳ, ормонҳои миллӣ таҳия гардидааст.

Дувум. Вақте ки дар бораи ормонҳои миллӣ суҳбат мекунем, мебояд сари мафҳуми “ормони миллӣ” таваққуф намоем. Ормони миллӣ -- арзишҳо ва ихлосу алоқаҳои аслию асосии як миллат аст, ки тавассути раҳбарони олии сиёсӣ бо дар назар гирифтани ақидаҳо, мафкураҳо, масолеҳи миллӣ ва қавонини ҳоким дар кишвар ташхис ва табйин мешавад. Ба сухани дигар, ормони миллӣ манофеи аслию асосӣ, ҳадафҳои бисёр бузург ва гоҳ дастнаёфтаест, ки тавассути раҳбарон таъйин мегардад ва миллатҳо бо ҳидояти раҳбарон ба самти он ҳаракат менамоянд. Ба сухани дигар, ормони миллӣ тасвири идеалии зиндагии миллӣ, ки дар тахайюли як фард вуҷуд дошта, барои ҳамбастагию иттиҳоди қавмӣ кумак мекунад ва дар ҳалли мушкилоти иҷтимоию иқтисодӣ ва тавсеъаву рушди фарҳангӣ мусоидат менамояд.

Севум. Дар олами асотир ва бовардоштҳои бостонии мо фарҳанги меҳрварзию хирадмадорӣ ба унвони мавзуи меҳварӣ будааст ва дар раъси ин навъ фарҳанг шаҳриёри миллӣ – Ҷамшеди Пешдодӣ қарор дорад. Маҳз Ҷамшеди Пешдодӣ аз тариқи илму хирад ва меҳру шарофат ҷаҳонро тағйир дод ва қонуни асосии кишварашро бар асоси меҳру хирад таҳия намуда, шароити беҳтари зистро барои мардум вазъ кард. Дар устураҳои ба Ҷамшед ихтисосёфта бар он ишора мешавад, ки дар замони зиндагии ӯ мардум озоду осуда зиндагӣ мекарда ва беморӣ, ранҷ, дард ва марг ҷомеаро таҳдид наменамудааст. Аз тарафи дигар, Ҷамшеди Пешдодӣ тавассути илму хирад ва ақлу мантиқ қонун офарида, ҳаёту рӯзгори мардуми замонашро ба хубӣ танзим кардааст. Дар китоби “Вандидод” (фаргарди дувум, бахши якум, банди 5), ки ба достони Ҷам ихтисос ёфтааст, Ҷамшед дар посух ба пурсиши Аҳуромаздо гуфтааст: “Ман ҷаҳони туро фарохїӣ бахшам. Ман ҷаҳони туро биболонам ва ба нигаҳдории (ҷаҳониён) солору нигаҳбони он бошам. Ба шаҳриёрии ман на боди сард бошад, на (боди) гарм, на беморию на марг” (ниг.: Вандидод. -Ҷилди аввал. Фаргардҳои 1-8. Тарҷума ва пажуҳиши Ҳошим Разӣ. -Теҳрон, 1385. С. 425). Ҳаким Фирдавсӣ, бо такя ба асотири куҳани аҷдодӣ дар қолаби достони Ҷам аз дарду беморию ранҷурӣ ва марг раҳо гардидани мардумро фоли неки Наврузӣ дониста, аз ҷумла таъкид кардааст:

Сари соли нав ҳурмузи фарвадин,

Баросуда аз ранҷрӯйи замин.

Бузургон ба шодӣ биоростанд,

Маю ҷому ромишгарон хостанд...

(ниг.: Фирдавсӣ Абулқосим. Шоҳнома. -Ҷилди аввал. -Теҳрон: Интишороти Корвон, 1387. С.55-56)

Дар зимн, шукӯҳмандиҳои Ҷамшеди Пешдодӣ ва пешрафтҳои замонии ӯ дар қолиби асотири пешини аҷдодӣ рехта шудааст. Аз сӯйи дигар, устураҳо бозгукунандаи зиндагӣ ва рӯзгори фикрию маданию иҷтимоию фарҳангии инсонҳоянд. Ба назари муҳаққиқон, устура шарҳи амал, ақида, падидаи табиӣ аст ба сурати фаросӯйӣ, ки дастикам бахше аз он аз суннатҳо ва ривоятҳо гирифта шуда ва ё бо ойинҳо ва ақоиди динӣ пайванди ногусастанӣ дорад (ниг.: Ҳаририён Маҳмуд, Шаҳмирзодӣ, Омӯзгор Жола, Мирсаидӣ Нодир. Таърихи Ирони бостон. Ҷилди аввал. Теҳрон: Созмони мутолеа ва тадвини кутуби улуми инсонии донишгоҳҳо, 1380. С.53). Ҳодисаҳое, ки дар устураҳо нақл мешавад, ҳамчун достони воқеӣ талаққӣ мегардад, зеро ба воқеиятҳо баргашт дода мешавад ва ҳамеша мантиқеро дунбол мекунад. Устура гоҳе ба зоҳир ҳодисоти таърихиро ривоят мекунад, аммо он чи дар ин ривоятҳо муҳим аст, сиҳҳати таърихии онҳо нест, балки мафҳумест, ки шарҳи ин достонҳо барои муътақидони онҳоро дар бар дорад. Ҳамчунин аз ин ҷиҳат, ки дидгоҳҳои одамиро нисбат ба хештан, ҷаҳон ва офаридгор баён мекунад, дорои аҳаммият аст (ниг.: Ҳаририён Маҳмуд, Шаҳмирзодӣ, Омӯзгор Жола, Мирсаидӣ Нодир. Таърихи Ирони бостон. Ҷилди аввал. Теҳрон: Созмони мутолеа ва тадвини кутуби улуми инсонии донишгоҳҳо, 1380. С.54). Мунтаҳо, танҳо Ҷамшеди устураӣ тавонистааст, ки аз тариқи се асли вуҷудию ҳувиятӣ -- меҳр, хирад ва дод мардумро ба худшиносию пирӯзӣ ва рифоҳу тараққӣ расонад. Ба қавли донишмандон, дар даврони Ҷамшеди Пешдодӣ мардум ба шукуфоии иқтисодӣ ва рифоҳи иҷтимоию маданӣ расида, хонаҳои бошукуҳ бунёд мекунанд, гармобаҳо месозанд, ҷавоҳирот дуруст карда, атр ба кор бурда, билохира дар нозу неъмат ғарқ шудаанд (ниг.: Толеъ Ҳушанг. Таърихи тамаддун ва фарҳанги Ирони куҳан. -Теҳрон, 1386. С.156). Тибқи устураҳои Ҷамшедӣ, ҷомеаи давраи Ҷамшед зарфи сесад сол чунон дар рифоҳу осоиши маънавию моддӣ ғарқ мешаванд, ки ранҷу дард, зулму бадӣ, заъфу нотавонӣ, пирию беморӣ ва маргу нестиро аз ёд мебароранд ва дар фазои ромишу тараб умр ба сар мебаранд. Фирдавсӣ он давраи пуршукӯҳро тайи 3 байт (достони Ҷам, абёти 56-58) хеле муассир бозтоб додааст:

Чунин сол сесад ҳамерафт кор,

Надиданд марг андар он рӯзгор.

Зи ранҷу зи бадшон набуд огаҳӣ,

Миён баста девон ба сони раҳӣ.

Ба фармон-ш мардум ниҳода ду гӯш,

Зи ромиш ҷаҳон буд пуровозу нӯш.

(ниг.: Фирдавсӣ Абулқосим. Шоҳнома, -Ҷилди аввал. -Теҳрон: Интишороти Корвон, 1387. С.56)

Хулоса, дар асотири Ҷамшед ва Фаридун қонқнофаринӣ бар мабнои ақлу хиради инсонӣ ва манофеи миллию мардумӣ тарҳ мегардад ва рифоҳу озодӣ таъмин мешавад. Ин аст, ки ормонҳои миллӣ, ки дар қолиби асотиру бовардоштҳоямон мунсаҷим шудаанд, равиши зиндагӣ ва рӯзгори мо дурусту мантиқӣ бозтоб ёфтааст.

Ҷаҳорум. Ормонҳои миллӣ минбаъд дар марҳилаи таърихӣ шакл мегиранд ва ба воқеият табдил меёбанд. Бад-ин минвол, дар замони давлатдории Куруши Кабир (559-530 то мелод) ормонҳои миллӣ воқеият касб менамоянд. Бар асоси ормонҳои миллӣ ва давлатдории Ҷамшедӣ нахустин Маншури ҷаҳонии ҳуқуқи башар аз тарафи Куруши Кабир дар соли 538 пеш аз милод эълом ва ба иҷро мерасад. Соли 1969 милодӣ, пас аз даргузашти 2507 сол баъд аз судури фармони мазкур намояндагони кишварҳои гуногун бо ҳузур ба оромгоҳи Куруш аз ӯ ба унвони нахустин поягузори ҳуқуқи башар ва озодии инсон таҷлил карданд (ниг.: Ҳушанг Толеъ. Таърихи тамаддун ва фарҳанги Ирони куҳан. –Теҳрон, 1382. С.209). Аз таърих маълумамон аст, ки барои сарнагун кардани истибдоди шоҳи Бобул мардуми Бобул Курушро даъват мекунанд. Баъди озод намудани мардуми Бобул Куруш Маншур ё ба истилоҳи имрӯза Эъломия мунташир мекунад. Дар Маншур-Эъломияи худ Куруши Кабир, қабл аз ҳама, ба масъалаи озодӣ ва анвои гуногуни он, амсоли озодии виҷдон, ки нахустзаминаи давлати демократӣ талаққӣ мешавад, таваҷҷуҳ менамояд ва дар ин замина, таъкид мекунад: “Артиши бузурги ман ба оромӣ вориди Бобул шуд. Нагзоштам ранҷу озоре ба мардуми ин шаҳр ва ин сарзамин ворид ояд…ба тирабахтиҳои онон поён бахшидам. Ман бардадориро барандохтам. Фармон додам ҳамаи мардум дар парастиши худои худ озод бошанд ва ононро наёзоранд” (ниг.: Ҳушанг Толеъ. Таърихи тамаддун ва фарҳанги Ирони куҳан. –Теҳрон, 1382. С.217). Мардонагӣ ва шарофати Курушро дар бахшҳои 32 ва 34-и Маншур-Эъломияи Куруш нукоти зерини калидиро дар заминаи эҳтиром ба ҳуқуқи башар ва инсон ба хубӣ мушоҳида мекунем: “Фармон додам ҳамаи ниёишгоҳҳое, ки баста буданд, бигшоянд”. “Ба ниёишгоҳҳои худашон бозгардондам“ (ниг.: Ҳушанг Толеъ. Таърихи тамаддун ва фарҳанги Ирони куҳан. –Теҳрон, 1382. С.218). Ин саховатмандӣ, мардонагӣ, хирадмандӣ ва шарофати ӯро дида, мардуми Бобул ба вай унвони “Шоҳи Бобул” ва “Шоҳи сарзаминҳо”-ро додаанд. Куруш бар маросими иди Наврӯз ба суннати деринаи подшоҳзни Бобул, дасти Bel (Баал) – Худои бузурги бобулиёнро ламс мекунад ва қонунан ва шаръан дар шумори подшоҳони Бобул дармеояд. Куруш он ҷо сиёсати родмардӣ ва инсондӯстии худро ба намоиш мегузорад ва фармони аз асорат озод кардани яҳудиёнро содир мекунад. Ба онҳо иҷозат медиҳад, ки ба сарзамини хеш бозгашта, маъбади Байтулмуқаддасро ба ҳамон сурати пешазвайронӣ бозсозӣ кунанд (ниг.: Гиршман Роман. Таърихи Ирон аз оғоз то ислом. Тарҷумаи Маҳмуд Беҳфурӯзӣ. –Теҳрон: Ҷомӣ, 1379. С. 122).

Панҷум.Дар асоси ормонҳои миллию мардумӣ дар шароити нави таърихӣ (манзур давраи Истиқлоли давлатӣ аст) мардуми тоҷик сарнавишти сиёсӣ, ҳуқуқӣ ва фарҳангию иҷтимоии худро дар қолаби Конститутсияи миллӣ аз нав тарҳрезӣ намуд. Он чи ки мелоки ормонҳои миллии бостониро ташкил медод, дар Конститутсияи миллӣ ҳаминъикос ёфтааст. Муқаддимаи Конститутсия (Моддаи 1) калидғояро дар шакли зайл таъкид мекунад: “Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона мебошад. Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меоварад”. Дигар бахшҳои санади асосии миллӣ мазмунан ин нуктаи калидиро тавзеҳу ташреҳ медиҳанд (барои намуна, моддаи 5: Инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои он арзиши олӣ мебошанд. Ҳаёт, қадр, номус ва дигар ҳуқуқҳои фитрии инсон дахлнопазиранд; моддаи 18: Ҳар кас ҳаққи зиндагӣ дорад; моддаи 30: Ба ҳар кас озодии сухан, нашр, ҳуқуқиистифодаи воситаҳои ахбор кафолат дода мешавад. Таблиғот ва ташвиқоте, ки бадбинӣ ва хусумати иҷтимоӣ, нажодӣ, миллӣ, динӣ ва забониро бармеангезанд, манъ аст (ниг.: Маҷмӯаи қонунҳо. –Душанбе, 2006. С.3, 5, 6). Бар пояи Маншури Куруш ва асноди байналмилал моддаи 17-и Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон талаққӣ мекунад: “Давлат ба ҳар кас, қатъи назар аз миллат, нажод, ҷинс, эътиқоди динӣ, мавқеи сиёсїӣ вазъи иҷтимоӣ, таҳсил ва молу мулк, ҳуқуқу озодиҳоро кафолат медиҳад”. Нукоти мазкур, ки дар шаҳодатномаи миллӣ (Конститутсия) инъикос ёфтаанд, дар заминаи омўзиш ва бозшинохти ормонҳои миллии бостонӣ, ки дар боло ишора шуданд, дарҷ гардидаанд.

Шашум. Давлатсозӣ ва давлатдорӣ кори саҳлу осон набуду нест. Имрӯз, ки дар шароити ҳассоси бархурдҳои сиёсию тамаддунӣ ба сар мебарем, муваззафем, ки манофеи миллӣ-давлатӣ, аз ҷумла Конститутсияи ватаниамонро дифоъ намоем ва дар роҳи расидан то ба сатҳи як миллати шоистаю пешрафтаю мутамаддин саъю талоши фаровон биварем. Дар ин роҳ, албатта, мо ба ормонҳои миллӣ, қувваи давлатмадорони ватанӣ, неруи зиёиёни саршиноси миллӣ ва саъю талоши ҳадафмандонаи афроди огоҳу банангу боғурури имрӯзӣ такя мекунем. Ба ин маънӣ:

Ҳамватан, имрӯз айёми ғуруру ҷуръат аст,

Тоҷико, даври талошу имтиёзи қудрат аст,

Асри ҳиммат, асри иффат, асри сахти заҳмат аст,

Асри донишу фазилат, асри илму ҳикмат аст,

Асри оғози хирадмандӣ, суъуди миллат аст,

Асри анҷоми хурофоту нузули ваҳшат аст,

Асри пирӯзии нуру варшикасти зулмат аст,

Ай хушо, асри раҳо аз бандубасти зиллат аст,

Асри тарки ғурбат аст,

Асри дарки шавкат аст,

Асри касби давлат аст!

Аз фурсат истифода намуда, 30-юмин солгарди қабули Конститутсияи миллиро барои кулли ҳамватанони гиром шодбош мегӯем. Ҷашни миллию давлатӣ муборак!

Нозим Нурзода, - Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Боиси хушнудист, ки 29 октябри соли 2024 дар шаҳри Душанбе бо ташаббуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ бинои нави Маркази минтақавии бехатарӣ, амният ва кафолати химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистонро мавриди баҳрабардорӣ қарор додашуд.

Марказ бо дастгирии бевоситаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба маблағи 47 миллион сомонӣ аз буҷаи давлатӣ ва маблағҳои шарикони хориҷии рушд омода шудааст. Корҳои сохтмонӣ аз соли 2021 оғоз гардида, соли 2024 ба анҷом расида аст. Иншооти навбунёд 4-ошёна буда, дар масоҳати 35 садяк бо тарҳи меъмории замонавӣ бунёд гардида аст.

Маркази мазкур дорои 16 озмоишгоҳи инноватсионии илмӣ-таҳқиқотии самтҳои химия, биология ва нодиртарин озмоишгоҳҳои илмии соҳаи иммунологӣ, вирусологӣ, бехатарӣ ва амнияти биологӣ ва криминалистикаи ядроӣ буда, барои омӯзиш ва ташхиси маводи химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроӣ хизмат менамояд. Озмоишгоҳҳо бо таҷҳизот ва технологияи наву замонавӣ муҷаҳҳаз буда, барои гузаронидани таҳқиқот, ташхис ва таҳлил дар асоси стандартҳои байналмилалӣ ҷавобгу омода шудааст. Ифтитоҳи озмоишгоҳҳои мазкур бо мақсади амалисозии Барномаи “Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф” амали гардида, барои иҷрои саривақтии таҳқиқотҳои бунёдӣ дар илми ватанӣ замина хоҳад гузошт. Бо ифтитоҳи озмоишгоҳҳо қадами муҳиме баҳри таҳкими амният ва иқтидори илмӣ на танҳо дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, балки дар тамоми минтақаи Осиёи Марказӣ гузошта мешавад. Бо мақсади бозҳам зиёд гардонидани ҳамкории байналмилалӣ ва дар сатҳи стандартҳои ҷаҳонӣ иҷро намудани корҳои илмӣ-таҳқиқотӣ Марказ ёддоштҳои ҳамкорӣ бо Институти физикаи ядроии Узбекистон ва Қазоқистон ба имзо расонидааст.

Иншооти мазкур хизматрасониҳои озмоишгоҳҳои худро барои кишварҳои минтақа пешбинӣ намуда, дастрасии таҳлилҳои босифат ва таҳқиқотро барои ҳалли масъалаҳои марбут ба амният таъмин менамояд. Маркази муосир ба ҳайси платформа барои табодули таҷриба, гузаронидани конфронсҳо ва семинарҳои илмӣ дар оянда хидмат намуда, барои ташаккули ҷомеаи илмӣ, ки ба ҳалли масъалаҳои амнияти ҷисмонӣ ва пешгирии паҳншавии маводҳои химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроӣ равона шудааст, саҳм мегузорад. Дар ин ҷода, ифтитоҳи маркази мазкур афзалиятҳои стратегӣ ва дарозмуддати Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар таҳкими амният ва рушди илм дар минтақа инъикос намуда, инчунин садоқати кишварамонро ба ӯҳдадориҳои байналмилалӣ дар соҳаи паҳн накардани аслиҳа тасдиқ мекунад. Барои дастгирии олимони ҷавон 12 ҷойи хоб муқаррар шудааст, ки шароити мусоиди гузаронидани таҳқиқот ва табодули дониш байни олимон аз кишварҳои гуногунро фароҳам меорад. Марказ дорои 4 синфхонаи махсус мебошад, ки дар он намояндагони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва ниҳодҳои низомӣ омӯзиш гирифта, дар соҳаи муқовимат ба таҳдидҳо, ки ба силоҳи қатли ом ва терроризми химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроӣ алоқамандӣ дорад, дониш ва малакаи худро баланд мебардоранд. Барномаҳои таълимӣ барои ба такмили ихтисос фаро гирифтани мутахассисон аз Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ҷумҳуриҳои Осиёи Марказӣ пешбинӣ гардидааст. Аз ин ру ин Марказ яке аз бузургтарин муассисаҳои минтақавӣ барои омодасозии кадрҳо басо муҳим дониста мешавад.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонба иншооти мазкур алалхусус ба корҳои сохтмонӣ ва насби таҷҳизоти озмоишгоҳҳои марказ баҳои баланд дода, барои истифодаи самаранок баҳри рушду таҳкими илми тоҷик ва муаррифӣ намудани дастовардҳои олимони тоҷик дар арсаи байналмилалӣ тавсияҳои судманд доданд.

Академияи миллии илмҳои Тоҷикистончун муассисаи илмии кишвар дар пешбурди сиёсати илмии кишвари азизамон нақши муҳим дошта, дастгириҳои ҳамешаҷониба ва иқдомҳои созандаю бунёдкоронаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонбарои пешрафти илми тоҷик имконият ва шарту шароити хуб фароҳам овардаанд.

Мо аҳли илми кишвар, махсусан ҷавонон уҳдадор ҳастем, ки нерӯи созанда ва сиёсати пешгирифтаи хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти кишвари азизамон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро ҳамеша ҷонибдорӣ намуда, дар раванди татбиқи он саҳми арзанда гузорем, садоқат ба Ватан, миллат ва обу хоки сарзамини аҷдодӣ гарави амнияту осоиши ҷомеа, пешрафти давлат ва ободии имрӯзу фардои Тоҷикистони соҳибистиқлол, ҳифзи дастовардҳои Истиқлол, муқаддасоти миллӣ, таҳкими хотираи таърихиву фарҳангии миллати тоҷик ва муаррифии шоистаи Ватани азизамон бошем.

Мо олимони ҷавони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҳамеша дар партави сиёсати ҷавонпарваронаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо ҳисси баланди миллӣ, худшиносиву худогоҳӣ, ватандӯстиву ватанпарастӣ ва садоқат ба Ватан, миллат ва обу хоки сарзамини аҷдодӣ гарави амнияту осоиши ҷомеа, пешрафти давлат ва ободии имрӯзу фардои Тоҷикистони соҳибистиқлол пайрави Пешвои миллат бошем.

Мо олимони ҷавони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҷавобан ба ин таваҷҷуҳ ва ғамхориҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ, Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ, профессор Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт, директори Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, профессор Илҳом Мирсаидзода ва устодони ин ниҳоди бузурги илмӣ ҷиҳати фароҳам овардани шароити корӣ, баҳри боз ҳам таҳким бахшидани мақому мавқеи илм дар ҷомеа, иштироки фаъолонаи ҷавонон дар илм, фарҳанг, варзиш ва фаъолияти иҷтимоӣ, тақвияти нуфузи ҷавонон дар ҷомеа, ҳисси Ватандустӣ, таҳкими ҳувияти миллӣ ва маънавӣ, бурдани корҳои илмӣ таҳқиқотӣ ва дар амал тадбиқ намудани натиҷаҳои корҳои илмӣ- таҳқиқотӣ, муаррифии илми ватанӣ дар арсаи байналмилалӣ минатдории самимии хешро баён менамоем.

Баҳронов С.М – Раиси Шурои олимони ҷавони Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Ҷаҳони муосирро бидуни давлатҳои дорои арзу бум ва сарзамини хеш тасаввур кардан ғайри имкон аст. Қисмати аъзами давлатҳои имрӯза соҳибистиқлол буда, ҳокимият ва низоми хоси давлатдории хешро доранд. Яке аз рукнҳои асосии Истиқлол мавҷудияти Конститутсияи давлатӣ маҳсуб мегардад. Таҳия ва қабули Конститутсия барои ҳар як давлати соҳибихтиёр ибтидои кор буда, моҳиятан сабаби зуҳури маҷмӯи дигар қонунҳои миллӣ мегардад.

Дар шароити феълии ҷаҳони муосир шояд дар ҳудуди даҳ ё зиёдтар давлатҳое бошанд, ки ҳанӯз соҳиби конститутсияи хеш нагаштаанд. Боқимонда кишварҳое, ки дорои конститутсияи миллӣ мебошанд ин санади олии меъёриву ҳуқуқӣ ҳамчун қонуни асосии давлату миллат хидмат намуда, асосу бунёди ҷомеа ва сохтори давлатиро муайян сохта, онро ба танзим медарорад.

Шояд саволе ба вуҷуд ояд, ки аслан Конститутсия худ чист ва чаро амалан ҳар як давлат ба он эътибору тавоноии олии ҳуқуқиро ато менамояд? Мафҳуми “Конститутсия” аз калимаи лотинии “constitio” пайдо шуда, маънои он сохтор ва барқарориву танзим мебошад. Сараввал ин мафҳум дар Фаронсаи асрҳои миёна ба хотири аломатгузории санаду ҳуҷҷатҳои сатҳи императорӣ (фармонҳо, гувоҳиномаҳо, ҳукмҳо ва ғайра) истифода гашта, баъдан дар низоми қонунҳои динӣ дар доираи қарорҳои Папаи Рум, ки дар замони муосир ҳамчун “Конститутсияи ҳаворӣ” (апостолӣ) ном бурда мешавад, мавриди истифода қарор мегирифт. Аммо ин маънои онро надорад, ки дар замонҳои пешин кишварҳо бидуни қонунҳо низоми давлатдории хешро пеш мебурданд. Намунаи аввалини конститутсияҳои имрӯза таҳти унвони “қонунҳои муассисон” аз ҷониби қонунгузорони хос дар шаҳрҳои Юнони қадим қабул мегаштанд. Маъруфтарини онҳо “қонунҳои Солон ва Клисфен” ба шумор мерафтанд, ки намунаҳои онҳо то замони мо расидаанд. Дар Руми қадим бошад, нақши чунин қонунгузорро шоҳ Сервий Тулий мебозид. Ҳатто спартаниҳо низ дар шакли шифоҳӣ конститутсияи худро доштанд, ки бо номи “Ретраи бузург” ёд мешуд ва муаллифи он Ликургуро маҳсуб мегашт.

Дар асрҳои миёна яке аз қадимтарин Конститутсия, ки имрӯз низ фаъол мебошад, Қонуни асосии “Сан-Марино” ба шумор меравад ва он ҳанӯз дар соли 1600 қабул гардида буд. Қонуни мазкур дар асоси оинномаи шаҳр, ки дар соли 1300 пазируфта шуда буд, тарҳрезӣ гардид.

Дар замони нав низ яке аз аввалин конститутсияҳо “Низомномаи шоҳигарии Бузурги Литва” ба ҳисоб меравад, ки он дар соли 1529 қабул гардида буд. Ба ин Конститутсия дар солҳои 1566 ва 1588 иловаву тағйирот ворид шуд. Қонуни мазкур баъдан дар “Паёмҳои Посполит” ва баъдтар дар низоми давлатдории Империяи Россия то соли 1840 ҳамчун Конститутсия амал мекард. Дар таърихи башарият аввалин қонуни асосӣ “Конститутсияи Америка” маҳсуб мегардад, ки он ба таърихи 7 декабри соли 1787 дар штати Делавэр қабул шуд ва соли 1789 ба фаъолият шурӯъ кард.

Дар Аврупо якбора ду кишвар Полша 3 майи соли 1791 “Конститутсияи Паёми Посполита” ва Фаронса 3 сентябри ҳамон сол “Конститутсияи Фаронса”-ро қабул карданд, вале фаъолияти онҳо дер давом накард. Сабаби қатъ гаштани фаъолияти ин ҳуҷҷатҳо дар он буд, ки дар Фаронса инқилоб сар зада, сарзамини Полша ба қисмҳои гуногун тақсим шуда буд.

Дар кишвари мо низоми конститутсионализм баъд аз инқилоби Бухоро дар соли 1920 ба тадриҷ амалӣ гашт. Дар асоси қарори Кумитаи Иҷроияи Марказии Иттиҳоди Шӯравӣ ба таърихи 27 октябри соли 1924 Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон дар ҳайати Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Ӯзбекистон таъсис ёфт. Баъд аз панҷ соли мавҷудият дар ҳайати Ӯзбекистон 21-28 апрели соли 1929 Анҷумани дуввуми Шӯроҳои ҷумҳурӣ дар хусуси қабули Конститутсияи (Қонуни Асосии) ҶШС Тоҷикистон қарор қабул кард.

Қонуни мазкур ҳамчун аввалин Конститутсияи Тоҷикистон асосҳои сохтори ҷамъиятӣ ва давлатии кишвар, ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон, роҳу усулҳои умдаи интихобот, низоми мақомоти ҳокимияти давлатӣ, шаклҳои асосии фаъолияти мақомоти давлатӣ ва баъзе масъалаҳои дигарро дар ибтидои низоми давлати навин дар бар гирифта буд. Тибқи муқаррароти ҳуқуқи конститутсионии давлати муттамаркази Иттифоқ конститутсияҳои ҷумҳуриҳои худмухтор бояд баъд аз тасдиқи мақомоти дахлдори сатҳи олии давлати Шӯравӣ амалӣ мегаштанд. Лекин раванди мазкур ҳанӯз оғоз наёфта, аз ҷониби аҳолии ноҳияи (округи) Хуҷанд ба Анҷумани дуввуми шӯроҳҳои ҶМШС Тоҷикистон муроҷиатнома пешниҳод гардид, ки дар асоси он бояд ноҳияи Хуҷанд ба ҳайати Тоҷикистон дохил мешуд. Ин иқдоми ватанпарастонаи мардуми Хуҷанд ва чанд тан аз фарзандони сарсупурдаи миллат боиси он гашт, ки ҶМШС Тоҷикистон ба таъсиси Ҷумҳурии Иттифоқии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон ноил гардад. Хамроҳ шудани ноҳияи Хуҷанд барои тағйир ёфтани вазъи сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии ҷумҳурӣ, афзоиши шумораи зарурии аҳолӣ барои таъсиси ҶШС Тоҷикистон ва васеъ гардидани қаламрави ҷуғрофии он кӯмаки бемисл намуда, рисолати миллии худро дар назди таърих иҷро кард. Ҳамин тариқ, муроҷиатномаи мардуми Хуҷанд аз ҷониби мақомоти олии Ӯзбекистон ва Иттиҳоди Шӯравӣ пазируфта шуда, масъалаи мазкур ба анҷумани севвуми фавқулоддаи Шӯроҳҳои Тоҷикистон пешкаш гардид ва дар ҷаласаҳои он Эъломия дар бораи табдил додани Ҷумҳурии Мухтори Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон ба Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон, бевосита ба ҳайати ИҶШС дохил шудани он, эъломия дар бораи таъсиси Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон, қарор дар хусуси таъсиси ҶШСТ аз 16 октябри соли 1929 баррасӣ ва қабул шуд.

Ин як воқеаи хеле муҳими таърихӣ ва сиёсии кишвари мо маҳсуб мегашт, зеро мувофиқи он Тоҷикистон на дар ҳайати кадом як давлати дигар, балки ҳамчун як кишвари баробарҳуқуқ бо дигар ҷумҳуриҳои бародарӣ аъзои комилҳуқуқи Иттиҳоди Шӯравӣ гардид. Дар робита ба ин воқеъа лоиҳаи Конститутсияи соли 1929 аҳамияти сиёсӣ ва таърихии худро аз даст дод ва ба ҳукми қонунӣ надаромад.

Баъд аз чанде дар ҷумҳурӣ маъракаи муҳими сиёсӣ, яъне таҳия ва қабули Конститутсияи аввалини Тоҷикистон шурӯъ гардид. Дар муддати се сол аз роҳбарияти ҷумҳурӣ то равшанфикрони кишвар дар таҳияи он саҳми бевоситаи худро гузоштанд. Лоиҳаи конститутсияи мазкур дар доираи талаботи Конститутсияи ИҶШС аз соли 1924 тарҳрезӣ гардида, талаботи меҳварӣ ва калидии он таъмини диктатураи коргарон (пролетариат) ва сохтмони ҷомеаи коммунистӣ дар ин сарзамин маҳсуб меёфт. Билохира ба таърихи 25 феврали соли 1931 Конститутсияи аввалини Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон дар Анҷумани чаҳоруми шӯроҳои Тоҷикистон қабул гардида, дар Ватани мо конститутсионализм по ба арсаи вуҷуд ниҳод ва ба фазои ҳуқуқии романӣ-олмонӣ ворид шуд. Дар асоси конститутсияи мазкур усули мансубияти ҳокимият ба шӯроҳои вакилони коргарон, деҳқонон ва аскарон эълон гардид.

Конститутсияи соли 1931 аввалин қонуне дар таърихи ҳазорсолаи миллат ба шумор мерафт, ки тибқи моддаҳои 7-21 он ба халқ озодии изҳори ақида, озодии виҷдон, иттиҳоду ваҳдат, имконоти иштирок дар маҷлису гирдиҳамоиҳо ва ғайраро дода буд. Болотар аз ин мувофиқи Конститутсияи мазкур барои баланд бардоштани сатҳи маънавиёт ва фарҳанги аҳолии кишвар, маҳви бесаводии саросарӣ - таҳсилоти ибтидоӣ, умумӣ ва олӣ ҳатмӣ ва ройгон эълон гардид.

Дар маҷмӯъ Конститутсияи аввалини Тоҷикистон тамоми масъалаҳои низоми давлати шӯравиро дар худ инъикос дода буд. Дар он масъалаҳои объектҳои моликияти давлатӣ, асосҳои истифодаи онҳо, зарурияти хоҷагидории дастаҷамъӣ ва ғайра сабт шуда, низоми мақомоти намояндагии олии ҳокимияти давлатӣ, яъне анҷумани шӯроҳо, Кумитаи иҷроияи марказии шӯроҳо, раёсати он, инчунин мақомоти иҷроияи олӣ ва марказӣ- Шӯрои комиссариати халқ, вазъи ҳуқуқии Вилояти Мухтори Бадахшони Кӯҳӣ, ташкили ҳокимияти шӯравӣ дар маҳалҳо, тартиби интихоботи шӯроҳо ва ҳуқуқи буҷавии онҳо муқаррар гардид.

Баъд аз чаҳор соли фаъолият дар моҳи январи соли 1935 дар асоси талаботи давр ва пешниҳоди Кумитаи марказии ҳизби коммунистии Иттиҳоди Шӯравӣ ба Конститутсияи соли 1931 аввалин бор баъзе тағйироту иловаҳо ворид гашта, он аз ҷониби Анҷумани панҷуми шӯроҳои Тоҷикистон қабул шуд. Аз он ҷумла дар хусуси пирӯзии бебозгашти сотсиализм, табдил ёфтани давлати диктатураи коргарон (пролетариат) ба давлати сотсиалистии коргару деҳқон, шӯроҳои вакилони меҳнаткашон - пояи сиёсии давлат, хоҷагидории состиалистӣ ва моликияти сотсиалистӣ - бунёди иқтисодӣ ва иттиҳоди байни табақаи коргару деҳқонон - асоси иҷтимоии Тоҷикистон ва ғайра муайян карда шуданд.

Дар соли 1936 дар сатҳи Иттиҳоди Шӯравӣ Конститутсияи нави он пазируфта шуд ва мувофиқи талаботи Конститутсияи нави ИҶШС ба таърихи 1 марти соли 1937 ба Конститутсияи Тоҷикистон низ баъзе тағйирот илова шуданд.

Дар он дар боби сохти давлатӣ дар асоси ихтиёран дохил шудани Тоҷикистон ба Иттиҳоди Шӯравӣ, нигоҳ доштани ҳуқуқҳои соҳибихтиёрии худ, ҳуқуқи озодона баромадан аз Иттиҳод, низоми нави интихобот ва мақомоти ҳокимияти давлатӣ ва ғайра иловаҳо ворид гардиданд.

Мувофиқи таҳрири нави барномаи Ҳизби Коммунистии Иттиҳоди Шӯравӣ, ки дар соли 1978 сурат гирифт дар конститутсияҳои ҷумҳуриҳои аъзои иттиҳод низ тағйирот ба вуҷуд омаданд. Дар асоси ин рӯйдоди таърихӣ дар ҳамон сол дар Конститутсияи Тоҷикистон низ тағйироту иловаҳо ворид гаштанд. Ба қавли аксарияти ҳуқуқшиносон сабаби дур шудани сохтори сиёсии Иттиҳоди Шӯравӣ аз қонуният ва ба давраи карахтӣ ворид гардидани он ҳамин барномаи ҳизбӣ гашта буд. Ҳамин сарнавиштро Конститутсияи Тоҷикистон низ интизор буд.

Баъд аз шурӯъ шудани ҷунбиши ҷудоихоҳӣ ва марказгурезӣ дар Иттиҳоди Шӯравӣ дар соли 1990 Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон ба таърихи 24 августи ҳамон сол Эъломияи истиқлолияти хешро қабул кард. 9 сентябри соли 1991 ба Эъломияи мазкур баъзе тағйироту иловаҳо дохил шуданд, ки мувофиқи ин тағйирот асосу бунёди соҳибихтиёрии Тоҷикистон дар ҳайати Иттиҳоди Шӯравӣ боз ҳам васеъ гардид.

Баъд аз шикасти Иттиҳоди Шӯравӣ дар моҳи декабри соли 1991 ба Эъломияи истиқлолияти давлатии Тоҷикистон ва Конститутсияи соли 1978 тағйирот шомил шуданд, ки дар доираи онҳо соҳибихтиёрии воқеии сиёсӣ ва ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба расмият даромад. Ба ҳамин тариқ Конститутсияи соли 1978 бо тағйироту иловаҳои лозима то соли 1994, яъне то қабули Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон фаъолият кард.

Сарфи назар аз шароити хеле муташанниҷи сиёсии солҳои 90-ум ва ҷанги хонумонсӯзи шаҳрвандӣ Парламенти кишвар аз тамоми имконоти зеҳнӣ ва таҷрибаи қонунгузории солҳои қаблӣ ҳамаҷониба истифода бурда, тавонист дар кӯтоҳтарин замон лоиҳаи Конститутсияи давраи соҳибистиқлолии ҷумҳуриро пешкаш созад. Баъд аз баҳсу мунозираҳои тӯлонӣ ва иштироки бевоситаи мардуми кишвар дар беҳбудии он ба таърихи 6 ноябри соли 1994 Сарқонуни давлати мустақили тоҷик баъд аз райъпурсии умумӣ қабул гардид. Дар 64 ҳавзаи овоздиҳӣ дар саросари мамлакат 2 млн. 685 ҳазору 724 шаҳрванд ба рӯйхат гирифта шуда, дар райъпурсӣ 2 млн. 535 ҳазору 437 нафар ё ин ки 94, 4% иштирок намуданд. Ба ҷонибдории қабули лоиҳаи мазкур 2 млн. 352 ҳазору 554 нафар, ё ин ки 87, 59% овоз доданд. Дар асоси райъпурсии умумимиллӣ Конститутсияи (Сарқонуни) давраи соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон пазируфта шуд ва шаҳрвандони кишвар бо қабули он саҳифаи нави таърихи давлатдории тоҷиконро кушоданд.

Конститутсияи (Сарқонуни) Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар соли 1994 қабул гардид аввалин қонуни асосии кишвар аст, ки аз ҷониби олимони ҳуқуқшинос ва намояндагони мардумӣ ба забони тоҷикӣ таҳия шуда, ҳамчун истеҳкоми фатҳнопазири демократия дар кишвар пазируфта шуд. Вай ба сифати санади олии сиёсӣ ва ҳуқуқӣ зербинои ҳуқуқбунёд будани ҷумҳурии моро дар саросари ҷаҳон муаррифӣ кард.

Қисми бунёдии Конститутсияи навро барқарории мақоми давлат ва меъёрҳои муносибатҳо ба сиёсати хориҷии кишвар ташкил медиҳад. Конститутсия ҳамчун қонуни асосии давлат сохтори иҷтимоӣ ва давлатӣ, низоми интихоботӣ, усулҳои таъсис ва фаъолияти сохторҳои ҳокимият ва роҳбарӣ, ҳуқуқҳо ва вазифаҳои асосии шаҳрвандонро муайян сохтааст.

Конститутсия ба сифати санади олии меъёрӣ ва ҳуқуқӣ ба пояҳои сохтори давлатӣ таҳким бахшида, ташаккули сохторҳои ҳокимияти судӣ, иҷроиявӣ, ҳуқуқу озодиҳои ҳар як тоҷикистониро анҷом медиҳад ва таъсиси худидоракунии маҳаллиро таъмин намудааст.

Конститутсияи нав ҳамчун пойдевори қонунгузорие тарҳрезӣ шудааст, ки муносибатҳои мутақобилаи байни шаҳрвандон ва давлатро муайян мекунад. Ба ибораи дигар Конститутсияи нав зиддияти байни қонунҳои қабулшударо аз байн бурда, намегузорад, ки ҳуқуқҳову озодиҳои шаҳрвандон халалдор гарданд, зеро мавҷудияти худи Конститутсия ба ҳуқуқҳо ва озодиҳои инсон нерӯи бузурги ҳуқуқӣ дода, шаъну шараф, нангу номус, ихтиёру озодӣ ва иродаи инсонро пуштибонӣ мекунад.

Конститутсияи нав ҷомеаи имрӯзаи кишварро дар паҳнову фазои ягонаи ҷуғрофӣ муттаҳид сохта, онро бо номи давлати тоҷикон дар ҷомеаи башарӣ муаррифӣ сохт.

Конститутсияи нав ҳамчун тазмингари ҳаёту зиндагӣ ва мавҷудияти Тоҷикистони соҳибихтиёр хидмат намуда, ба давлат ҳамчун институти мустақил барои дастгирии якпорчагии марзу бум ва урфу анъаноти пешини ҷомеа ва арзишҳои волои миллӣ хидмат мекунад.

Дар муддати си соли мавҷудияти хеш Конститутсияи нав тавонист соҳаҳои мухталифи ҳуқуқ, аз он ҷумла соҳаҳои нави онро бо назардошти таҳаввулоту тағйирот дар иқтисодиёт, рушди иҷтимоиёт, сиёсат ва фарҳанг ба вуҷуд орад. Воқеан дар ҳар кишваре, ки дар он Конститутсия вуҷуд дорад, бо сароҳат метавон дар ҳусуси ҳуқуқбунёд будани он давлат, ки қонунҳои дигар ва санадҳои зерқонунӣ, ки мавқеи конститутсияро мушаххас месозад, ҳарф зад. Он қонунҳое, ки дар асоси Конститутсия зуҳур мекунанд дар навбати худ асоси муносиботи ҳуқуқиро дар байни шаҳрвандон ва давлат дар симои сохторҳои он, ҳамчунин муносиботи байни худ ва субъектҳои хоҷагидорӣ дар самтҳои мухталифи фаъолияти инсонӣ муайян месозанд. Ба ибораи дигар таҳаввулоте, ки дар ҳаёти сиёсӣ ва иҷтимоии кишвар ба вуҷуд меоянд, дар ин ё он шакл дар низоми қонунгузории конститутсионӣ инъикос меёбанд.

Бо назардошти ин аввалин тағйироту иловаҳо ба Конститутсияи нав ба таърихи 26 сентябри соли 1999 ворид шуданд, ки онҳо дар иртибот ба Созишномаи умумӣ дар бораи истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ дар Тоҷикистон анҷом гирифтанд. Дар натиҷаи райъпурсии умумихалқӣ ба 29 моддаи он тағйироту иловаҳо ворид карда шуданд.

Райъпурсии дуввум оид ба тағйироту иловаҳо ба Конститутсияи нав ба таърихи 22 июни соли 2003 сурат гирифта, ба дебочаи он тағйироти таҳрирӣ ва ба 54 моддаҳои он дохил карда шуданд.

Ба ҳамин тариқ метавон хулоса кард, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун узви комилҳуқуқи ҷомеаи умумибашарӣ давраҳои мухталифи ташаккул ва инкишофи конститутсионии худро пушти сар намуда, ҳамчун давлати ҳуқуқбунёд ба пешравиҳои бузурге дар самти демократикунонии ҷомеа дастёб гаштааст. Ҷумҳурии соҳибистиқлоли Тоҷикистон дар муддати начандон тӯлонии таърихи навини мавҷудияти хеш марҳила ба марҳила ҳадафҳои асосии давлатдории тоҷиконро, ки аз Конститутсия Ҷумҳурии Тоҷикистон маншаъ мегиранд, амалӣ сохта, ба хотири таъмини баробарии стратегии тамоми қишрҳои ҷомеа дар назди қонун, дар хамгашти пурпечутоби ҷомеаи муосир тавонист ягонагии ҷомеаро нигоҳ дорад ва барои фардо қадамҳои устувор бардорад. Конститутсияи нав тавонист миллатро сарҷамъ созад.

Бесабаб нест, ки дар байни ҷашнҳои нави даврони Истиқлол “Рӯзи Конститутсия” ҳамчун рӯзи барои миллат муқаддас таҷлил мегардад, ки ин аз боварӣ ва садоқати мардум нисбат ба давлат ва муқаддасоти он дарак медиҳад.

Ҳар як тоҷику тоҷикистонӣ бояд Конститутсияи хешро гиромӣ дорад, онро омӯзад ва фарзандони хешро низ омӯзонад, зеро ҳамин қонун буд, ки миллатро аз партгоҳҳои нобудиву ҳалокат бираҳонид ва офтоби Истиқлолро бар сараш партавфишон сохт. Дилҳои умедрафтаи ҳар як марди вафодори Ватанро гарм карда, парчами ҷаҳонгиру хиради номовари миллатро бар тоқи Созмони Милали Муттаҳид нурафшон кард. Озодиро, ки шифодиҳандаи дилҳои мардони вафодори Ватан аст, ба ҳар хонадон ворид намуд.

ШАМОЛОВ А.А.,ШАМОЛОВА, С.А - Институти омузиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Ҳоло мардуми шарафманди кишвар 30-умин солгарди қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҷашн гирифта истодаанд.

Ин санад, ки 6 ноябри соли 1994 қабул шуда буд, дар таърихи навини кишвари мо нақши калидӣ мебозад. Бо қабул гардидани Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳокимияти судӣ ҳамчун шохаи алоҳидаи давлат ҷиҳати таъмини ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсону шаҳрванд, манфиати давлат, ташкилоту муассисаҳо, қонунияту адолат дар доираи салоҳияти худ ба сифати ҳокимияти мустақили давлатӣ фаъолият дорад. Конститутсия кафолатҳои ҳуқуқ ва озодиҳои шаҳрвандонро мустаҳкам намуда, асосҳои сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодии давлатро муайян кардааст. Дар тӯли ин солҳо, Конститутсияи Тоҷикистон ба рушд ва пешрафти кишвари мо хидмат кардааст. Ба шарофати ин санад, сохторҳои демократӣ ва ҳуқуқӣ тақвият ёфта, муносибатҳои иҷтимоиву иқтисодӣ мутобиқи меъёрҳои байналмилалӣ таҳким ёфтанд.

Конститутсия инчунин дар таъмини сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ саҳми бузург гузошта истодааст. Пас аз гузашти 30 сол, мо бояд ба қадри ин санади асосӣ расида, онро чун музаффарияти бузурги давлати худ пос дорем ва дар нигоҳ доштани арзишҳои он кӯшиш намоем. Бо ҳидояти хирадмандонаи Пешвои миллат, Президенди Ҷумҳурии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон халқи Тоҷикистон бо эҳтиром гузоштан ба озодӣ, ба ҳуқуқи инсон ва шаҳрванд, ба арзишҳои аслии башарӣ ва ба бунёди давлати соҳибихтиёр, демокративу ҳуқуқбунёд марҳилаи тозаи қонунгузориро дар қаламрави кишвари худ асос гузошт.

Ба шарафи 30 солагии Конститутсия, мо метавонем аз дастовардҳои худ ифтихор намоем ва барои расидан ба ҳадафҳои баландтар дар оянда саъйу кӯшиш ба харҷ диҳем. Иқдомиҳои гуногуни фарҳангӣ, маърифатӣ ва илмӣ, ки дар ин маврид баргузор мешаванд, на танҳо таърих ва дастовардҳои моро ёдрас мекунанд, балки наслҳои навро бо арзишҳои миллӣ ва демократии мо ошно мекунанд. Аз ин лиҳоз, таҷлил кардани 30 солагии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон - фурсати бузургест, ки ҳамаи моро ба тафаккур ва ифтихор аз дастовардҳои худ водор месозад.

Тӯли солҳои гузашта, Конститутсияи Тоҷикистон якчанд маротиба тағйир ёфтааст, то ба талаботи замон ва инкишофи кишвар мутобиқ шавад. Дар натиҷаи райпурсии умумихалқӣ - 26 сентябри соли 1999 ва 22 июни соли 2003 ба Конститутсия (Сарқонуни)-и Ҷумҳурии Тоҷикистон (соли 1994) тағйиру иловаҳо ворид карда шудаанд. 22 майи соли 2016 дар Тоҷикистон раъйпурсии умумихалқӣ оид ба ворид кардани тағйиру иловаҳо ба Конститутсия (Сарқонуни)-и Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардид, ки дар натиҷаи он калимаи Сарқонун аз байн гирифта шуда, минбаъд Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон боқӣ монда шуд. Дар баробари ин, тағйироти муҳиме, ки дар Конститутсия ворид карда шуданд, дар соҳаҳои гуногуни ҳаёт таъсири амиқ гузоштанд. Масалан, ислоҳоти судӣ, ки бо мақсади баланд бардоштани мустақилияти судҳо ва беҳтар намудани дастрасӣ ба адолат амалӣ шуданд, яке аз муваффақиятҳои калидӣ мебошанд. Ин ислоҳот на танҳо ба баланд бардоштани сатҳи адолат дар ҷомеа мусоидат карданд, балки боварии шаҳрвандон ба системаи адолатиро низ тақвият медиҳад.

Ҳамчунин, Конститутсияи мо ҳуқуқҳои иҷтимоӣ ва иқтисодии шаҳрвандонро кафолат медиҳад, ки ин барои рушди иқтисодӣ ва иҷтимоии кишвар аҳамияти бузург дорад. Бо ёрии ин ҳуқуқҳо, шаҳрвандони Тоҷикистон метавонанд ба таҳсил, тандурустӣ ва шароитҳои зиндагии беҳтар дастрасӣ дошта бошанд.

Бояд қайд кард, ки Конститутсия на танҳо ҳамчун як санади ҳуқуқӣ, балки ҳамчун як манбаи илҳом ва ваҳдати миллӣ аҳамият дорад. Он моро ба як миллати ягона муттаҳид месозад ва арзишҳои умумимилии мо - сулҳ, адолат, ваҳдат ва пешрафтро мустаҳкам мекунад.

Ҷашни 30-солагии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон фурсати хубест барои баррасӣ ва муҳокимаи дастовардҳои мо, инчунин барои муайян кардани роҳҳои нави рушд. Мо бояд кӯшиш намоем, ки ин арзишҳо ва дастовардҳоро нигоҳ дошта, барои наслҳои оянда мероси пуровоза ва мӯътабар гузорем.

Дар ин муносибат, чорабиниҳои гуногуни фарҳангӣ ва маърифатӣ баргузор мегарданд, ки ҳадафи онҳо беҳтар фаҳмидани аҳамияти Конститутсия ва арзишҳои он мебошад. Мактабҳо ва донишгоҳҳо метавонанд лексияҳо ва семинарҳо баргузор кунанд, ки дар онҳо таърих ва аҳамияти ин санади асосӣ тавзеҳ дода шавад. Ҳамчунин, намоишгоҳҳо ва конфронсҳо дар саросари кишвар метавонанд мардумро дар бораи дастовардҳои 30-солаи Конститутсия ва нақши он дар ҳаёти ҳаррӯзаи шаҳрвандон маълумот диҳанд.

Инчунин, бо ин муносибат метавон дар рӯзномаҳо ва маҷаллаҳо мақолаҳои таҳлилӣ ва таърихӣ оид ба Конститутсия ва таъсири он ба рушди кишвари мо нашр намуд. Радио ва телевизион низ метавонанд барномаҳои махсуси ҷашниро омода созанд, ки тавассути онҳо мардум метавонанд бо Конститутсия ва нақши он дар таъмини ҳуқуқ ва озодиҳои худ шинос шаванд. Ба ин тариқ, ҷашни 30-солагии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон на танҳо фурсатест барои таҷлили дастовардҳои гузашта, балки ҳадисест барои баррасии пешрафтҳои оянда ва истиқболи ҳадафҳои нав, арзишҳо ва принсипҳои ин санади асосӣ бояд ҳамчун роҳнамои моро дар роҳи рушд ва муваффақиятҳои оянда роҳбаладӣ намоянд.

Муаллифон: д.и.ф.-м., узви вобастаи АМИТ #Қоҳирова Г.И., ходими илмӣ #Ҷонмуҳаммади А.И.

Рӯзи 6 ноябри соли 1994, яъне сӣ сол аз ин муқаддам тавассути раъйпурсии умумихалқӣ – Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул гардид, ки ҳамасола дар Тоҷикистон ин сана бошукӯҳ таҷлил мегардад.

Воқеан, Конститутсия хатти тақдир ва санади сарнавиштсозест, ки ҳар миллати соҳибфарҳангу соҳибтамаддуни ҷаҳон онро бо дарки масъулияти амиқ дар назди наслҳои гузашта, ҳозира ва ояндааш бо дасти худ менависад.

Ба баёни дигар, Истиқлоли давлатӣ моро тақдирнависи миллату давлати худ кард ва таҳияву тасвиби бахтномаи миллат, яъне Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар рӯзгори файзбори Истиқлол ба ибтикори Пешвои муаззами миллат бозгӯйи ҳамин ҳақиқат аст.

Конститутсияи Тоҷикистон истиқлоли давлати тоҷиконро ба расмият дароварда, асосҳои сиёсию ҳуқуқӣ ва самтҳои асосии таҳкиму пешрафти ояндаи онро мутобиқи меъёрҳои эътирофшудаи байналмилалӣ муайян сохт.

Дар Конститутсия таъкид шудааст, ки Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, дар он барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодона фароҳам оварда мешавад. Ин ҷавҳари конститутсионӣ дар баробари соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона будани давлат мазмуни иҷтимоӣ доштани онро комилан ифода менамояд.

Яке аз талаботи муҳимми Конститутсия эҳтиром, риоя ва иҷрои ҳатмии меъёрҳои он ва қонунҳои дигар мебошад. Зеро қонунмандӣ ва тартиботи ҳуқуқӣ омили асосӣ ва зарурии суботу оромии ҷомеа ва пешрафту созандагии он ба шумор меравад.

Барои ноил гаштан ба ин мақсад пеш аз ҳама зарур аст, ки эҳтиром, риоя ва иҷрои ҳатмии Конститутсия ва қонунҳо ба ҳукми анъана дароварда шавад.

Конститутсия аслан истилоҳи лотинист, ки “ташкил додан”, “барпо намудан”, “бунёд гузоштан”, “эҷод ва таъсис кардан” маънидод мешавад ва таърихи чандсадсола дорад. Ба ин маънӣ, Конститутсия қонуни асосии давлат мебошад, ки дорои эътибори олии ҳуқуқист ва асосҳои сохтори давлатӣ, ташкили ҳокимияти давлатӣ ва авзои ҳуқуқии шахсро муайян месозад.

Ёдоварӣ мебояд, ки баъзе меъёрҳои Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, аз ҷумла озодии динию дунявии инсон ва шаҳрванд реша дар умқи таърих дорад ва аз ҷӯйи хиради ниёгони бузурги мо об мехӯрад.

Ба ибораи дигар, нахустин санади таърихие, ки дар он баробарии ҳамаи инсонҳо таъкид шудааст, муқаррароти ҳуқуқии бунёдгузори сулолаи подшоҳии Ҳахоманишиён Куруши Кабир аст ва яке аз боғҳои зебои Душанбешаҳри мо дар шафати Театри опера ва балети ба номи устод Айнӣ бо ибтикори Пешвои муаззами миллат ба ифтихори ӯ номгузорӣ шудааст.

Соли 539 то милод бунёдгузори сулолаи подшоҳии Ҳахоманишиён Куруши Кабир (солҳои давлатдорияш 559-530 то милод) шаҳри Бобилро, ки қавми яҳуд дар ин шаҳр дар асорат қарор дошт, ба даст овард ва ин қавмро аз бандагию бардагӣ озод кард. Ӯ ҳамчунин бори нахуст дар таърих баробарии нажодии инсонҳоро эълон намуд.

Ин муқаррарот бо дастури Куруши Кабир барои наслҳои пасин бо хатти мехӣ дар устувонаи сафолие сабт гардид ва дар Бобилистон нигаҳдорӣ мешуд. Хушбахтона, соли 1879 ҳангоми ковишҳои бостоншиносӣ дар Бобилистон ин устувонаи сафолӣ ошкор карда шуд ва аз ҳамон таърих то ба имрўз дар Осорхонаи Британияи Кабир нигаҳдорӣ мешавад.

Бо камоли ифтихору фараҳмандӣ метавон гуфт, ки муқаррароти ҳуқуқии Куруши Кабир аввалин Эъломияи ҳуқуқи башар аст. Ин муқаррарот бо шаш забони расмии Созмони Милали Муттаҳид тарҷума ва муҳтавои аслии он дар чор моддаи аввали Эъломияи умумии ҳуқуқи башар мунъакис шудааст.

Дар «Шоҳнома»-и безаволи Фирдавсӣ низ ҳамин ғоя, яъне баробарии инсонҳо, қатъи назар аз рангу пӯст, дар қиссаи накӯҳиш кардани Зол падараш Соми Наримонро, ки фарзанди худро ба хотири сапедии мӯй, дар кӯҳ пинҳон карда буд, сареҳан таъкид шудааст. Зол ба падараш Соми Наримон мегӯяд:

Зи модар бизодам, бияндохтӣ,

Ба кӯҳ андарам ҷойгаҳ сохтӣ.

На гаҳвора дидам, на пистони шир,

На аз ҳеч хубӣ маро буд вир...

Туро бо ҷаҳонофарин буд ҷанг,

Ки аз чӣ сапеду сиёҳ аст ранг?!

Ҳамин ғояи баробарии ҳуқуқи инсон, қатъи назар аз рангу пӯст, ки аз ҳикмати азалии ниёгони мо маншаъ мегирад, баъдан аз сарзамини пешиниёни мо ба сарзаминҳои Ҳинду Юнон ва ниҳоят ба Рими Қадим густариш пайдо карда, дар Рим ташаккули бештар ёфт ва имрӯз бунмояи Конститутсияи аксари кишварҳои ҷаҳон, аз ҷумла Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро ташкил медиҳад.

Конститутсия воқеан бахтномаи ҳар як миллати озодандеши соҳибхираду соҳибфарҳанг аст. Вай рамзи саодати миллат ва давлати соҳибихтиёри миллӣ, нишонаи пойдорию бақои давлату миллат мебошад. Зеро, дар дунёи пуртазоди муосир фақат миллате соҳиби ному эҳтиром шуда метавонад, ки дар заминаи Конститутсияи худ дорои истиқлоли воқеӣ ва давлати озоду мустақил бошад ва музаффариятҳои онро азизу гиромӣдорад ва чун гавҳари чашм ҳифз намояд.

Ҳасани СУЛТОН, узви вобастаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

(Дар ҳошияи сафари расмии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Давлати Кувайт)

Ёдовар шудан ба маврид аст, ки яке aз сaмтҳoи aфзaлиятнoки сиёсaти хoриҷии Ҷумҳурии Тoҷикистoн дaр дaврoни истиқлoлияти дaвлaтӣ бaрқaрoр вa инкишoф дoдaни рoбитaҳoи бисёрҷoнибaи сиёсӣ, иқтисoдӣ-мoлиявӣ, илмӣ – фaрҳaнгӣ, гумaнитaрӣ бo кишвaрҳoи минтaқa вa ҷaҳoн, aз ҷумлa дaвлaтҳoи Шарқи Наздик мебoшaд. Вaзъи мaзкур бa oн aсoс ёфтaaст, ки ин кишвaрҳo имкoниятҳoи бузург бaрoи рушди ҳaмкoриҳo бo Ҷумҳурии Тoҷикистoнрo дaр aксaри сoҳaҳo дoрaнд.

Нaмунaи барҷастаи ҳaмкoриҳoи пурмaҳсул, ки aз дaврoни пеш тo имрӯз идoмa дoрaд, рaвoбити дӯстии мустaҳкaми Тoҷикистoну Кувaйт мебoшaд, ки дaр зaминaи муштaрaкoти фaрҳaнгӣ вa тaърихӣ aсoс ёфтa, имрӯзҳo шaрики бoэътимoди Ҷумҳурии Тoҷикистoн мaҳсуб меёбaд. Мунoсибaтҳoи диплoмaтӣ миёни Ҷумҳурии Тoҷикистoн вa Дaвлaти Кувaйт 31 мaрти 1995 бaрқaрoр шудaнд. 23 июни сoли 2013 Сaфoрaти Ҷумҳурии Тoҷикистoн дaр ин кишвaр рaсмaн бa фaъoлият шуруъ нaмуд.

Бoяд зикр нaмуд, ки Пешвoи Миллaт дaр мaҷмуъ чoр мaрoтибa (17-19 aпрели 1995, 23-25 июни 2013 вa15-17 мaйи 2016) aз Дaвлaти Кувaйт бoздиди рaсмӣ бa aмaл oвaрдaнд. Бoздиди чoрум сaнaи 3- уми нoябр сoли рaвoн сурaт гирифт, ки дaр oн Президенти Ҷумҳурии Тoҷикистoн, Пешвoи миллaт муҳтaрaм Эмoмaлӣ Рaҳмoн бaрoи aнҷoм дoдaни бoздиди рaсмӣ вa иштирoк дaр Кoнфрoнси бaйнaлмилaлии сaтҳи бaлaнд “Тaқвияти ҳaмкoрии бaйнaлмилaлӣ дaр сaмти мубoризa бo террoризм вa эҷoди мехaнизмҳoи сaмaрaнoки сaрҳaдӣ – Мaрҳилaи Кувaйтии Рaвaнди Душaнбе” бa Дaвлaти Кувaйт сaфaр кaрдaнд.

Дaр ин сaфaр Президенти Ҷумҳурии Тoҷикистoн муҳтaрaм Эмoмaлӣ Рaҳмoнрo вaзири кoрҳoи хoриҷӣ, ёрдaмчии Президенти Ҷумҳурии Тoҷикистoн oид бa мaсъaлaҳoи рoбитaҳoи хoриҷӣ, Прoкурoри генерaлӣ, вaзирoни рушди иқтисoд вa сaвдo, мoлия, сaнoaт вa технoлoгияҳoи нaв, меҳнaт, муҳoҷирaт вa шуғли aҳoлӣ, рaиси Кумитaи рушди сaйёҳӣ вa дигaр шaхсoни рaсмӣ ҳaмрoҳӣ нaмудaнд.

Пешвoи миллaт муҳтaрaм Эмoмaлӣ Рaҳмoн бo Вaлиaҳди Дaвлaти Кувaйт Шaйх Сaбoҳ Aл-Хoлид Aл-Ҳaмaд Aл-Мубoрaк Aс-Сaбoҳ мулoқoт нaмудaнд вa зимни мулoқoт изҳoр нaмудaнд: “Мo бa рушди бештaри рoбитaҳoи густурдa бo кишвaри дӯсту бaрoдaр – Кувaйт тaвaҷҷуҳи пaйвaстa зoҳир менaмoем”.

Ҳaмчунин тaъкид гaрдид, ки Тoҷикистoну Кувaйт дaр тaтбиқи лoиҳaҳoи муштaрaки сaрмoягузoрӣ бaрoи ҳaрду ҷoниб судбaхш имкoниятҳoи зиёди ҳaмкoрӣ дoрaнд.

Мутобиқи иттилoи мaнбaъ пaс aз aнҷoми мулoқoту музoкирoти сaтҳи oлӣ дaр ҳузури Президенти Ҷумҳурии Тoҷикистoн муҳтaрaм Эмoмaлӣ Рaҳмoн вa Вaлиaҳди Дaвлaти Кувaйт Шaйх Сaбoҳ Aл-Хoлид Aл-Ҳaмaд Aл-Мубoрaк Aс-Сaбoҳ мaрoсими имзoи сaнaдҳoи нaви ҳaмкoрӣ бaргузoр шуд.

Ҷиҳати тaҳкиму тaвсеaи мунoсибaтҳoи ҳaмкoрӣ дaр мaҷмуъ 9 сaнaди нaви ҳaмкoрӣ бa имзo рaсид, ки инҳо ёддoшти тaфoҳум миёни Ҳукумaти Ҷумҳурии Тoҷикистoн вa Ҳукумaти Дaвлaти Кувaйт oид бa тaнзими қуввaи кoрӣ дaр бaхши хусусӣ мебошад, ки ин ба манфиати ду ҷониб мебошад. Инчунин ёддoшти тaфoҳуми ҳaмкoрӣ миёни Вaзoрaти кoрҳoи хoриҷии Ҷумҳурии Тoҷикистoн вa Aкaдемияи диплoмaтии Вaзoрaти кoрҳoи хoриҷи Дaвлaти Кувaйт, ёддoшти тaфoҳум миёни Ҳукумaти Ҷумҳурии Тoҷикистoн вa Ҳукумaти Дaвлaти Кувaйт oид бa ҳaмкoрии тиҷoрaтӣ, ки ин ёддошт низ саривақтӣ мебошад. Ёддoшти тaфoҳум миёни Ҳукумaти Ҷумҳурии Тoҷикистoн вa Ҳукумaти Дaвлaти Кувaйт oид бa ҳaмкoрӣ дaр сoҳaи сaнoaт ва прoтoкoл дaр бoрaи вoрид нaмудaни тaғйиру илoвaҳo бa “Сoзишнoмa миёни Ҳукумaти Ҷумҳурии Тoҷикистoн вa Дaвлaти Кувaйт oид бa кaнoрaгирӣ aз aндoзбaндии дукaрaтa вa пешгирии сaркaшӣ aз супoридaни aндoзҳo aз дaрoмaд вa сaрмoя”, инчунин сoзишнoмa oид бa ҳaмкoрӣ миёни Aгентии миллии иттилooти Тoҷикистoн “Хoвaр” вa Aгентии иттилooтии Дaвлaти Кувaйт “Kuna” ва ёддoшти тaфoҳум миёни Ҳукумaти Ҷумҳурии Тoҷикистoн вa Ҳукумaти Дaвлaти Кувaйт дaр сoҳaи тaрбияи ҷисмoнӣ вa вaрзиш, ёддoшти тaфoҳум миёни Ҳукумaти Ҷумҳурии Тoҷикистoн вa Ҳукумaти Дaвлaти Кувaйт oид бa ҳaмкoрӣ дaр сoҳaи стaндaртизaтсия мебошанд. Инчунин бaрнoмaи иҷрoияи Сoзишнoмa миёни Ҳукумaти Ҷумҳурии Тoҷикистoн вa Ҳукумaти Дaвлaти Кувaйт oид бa ҳaмкoрӣ дaр сoҳaи сaйёҳӣ бaрoи сoлхoи 2024-2026 ба имзо расид, ки ин метавонад барои рушди сайёҳӣ таккони ҷиддие бахшад.

Бояд қайд намуд, ки Дaвлaти Кувaйт яке aз мaмлaкaтҳoи тaрaққикaрдaи ҷаҳони aрaбӣ будa, иқтидoри бузурги сaрмoягузoрӣ дaр лoиҳaҳoи мухтaлифрo дoрo мебoшaд. Бинoбaр ин, Ҷумҳурии Тoҷикистoн дaр сиёсaти хoриҷии хеш мунoсибaтҳoи нек вa судмaндрo бo Кувaйт пеш гирифтa aст. Мaшвaрaтҳoи сиёсие, ки бo дaстури рoҳбaрoни oлии ду дaвлaт бaйни вaзoрaтҳoи кoрҳoи хoриҷӣ тaшкил кaрдa шудaнд, умед aст дaр тaвсеaи пoяҳoи шaртнoмaвӣ вa ҳуқуқии aснoди ҳaмкoрии гунoгунҷaнбa мусoидaт менaмoянд.

Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз сатҳи муносибатҳо ва ҳамкорӣ миёни ду кишвари бародари Тоҷикистону Кувайт, ки дар асоси ҳамдигарфаҳмӣ ва бо дарназардошти манфиатҳои мутақобилан судманд густариш меёбанд, зимни мулоқот бо намояндагони расмии ҷониби Кувайт пайваста изҳори қаноатмандӣ менамоянд. Дар робита ба ҳамкориҳои иқтисодиву тиҷоратӣ байни Тоҷикистону ҷаҳони араб Сарвари давлат ҳини мусоҳиба бо хабарнигори шабакаи “ал-Ҷазира” таъкид дошта буданд, ки мо чандин маротиба дар сафарҳое, ки ба мамолики араб доштем, чӣ сафарҳои расмӣ ва чӣ сафарҳои корӣ, ҷиҳати ҳузури бештар фаъолииқтисодӣ ва сармоягузорӣ аз онҳо пайваста даъват ба амал меорем. Ҳамкориҳои мо – бештар ҳамкориҳои иқтисодӣ ва тиҷоратӣ бо кишварҳои арабӣ, мисли Кувайт, Қатар ва то андозае бо Аморот ҳоло хуб ба роҳ монда шудааст.

Давлати Кувайт аз ҷиҳати истеҳсоли нафту газ яке аз бойтарин кишварҳои арабӣ буда, иқтидори бузурги сармоягузорӣ дар лоиҳаҳои мухталифро доро мебошад. Бинобар ин, Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сиёсати хориҷии хеш муносибатҳои нек ва судмандро бо Кувайт дар пеш гирифта аст. Машваратҳои сиёсие, ки бо дастури роҳбарони олии ду кишвар байни вазоратҳои корҳои хориҷӣ ташкил карда шуд, умед аст, ки дар тавсеаи пояҳои шартномавӣ ва ҳуқуқии бештари асноди ҳамкориҳои гуногунҷанба мусоидат намояд.

Сaфaри нaвбaтии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тoҷикистoн муҳтaрaм Эмoмaлӣ Рaҳмoн бa Дaвлaти Кувaйт умед аст бa ҳaмкoриҳои иқтисодӣ, тиҷoрaтӣ, ҳaмкoрӣ дaр сoҳaи сaнoaт, ҳамкорӣ дар сoҳaи тaрбияи ҷисмoнӣ вa вaрзиш ва ҳaмкoрӣ дaр сoҳaи сaйёҳӣ ва инчунин ҳамкорӣ дар соҳаи мубориза бар зидди терроризм ва экстремизм тaҳкими бештaр мебaхшaд.

ЗИЁЕВ СУБҲИДДИН НАСРИЕВИЧ, - номзади илмҳои филология, мудири шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

ДАВЛАТОВА ФАРИДА, - ходими хурди илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

(Дар ҳошияи сафари расмии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Қувайт)

Дар даврони истиқлоли давлатӣ равобити Ҷумҳурии Тоҷикистон бо кишварҳои ҷаҳон, махсусан ҷаҳони араб рӯ ба афзоиш намуд. Аз ҷумла ҳамкориҳои гуногунсамти Тоҷикистонро дар муносибатҳои дипломатӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ байни ҳам дар ҳолати рушд дида мешавад. Ин ҳамкориҳо бо кушодани якчанд сафоратхонаҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар кишварҳои арабӣ ифтитоҳ гардида, заминаи ҳамкориҳои гуногунсоҳаро ба миён оварданд. Дар ин асно, сафарҳои расмии роҳбарияти Олии кишвар, муҳтарам Ҷаноби Олӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба давлатҳои арабӣ ва натиҷаи музокироти сатҳи олӣ, боиси тақвияти ҳамкориҳои гуногунсамт гардид.

Кувайт як кишвари рӯ ба тараққӣ буда, иқтисоди хеле даромаднок ва аз ҷиҳати захираҳои нафт дар ҷаҳон шашумин кишварикалонтарин аст. Динори Кувайт гаронбаҳотарин пули ҷаҳон маҳсуб мегардад. Дар соли2009 Кувайт дар ҷаҳони араб баландтарин шохиси рушди инсониро дошт. Кувайт яке аз муассисони Шӯрои ҳамкорииКишварҳои Халиҷи Форс, инчунин узви СММ, Лигаи Араб, ОПЕК ва Созмони ҳамкории исломӣ мебошад.

Бояд тазаккур дод, ки муносибатҳои дипломатӣ миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Давлати Кувайт 31 марти 1995 барқарор шуданд. Баъдан 23 июни соли 2013 Сафорати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ин кишвар расман ба фаъолият шуруъ намуд ва ҳамкориҳои судманд барқарор карда шуд. Инчунин дар асоси таҳкими ҳамкориҳои тарафайн ва устувории муносибатҳо Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат - Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомали Раҳмон се маротиба (17-19 апрели 1995, 23-25 июни 2013 ва15-17 майи 2016) аз Давлати Кувайт боздиди расмӣ ба амал оварданд. Инчунин дар асари ҳамкориҳои пурсамар, 17 октябри соли 2012 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷиҳати иштирок дар нишасти сарони кишварҳои аъзои «Муколамаи ҳамкориҳои Осиё» ба Давлати Кувайт сафар намуда буданд.

Барои боз ҳам густариш ва таҳким бахшидани ҳамкориҳои тарафайн, 3-уми ноябри соли равон, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои анҷом додани боздиди расмӣ ва иштирок дар Конфронси байналмилалии сатҳи баланд «Тақвияти ҳамкории байналмилалӣ дар самти мубориза бо терроризм ва эҷоди механизмҳои самараноки сарҳадӣ – Марҳилаи Кувайтии Раванди Душанбе» ба Давлати Кувайт сафар намуданд.

Пас аз анҷоми мулоқоту музокироти сатҳи олӣ дар ҳузури Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Валиаҳди Давлати Кувайт Шайх Сабоҳ ал-Холид ал-Ҳамад ал-Муборак ас-Сабоҳ маросими имзои санадҳои нави ҳамкорӣ баргузор шуд. Ҷиҳати таҳкиму тавсиаи муносибатҳои ҳамкории тарафайн, дар маҷмуъ 9 санади нави ҳамкорӣ ба имзо расид. Аз ҷумла 5 санади он дар ҳузури Сарони давлатҳо ва 4-тои дигар дар ҳошияи сафари расмии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Давлати Кувайт рост меояд. Ёддоштҳои тафоҳуми тарафайн оид ба танзими қувваи корӣ дар бахши хусусӣ, оид ба ҳамкории тиҷоратӣ, оид ба ҳамкорӣ дар соҳаи саноат, оид ба канорагирӣ аз андозбандии дукарата, оид ба ҳамкорӣ миёни Агентии миллии иттилоотӣ, оид ба ҳамкорӣ дар соҳаи стандартизатсия, оид ба ҳамкорӣ дар соҳаи сайёҳӣ барои солҳои 2024-2026 ва миёни Вазорати корҳои хориҷии тарафайн ва миёни Ҳукуматҳо дар соҳаи тарбияи ҷисмонӣ ва варзиш дар маросими баланд имзои санадҳои нави ҳамкорӣ баргузор шуд.

Дар мулоқоти сатҳи олӣ дар шаҳри Кувайт, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо Валиаҳди Давлати Кувайт Шайх Сабоҳ ал-Холид ал-Ҳамад ал-Муборак ас-Сабоҳ мулоқот доир гардид. Дар вохӯрӣ маҷмуаи масоили муносибатҳои дуҷониба ва бисёрҷониба баррасӣ шуд. Аз ҷумла дар ин сафар таъкид гардид, ки “Мо ба рушди бештари робитаҳои густурда бо кишвари дӯсту бародар – Кувайт таваҷҷуҳи пайваста зоҳир менамоем”. — изҳор доштанд Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон. Зеро ду кишвар, Тоҷикистону Кувайт дар татбиқи лоиҳаҳои муштараки сармоягузори барои ҳарду ҷониб судбахш имкониятҳои зиёди ҳамкорӣ доранд. Аз ҷумла, ҷалби сармояи кувайтӣ дар Тоҷикистон барои ба роҳ мондани содироти маҳсулоти кишоварзӣ ва оби нӯшокӣ ба Кувайт ҳам ба манфиати кор дониста шуд. Инчунин баргузории чорабиниҳои фарҳангӣ, конфронсҳои илмиву амалӣ, табодули донишҷӯён ва устодон, барқарор намудани тамосҳо миёни муассисаҳои илмӣ ва таҳсилотии ду кишвар изҳори ҳавасмандӣ карда шуд. Гуфтугӯи судманд ҳамчунин доир ба дигар масоили мавриди таваҷҷуҳи ду ҷониб сурат гирифт.

Дар гузашта, Сироҷидин Аслов - Вазири корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар нишасти мабуотии худ, ки бо бархе аз расонаҳои маҳаллӣ зимни сафари расмияш ба Давлати Кувайт баргузор гашт, иброз дошта буд, ки Кувайт яке аз аввалин кишварҳои арабӣ аст, ки баъд аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ истиқлолияти Тоҷикистонро эътироф намуда, онро ба расмият шинохт. Ин як рӯйдоди муҳими таърихӣ дар робитаҳои дуҷонибаи ду кишвар шинохта шуда буд. Инчунин ҷаноби Аслов таъкид намуда буданд, ки ду кишварро дидгоҳҳо, мавқеъҳои муштарак ва ҳамоҳангсоз дар сатҳи минтақавию байналмилалӣ муттаҳид мекунад. Ҳамзамон илова намуда буд, ки онҳо ба иттифоқи дуҷониба расиданд ва он дар анҷуманҳои минтақавӣ ва байналмилалӣ дидгоҳҳои яклухт ва ҳимояти мутақобила барои пешниҳодҳо ва ташаббусҳои ҳар ду кишвар судмандро кафолат медиҳад. Ҳамзамон сафари мутақобилаи ду кишвари дӯст ба қуллаҳои баланди дурнамои ҳамкориҳо ҷиҳати расидан ба ҳадафҳои дар пешгирифта ҳусни тоза мебахшад.

Бояд қайд намуд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон бо тамоми кишварҳои араб муносибати неку судманд дорад. Мардуми араб роҳбари давлати Тоҷикистонро ҳамчун як шахсияти бузурги сиёсӣ ва ташаббускор таваҷҷуҳу эҳтироми хосса доранд. Тоҷикистонро дар олами араб чун як сарзамини зебову дорои табиати мафтункунанда ва ҳамзамон соҳибтамаддун дар минтақаи Осиёи Марказӣ эътироф кардаанду мешиносанд. Барои барқарор намудани ҳамкориҳои гуногунсамт бо Тоҷикистон майли зиёд доранд. Зеро Тоҷикистонро ҳамчун сарзамини дорои сарчашмаҳои таърихию фарҳангӣ ва сарчашмаи ташаббусҳои оби тоза ва захираҳои бузурги обу пиряхҳо медонанд.

Дар ин замина аксари расонаҳои арабӣ, бахусус кувайтӣ ба масъалаҳои Тоҷикистон таваҷҷуҳ зоҳир намуда, масъалаи дӯстии ду миллатро доимо мавриди таваҷҷуҳи мардумашон мегардонанд. Аз ҷумла миёни Агентии миллии иттилоотии Тоҷикистон “Ховар” расонаи хабарии Агентии Миллии Иттилооти Кувайт ёддошти имзо гардид, ки ҷиҳати дар амал татбиқ гардидани ин ёддошти тафоҳум хабарҳо дар АМИТ “Ховар” ва АМИК “Kuna” интишор хоҳанд гашт ва аз вазъи ду ҷониб бохабар хоҳанд шуд.

Ҷои тазаккур аст, ки Тоҷикистон ва Кувайт ҳамкориҳои созандаро ба роҳ монда, бо дастгирии роҳбарияти ду мамлакат, табодули Рӯзҳои фарҳангии Тоҷикистон дар Кувайт ва Рӯзҳои фарҳангии Кувайт дар Тоҷикистон амалӣ мегарданд, ки ҳамкориҳо дар бахши фарҳанг ду ҷонибро аз расму оин ва таъриху тамаддуни ҳамдигар ошно менамояд.

Инчунин, сафари расмии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Давлати Кувайт қадаме барои таҳкими ҳамкорӣ ва амали намудани ҳадафҳои сулҳофаринӣ ва иштирок дар Конфронси байналмилалии сатҳи баланд марҳилаи наверо дар самти мубориза бо терроризм ва эҷоди механизмҳои самараноки сарҳадӣ тақвият бахшида, ҳамкориҳои байналмилалиро густариш мебахшад. Ин вохӯрӣ саҳифаи дигареро дар самти сулҳи пойдор ва шукуфонии кишварҳо ба таҳкими амиқ ва ба эҳёи робитаҳои дуҷониба такони ҷиддӣ хоҳад бахшид.

ОДИНАЕВ АБДУҲАЛИМ, - ходими пешбари илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

ШАҲЛОХОН МУРОДАЛӢ, - ходими хурди илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Ҳар як давлати мутамаддин дар шароити ҳозира, бояд дорои конститутсия бошад. Имрӯз конститутсия қонуни асосии қариб ҳар давлати муосири мутамаддин мебошад. Моҳияти дигаргуниҳое, ки дар ҳаёти сохтори иҷтимоӣ-иқтисодӣ ва ҳаёти ҷамъиятию сиёсии кишвар мегузаранд, дар ташаккули қонунгузории конститутсионӣ дарҷ мегарданд. Чунки дар конститутсия принсипҳои асосии давлатдорӣ, усулҳо ва шаклҳои фаъолият инъикос ёфтааст. Конститутсия қоидаҳо, меъёр ва принсипҳои хосаи ташаккул ва инкишофро соҳиб аст.

Албатта, конститутсия ҳуҷҷати расмии дорои аҳамияти барҷастаи давлатӣ ва ҷамъиятӣ буда, дар он масъалаҳои асосии ҳокимияти давлатӣ, асосҳои сохтори иқтисодию иҷтимоии ҷомеа, вазъи ҳуқуқии инсон ва шаҳрванд, сохтори давлатӣ ва масъалаҳои дигари ҳаётан муҳими ҷомеа таҷассуми ҳукуқӣ меёбанд.

Бояд гуфт, ки конститутсия танзимгари бевоситаи муносибатҳои ҷамъиятӣ буда, сарчашмаи асосии қабули санадҳои дигари меъёрию ҳуқуқӣ мегардад. Баланд бардоштани эътибори конститутсия дар он зоҳир мегардад, ки он ба сифати санади асосии таҳкимгар ва такмилдиҳандаи ҳаёти ҷомеа баромад менамояд. Он ба ғояи олии сиёсӣ асос ёфтааст. Конститутсия ҳамчун муқаддасот эътирофи умум пайдо менамояд.

Тавре маълум аст, конститутсия ҳуҷҷати расмии дорои аҳамияти барҷастаи давлатӣ ва ҷамъиятӣ буда, дар он масъалаҳои асосии инкишофи ҷомеа, асосҳои сохтори сиёсӣ, иқтисодию иҷтимоӣ ва фарҳангии он, вазъи воқеии инсон инъикос меёбанд. Қонуни асосӣ бештар принсипҳо, арзишҳои олї ва меъёрҳои муносибатҳои байниҳамдигарии инсон ва ҷомеаро муайян менамояд. Конститутсия асосҳо ва захираҳои рушди сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии инкишофи ҷомеаро ҳамчун қисматҳои муҳимтарин ва асосии системаи ҷамъиятӣ муайян бояд намояд.

Қайд кардан ба маврид аст, ки конститутсияи амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон 6-уми ноябри соли 1994 аз тариқи раъйпурсӣ қабул гардид ва эътибор пайдо намуд. Воқеан ҳам конститутсия ҳамчун ҳуҷҷати юридикӣ дар ҷомеаи мутамаддини муосир барои муайян кардани муносибати байни шаҳрванд ва давлат, инчунин танзимкунандаи сохтори қудратии давлатдорӣ - асоси сохти конститутсионӣ мебошад. Аз ин рў, боби аввали конститутсияи Тоҷикистон «Асосҳои сохтори конститутсионӣ» ном гирифта, моҳияти давлати Тоҷикистон ҳамчун давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ, ягона ва иҷтимоӣ тавсиф мегардад. Забони тоҷикӣ ба ҳайси забони давлатӣ пазируфта мешавад. Мақоми забони русӣ ва забонҳои маҳаллӣ муқаррар карда мешаванд. Рамзҳои давлатӣ ва мақоми пойтахт мушаххас гардонида шудаанд. Арзиши олӣ пайдо намудани худи инсон, ҳуқуқу озодиҳои вай ва дахлнопазир будани ҳаёт, қадр, номус ва дигар ҳуқуқҳои фитрии инсон ҷойгоҳи хосаро пайдо намудаанд. Халқ манбаи ягона ва ҳар гуна ҳокимият (моддаи 6) эътироф гардида, масъалаҳои бевоситаи марбути он мавриди таваҷҷуҳи махсус қарор гирифтаанд.

Дар конститутсия дахлнопазирии сарҳадот ва тақсимнашаванда будани ҳудуди кишвар (моддаи 7) таъкид гардида, дар заминаи плюрализми сиёсӣ амал намудан, фаъолият намудани тамоми ниҳодҳои давлатӣ ва ҷамъиятї муқаррар гардидаанд.

Муносибати Тоҷикистон бо акторҳои дигари сиёсати ҷаҳонї муқаррар карда шудаанд. Санадҳои эътирофшудаи ҳуќуќи байналмилалї ҳамчун ҷузъи таркибии низоми ҳукуқии кишвар пазируфта мешаванд ва аввалияти онҳо эътибори хосаро касб намудаанд. Сиёсати сулҳҷӯёнаи давлати Тоҷикистон дар маркази диққат қарор дода шудааст. Ҳамкории самарабахш бо давлатҳои дигар яке аз ҳадафҳои асосии мамлакатро ташкил медиҳанд.

Ҳамин тариқ, конститутсия дар ҳаёти сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодиву фарҳангии ҳар як кишвар аҳамияти муҳим дорад. Ҳар як шахс дар Ҷумҳурии Тоҷикистон новобаста аз миллат, ҷинс, эътиқод дар асоси Конститутсия ҳимоя мегардад ва ҳаёти босаодати вай таъмин мегардад.

Шаҳрвандонро зарур аст, ки ҳуқуқ ва озодиҳои ҳамдигарро эътироф намоянд, барои пойдорӣ ва таҳкими давлатдории миллӣ ва бунёди ҷомеаи адолатпарвар саҳмгузор бошанд. Воқеан ҳам конститутсия санади меъёрии ҳуқуқиест, ки қувваи олии ҳуқуқӣ дошта, шоҳроҳи муайянкунандаи самтҳои асосии фаъолияти ҳар давлат ва ҷомеаи пешрафта мебошад. Тамоми санадҳои дигари ҳуқуқӣ бевосита аз конститутсия сарчашма гирифта, бояд ба он мутобиқат намоянд.

Зулайхо Қодирова – ходими илмии шуъбаи масъалаҳои фалсафии дини Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Масъалаҳои вобаста ба муайян намудани сиёсати иҷтимоии давлат назар ба асрҳои пеш дар замони муосир диққати аксарияти пажуҳишгарон ва сарварони давлатҳои хурду калонро бештар ҷалб намудааст.

Дар моддаи 1 вобаста ба сиёсати иҷтимоии кишвар омадааст:” Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад”. Дар марҳилаи муосири инкишофи иттиҳодияи ҷаҳонӣ фаҳмиши мубраме пешниҳод мешавад, ки қисми асосии дилхоҳ давлатро сиёсати иҷтимоӣ ташкил медиҳад, ки дар идоракунии давлат мақоми махсусро ташкил медиҳад. Давлат дар марҳилаҳои инкишофи худ метавонад ба он ё дигар самти дигари сиёсати иҷтимои афзалиятнокиро раво бинад.

Мустаҳкамии системаи иҷтимоии тамоми ҷомеа ба сифати омили қобилияти рақобатпазирии сиёсати иҷтимоӣ, дар қонеъгардонии талаботи мушаххаси ҳаёти инсон баромад менамояд. Дар ин ҳолат мақомоти идоракунӣ нақши асосиро дар амалисозии сиёсати иҷтимоӣ мебозанд. Вазифаи асосӣ ва пойсутуни онро қонеъсозӣ, инчунн ба эътиборгирифтани талаботи иҷтимоӣ-иқтисодии ҳамаи ҷомеа, давлати мушаххас, марзи мушаххас, фарди мушаххас ташкил медиҳад.

Дар адабиётҳои илмӣ сиёсати иҷтимоӣ ҳамчун мавзуи таҳқиқоти ҳамаҷониба пажуҳиши худро ёфтааст, аз ҷумла, табиати он, таркиб, шаклҳои гуногун ва механизмҳои ҳамкориҳои он ва ғ.

Сиёсати иҷтимоӣ дар қатори дигар навъҳои вазифаҳои сиёсат ба монанди сиёсати иқтисодӣ, дохилӣ, сиёсати байнидавлатӣ, синфҳо, миллатҳо, экология, иҷтимоӣ, илмӣ-техникӣ, маъмурӣ, идеологӣ яке аз ҷойҳои муҳимро ишғол менамояд.

Сиёсати иҷтимоӣ фаъолияти давлат ва дигар институтҳои ҷамъиятӣ мебошад, ки бо инкишофи тараққиёти соҳаи иҷтимоӣ, беҳтаршавии сифат, шароит ва шакли ҳаёти одамон, таъмини баъзе аз қисматҳои талаботи ҳаёти онҳо ёрию дастгирии зарурии шаҳрвандон, муҳофизати онҳо равона шудааст. Фаъолияти давлат оид ба қонеъгардонии талаботи иҷтимоии одамон ҳамчун сиёсати иҷтимоӣ муайян мегардад.

Натиҷаи ниҳоии сиёсати иҷтимоии давлат бо шарофати на танҳо фаъолияти институтҳои давлатӣ ва худи давлат, балки субъектҳои дигар, ки сиёсати иҷтимоии худро дар ин ё дигар сатҳе, ки дар мувофиқа бо давлат мебаранд, амалӣ мегардад. Бо вуҷуди ин, нақши калидии сиёсати иҷтимоӣ танҳо ба давлат нисбат дорад, чунки субъектҳои дигари хусусӣ дар чаҳорчӯбаи вазифаҳои муайян намудаи давлат амал мекунанд.

Мақсадҳои иҷтимоӣ дар давлати демократӣ аз манфиатҳои институтҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ маншаъ гирифта ташаккул меёбанд. Давлат дар ҷомеаи муосир субъекти ҷомеаи муосир мебошад ва таъмини қонеъгардонии талаботҳои моддӣ ва маънавии аъзоёни он, ба танзими раванди тафриқаи табақаҳои ҷомеа равона карда шудааст. Давлат сиёсати иҷтимоиро дар шакли фаъолияти мақсаднок аз рӯи ноилшавии мақсадҳои иҷтимоӣ танҳо бо ба вуҷуд омадани вазифаи иҷтимоӣ ҳангоми муайян шудани вазифаи иҷтимоӣ, яъне пайдоиши масъулият ва уҳдадориҳо дар назди давлат оид ба қонеъгардонии талаботҳои иҷтимоии шаҳрвандон амалӣ месозад. Асоси таркибии сиёсати иҷтимоии давлатро инкишофи сохтори вазифаҳои иҷтимоӣ ташкил медиҳад.

Дар ҳолати таҳаввулоти давлат аз шакли одӣ ба мураккаб, яъне бевосита гузариши сиёсати иҷтимоӣ ва элементҳои сиёсати иҷтимоии гузариши сиёсати иҷтимоӣ тағйирот ба вуҷуд меояд. Ба сифати элементҳои сиёсати иҷтимоӣ субъект, объект, муносибатҳои субъекту объект, мақсад ва механизмҳои он дониста мешавад.

Бо ёрии институтҳои иҷтимоӣ амаликунии вазифаҳои иҷтимоии давлат рух медиҳад, ки дар навбати худ дар сатҳи гуногуни ташкилиамалӣ мешаванд. Мақомотҳои давлатӣ ва муассисаҳо ба субъектҳои сиёсати иҷтимоии давлат тааллуқ доранд. Онҳо майдони ҳуқуқӣ ва иҷтимоии иттилоотиро ташкил намуда, бо ёрии онҳо хизматрасониҳои модӣ ва иҷтимоиро, ки шахсиятҳо эҳтиёҷ доранд, пешнҳод менамоянд. Нақши давлат дар чунин ҳолат аз таъмини натиҷаҳои комёбиҳои муносиби дахлдор аз ҳисоби имкониятҳои гуногуни механзмҳо иборат аст. Дар ин ҳолат давлат баъзе ташкилотҳои ғайридавлатиро истифода мебарад, аз ҷумла, иттифоқи касаба, ҳизбҳои сиёсӣ, институтҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ, фондҳо, ширкатҳои сиёсӣ, муассисаҳои гуманитарӣ, ассосиатсияҳоро барои ҳалли вазифаҳои иҷтимоӣ даъват менамояд. Сиёсати иҷтимоии давлат ин фаъолияти иҷтимоии давлатиест, ки кӯшиши мақсадҳои муайянро дорад ва дар навбати худ аз ҳолати мушаххаси таърихӣ, захираҳои мустаҳками молиявӣ, кӯшишҳои таблиғотӣ ба натиҷаҳои муайяни иҷтимоӣ ба ҳисоб гирифта мешаванд.

Сиёсати иҷтимоӣ ҳамчун қисми таркибии сиёсати дохилӣ дар қонунгузорӣ таҷассум ёфтааст, аз ҷумла, дар барномаҳои махсус, ҳуҷҷатҳои меъёрӣ ва танзими муносибатҳо дар ҷомеа ба воситаи ҳамкориҳои гурӯҳҳои гуногуни иҷтимоӣ ва манфиатҳои онҳо дида мешавад. Ба ҳамагон маълум аст, ки давлат, ҷомеа ва инсон дар фазои ягонаи иҷтимоӣ фаъолият менамоянд. Ин маънои онро дорад, ки дар сатҳи шаҳрвандӣ инсон бо табиат, одамони дигар, ҷомеа ва давлат таъсири мутақобила дорад. Қисми асосии манфиатҳои инсонро соҳаи иҷтимоӣ-меҳнатӣ дарбар мегирад, ки соҳаи асосии онро маориф, тандурустӣ, маданият, бозори меҳнат, суғуртаи иҷтимоӣ, таъмини нафақа ва ғ. ташкил медиҳад.

Чӣ тавре дар боло қайд кардем, сиёсати иҷтимоӣ, сиёсати яке аз рукнҳои муҳимми ҳаёти ҷамъиятӣ буда, он бо дигар соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣ ба монанди ҳаёти иқтисодӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ зич алоқаманд мебошад. Агар дар ҷомеа ҳаёти иқтисодӣ, сиёсӣ ва фарҳангӣ баланд бошад, дараҷаи ҳаёти иҷтимоӣ низ пеш рафта, баланд мегардад. Бинобар ин, ҳар як давлат сиёсати иҷтимоиеро бояд пеш гирад, ки ҳаёти иҷтимоии шаҳрвандонаш серу пур ва ором бошад. Инро ба назар гирифта, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чунин қайд мекунанд: «Давлат ва ҷомеа ҳамон вақт устувор ва пойдор мегардад, ки фаъолияти тамоми шохаву рукнҳои он ба мақсади беҳбудии зиндагӣ ва осӣдагиву оромии мардум сафабар шуда бошад. Аз ин рӯ, мо соҳаи иҷтимоиётро ҳамеша яке аз афзалиятҳои сиёсати дохилии давлат мешуморем ва дар ин самт мунтазам тадбирҳои зарурӣ меандешем».

Бояд қайд намоем, ки вазъи иқтисодии ҷумҳурӣ баъди 33 соли соҳибистиқлолӣ ҳоло рӯ ба беҳбудии зиёдеро овардааст, аммо иқтисодиёти мамлакат то дараҷае имконияти ба пуррагӣ ҳал кардани масъалаҳои вобаста ба қашшоқӣ, ҳифзи иҷтимоии мардуми камбизоатро фароҳам наовардааст. Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои пешгирӣ кардани ин падидаи номатлуб саъйу кӯшиш карда истодааст. Масалан, моҳи августи соли 2012 сафи нафақахӯрони ҷумҳурӣ 571 ҳазор нафар зиёдтар буд ва Ҳукумати Тоҷикистон барои дастгирии гурӯҳҳои ниёзманди аҳолӣ чораҳои заруриро андешид. Самараи ҳамин кӯшишҳо буд, ки сатҳи камбизоатй аз 65 % и солҳои пешин ба 45% фароварда шуд. Барои бунёди давлати иҷтимоӣ, ки ин мақсад дар Сарқонуни кишвар муқаррар гаштааст, бояд ҳамаи сохторҳои давлатӣ кӯшиш намоянд. «Дар сиёсати иҷтимоии давлат, - зикр менамоянд Сарвари кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, - кафолати ҳадди ақали кумакҳои иҷтимоӣ, нафақа ва дигар пардохтҳои иҷтимоӣ ба пиронсолон ва маъюбон мавқеи асосӣ дорад.

Пешбурди сиёсати давлат дар соҳаи иҷтимоӣ пеш аз ҳама ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ, таъмини иҷрои чорабиниҳо дар бораи беҳдошти саломатии мардум, аз ҷумла, занону кӯдакон, рушди маориф, фарҳанг ва тарбияи кадрҳо на танҳо аз вазифаҳои асосии Ҳукумати кишвар мебошанд, балки ҳукуматҳои маҳаллӣ низ вазифадоранд дар доираи салоҳият ва имкониятҳои худ барои амалӣ шудани ин сиёсат кӯшишҳои ҷиддӣ намоянд».

Шахс дар доираи муқаррарнамудаи қонун дар муассисаҳои таълимии давлатӣ метавонад ба таври ройгон таълими миёнаи умумӣ, ибтидоии касбӣ, миёнаи касбӣ ва олии касбӣ гирад. Шаклҳои дигари таълимро қонун муайян мекунад”

Чӣ тавре қайд кардем, сиёсати иҷтимоӣ, яке аз рукнҳои муҳими ҳаёти ҷамъиятӣ буда, он дар бо дигар соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣ ба монанди ҳаёти иқтисодӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ зич алоқаманд мебошад. Агар дар ҷомеа ҳаёти иқтисодӣ, сиёсӣ ва фарҳангӣ баланд бошад, дараҷаи ҳаёти иҷтимоӣ низ пеш рафта, баланд мегардад. Бинобар ин, ҳар як давлат сиёсати иҷтимоиеро бояд пеш гирад, ки ҳаёти иҷтимоии шаҳрвандонаш серу пур ва ором бошад. Дар моддаи 38 ва 39 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст: “Ҳар шахс ҳуқуқи ҳифзи саломатӣ дорад. Шахс дар доираи муқаррарнамудаи қонун аз ёрии тиббии ройгон дар муассисаҳои нигаҳдории тандурустии давлатӣ истифода менамояд. Давлат барои солимгардонии муҳити зист, инкишофи оммавии варзиш, тарбияи ҷисмонӣ ва сайёҳӣ тадбирҳо меандешад. Шаклҳои дигари ёрии тиббиро қонун муайян мекунад” (моддаи 38 саҳ. 20).

Тағйироти асосҳои иқтисодии ҳаёти ҷамъиятӣ ба самту сурати амалисозии мақаду вазифаҳои сиёсати иҷтимоии давлат таъсири бағоят бузург мерасонанд. Сиёсати иҷтимоӣ ва иқтисодии давлат моҳиятан пайвасти якдигар буда, ҷараёни ҳама гуна сиёсати иҷтимоӣ ба стратегияи рушди ҳаёти иқтисодии кишвар ва дастрас ё дастнорас будани захираҳои он ба аҳолӣ бунёд меёбад.

Дар баробари ин, ҷиҳати идома додани ғамхории давлат ва Ҳукумати мамлакат ба мардуми кишвар, боз ҳам баланд бардоштани сатҳи некӣаҳволии сокинон ва тақвият бахшидани ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон супориш доданд:

- аз 1-уми июли соли 2024 нафақаҳои суғуртавӣ, меҳнатӣ ва иҷтимоӣ, инчунин, иловапулӣ ба онҳо дар ҳаҷми 30 фоиз аз андозаи муқарраршудаашон индексатсия, яъне зиёд карда шаванд.

- аз 1-уми июли соли 2024 маош вазифавии кормандони мақомоти ҳокимият ва идоракуни давлатӣ, муассисаҳои маориф, илм, фарҳанг, варзиш, тандурустӣ, муассисаҳои соҳаи ҳифзи иҷтимоӣ, дигар ташкилотҳои соҳаи ҳифзи иҷтимоӣ ва буҷетӣ, инчунин, стипендияҳо 40 фоиз зиёд карда шаванд;

- - инчунин, аз 1-уми январи соли 2024 музди меҳнати амалкунандаи хизматчиёни ҳарбӣ, кормандони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва дигар кормандони ин мақомот 40 фоиз зиёд карда шаванд;

- Ҳамзамон бо ин, аз 1-уми июли соли 2024 ҳадди ақалли музди меҳнат барои тамоми соҳаҳои иқтисодиву иҷтимоии кишвар ба андозаи 800 сомонӣ дар як моҳ муқаррар карда шавад.”. (Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии Ҷумҳури”. Душанбе, 28 декабри соли 2023, саҳ. 49).

Рушди иқтисодии мамлакат ва таъмини сатҳи сазовори зиндагии мардум маҳз ба татбиқи самараноку саривақтии афзалиятҳои миллии кишвар, таъмини раванди рушди устувори мамлакат тибқи Стратегияи миллии рушд, стратегияҳои миёнамуҳлат ва барномаҳои соҳавию маҳаллӣ вобастагии мустақим дорад. «Аз ин рӯ, - қайд шудааст дар Паёми имсолаи Президенти кишвар ба Маҷлиси Олии ҷумҳурӣ, ба Ҳукумати мамлакат ва сохтору мақомоти дахлдори давлатӣ зарур аст, ки барои амалӣ намудани Стратегияи миёнамуҳлати ҷорӣ тадбирҳои мушаххас андешанд».

Амалӣ гардонидани стратегияҳои миллии рушд ва паст кардани сатҳи камбизоатӣ бояд бо дарназардошти талаботи зайл таъмин карда шавад:

Якум, мақсадҳо, афзалиятҳо ва самтҳои асосии ин санадҳо барои дигар барномаҳои мӯҳлатноки давлатӣ, минтақавӣ ва соҳавӣ, инчунин барои барномаҳои кӯмаки беруна ба кишвар заминаи асосӣ ба ҳисоб мераванд.

Дуюм, стратегияҳои мазкур бо роҳи таъмини рушди босуръати иқтисодиёт, ки ба истифодаи самарабахши захираву имкониятҳои мавҷуда, ҳамчунин сармояи беруна асос ёфтааст, татбиқ карда мешаванд.

Сеюм, ҳамоҳангсозии фаъолияти ҳамаи шарикони рушд дар асоси принсипи баробарҳуқуқии бахши давлатӣ ва хусусӣ сурат мегирад.

Чорум, бо мақсади ташаккули низоми рушди миллӣ салоҳият, вазифа ва нақши мақомоти марказӣ ва маҳаллии идоракунии давлатӣ такмил дода мешавад, ҳамоҳангсозии фаъолияти мақомоти иҷроияи маҳаллии ҳокимияти давлатӣ ва ҷалби институтҳои ҷомеаи шаҳрваидӣ ба ҷараёни муҳокимаи қарорҳои қабулшаванда ва татбиқи онҳо таъмин мегардад.

Сиёсати демографӣ ҷузъи муҳими сиёсати иҷтимоии давлат аст. Онро, асосан илми демография меомӯзад. Демография илмест, ки қонуниятҳои афзоиш, муҳоҷирати аҳолӣ, таносуби синну солӣ ва ҷинсиятро меомӯзад. Ин раванд бо сиёсат робитаи ногусастанӣ дорад. Проблемаҳои демографӣ дар маркази таваҷҷуҳи ҳар як давлати ҷаҳон қарор дорад.

Бесабаб нест, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар асари худ «Танзими оила - кафолати рушди устувори ҷомеа» зикр менамоянд, ки проблемаи демографӣ бо муаммоҳои глобалии ҷаҳон дар як қатор меистад. Масъалаи демографии Ҷумҳурии Тоҷикистон низ аз ҷумлаи он аст. Афзоиши босуръати аҳолӣ (14 фоиз) ва камшавии истеҳсоли маҳсулоти дохилӣ (64 фоиз), маҳдудияти захираҳои табиию геополитикии кишвар боиси таваҷҷуҳи бештар мегардад.

Бояд қайд намоем, ки дар замони соҳибистиқлолӣ шумораи аҳолии мамлакат 2 баробар зиёд шуда, 5,3 мллион нафар дар соли 1991 ба 10,2 миллион нафар дар соли 2023 расидааст. (Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии Ҷумҳури”. Душанбе, 28 декабри соли 2023, саҳ. 47).

Самаранокии амалисозии сиёсати демографии кишвар, пеш аз ҳама, ба сатҳи фарҳанги демографии аҳолӣ, махсусан, ҷавонон вобаста аст. Самти сиёсати демографии Тоҷикистони муосир ба он нигаронида шудааст, ки «тадриҷан паст кардани дараҷаи таваллудшавӣ ва баробари он баланд бардоштани сатҳи некӯаҳволӣ, дарозумрии мардум» таъмин карда шавад. Барои суботи вазъияти демографии ҷумҳурӣ чунин чораҳо заруранд: дарки фарҳанги демографӣ аз тарафи аҳолӣ;

• маълумоти аҳолиро оиди вазъи демографии кишвар бештар кардан;

• механизмҳои ғайримаҷбурии танзиму банақшагирии оиларо таҳия намудан;

• таҳияи механизмҳои танзими муҳоҷирати аҳолӣ;

• ғамхории пайваста оид ба баланд бардоштани сатҳи зисти аҳолӣ.

Барои ин роҳҳои тарғиботиву ташвиқотиро дар байни омма бештар бо роҳ мондан зарур аст. Аммо дар давлати демократӣ ҳеҷ гоҳ бо роҳи қонун ё қарори ҳукумат зиёдшавии аҳолиро манъ кардан мумкин нест, чунки ин хилофи озодиву ҳуқуқи инсон мебошад.

Ҳакимов Р.М. н.и.с., дотсент Ходими

калони илмии Шуъбаи сиёсатшиносии ИФСҲ АМИТ

Дар моддаи 1-уми Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон гуфта шудааст: «Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона мебошад. Тоҷикистон давлати иҷтимоӣ буда, барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад. Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Тоҷикистон ҳаммаъноянд.»

6 ноябр барои тамоми мардуми тоҷик яке аз санаҳои тақдирсози миллат мебошад. Зеро маҳз дар ҳамин рӯз бо роҳи раъйпурсии умумихалқӣ Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул гардидааст. Ин сана барои мардуми мо таърихӣ буда, сарнавишти имрӯзу фардои давлатамонро дар худ таҷассум менамояд.

Таърих гувоҳ аст, ки дар Тоҷикистон аз соли 1929 то имрӯз 5 маротиба, яъне, солҳои 1929, 1931, 1937, 1978 ва 1994 конститутсияҳои гуногун қабул гардидаанд. Конститутсияи нави амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз конститутсияҳои гузашта куллан фарқ дошта, меъёрҳои он ба стандартҳои санадҳои меъёри ҳуқуқии байналмилалӣ ҷавобгӯ мебошанд.

Боиси ифтихор аст, ки Тоҷикистони соҳибистиқлолро кишварҳои ҷаҳон ҳамчун давлати озод, ҳуқуқбунёд, демократӣ ва дунявӣ шинохта, эътироф мекунанд. Таҳкими сулҳу субот, пайи ҳам бунёд шудани корхонаҳои саноатии хурду азим, муассисаҳои фарҳангию тиҷоратӣ, рушди соҳибкорӣ, афзудани иқтидори иқтисодӣ, рамзҳои давлатӣ, таъсиси пули миллӣ боварию эътимоди моро ба ояндаи дурахшонзиёд гардонданд.

Аз вақти қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон то имрӯз дар ҳаёти сиёсиву иқтисодӣ ва иҷтимоиву фарҳангии кишварамон дигаргуниҳои куллӣ ба амал омаданд. Тайи ҳамин солҳо музокироти тӯлонии миёни тоҷикон, ки мақсад аз он таъмини сулҳу субот ва оромию баҳамоии тарафҳо буд, шурӯъ шуда, 27 июни соли 1997 Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ба имзо расид.

Созишнома дар баробари ҳаллу фасли як қатор масъалаҳои мубрами рӯз, ворид намудани тағйироту иловаҳоро ба Конуститутсия пешбинӣ намуд.
Пешрафти ҳаёти ҷомеа талаб менамуд, ки муқаррароту меъёрҳои конститутсионӣ такмил дода шуда, ба талаботи давру замон мувофиқ гардонда шавад. Тавре Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми худ ба Маҷлиси Олӣ соли2003 иброз намуда буданд: «…меъёрҳои Конститутсия бояд ба инкишофи равандҳои демократӣ дар ҷомеа ва танзими муносибатҳои нави иқтисодӣ мусоидат намоянд. Бояд тазаккур дод, ки соли1999 на ҳамаи камбудию нуқсонҳои Конститутсия ислоҳ гардида, норасоиҳои дар матн ҷойдошта бартараф карда шуданд».

Табиист, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон на танҳо ба сифати қонуни асосии давлат, балки ҳамчун санади таъсиснамоие, ки барпогардидани давлати навинро аз лиҳози ҳуқуқӣ эълон менамуд, қабул гардид. Дастоварди бузург дар даврони Истиқлолият ин дар сатҳи Конститутсия эътироф гардидани ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд мебошад. Аз ин рӯ дар Конститутсия ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ба панҷ гурӯҳ тақсим мешавад: ҳуқуқҳои шахсӣ, ҳуқуқҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ. Маҳз тамоми ҷанбаҳои ҳуқуқиро Конститутсияи соҳибистиқлоли Тоҷикистон фаро гирифтааст.

Конститутсия шоҳсутуни асосии миллат ва тақдирсози имрӯзу фардои давлати Тоҷикистон ва миллати тоҷик маҳсуб ёфта, ҳифз ва риояи он ба ҳар як фард қарзи шаҳрвандӣ аст. Конститутсия санади воқеан муҳими таърихиву муқаддаси ҳар давлату миллат ва танзимкунандаи тамоми муносибатҳои муҳими ҷомеа мебошад.

Табиист, ки Конститутсияи мамлакат муаррифии давлати мустақили Тоҷикистон буда, бевосита муҳайёсозандаи ормонҳои деринтизори миллати соҳибтамаддуни мо маҳсуб мешавад. Имрӯз бо итминони комил гуфта метавонем, ки Конститутсияи мо ба эътибори коршиносони мутамаддини ҷаҳон ва созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ аз зумраи Созмони Милалӣ Муттаҳид, Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо, яке аз намунаҳои беҳтарини Конститутсияҳои демократии ҷаҳонӣ ба шумор меравад.

Аз ин рӯ мардуми Тоҷикистон дар муқаддимаи худ ба қабули Конститутсияи кишвар изҳор доштаанд: «Мо, халқи Тоҷикистон, қисми ҷудонашавандаи ҷомеаи ҷаҳон буда, худро дар назди наслҳои гузашта, ҳозира ва оянда масъул ва вазифадор дониста, таъмини соҳибихтиёрии давлати худ ва рушду камоли онро дарк намуда, озодӣ ва ҳуқуқи шахсро муқаддас шумурда, баробарҳуқуқӣ ва дӯстии тамоми миллату халқиятҳоро эътироф карда, бунёди ҷомеаи адолатпарварро вазифаи худ қарор дода, ҳамин Конститутсияро қабул ва эълон менамоем».

Дар воқеъ, қабули Конститутсияи соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон аҳамияти бузӯрги назариявӣ ва амалию сиёсиро ба худ касб намудааст.

Хусусан боби 2-юми Конститутсия ба ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд бахшида шудааст, ки бевосита аз эҳтироми баланди давлат нисбат ба инсон ва ҳамчун сарчашмаи олии олами ҳастӣ шуморидани инсон аз ҷониби давлат арзёбӣ мешавад.

Бояд зикр намуд, ки дар Конститутсия инсон ва ҳуқуқу озодиҳои вай ба сифати арзиши олӣ эҳтиром мегарданд. Ҳуқуқи инсон дар ҳимояи қонун қарор дошта, шахс аз ҳуқуқ ба соҳиби моликият будан, ҳуқуқ ба истироҳат, муҳоҷират, ҳуқуқ ба ҳифзи саломатӣ ва ёрии тиббӣ, кафолати таъмини иҷтимоӣ дар пиронсолӣ, ҳуқуқ ба маълумот, иштироки бевосита дар фаъолияти илмӣ, педагогӣ эҷодӣ ва ҳуқуқ ба муҳоҷирату озодона интихоб намудани макони зист истифода менамояд.

Дар низоми ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ҳуқуқу озодиҳои сиёсӣ мавқеи маҳсус доранд. Дар муқоиса ба дигар гурӯҳи ҳуқуқу озодиҳо, ҳуқуқу озодиҳои сиёсӣ асосан барои шаҳрвандони ҷумҳурӣ таъин гардидаанд. Хусусан иштироки озоди шаҳрвандон дар раванди сиёсӣ, идораи корҳои давлатӣ, дар раъйпурси иштирок намудан, интихоб кардан ва интихоб шуданро кафолат медиҳад. Дар баробари ин одамон имконият доранд, ки дар маҷлисҳо, ҷамъомадҳо, намоишҳо иштирок намоянд. Ин ҳолат аз он шаҳодат медиҳад, ки ин гурӯҳи ҳуқуқу озодиҳои асосӣ бо сохтори давлатӣ, ташкили мақомоти давлатӣ, вазъи ҳуқуқии инсон, моҳияти идораи давлатӣ ва сохтори ҷомеа алоқаманд аст.

Муҳимияти Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон инчунин боз дар он ифода меёбад, ки тибқи моддаи 34- Конститутсия модару кӯдак таҳти ҳимоя ва ғамхории махсуси давлатанд. Падару модар барои таълиму тарбияи фарзандон ва фарзандони болиғу қобили меҳнат барои нигоҳубин ва таъминоти иҷтимоии падару модар масъул мебошанд. Давлат барои ҳифзи кӯдакони ятим, маъюб ва таълиму тарбияи онҳо ғамхорӣ менамояд. Аз ин ҷост, ки падару модаронро ба хотири нигоҳдошти урфу одат, ҳастии миллат ва бунёди ҷомеаи солим дар таълиму тарбияи фарзандон масъул ва фарзандони болиғу қобили меҳнатро дар нигоҳубин ва таъмини падару модар ҳангоми барҷомондагӣ ва пиронсолӣ муваззаф гардонидааст, ки ин рамз яке аз арзишҳои муҳимтарини миллии мардуми тоҷик маҳсуб меёбад

Ҳамин тавр, Конститутсияи соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар тӯли 33 соли арзи вуҷудаш барои устувор гардонидани пояҳои давлату давлатдорӣ, қонуният, волоияти қонун ва таъмини ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон хизмат карда, ҳамчун бахтномаи миллат, гувоҳномаи давлати соҳибистиқлол ва рисолаи тақдири кишвар буда, ба шарофатии он ҷаҳониён Ҷумҳурии Тоҷикистонро чун субъекти комилҳуқуқи муносибатҳои байналмиллалӣ, кишвари татбиқкунандаи сиёсати дарҳои кушода ва халқи Тоҷикистонро чун мардуми бунёдкор, сулҳпарвар ва фарҳангӣ шинохтаанд.

Салимова Соро Шералиевна - ходими илмии озмоишгоҳи “Фармакология”-и Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ

Гузашти солҳо собит намуд, ки роҳи пешгирифтаи мардуми соҳибфарҳангу тамаддунсози тоҷик ҷиҳати бунёди давлати демокративу ҳуқуқбунёд ва дунявию иҷтимоӣ, ки дар Конститутсияи давлати соҳибихтиёри тоҷикон дарҷ шудааст, ягона роҳи дуруст ва таҷассумкунандаи манфиатҳои миллӣ, таконбахши рушди бонизоми давлат ва таъминсозандаи зиндагии орому босуботи ҷомеа мебошад.

Эмомалӣ Раҳмон

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон санади асосии давлат маҳсуб ёфта, қувваи олии юридикӣ дорад ва асосҳои сохти сиёсӣ, ҳуқуқӣ ва иқтисодиву иҷтимоии давлатро муқаррар мекунад. Ҳамчунин, конститутсия принсипҳои ташкилёбии фаъолияти мақомоти ҳокимият ва идоракунии давлатӣ, ҳуқуқу вазифаҳои шаҳрвандон, системаи интихобиро ба тариқи қонун мустаҳкам намуда, барои қонунгузории ҷумҳурӣ заминаи ҳуқуқӣ гузоштааст.

Баъди барҳам хӯрдани сохти давлатдории шӯравӣ зарурати таҳияи қонунҳои нав, пеш аз ҳама, қабули Конститутсияи нав ба миён омад. Зеро дар он замон маълум набуд, ки мо кадом роҳи рушди ҷомеа ва кадом шакли идораи давлатро интихоб менамоем. Бинобар ин, бо роҳбарии Раиси Шӯрои Олӣмуҳтарам ЭмомалӣРаҳмон Комиссияи конститутсионӣ таъсис ёфта, он лоиҳаи Конститутсияи навро таҳия намуд ва 6 ноябри соли 1994 тавассути овоздиҳии умумихалқӣКонститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул шуд.

Тибқи Конститутсия, Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона эълон гардид. Ин имкон дод, ки Тоҷикистон ба ҷомеаи ҷаҳонӣ пайваста, дар арсаи байналмилалӣ онро эътироф намоянд.

Конститутсияи Тоҷикистон ба сифати Қонуни асосӣ заминаҳои ҳуқуқии давлат, дахлнопазирӣ ва якпорчагии кишвар, манфиатҳои миллӣ, ҳадафҳои сиёсати дохиливу хориҷӣ ва асосҳои иқтисодиву иҷтимоии ҷомеаи Тоҷикистонро муайян сохт.

Дарвоқеъ, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ин санади олии ҳуқуқӣ, аз ҷониби коршиносон ва созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ, мутахассисони Федератсияи Россия, Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ва кишварҳои Аврупо баҳои баланд гирифта, яке аз панҷ конститутсияи беҳтарини давлатҳои узви Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо эътироф шудааст.

Мо дар даврони истиқлол, бо вуҷуди мушкилоту монеаҳои зиёд, бо такя ба Конститутсияи худ давлате бунёд намудем, ки дар он сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ пойдор буда, мардум ба имрӯзу ояндаи худ дилпурона назар мекунанд ва дар фазои сулҳу оромӣ зиндагӣ ба сар мебаранд.

Бовар дорам, ки шаҳрвандони Тоҷикистон дар оянда низ саъю кӯшиш мекунанд, ки бо заҳмати содиқонаву аҳлона дар ободиву пешрафти Ватани азизамон, тараққиёти давлат ва боз ҳам беҳтар гардидани шароити зиндагии ҳар як оила саҳми арзишманд гузоранд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон.

Мавқеи асосиро дар Конститутсия ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ташкил медиҳанд, зеро риояи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд кафилидавлатдории ҳуқуқбунёду демократӣ мебошад. Махсусан, пас аз тағйиру иловаҳое, ки аз26 сентябри соли 1999 ва 22 июни соли2003 ва22 майи соли 2016 тариқи раъйпурсии умумихалқӣ ба Конститутсия ворид карда шудаанд, ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд бо инобати манфиати онҳо такмил дода шудаанд. Тибқи он дар Ҷумҳурии Тоҷикистон «Инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ арзиши олӣ мебошанд. Ҳаёт, қадр, номус ва дигар ҳуқуқҳои фитрии инсон дахлнопазиранд» (м.5).

Конститутсия яке аз нишонаҳои муҳимтарини соҳибихтиёрии давлат маҳсуб гашта, хусусиятҳои хоси давлатдории миллии соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягонаро таҷассум менамояд ва дар худ моҳияти тамоми соҳаҳои ҳаёти иқтисодӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва ҳуқуқии давлату ҷомеаи тоҷиконро ифода менамояд.

Бояд ёдовар шуд, ки Конститутсияи ҶумҳурииТоҷикистон сарчашмаи ҳама муносибатҳо ва санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ буда, риояи кардани он аз тарафи ҳамаи шаҳрвандони кишвар ҳатмӣ арзёбӣ мегардад.

Шарипова Н.Т. Лаборанти калони ШФКА – и Институти астрофизикаи АМИТ