Илм яке аз муҳимтарин самтҳои фаъолияти эҷодии инсон буда, дар ташаккули тамаддунҳои ҷаҳонӣ нақши беназир дорад. Халқи тоҷик аз қадим ҳамчун мардуми тамаддунофар ва илмдӯст шинохта шуда, дар рушди кулли илмҳо саҳми арзанда гузоштааст. Шеъри “Илми тоҷик” аз муаллифи муосири тоҷик Дониёр Сангинӣ як мадҳияи бошукӯҳ ба ин мероси илмию фарҳангии тоҷикон аст, ки бо услуби пур аз ифтихори миллӣ ва образҳои бадеии пуртаъсир навишта шудааст. Ин асар на танҳо намунаи адабиёти муосир, балки паёмест, ки нақши тоҷиконро дар пешрафти маърифати ҷаҳонӣ тавассути истинод ба манбаъҳои таърихӣ, аз қабили “Авасто”, давлати Сомониён ва шахсиятҳои бузурге чун Ибни Сино, Ал-Хоразмӣ, Мавлоно ва Бедил таъкид мекунад.

Тибқи сарчашмаҳои таърихӣ тоҷикон аз давраҳои қадим дар рушди илму фарҳанг нақши муҳим бозидаанд. Дар замони Сосониён (асрҳои III–VII) марказҳои илмӣ, ба монанди Академияи Гундишопур, таъсис ёфта буданд, ки на танҳо дар Хуросон, балки дар Ғарб низ шуҳрат доштанд. Хонаводаи Бармакиён дар ин давра дар пешрафти илми тиб саҳми бузург гузоштанд ва бо номи “Оли Бармак” машҳур буданд. Бо зуҳури хилофати Аббосиён (асри VIII), ҳавзаи илмию адабии Мовароуннаҳру Хуросон тағйир ёфт, аммо донишмандони тоҷик, ба монанди Муҳаммад ал-Хоразмӣ, Абурайҳон Беруни ва Абубакр Розӣ, дар ин шароит низ кашфиётҳои муҳим анҷом доданд. Масалан, Ал-Хоразмӣ асоси алгебраро гузошт, Беруни курашакл будани Заминро исбот кард, ва Ибни Сино дар тиб ва фалсафа осори ҷовидон эҷод намуд.

Дар замони Сомониён (асрҳои IX–X), ки яке аз давраҳои тиллоии таърихи тоҷикон аст, шохаҳои мухталифи илм, аз ҷумла риёзиёт, астрономия, тиб ва адабиёт ривоҷ ёфтанд. Шоҳони Сомонӣ ба донишмандон ва шоирон такя карда, марказҳои илмии Бухоро ва Самарқандро ба қутбҳои маърифати ҷаҳонӣ табдил доданд. Шахсиятҳое чун Рӯдакӣ, Фирдавсӣ ва Ибни Сино дар ин давра фаъолият доштанд ва мероси онҳо то имрӯз боқист. Дар замони муосир Тоҷикистони соҳибистиқлол низ ба илм ва маориф таваҷҷуҳи хос зоҳир мекунад. Тавре Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ ба муносибати Рӯзи дониш (1 сентябри 2022) таъкид кардаанд: “Мо ба хотири рушди илму маориф тамоми захираву имкониятро равона кардаем ва ин корро минбаъд низ бо маром идома медиҳем.” Ин ғамхориҳо олимони тоҷикро водор месозад, ки дар рушди илм саҳми бештар гузоранд ва дастовардҳои онро ба мардум расонанд.

Аз азал тоҷик буд, ҳамқисмати илму китоб,

Илми ӯ буд ҳамнишини офтобу моҳтоб.

Дар байти ифтитоҳии шеъри “Илми тоҷик” муаллиф тоҷиконро аз замонҳои қадим ҳамчун миллати донишманд ва китобдӯст тасвир мекунад. Ифодаи “аз азал” ба решаҳои бостонии тамаддуни тоҷик, ки ба давраи ориёӣ ва китоби муқаддаси “Авасто” бармегардад, ишора дорад. Калимаи “ҳамқисмати илму китоб” робитаи ногусастании тоҷиконро бо маърифат нишон медиҳад, ки дар замони Сосониён бо таъсиси Академияи Гундишопур ва дар асрҳои миёна бо осори Ибни Сино ва Ал-Бухорӣ зоҳир гардидааст. Ташбеҳи илми тоҷик ба “офтобу моҳтоб” рамзи равшанӣ ва пойдории он аст. Масалан, “Қонуни тиб”-и Ибни Сино дар тӯли асрҳо дар Аврупо ва Шарқ ҳамчун манбаи асосии тиб истифода шуда, равшании илми тоҷикро ба ҷаҳон паҳн кардааст.

Мондагон, чун Одаму Ҳавво ба рӯи ин замин,

Менамуд, бо олами мақсуди маънӣ инқилоб.

Муаллиф тоҷиконро ба қаҳрамонони асотирии “Одаму Ҳавво” монанд карда, онҳоро ҳамчун сароғози тамаддун тасвир мекунад. Ин ташбеҳ ба аҳамияти тоҷикон дар ташаккули фарҳанги инсонӣ ишора дорад. Ифодаи “инқилоби маънӣ” ба пешрафтҳои фикрӣ ва фалсафии тоҷикон далолат мекунад. Масалан, дар замони Сосониён хонаводаи Бармакиён дар рушди илми тиб саҳм гузоштанд ва дар асрҳои миёна Ал-Форабӣ бо осораш дар фалсафа ҷаҳонбинии инсониро ғанӣ гардонид. Ин байт ғояи онро таъкид мекунад, ки тоҷикон бо дониши худ дар тағйири маънавии ҷаҳон нақши муҳим доштанд.

Аз “Авасто”, аз каён, аз маъхази илми қадим,

Бори аввал дар замин тоҷик кард, кашфи ҳисоб.

Ин байт ба решаҳои қадимии илми тоҷик истинод мекунад. “Авасто” ҳамчун манбаи маърифати ориёӣ, ки ғояҳои фалсафӣ ва динӣ дорад, ва “каён” ҳамчун рамзи шоҳони донишманди тоҷик зикр мешаванд. Ифодаи “кашфи ҳисоб” ба саҳми тоҷикон дар риёзиёт ишора дорад, ки бо номи Муҳаммад ал-Хоразмӣ алоқаманд аст. Ӯ бори аввал сифрро дар илми риёзӣ ҷорӣ карда, асоси алгебраро бо “Китоб-ул-ҷабр вал-муқобала” гузошт. Ин дастовард дар таърихи илми ҷаҳонӣ яке аз марҳилаҳои муҳим эътироф шуда, нишон медиҳад, ки тоҷикон дар илмҳои дақиқ пешоҳанг буданд.

Аз азал, аз Бостон, тоҷик мехонд достон,

Достони нури оташ, мушти хоку боду об.

Муаллиф ба анъанаи достонсароии тоҷикон ва эҳтироми онҳо ба унсурҳои табиат таваҷҷуҳ мекунад. “Бостон” рамзи шаҳрҳои қадимаи тоҷикон, ба монанди Бухоро ва Самарқанд аст, ки дар замони Сомониён маркази илму адаб буданд. “Нури оташ” ба фалсафаи Зардушт, ки оташро рамзи покӣ ва хирад медонист, ишора дорад. “Хоку боду об” гармонияи тоҷикон бо табиатро нишон медиҳад, ки дар “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ, достони қаҳрамонони тоҷик, инъикос ёфтааст. Ин байт ифтихори муаллифро аз мероси адабӣ ва илмии тоҷикон таъкид мекунад.

Мисру Руму Ҳинду Мочин, Чину ҳам мулки Араб,

Ҷумла аз тоҷик мебурдӣ, саводу ҳам савоб.

Ин байт нуфузи фарҳангию илмии тоҷиконро дар тамаддунҳои ҷаҳонӣ таъкид мекунад. Зикри Миср, Рум, Ҳинд, Чин ва мулки Араб ба равобити тоҷикон бо ин марказҳо, хусусан дар замони хилофати Аббосиён, ишора дорад. “Саводу савоб” рамзи дониш ва ахлоқи тоҷикон аст, ки тавассути осори олимони бузург паҳн шудааст. Масалан, Ибни Сино бо “Қонун дар тиб” дар донишгоҳҳои Аврупо то асри XVII таъсир гузошт, ва Абубакр Розӣ дар кимиё ва тиб кашфиётҳои муҳим анҷом дод. Ин байт тоҷиконро ҳамчун пул байни Шарқу Ғарб нишон медиҳад.

Бурд Искандар сари Доро, ки ӯ доно шавад,

То, ки Юнонро бибахшад, офтобе аз шиҳоб.

Муаллиф ба воқеаи таърихии Искандар ва Дорои Ҳахоманишӣ истинод мекунад, аммо онро бо мазмуни рамзӣ истифода бурда, донишмандии тоҷиконро таъкид мекунад. “Офтобе аз шиҳоб” ба нури илми тоҷик ишора дорад, ки ба Юнон таъсир гузошт. Масалан, осори файласуфони тоҷик, ба монанди Ал-Форабӣ, дар тарҷумаҳои юнонӣ ва лотинӣ дар асрҳои миёна паҳн шуда, ба рушди илми Аврупо мусоидат карданд. Ин байт нақши тоҷиконро ҳамчун пешоҳангони маърифат нишон медиҳад.

Сохтанд аз пайкари тоҷик садҳо пайкара,

То ки тоҷикро кунанд, хилватпарасти сад итоб.

Ин байт ба кӯшишҳои таърихии бегонагон барои таҳрифи шахсияти тоҷикон ишора мекунад. “Садҳо пайкара” рамзи талошҳои беруна, аз ҷумла дар давраи истилои тотору муғул, аст. “Хилватпарасти сад итоб” ба устувории тоҷикон дар нигоҳдории илму маърифат далолат мекунад. Дар замони Сомониён тоҷикон фарҳанги худро эҳё карда, забони форсиро бо осори Рӯдакӣ ва Дақиқӣ мустаҳкам намуданд. Ин байт муқовимати тоҷиконро ба бегонапарастӣ таъкид мекунад.

Аз Бухоро то ба Хуршед ҳам зи Бағдод то ба моҳ,

Нақши Сомонӣ ба ҳар баҳри саволе буд ҷавоб.

Муаллиф ба мероси давлати Сомониён таваҷҷуҳ мекунад. “Бухоро” ва “Бағдод” ҳамчун марказҳои илмии асрҳои IX–X зикр шуда, ба паҳноии нуфузи тоҷикон ишора мекунанд. “Нақши Сомонӣ” рамзи донишмандони ин давр, ба монанди Рӯдакӣ ва Абурайҳон Беруни, аст, ки дар астрономия ва риёзиёт саҳми бузург гузоштанд. Масалан, Беруни курашакл будани Заминро исбот кард, ки яке аз кашфиётҳои муҳими таърих аст. Ин байт нишон медиҳад, ки тоҷикон ба саволҳои замон бо дониши худ посух додаанд.

Салчуқӣ, тотору ҳинду, турку Румӣ дар умум,

Пеши тоҷик буд қатра ё ки гарде аз туроб.

Ин байт бартарии илмию фарҳангии тоҷиконро таъкид мекунад. Зикри Салчуқиён, тоторҳо ва румиён баёнгари он аст, ки ин миллатҳо дар муқоиса бо дониши тоҷикон ночиз буданд. Дар замони Сомониён китобхонаҳои Бухоро ва Самарқанд маркази ҷалби донишмандони ҷаҳон буданд. Масалан, осори Умари Хаём дар риёзиёт ва астрономия ба дигар миллатҳо таъсир гузошт. Ин байт ифтихори муаллифро аз саҳми тоҷикон дар тамаддуни ҷаҳонӣ таҷассум мекунад.

Теғи Сино, лафзи Мавлоно ҷаҳон тасхир кард,

Шеъри Бедил баркашид аз чеҳраи олам ниқоб.

Муаллиф ба шахсиятҳои бузурги тоҷик ишора мекунад. “Теғи Сино” рамзи дониши тиббии ӯ, “лафзи Мавлоно” ба таъсири “Маснавии маънавӣ” ва “шеъри Бедил” ба амиқии фалсафии адабиёти тоҷик ишора доранд. Ибни Сино бо “Қонун дар тиб” тибби ҷаҳониро ғанӣ кард, Мавлоно бо таълимоти маънавиаш миллионҳоро илҳом бахшид, ва Бедил дар асри XVII–XVIII ҷаҳонбинии нав пешниҳод кард. Ин шахсиятҳо “ниқоб”-и ҷаҳлро аз ҷаҳон бардошта, дониш паҳн карданд.

То ҷаҳон боқист, тоҷик ҳаст бо илму фанаш,

Илм агар баҳр аст, тоҷик дар сари обаш мироб.

Дар байти ниҳоӣ муаллиф пойдории тоҷиконро ҳамчун миллати донишманд таъкид мекунад. “Илму фан” ҳамчун мероси ҷовидонӣ тасвир шуда, “баҳри илм” ба уқёнуси дониш ишора дорад, ки тоҷикон “мироб” ё идоракунандаи онанд. Ин паёми умедбахш бо фаъолияти олимони муосири тоҷик, ки таҳти роҳбарии Пешвои миллат дар соҳаҳои мухталиф кор мекунанд, тасдиқ мешавад.

Шеъри “Илми тоҷик” дар доираи мадҳияи классикии тоҷик қарор дорад, ки дар он шоирон ба арзишҳои миллӣ таҳсин мехонданд. Масалан, Рӯдакӣ ба амирони Сомонӣ ва Фирдавсӣ ба қаҳрамонони тоҷик мадҳияҳо бахшидаанд. Дониёр Сангинӣ ин анъанаро идома дода, бо истинод ба дастовардҳои илмӣ ба шеър мазмуни муосир ворид мекунад. Дар муқоиса бо мадҳияҳои муосир шеър аз осори Лоиқ Шералӣ бо таъкиди хос ба илм фарқ мекунад.

Дар Тоҷикистони соҳибистиқлол илм яке аз самтҳои афзалиятнок аст. Тавре Пешвои миллат таъкид кардаанд, рушди илму маориф барои ояндаи дурахшони миллат муҳим аст. Шеъри “Илми тоҷик” насли ҷавонро ба омӯзиши таърихи миллӣ ва идомаи мероси илмӣ ҳидоят мекунад. Он ба таҳкими ҳувияти миллӣ мусоидат карда, дар заминаи ҷаҳонишавӣ арзишҳои маънавиро нигоҳ медорад.

Шеъри “Илми тоҷик” як паёми пур аз ифтихори миллӣ аст, ки мероси илмию фарҳангии тоҷиконро бо маҳорати бадеӣ тасвир мекунад. Таҳлили байтҳо нишон медиҳад, ки муаллиф бо истифода аз образҳои таърихӣ, аз қабили “Авасто”, Сино ва Мавлоно, нақши тоҷиконро дар тамаддуни ҷаҳонӣ таъкид кардааст. Шеър на танҳо арзиши бадеӣ, балки аҳамияти иҷтимоӣ дорад, зеро ғурури миллӣ ва аҳамияти илмро инъикос мекунад. Ин асар идомаи анъанаҳои адабиёти классикии тоҷик буда, паёми муосир дар бораи пойдории миллат ва саҳми он дар илму маърифатро баён мекунад.

ҚУРБОНОВА ШИРИН, сарходими илмии Шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ доктори илмҳои таърих.