Истифода аз маводди маъданӣ ва гиёҳӣ аз дер боз дар дарозои ҳазорон сол дар назди инсон роиҷ будааст. Санъати дорусозӣ аз ҳангоме оғоз шуд, ки роҳу равиши синтези маводди кимиёӣ кашф гардид. Моддаи дурдаи пешоб (мочевина) ва моддаи асиди сирко (уксусная кислота) бад-ин гуна фароҳам шуданд ва пайрави он ҳазорон моддаи доруӣ тавлид ва батадриҷ ҷонишини маводди табиии доруӣ гардиданд. Таҷрибаи чандин даҳа истифода аз доруҳои синтезшуда ва мушоҳидаи пеш омадани ихтилолоти шадид дар саломатӣ, аз ҷумла истифода аз доруҳое монанди талидомид, ки сабаби нақси узв дар навзодон шуд, дидгоҳи умумиро нисбат ба ин гуна доруҳо тағйир дод ва сабаб шуд, ки дубора гиёҳпизишкӣ ҷойгоҳи худро биёбад. Аз он ҷо, ки доруҳои синтезшуда нахуст аз гиёҳон истихроҷ мешавад ва нишон дода шудааст, ки дар бисёре аз мавридҳо баъзе аз молекулаҳо, ки асароти доруии муҳимме доранд, ба сабаби мураккаб будан, қобили синтез намебошанд ва ночор бояд аз ҳамон фишурдаи гиёҳӣ (экстракт) барои сохтани он истифода кард. Дар натиҷа, имрӯза фаровардаҳои гиёҳӣ метавонад дар канори доруҳои синтезшуда ҷойгоҳи худро дошта бошад. Бештари доруҳои синтезшуда аз як то чанд молекулаи таъсиргузор ташкил шудаанд, вале фаровардаҳои гиёҳи доруӣ беш аз сад молекуларо доро мебошанд, ки дар бисёре сабаб мешаванд, ки аз оризаҳои ҷонибии он бикоҳанд. Каммият (миқдор) ва кайфият (сифат)-и маводди муассири доруии гиёҳӣ бастагии танготанг бо шароити парвариш ва рушди гиёҳон дошта ва он робита бо об, хок, иртифоъ (баландӣ) ва мизони офтоб дар минтақа дорад. Хушбахтона, кишвари Тоҷикистон аз он ҷо, ки сарзамине кӯҳистонӣ ва пурофтоб аст, фаровардаҳои доруӣ ба мизони бештаре дар гиёҳон тавлид мегардад.

Ҷойгоҳи гиёҳдармонӣ дар кишвари Тоҷикистон аз дер боз дар миёни мардум, бавижа, бонувон аз аҳаммияти фаровоне бархурдор будааст. Бино ба гузориши Кейт Уилямс (Keith Williams), дар ҷануби Тоҷикистон аз 23 нафар, ки дар ин кор саришта доштаанд, 69,57% зан буданд, 56,52% аз посухдиҳандагон дар мавриди истифода аз гиёҳони доруӣ аз яке аз аъзои хонавода ё ҷомеа омӯхтаанд[1]. Дар гузориши дигар хулосае аз корбурди 18 гиёҳи доруии муаттар аз Тоҷикистон ва таркиботи метаболитҳои сонавияи (дуввумдараҷа) онҳо ироа шудааст[2] ва аз гиёҳон ба унвони ганҷинаҳои табиӣ, ки манбаи муҳимме аз маводди муғаззӣ (ғизодиҳанда) ва омилҳои дармонӣ ҳастанд, ёд шудааст. Дар ин гузориш омадааст, ки гиёҳон бояд аз худ дар баробари уфунатҳои гиёҳхорӣ (гиёҳхӯрӣ) ва микробӣ дифоъ кунанд ва дар тӯли 400 миллион соли гузашта танаввуи болое аз метаболитҳои сонавияро, ки барои ҳайвонот ва микроорганизмҳо саммӣ (заҳрнок) ҳастанд, эҷод кардаанд. Ба далели ин пешинаи такомулӣ, бештари метаболитҳои сонавия аз назари биологӣ фаъол ҳастанд. Дар гузоришҳои дигар хосиятҳои ҳипогликемияи бархе аз гиёҳони доруии Тоҷикистон, ки аз дер боз барои дармони диабети қанд истифода шудааст, омадааст[3]. Бархе аз гиёҳони доруии коҳишдиҳандаи қанд ба далели доро будани таркиботе бо амалкарди шабеҳи инсулин, бар метаболизми карбоҳидратҳо бештар аз доруҳои маснуӣ таъсир мегузоранд. Гиёҳони доруӣ нисбат ба доруҳои маснуӣ бартарӣ доранд. Онҳо камтар саммӣ (заҳрдор) ҳастанд, асари мулоиме доранд, метавонанд барои муддати тӯлонӣ истифода шаванд, ба хубӣ бо доруҳо таркиб шаванд, асари дармонии онҳоро афзоиш диҳанд. Дар ин росто, доктор Анзурат Акобиршоева дар китобе ба вижагиҳои доруии гиёҳон дар баландкӯҳҳо (дар мисоли рустаниҳои Рӯшон) пардохтааст[4].

Дар гузоришҳои дигар Юсуф Нуралиев ба ҳамроҳи Саидҷон Нодирӣ дар китобе ба номи “Дармони санги гурда ба ривояти Ибни Сино” аз 40 гиёҳи доруӣ дар ин росто ном бурдаанд[5] ва бад-ин гуна, пажӯҳишгарони зиёде корҳои худро ба гунаи мақола ва ё китоб арза кардаанд. Осори донишмандоне монанди Барзуя, Бахтишуҷ, Исмоили Ҷурҷонӣ, Муҳаммад Закариёи Розӣ, Абубакри Бухорӣ, Абуалии Сино, Абумансури Ҳиравӣ ва дигар пизишкону ҳакимони тоҷик аз садаҳо пеш таъсири басазое дар густариши пизишкӣ ва фитофармакология доштаанд[6]. Осори донишмандони фармакологи Тоҷикистони имрӯза – профессор Нуралиев Ю.Н., профессор Азонов Ҷ.А., профессор Ишанқулова Б.А., доктори илмҳои тиб Шарофова М.У., номзади илмҳои тиб Муллозуҳур Тоҳирӣ, номзади илмҳои тиб Зубайдова Т.М., номзади илмҳои тиб Юлдошева У.П., номзади илмҳои тиб Ӯрунова М.В., номзади илмҳои тиб Музаффарова М., номзади илмҳои тиб Ҳоҷибоева Ф.М., номзади илмҳои тиб Халилова Ш., номзади илмҳои тиб Саидов Ф.Л., гиёҳпизишк Садриддиншоҳи Ҷалолӣ, фармакогноз Исмоил Ҳаитов ва дигарон гузориши пажӯҳишҳои зиёдеро мунташир кардаанд, ки ҳамаи ин гуна додаҳо ба гунаи пароканда дар дастрас буда ва мутаассифона, бо даргузашти ҳар донишманд, ҳама доштаҳо ва донистаниҳо низ ба хок супурда мешавад. Бо таваҷҷуҳ ба ин, метавон ба ин натиҷа расид, ки ҳанӯз дар Тоҷикистон як сохтор, ки битавонад дар сатҳи миллӣ ва байналмилалӣ арзиши дорудармонӣ ва ганҷинаи гиёҳон дар Тоҷикистон ва гиёҳони шифобахшро муаррифӣ карда, то ҷойгоҳи вижае дар сатҳи ҷаҳонӣ дошта бошад, вуҷуд надорад. Бад-ин сабаб, бунёнгузории як институти гиёҳдармонӣ дар Тоҷикистон яке аз барномаҳои арзишманд дар сатҳи академӣ ва давлатӣ хоҳад буд. Кишвари Тоҷикистон бо шароити ҷуғрофиёие, ки дорад, бо ганҷинаи гиёҳони доруии худ аз арзиши волое дар ҷаҳон бархурдор мебошад. Фарҳехтагон ва донишмандони гиёҳшинос, дорушинос, мутахассисон дар риштаҳои физика, химия, биохимия, фармакология ва пизишкон, ҳар кадом дар риштаи худ то тавонистаанд, дар заминаҳое, ки роҳу равиши онро медонистаанд, пешрафти басазое доштаанд, вале дар як сохторе мунсаҷим бо ҳам ҳамкорӣ надоштаанд. Эҷоди як институт, ки заминаро барои ҳамкории илмии ин фарҳехтагон фароҳам намояд, метавонад ба гунаи фарогир ва муассир боздеҳи корҳои пажӯҳишӣ, фармакологӣ ва болиниро дар сатҳи миллӣ ва ҳамкориҳои байналмилалӣ густариш диҳад. Чунин институти фармакологӣ барои гиёҳони шифобахш, беҳтар аст бар пояи пешрафти ин илм дар ҷаҳон барномарезӣ гардад, то битавонад ҷойгоҳи вижаи худро дошта бошад. Сохтори чунин марказе бар асоси як барномаи замонбандишуда, афзун бар як гурӯҳи илмии хубраи академӣ ва бо ҳамкории пажӯҳишгарон ва муҳандисони ҷавон, метавонад аз бахшҳои гуногуни тавлиди дору, бахши бозаргонӣ, бахши ҳамкориҳои байналмилалӣ, бахши сомонаӣ (тасвир) дар кӯтоҳмуддат бархурдор бошад. Бо фароҳам намудани шароит барои ҳамоишҳои солона мизони пешрафти ин фанновариро дар сатҳи дигар донишгоҳҳо ва муассисаҳои давлатӣ бисанҷад, то бар пояи он роҳҳои ҳамкориро бо ин сохторҳо фароҳам намояд.

Барои оғози кор метавон аз хубрагони фаъоли академияи илмҳо, ки корҳои тавлидӣ (истеҳсолӣ) дар корномаи худ доранд ва ҳамчунин, муҳандисон ва пажӯҳишгарони номдор даъват ба ҳамкорӣ намуд. Натиҷаҳои муфид пас аз сабти расмӣ, дар маҷаллаи вижа, ки намоёнгари пешрафти кори гурӯҳӣ хоҳад буд, дар сомонаи хоси ин институт дар ихтиёри ҷаҳониён қарор хоҳад гирифт. Ин институт метавонад барои як барномаи дусола бо бист-бисту панҷ нафар кори худро оғоз намояд ва батадриҷ, ҳар сол байни 5 то 10 нафар ва ҳадди аксар то 50 нафар пас аз панҷ сол ба гунаи собит ва коромад дарояд.

Барномаи чунин пажӯҳишгоҳро метавон ба чаҳор даста тақсим намуд:

1) бахши академӣ: дар ин бахш ҳамаи донишмандони гиёҳшинос, касоне, ки рӯи гиёҳон барои хосиятҳои умумии он пажӯҳиш доштаанд, мутахассисони гиёҳони мавриди истифода дар пизишкӣ, пизишкии суннатии гиёҳдармонӣ, ғизодоруҳои роиҷ дар Тоҷикистон интихоби беҳтарин намунаҳо барои корбурди пажӯҳишӣ хоҳад буд. Натиҷаи кори ин бахш шинохтани тавони доруӣ дар гиёҳпизишкии суннатии Тоҷикистон барои тавлид (истеҳсол)-и ғизодору барои дармони беморони бо ихтилоли инъиқоди хун, саратон, бемориҳои гурда, ҳепатопротектор, иммунопротектор, зидди бемориҳои уфунӣ, зидди хастагӣ ва стресс ва ғайра мебошад. Ҳамаи ин шохаҳо дар намудор ба ранги сабз дида мешавад.

2) Бахши озмоишгоҳӣ: аз он ҷо, ки сабаби дармон дар гиёҳон молекулаҳои доруӣ дар он мебошад, дар ин бахш кӯшиш мешавад, ки дар озмоишгоҳ нахуст асароти доруӣ ва асароти ҷонибии саммии он дар рӯи ҳуҷайраҳои гуногун дар озмоишгоҳ ва ҳамчунин, рӯи ҳайвонот, аз ҷумла, муш, калламуш ва харгӯш баррасӣ мешавад. Ғизодоруҳое, ки хосияти дармонии он бештар аз хосияти саммии он мебошад, интихобшуда ва барои таҳлил ба озмоишгоҳи фитохимия супорида мешавад. Натиҷаи кори ин бахш интихоби беҳтарини ғизодоруҳои роиҷ дар Тоҷикистон барои бемориҳои гуногун мебошад.

3) Бахши бемористонӣ: дар ин бахш нахуст ғизодоруҳои интихобшуда дубора рӯи ҳайвонот барои хосияти дармонии он озмоиш мешавад. Пас аз таъйид, ҳар ғизодору бино ба равишҳои стандарт дар ҷаҳон, ба беморон дар бемористонҳои Тоҷикистон дода шуда ва мизони таъсири онҳо бар бемориҳо мушаххас мешавад.

4) Бахши идорӣ: ҳама ғизодоруҳои интихобшуда пас аз сабт дар дафтари ихтироот, барои ин ки битавонад вориди бозор шавад, барои бастабандӣ ва гунаи тавлид баррасӣ шуда ва беҳтарин сохтор барои арза ба бозор интихоб ва дар ихтиёри созмонҳои дармонӣ қарор мегирад. Бахши ҳамкориҳои байналмилалӣ, китобхона ва дигар тасҳилоти идорӣ, аз ҷумла, фароҳам намудани бахши сомонаӣ, бозаргонӣ, таблиғ ва бозшинохти Тоҷикстон ва гиёҳони доруӣ дар ин кишвар дар дафтарҳои ҷудогона дар ин бахш анҷом мешавад.

Шарофова М.У., Ҳоҷибоева Л.Т., Миршоҳӣ М. - кормандони Озмоишгоҳи фарматсевтика ва пизишкии таҷрибавии МД МТТИ Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Шеъри тоҷик дар тӯли таърихи худ ҳамчун оинаи фарҳанг, анъана ва арзишҳои миллӣ хизмат кардааст. Дар даврони муосир шеър на танҳо як шакли адабӣ, балки воситаи муҳими таблиғи ғояҳои миллӣ, сулҳу ваҳдат ва рушди иҷтимоию сиёсӣ низ гардидааст. Шеъри “Пешвои миллати моро нигаҳ дорад Худо!”-и шоир Дониёр Сангинӣ як намунаи барҷастаи адабиёти муосири тоҷик аст, ки ба ситоиши Пешвои Миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва дастовардҳои ӯ дар барқарории сулҳ, ваҳдат ва рушди кишвар бахшида шудааст.

Сулҳу ваҳдатро асосу халқу миллатро симо,

Барқарории низому ҳодӣ аст дар кори мо.

Соҳибунвону саодатманду фахри уламо,

Пешвои миллати моро нигаҳ дорад Худо!

Ҷангро аз байн бурду мулкро ором кард,

Ҳар гурӯҳе муттаҳиду саркашонро ром кард,

Ҳар чи коре кард онро баҳри худ не, ом кард,

Пешвои миллати моро нигаҳ дорад Худо!

Қонуну қонунгузориро, барои мо навишт,

Ҳокимиятро намуд ӯ устувору монд хишт,

Кишвари моро чу боғе кард монанди биҳишт,

Пешвои миллати моро нигаҳ дорад Худо!

Тоҷикистони азизам карда машҳури ҷаҳон,

Ё ки Наврӯзи Аҷамро ҷашни байни мардумон,

Дониёро, бош шокиру дуогӯ ҳар замон:

Пешвои миллати моро нигаҳ дорад Худо!

Шеъри “Пешвои миллати моро нигаҳ дорад Худо!” як ситоишномаи адабист, ки ба ситоиши шахсияти Пешвои Миллат ва дастовардҳои ӯ дар бунёди давлати муосири Тоҷикистон бахшида шудааст. Мавзӯи асосии шеър ифтихор аз сулҳу ваҳдат, қонунгузорӣ, рушди фарҳанг ва ободии кишвар аст, ки ҳамаи он ба фаъолияти Пешвои Миллат нисбат дода мешавад. Ғояи марказии шеър дуои нек барои Пешво ва таъкид бар аҳамияти нақши ӯ дар таъмини устувории давлат ва хушбахтии мардуми Тоҷикистон мебошад.

Мисраи такрории “Пешвои миллати моро нигаҳ дорад Худо!” на танҳо як дуои самимӣ, балки як рамзи вафодорӣ ва эҳтироми мардум ба роҳбари худ мебошад. Ин мисра дар ҳар банд такрор шуда, сохтори шеърро мустаҳкам ва паёми онро муассир мегардонад.

Шеър аз чаҳор банд иборат буда, дар вазни арузӣ навишта шудааст, ки ба он як ритми мушаххас ва мусиқиёти дохилиро мебахшад. Истифодаи вазни арузӣ нишонаи пайванди шеър бо анъанаҳои классикии адабиёти тоҷик аст, ки дар он шоирон ба монанди Рӯдакӣ, Фирдавсӣ ва Ҷомӣ аз ин вазн истифода мебурданд.

Шоир аз воситаҳои бадеии мухталиф, аз қабили истиора, ташбеҳ, муболиға ва такрор истифода кардааст. Масалан, ташбеҳи “Кишвари моро чу боғе кард монанди биҳишт” Тоҷикистонро ҳамчун як макони ободу зебо тасвир мекунад, ки натиҷаи фаъолияти Пешвои Миллат аст. Истифодаи калимаҳои “сулҳу ваҳдат”, “қонунгузорӣ” ва “саодатманд” ба шеър як мазмуни сиёсӣ ва иҷтимоӣ мебахшад, ки бо забони адабӣ ифода шудааст.

Забони шеър содда, вале пур аз рамзҳо ва маъноҳои амиқ аст. Истифодаи калимаҳои “миллат”, “давлат” ва “Худо” ба шеър як маънои муқаддас ва умумимиллӣ мебахшад. Шоир бо истифода аз забони халқӣ ва дуои маъмул (“нигаҳ дорад Худо”), шеърро ба дили хонанда наздик мекунад ва эҳсоси ифтихору вафодориро дар ӯ бедор месозад.

Яке аз муҳимтарин дастовардҳои Пешвои Миллат, ки дар шеър низ таъкид шудааст, барқарории сулҳ ва ваҳдат дар Тоҷикистон аст. Дар солҳои 1990-ум, Тоҷикистон баъди пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ ба ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) гирифтор шуд, ки боиси талафоти ҷонӣ, харобии иқтисод ва парокандагии ҷомеа гардид. Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун раҳбари Комиссияи оштии миллӣ (1994–1997) тавонист гурӯҳҳои мухталифи сиёсӣ ва минтақавиро муттаҳид созад ва бо имзои Созишномаи сулҳи миллӣ дар соли 1997 ба ҷанг хотима бахшад.

Мисраи “Ҷангро аз байн бурду мулкро ором кард” дар шеър ин дастовардро бо забони адабӣ тасвир мекунад. Сулҳи ба даст омада на танҳо ҷомеаро аз нобудӣ наҷот дод, балки заминаро барои рушди минбаъдаи сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ фароҳам сохт.

Пас аз барқарории сулҳ, Пешвои Миллат ба таҳкими сохтори давлатдорӣ шурӯъ кард. Дар соли 1994 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул гардид, ки асоси ҳуқуқии давлати соҳибихтиёрро муқаррар намуд. Мисраи “Қонуну қонунгузориро барои мо навишт” ба ин дастовард ишора мекунад. Инчунин, ислоҳоти маъмурӣ, таъсиси ниҳодҳои давлатӣ ва таҳкими ҳокимияти қонунӣ ба устувории давлат мусоидат кард.

Сулҳу ваҳдат, ки дар шеър ҳамчун “асосу халқу миллатро даҳо” тавсиф шудааст, барои Тоҷикистон аҳамияти ҳаётӣ дорад. Пас аз ҷанги шаҳрвандӣ, барқарории эътимод байни гурӯҳҳои мухталифи ҷомеа ва минтақаҳо яке аз вазифаҳои муҳим ба шумор мерафт. Барномаҳои давлатӣ, аз қабили “Соли Ваҳдати миллӣ” (1997) ва таҷлили Рӯзи Ваҳдати миллӣ (27 июн), ба таҳкими ваҳдати ҷомеа мусоидат мекунад.

Сулҳ имкон дод, ки Тоҷикистон ба созмонҳои байналмилалӣ, аз қабили Созмони Милали Муттаҳид ва Созмони Ҳамкории Шанхай аъзо шуда, дар сатҳи ҷаҳонӣ мавқеи худро мустаҳкам сохта, заминаро барои ҷалби сармояи хориҷӣ ва рушди иқтисодӣ фароҳам овард.

Қонунгузорӣ, ки дар шеър ҳамчун “ҳокимиятро намуд ӯ устувору монд хишт” тавсиф шудааст, яке аз рукнҳои асосии давлатдории муосир аст. Аз соли 1994 то 2024, зиёда аз 400 қонун дар Тоҷикистон қабул шуд, ки соҳаҳои мухталиф, аз ҷумла иқтисод, маориф, тандурустӣ ва фарҳангро танзим мекунанд. Яке аз қонунҳои муҳим Қонуни “Дар бораи танзими анъана ва ҷашну маросим дар Ҷумҳурии Тоҷикистон” (2007) буд, ки ба коҳиши хароҷоти зиёдатӣ ва пешгирии исрофкорӣ мусоидат намуда, сатҳи камбизоатӣ аз 53% дар соли 2007 то 20.4% дар соли 2024 коҳиш дода шуд. Инчунин, қонун ба ҳифзи арзишҳои фарҳангии миллӣ ва таҳкими тартиботи ҷамъиятӣ кумак кард.

Шеър ҷашнгирии Наврӯзро ҳамчун “ҷашни мардумӣ” ишора мекунад, ки яке аз дастовардҳои муҳими Пешвои Миллат дар сатҳи ҷаҳонӣ аст. Дар соли 2010, бо ташаббуси Тоҷикистон, Наврӯз аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид ҳамчун ҷашни байналмилалӣ эътироф шуд. Ин иқдом на танҳо фарҳанги тоҷикро дар арсаи ҷаҳонӣ муаррифӣ кард, балки ифтихори миллиро дар байни мардуми Тоҷикистон тақвият бахшид.

Пешвои Миллат ба рушди маориф ва фарҳанг таваҷҷуҳи хосса зоҳир намуда, дар саросари кишвар ба болоравии сатҳи маърифати аҳолӣ мусоидат кардааст. Эҳёи анъанаҳои миллӣ, аз қабили либосҳои миллӣ ва санъати мусиқии тоҷик, ба таҳкими ҳуввияти миллӣ кумак кардааст.

Шеъри Дониёр Сангинӣ “Пешвои миллати моро нигаҳ дорад Худо!” на танҳо як асари адабӣ, балки як санади муҳими иҷтимоию сиёсӣ аст, ки эҳсоси миллати тоҷикро нисбат ба Пешвои миллат ифода мекунад. Таҳлили шеър нишон дод, ки он бо забони соддаи оммафаҳм, пурмаъно, ки дастовардҳои Пешвои Миллатро дар барқарории сулҳ, ваҳдат, қонунгузорӣ ва рушди фарҳанг тавсиф мекунад.

Нақши Пешвои Миллат дар таҳкими сулҳу субот, тинҷиву оромӣ, ташаккули давлатдории муосир, коҳиши камбизоатӣ, аз нав эҳёи фарҳанги миллӣ ва муаррифии Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ аз муҳимтарин дастовардҳои ӯст, ки дар шеър низ инъикос ёфтааст. Барои оянда, зарур аст, ки ин дастовардҳо тавассути таҳкими маориф, фарҳанг ва иқтисод идома ёбанд, то Тоҷикистон ҳамчун давлати пешрафта ва устувор дар ҷаҳон мавқеи худро боз ҳам мустаҳкам созад.

Ширин ҚУРБОНОВА, сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих

Дар замони соҳибистиқлолӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳон ҳамчун кишвари ташаббускор эътироф гардидааст. Маҳз бо талошу заҳматҳои беназир ва таҳлилҳои дурбинонаи Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон буд, ки дар як муддати кутоҳ Ҷумҳурии Тоҷикистон ба дастовардҳои бузурги байналмилалӣ ноил гардида, аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун шахси ташаббускор эътироф гардидааст. Дар замони муосир ва бархурди манфиатҳо ҳифзи муҳити зист ва тағийрёбии иқлим, яке аз масъалаҳои мубрам ва ҳасос мебошад, ки тамоми ҷомеаи ҷаҳонӣ барои пешгирӣ намудани офатҳои табиӣ аз ҷумла обшавии пиряхҳо талошҳои худро равона сохтаанд. Тағийрёбии иқлим ва аз ҳад зиёд гарм шудани ҳаво боиси талафоти зиёди пиряхҳо гардида, хатарҳои ҷиддиро барои инсоният ва табиат эҷод менамояд. Ҳифзи пиряхҳо ва бартараф намудани хатарҳои он яке аз масъалаҳои муҳими сиёсиву иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва глобалӣ мебошад, ки Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон ба он таваҷҷуҳи махсус зоҳир намудаанд.

Қобили зикр аст, ки моҳи марти соли 2021 дар ҷаласаи пешвоёни Эътилофи обу иқлим Пешвои миллат, Эмомалӣ Раҳмон дар баромади худ ибрози андеша намуда, қайд намуданд, ки обшавии босуръати пиряхҳо дар баробари зиёдшавии истеъмоли об, ки аз афзоиши аҳолӣ ва рушди иқтисодӣ вобастагӣ дорад, метавонад ба оқибатҳои манфӣ оварда расонад. Аз ин рӯ, пешниҳод намуданд, ки ҷиҳати тамазкур кардан ба масъалаи мазкур дар сатҳи байналмилалӣ соли 2025 “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” ва “Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” муайян гардида, Бунёди махсуси байналмилалии ҳифзи пиряхҳо таъсис дода шавад. Боиси ифтихор ва сарфарозист, ки дар асоси ин қатънома пешниҳодҳои ироашудаи Президенти кишвар аз ҷониби кишварҳои узви СММ дастгирӣ шудаанд. Аз ҷумла:

- Эълон гардидани 21-уми март ҳамчун Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо;

- Элон шудани соли 2025 Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо;

-Дар назди СММ таъсис ёфтани Фонди боварии байналмилалӣ барои саҳмгузорӣ ба ҳифзи пиряхҳо[2].

Билохира 14-уми декабри соли 2022 Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар иҷлосияи 77-уми худ қатъномаи “Соли 2025 соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо”-ро, ки аз ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод гардида буд, қабул кард. Ин яке аз қатъномаи нодир мебошад, ки дар он ҳам эълони Рӯзи байналмилалӣ ва ҳам Соли байналмилалӣ дарҷ гардидааст. Иқдоми навбатии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо пуштибонии 153 кишвари узви СММ пазируфта шуд[2].

Бояд қайд намуд, ки пиряхҳо ва қабатҳои яхбандӣ тақрибан 70 дарсади оби ширини ҷаҳонро дар бар мегирад. Ин ташаббуси глобалии Ҳифзи пиряхҳо бо мусоидати Созмони Милали Муттаҳид, Созмони илм ва фарҳанг (ЮНЕСКО) ва Созмони ҷаҳонии обуҳавошиносӣ барои муттаҳид кардани ҷомеаи ҷаҳонӣ барои ҳифзи сарчашмаҳои об, ки беш аз 2 миллиард нафарро бо оби ширин таъмин менамояд, равона гардидааст[3].

Дабири кулли Созмони ҷаҳонии обуҳавошиносӣ Селесте Сауло оид ба ҳифзи пиряхҳо чунин қайд мекунад: “Обшавии яхҳо ва пиряхҳо ба амнияти дарозмуддати об барои миллионҳо одамон хатари ҷиддӣ эҷод мекунад. Эълон намудани соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ҳушдор кардани ҷомеаи ҷаҳон буд.” Ҳамзамон доир ба масъалаи мазкур Доктор Лидия Брито, ёвари директори генералии ЮНЕСКО оид ба илмҳои табиӣ, дар маросими муаррифии Женева чунин ибрози андеша намуд: “50 макони мероси ЮНЕСКО бо пиряхҳо, тақрибан 10 дарсади майдони пиряхҳои Заминро

ташкил медиҳанд.” Вале дар як тадқиқоти охир чунин таъкид шудааст, ки пиряхҳо дар сеяки ин маконҳо то соли 2050 аз байн хоҳад рафт[3].

Мавриди зикр аст, ки тайи даҳсолаи охир тағйирёбии иқлим махсусан аз ҳад зиёд гармшавии курраи замин тамоми ҷомеаи ҷаҳонро ба ташвиш овардааст. Обшавии пиряхҳо ба табиат ва инчунин ба муҳити зист хатарҳои ҷиддиро ба миён меорад. Сабаби дигари обшавии пиряхҳо ин заводҳо ва корхонаҳои саноатӣ мебошад, ки ба рушди иқтисодиёт мусоидат менамояд вале мутаассифона ба табиат, ҳифзи муҳити зист, инчунин ба обшавии пиряхҳо заминаи асосӣ гардида метавонанд. Ҳамасола дар курраи замин зарарҳои офатҳои табиӣ ба назар мерасад, ки боиси талафотҳои зиёди иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва сиёсӣ низ гардидааст. Солҳои охир тағйирёбии иқлим, махсусан обшавии пиряхҳо, боло рафтани ҳарорати гармӣ, обхезӣ ба иқтисодиёти Ҷумҳурии Тоҷикистон хисоротҳои ҷиддӣ расонид. Ҳамасола дар фасли баҳору тобистон дар минтақаҳои кӯҳӣ махсусан дар минтақаҳои Ванҷу Дарвоз обхезӣ ва дигар садамаҳои табиӣ рух медиҳад, ки ба иқтисоди кишвар зарар мерасонад, ки боиси нигаронии Ҳукумати кишвар гардидааст. Аз ин рӯ Пешвои миллат барои пешгирӣ намудани офатҳои табиӣ ба Созмонҳои бонуфузи ҷаҳонӣ муроҷиат намуда, барои ҳалли мушкилотҳои мазкур таваҷҷуҳи хоса зоҳир намудаанд. Зеро мушкилотҳои офатҳои табиӣ махсусан обшавии пиряхҳо, обхезӣ, фаромадани тарма натанҳо мушкилотҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон балки мушкилотҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ низ ба шумор мераванд.

Доир ба масъалаи мазкур доктор Каролина Алдер аз Ташаббуси Тадқиқоти Кӯҳистон чунин мегуяд: “Пиряхҳо парво надоранд, ки мо ба илм бовар дорем- онҳо танҳо дар гармӣ об мешаванд.” Ҳамзамон қайд кардан зарур аст, ки моҳи майи соли 2025 дар Ҷумҳурии Тоҷикистон конфронси байналмилалии ҳифзи пиряхҳо баргузор хоҳад шуд, ки дар он олимон, сиёсатмадорон ва роҳбарони созмону ташкилоти гуногун барои муҳокима ва ёфтани роҳҳои ҳалли мушкилотҳои тағйирёбии иқлим ва обшавии пиряхҳо гирди ҳам меоянд. Баҳодур Шерализода, раиси Кумитаи ҳифзи муҳити зисти Ҷумҳурии Тоҷикистон чунин қайд мекунад “Тоҷикистон беандоза ифтихор дорад, ки дар тадбиқу таблиғи қатъномаи Ҳифзи пиряхҳо нақши муассир дорад” [3].

Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз кишварҳои кӯҳии минтақаи Осиёи Марказӣ мебошад, ки дорои 8000 макони пирях буда, миллионҳо нафарро бо оби тозаи нӯшиданӣ таъмин менамояд. Ин пиряхҳо дар натиҷаи гармшавии глобалӣ об шуда, дар минтақа таъсири зиёди экологӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодӣ ба вуҷуд меорад. Обшавии пиряхҳо дар Тоҷикистон солҳои тӯлонӣ боиси нигаронӣ гардидааст. Тибқи гузориши Бонки Ҷаҳонӣ, пиряхҳои кишвар аз соли 1950 тақрибан 30 дарсади вазни худро аз даст додааст. Интизор аст, ки ин раванд идома хоҳад ёфт ва баъзе коршиносон чунин пешгӯи намудаанд, ки бештари пиряхҳои Тоҷикистон дар тӯли чанд даҳсолаи оянда аз байн хоҳад рафт. Тоҷикистон дорои калонтарин пиряхҳо дар минтақаи Осиёи Марказӣ мебошанд. Тибқи маълумотҳо “Маркази тадқиқоти пиряхҳои Тоҷикистон” пиряхҳое, ки аз нишебиҳои қуллаи Сомонӣ сарчашма мегиранд, ба баландии 7400 метр мерасад ва дар ҳавзаҳои дарёҳои Сурхоб ва Кофарниҳон бошад хело кам аз 4500-5000 метр аз сатҳи баҳр зиёд мешавад. Калонтарин пирях дар Осиёи Марказӣ Пиряхи Федченко мебошад. Асосан дар кишвар 18 намуди пирях мавҷуд аст, ки ҳиссаи асосии онҳо дар қисмати шарқии кишвар мутамарказ мебошанд. Кишвар асосан ба пиряхҳои худ барои обёрӣ ва таъмини оби ошомиданӣ такя мекунад. Вақте, ки пиряхҳо об мешванд, об барои кишоварзӣ ва истифодаи маишӣ кам хоҳад шуд. Обшавии пиряхҳо метавонад боиси нарасидани озуқаворӣ ва афзоиши рақобатҳои захираҳои маҳдуди об гардад. [4].

Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун кишвари ташаббускори ҳалли масъалаҳои глобалӣ дар минтақа ва ҷаҳон дар самти истифодаи самараноки захираҳои об эътироф гардидааст. Гарчанде ки ташаббусҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳалли масъалаҳои об ба пешравиҳои назаррас ноил гардидааст, вале тақрибан 1 миллиард аҳолии ҷаҳон аз оби ошомиданӣ танқисӣ мекашанд. Мушкилоти асосии об дар ҷаҳон муқовимати иқлим ба захираҳои об, афзоиши корхонаҳои саноатӣ, талабот ба об барои кишоварзӣ ва ғайра мебошад. Тибқи маълумотҳо даҳсолаҳои охир ҳарорати ҳаво боло рафта, ҳазорон пиряхҳои хурд аллакай об шудаанд. Аз сабаби он ки онҳо манбаи асосии дарёҳои пиряхӣ мебошад, ки боиси кам шудани онҳо дар як муддати тулонӣ гардидааст. Вобаста ба ин афзоиши аҳолӣ яке аз омилҳои асосии таъмини об мебошад. Бояд қайд кард, ки афзоиши солонаи аҳолии Тоҷикистон тақрибан 2,5 фоизро ташкил медиҳад, ки боиси зиёдшавии талабот ба об, неруи барқ, манзил ва озуқаворӣ мегардад. Зиёдшавии аҳолӣ ва талабот ба захираҳои об барои танзими дуруст ва тақсимоти одилонаи захираҳои об, идоракунии об, идоракунии маҷмӯи захираҳои об, ҳамоҳангсозии истифодабарандагони гуногун, истифодаи самараноки об, дар истеҳсолот ҷорӣ намудани технологияҳои каммасрафи об чораҳои таъхирнопазиррро талаб мекунад. Ҳамзамон метавон гуфт, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон бо шарофати сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар даврони соҳибистиқлолӣ тавонист бо кишварҳои хорҷа робитаҳои судманд дар соҳаҳои гуногун барқарор намояд, инчунин дар асоси ҳифзи манфиатҳои миллӣ ва эҳтироми арзишҳои умумибашарӣ дипломатия ва сиёсати хориҷии худро ба роҳ мондааст, ки дар ҷомеаи ҷаҳонӣ ҳамчун кишвари таъсиргузор дар ҳаллӣ масъалаҳои глобалӣ эътироф гардидааст[1].

Мавриди зикр аст, ки норасоии об ва таъмини аҳолии курраи замин бо оби ширин яке аз масъалаҳои ҳаётан муҳим ба шумор меравад, ки солҳои охир ҷомеаи ҷаҳонӣ ва созмонҳои бонуфузи байналмилалию минтақавӣ ба ин масъала таваҷҷуҳи хоса зоҳир намуда, барои ҳалли мушкилоти мазкур пайваста мубориза мебаранд. Пушида нест, ки аз норасоии об дар курраи замин ҳамасола чандин ҳазорҳо нафар ҷон бохта, ҳатто табиату ҳайвоноту наботот низ зарари ҷиддӣ дида истодаанд. Аз таҳлилҳои дар боло зикр гардида, чунин бар меояд, ки обшавии пиряхҳо, норасоии оби ошомиданӣ ва тағйирёбии иқлим ба олами зинда пайваста таъсири манфии худро мерасонад, ки боиси ташвишҳои сиёсиву иҷтимоӣ гардидааст. Мубориза бар зидди хатарҳои офатҳои табиӣ кори начандон осон буда, ба ҷомеаи ҷаҳонӣ махсусан кишварҳои абарқудрат, созмонҳои бонуфузи байналмилаливу минтақавӣ лозим аст, ки бо ҳам муттаҳид гардида, дар доираи ҳамоишҳо ва конфронсҳои байналмилалӣ масъалаҳои мазкурро ҷиддӣ баррасӣ намояд ва роҳи ҳалли онҳоро дарёбанд.

Қобили зикр аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон зери шиори “Об ба ҳамкорӣ табдил гардад” минбаъд масъалаҳои обро дар рӯзномаи минтақавӣ ва ҷаҳонӣ ҳимоят намуда, аз ҳукуматҳо оҷонсиҳои СММ, созмонҳои байналмилалӣ, созмонҳои ғайридавлатӣ ва дигар сохторҳои манфиатдор барои дастгирии онҳо ҷиҳати таъмини амнияти об барои наслҳои оянда дават менамояд. Солҳои охир Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар доираи Созмони Милали Муттаҳид оид ба аҳамияти об дар сатҳи ҷаҳонӣ як қатор ташаббусҳои байналмилалиро ба миён гузошт:

- Эълони соли 2003 ҳамчун Соли байналмилалии оби тоза, ки дар сессияи 54-уми Ассамблеяи Генералии СММ (1 октябри соли 1999) пешниҳод гардида буд. Дар асоси ин ташаббус дар Иҷлосияи 55-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид соли 2003 Соли байналмилалии оби тоза эълон гардида, дар шаҳри Душанбе 29 август -1 сентябри соли 2003 Форуми байналмилалии оби тоза баргузор гадид.

- Ташаббуси Президенти Ҷумҳурии тоҷикистон оид ба эълони Даҳсолаи байналмилалии “Об барои ҳаёт”солҳои 2005-2015.

Тибқи Эъломияи Душанбе 23 декабри соли 2003 Маҷмаи Умумии СММ қатънома қабул карда, солҳои 2005-2015-ро Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои ҳаёт» эълон кард.

- Эълони соли 2013 ҳамчун Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об. Соли 2013 ҷомеаи ҷаҳонӣ Қатъномаи 67/204 Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳидро дар бораи Соли байналмилалии ҳамкорӣ да соҳаи об бо ташаббуси Ҷумҳурии Тоҷикистон эътироф гардид. Дар қароргоҳи ЮНЕСКО 11 феврали соли 2013 дар Париж маросими эълони Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар об баргузор гардид, ки дар он Вазири корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон иштирок ва суханронӣ намуд.

- Пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи эълон намудани солҳои 2018-2028 Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор”. СММ 21 декабри соли 2016 қатъномаи дахлдорро қабул намуда, солҳои 2018-2028-ро Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор” эълон кард. Иқдоми мазкур 12 декабри соли 2015 дар форуми ҷаҳонии об дар шаҳри Дегуи Кореяи Ҷанубӣ аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон пешниҳод гардида буд[5].

Дар ин робита, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ӯҳдадориҳои худ барои фароҳам овардани платформаи муколамаи сиёсӣ, шарикӣ ва амалӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ, минтақавӣ ва миллӣ бо дастгирии Созмони Миллали Муттаҳид ва дигар шарикон конфронсҳои байналмилалӣ дар сатҳи баланд оид ба “Даҳсолаи Амал оид ба об” ташкил менамояд. Чорабиниҳои мазкур истилоҳи “Раванди оби Душанбе”-ро ташкил дод. Дар ин доира рӯзҳои 20-21-уми июни соли 2018 дар шаҳри Душанбе аввалин Конфронси байналмилалӣ дар сатҳи баланд оид ба Даҳсолаи байналмилалии “Об барои рушди устувор”, солҳои 2018-2028 (Аввалин Конфронси Даҳсолаи Амал оид ба оби Душанбе) баргузор гардид. Дар натиҷаи конфронс бо тавсияҳо оид ба Форуми сиёсии сатҳи баланди СММ оид ба рушди устувор бо баррасиҳои амиқи татбиқи Ҳадафҳои Рушди Устувор гузаронида шуд. Эломияи ниҳоии Конфронси якуми Душанбе диққати конфронси навбатӣ дар мавзуи “Катализатори фаъолият ва шарикӣ дар соҳаи об дар сатҳи маҳалӣ, миллӣ, минтақавӣ ва ҷаҳонӣ”, ки барои ноил шудан ба ҳадафҳои Даҳсолаи амали об ва дигар ҳадафҳои марбут ба обро тасдиқ кард [5].

Хулоса метавон гуфт, ки норасоии оби ошомиданӣ, обшавии пиряхҳо ба яке аз масъалаҳои муҳими глобалӣ дар арсаи ҷаҳон табдил ёфтааст. Зеро солҳои охир тағйирёбии иқлим ба ҳифзи муҳити зист ва обшавии пиряхҳо оварда расонидааст. Маҳз талошу заҳматҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон буд, ки ҷомеаи ҷаҳонӣ барои ҳалли мушкилотҳои глобалӣ махсусан ҳифзи пиряхҳо, норасоии оби ширин ва тағйирёбии иқлим таваҷҷуҳи хоса зоҳир намудаанд. Боиси ифтихор аст, ки созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ махсусан СММ ва ҷомеаи ҷаҳонӣ Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҳамчун кишвари ташаббускор дар соҳаи обу ҳифзи пиряхҳо эътироф намудаанд. Аз ин рӯ, Ҳукумати кишвар бо истифода аз имкониятҳои ҷойдошта, барои бартараф намудани хатарҳои табиӣ конфронсҳои байналмилалӣ оид ба Ҳифзи пиряхҳо ва об дар сатҳи баланд баргузор менамояд. Мақсади асосии баргузор намудани конфронсҳои мазкур пешгирӣ намудани хатарҳои офатҳои табиӣ, обшавии пиряхҳо ва мушкилотҳои норасоии оби ошомиданӣ мебошад, ки барои ба даст овардани натиҷаҳои назаррас пайваста кӯшишҳои худро равона месозад.

Нигора ФАЙЗУЛЛАЕВА, ходими илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Адабиёт:

1. Қурбонов А, Набиев З.А “Tajikistan's implementation in a solution of global issues related to water” URL:https:// moluch.ru/ archive/ 309/69715 / ?ysclid =m8qv9y3579925833862 Санаи муроҷиат 27.03.2025

2. Пуштибонии ташаббуси навбатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба эълон намудани соли 2025 ҳамчун Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ URL:https://www. mfa.tj /tg/ main/ view /11780/pushtibonii-tashabbusi-navbatii-prezidenti-jumhurii-tojikiston-oid-ba-elon-namudani-soli-2025-hamchun-soli-bainalmilalii-hifzi-piryakhho-az-jonibi-jomeai-jahoni Санаи муроҷиат 28.03.2025

3. Climate emergency: 2025 declared international year of glaciers UN News URL: https:// news. un. org /en / story / 2025/01/1159236 Санаи муроҷиат 2. 04.2025

4. T. Shavazov, A. Ashurov, J. Yoqubov “Analysis of the melting of glaciers in the territory of the Republic of Tajikistan based on remote sensing technologies”//Sustainable Agriculture/ №2 (18) соли 2023 саҳ 11 URL:https://staff.tiiame.uz/storage/users/893/articles/yBrc2JRVQczdGa8G6LYEZEkkfFLFbv09GWtvjI5i.pdf Санаи муроҷиат 2. 04.2025

5. The Republic of Tajikistan Leads Global Water Initiatives URL:https://trendzmena.com/the-republic-of-tajikistan-leads.../ Санаи муроҷиат 2.04.2025

Ба ифтихори нахустин Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо санаи 29-31 майи соли 2025, шаҳри Душанбе ва ташрифи Сарвазири Покистон ба Тоҷикистон

“Дар шароити тақвият ёфтани раванди гармшавии ҷаҳонии иқлим масъалаи аз меъёр зиёд об шудани пиряху қабатҳои барфи минтақаҳои ташаккули захираҳои об боиси нигаронии шадид мебошад”.

Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ РАҲМОН

“Об санги асосии ҳаёт аст, ки барои иқтисод, системаҳои ғизо ва муҳити зисти мо муҳим аст. Бо вуҷуди ин, ин манбаи ҳаёт дар зери фишори бесобиқа қарор дорад."

Сарвазири Покистон Шаҳбоз ШАРИФ

Тоҷикистон аз мамлакатҳоест, ки бо Покистон пайванди ҷуғрофии наздик дошта, муносиботи дипломатӣ байни ҳар ду давлат 6 июни 1992 барқарор гардид. Аввалин маротиба соли 1993 Сафорати Ҷумҳурии Исломии Покистон дар Душанбе боз гардида, фаъолияти он аз ибтидои 1994 оғоз шуд. Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нахустин маротиба соли 1994 ба Покистон сафар намуданд, борҳо барои иштирок дар нишасту ҷаласаҳо ба ин мамлакат сафар карданд.

Мавриди зикр аст, ки дар Осиёи Миёна ва Ҷанубӣ ба хусус дар Афғонистону Покистону Ҳиндустон мудирияти обу нарасидани он аз муаммаҳои муҳими иҷтимоӣ буда, муноқишаву танишҳо низ ба суботи минтақа таъсири манфӣ меоваранд. То ба имрӯз дар бештари кишварҳои ҷаҳон сулҳу суботу амният, нарасидани обу мудирияти ноодилонаи он ва ноустувории иқлим ва пешгирии ҳифзи пиряхҳо аз масоили муҳим маҳсуб меёбанд.

Аҳолии нисфи сайёраи заминро минтақаи Осиё ташкил медиҳад, ки нақши кишварҳои он ба хусус Тоҷикистон хело аҳамияти стратегӣ ва геополитикӣ дорад. Тавоноиҳои кишварҳоро гуногунӣ ва ташаббусу таҳаввулоти ташкил медиҳад, ки Осиёро ба макони инкишофи босуръаттарини минтақаи ҷаҳон роҳнамоӣ мекунад. Ҳамин тавр, Тоҷикистон бо ташаббусҳои созандаву саривақтӣ дар партави роҳнамоиҳои Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба масоили обу пиряхҳо ва наслҳои ояндаи ҷаҳон таваҷҷуҳ карда, онро чун дипломатияи муҳим барои рушди иқтисодӣ ва некуаҳволии мардуми минтақа ва ҷаҳон медонад.

Дар шароити мушкилоти печидае, ки мамлакатҳои саросари ҷаҳон рӯбарӯ ҳастанд, кишварҳои узви Созмони ҳамкории Шанхайро зарур меояд то барои пешбурди ҳадафу мақсадҳои он якҷоя кор кунанд. Ҳадафи он ҳалли масъалаҳои таъхирнопазир ва мусоидат ба амнияти минтақавӣ, шукуфоии иқтисодӣ ва табодули фарҳангӣ мебошад. Он на танҳо барои Созмони ҳамкории Шанхай ҳамчун як созмони байналмилалӣ арзишманд, балки ҳамчунин дорои зарфияти намунавӣ барои муносибатҳои байни мамлакатҳои ҷаҳон мебошад. Бо ташвиқи ҳамоҳангӣ ва ҳамкорӣ, барои пешрафти дастаҷамъӣ ва шукуфоии ҳама шарикон илҳом мебахшад.

Об ва нақши он дар ҳаёти башар аз масоили муҳим арзёбӣ шуда, бо ташаббуси Прездиенти Тоҷикистон пайваста дар семинарҳои минтақавиву фароминтақавӣ мавриди таваҷҷуҳ қарор гирифта, баррасӣ мегардад. Об яке аз арзишманду муҳимтарин сарвату неъмати бузургу нодирест, ки тамоми мавҷудоти олам аз он истифода карда, тавассути он рӯҳияи тоза гирифта, шодону шодоб умр ба сар мебаранд. Дар ин зимн, Президенти кишвар дар мулоқоту суханрониҳои худ таъкид намудааст, ки “ҳамагон бояд фаҳманд, ки арзишмандии об на камтар аз арзишмандии нафт, газ ва дигар навъҳои сӯзишвориву манбаъҳои энергия барои ояндаи босуботи кишвар ва минтақа мебошад”.

Дар натиҷаи саъю кӯшишҳои пайвастаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ–Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ташаббусҳои созандаи кишвар соли 2013 ҳамчун соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об эълон шуда, соли "Оби Тоза","Об барои Ҳаёт" ва "Об барои рушди устувор" ва "Даҳсолаи байналмилалии амал об барои рушди устувор 2018-2028” пешниҳод гардида, пазируфта шуд.

Пиряхҳо чун манбаи оби ширин маҳсуб ёфта, дар ҳудуди Тоҷикистон беш аз 8492 ба ҳисоб гирифта шудааст, ки майдони умумии онҳо 8476,2 километри мураббаъро ташкил дода, тақрибан 6 % масоҳатро дарбар мегирад. Бештари ин пиряхҳо дар Помири Шимолию Ғарбӣ ва кӯҳистони Ҳисору Олой дар баландиҳои 3000-3500 то баландиҳои 3500-5300 м ҷой гирифтаанд. Олимони соҳа ва зистшиносон исбот карданд, ки нақши пиряхҳо дар тағйирбии кураи Замин хеле бузург буда, бо инкишофи муҳити ҷуғрофӣ мувозинати гармӣ ва намнокӣ муайян мешавад, ки ба ҷараёни шаклгирию тағйирёбии пиряхҳо хело вобастагии калон дорад. Паст шудани ҳарорати ҳаво ва боришҳои зиёд иқлимро дигаргун сохта, бо афзоиши обшавии пиряхҳо гармии миёнаи Замин баланд хоҳад шуд, ки ба ҳаёти зисти инсонҳо таъсири манфӣ хоҳанд расонд. Арзишу муҳимият ва ҳифзи обу пиряхҳоро Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз корҳои аввалиндариҷаи худ дониста, моҳи марти соли 2021 таъкид карда чунин ишора намудааст, “Обшавии босуръати пиряхҳо, ки яке аз манбаъҳои асосии оби тоза мебошанд, дар баробари зиёдшавии истеъмоли об бар асари афзоиши теъдоди аҳолӣ ва рушди иқтисодӣ, метавонад боиси оқибатҳои бағоят манфӣ гардад. Возеҳ аст, ки ин масъалаи доғ бояд дар меҳвари таваҷҷуҳи хоси ҷомеаи ҷаҳонӣ ва хусусан пешвоёни сиёсӣ қарор дошта бошад”.

Ҳамин тариқ, пешниҳои нави Тоҷикистон зери номи “Соли 2025 - Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” дар Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид зимни баргузории Иҷлосияи 77-уми худ қатънома санаи 14-уми декабри соли 2022 пешниҳод шуд, ки бо дастгирии кишварҳои узв мавриди пазириш қарор гирифт.

Бояд қайд кард, ки бисёр кишварҳои дунё бо сабаби тақсимбандии нодурусту ноодилонаи обу дарёҳо ба дасрас нашудану норасоии он ба мушкилоти зиёде дучор шуда, миёни ҳам муноқишаҳо доранд. Мавриди зикр аст, ки зиёда аз 70 дарсади аҳли сайёра обро барои обёрӣ намудани замин истифода карда, ин амал соли 1950 ин фоиз се баробар афзудааст, ки тавассути обёрӣ намудани замин хок обро фурӯ бурда, бо намакҳои зери замин бархӯрд карда, дар болои замин қарор гирифта, заминаи шӯршавии замин шуда, фоиданокиву ҳосилнокии онро кам месозад.Тибқи сарчашмаҳо набуду норасоии обҳо аз се як ҳиссаи аҳолии сайёра ранҷу азият кашида, ба мушкилот рӯ ба рӯ ҳастанд.

Боиси ёдоварист, ки Тоҷикистон дорои беш аз 1300 кӯл буда, дар баландии аз 3500 то 5000 метр аз сатҳи баҳр ҷойгиранд. Ҳамаи ин фаровониҳоро Президенти Тоҷикистон бо чашми хирад нигариста, арзишмандии истифодаи оби ошомиданиро ба эътибор гирифта, Ҳукумати мамлакат аз 1 декабри соли 2001 “Дар бораи тасдиқи Консепсияи истифодаи самаранок ва ҳифзи захираҳои об дар Ҷумҳурии Тоҷикистон” қарор қабул кард.

Бо ташаббуси Тоҷикистон рӯзҳои 20-21 июн дар шаҳри Душанбе Конференсияи байналмилалӣ оид ба оғози Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028» баргузор гардида, дар он намояндагони беш аз 110 кишвари ҷаҳон иштирок карда, дар сессияҳои алоҳида вобаста ба об, аз ҷумла «Тақвияти амалҳо ҷиҳати рушди устувори захираҳои обӣ», «Татбиқи ислоҳоти бахши об дар Ҷумҳурии Тоҷикистон», «Муколамаи ҷамъият оид ба ҳисоботи ниҳоӣ», «Мушкилоти об дар мисоли гурезагон ва муҳоҷирон» мавриди таҳлилу баррасӣ қарор доданд.

Дар ин зимн, дар пойтахти Тоҷикистон – шаҳри Душанбе пайваста Конфронсҳои байналмилалии сатҳи баланд оид ба Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028» таҳти унвони «Такон бахшидан ба амалҳо ва шарикӣ дар соҳаи об дар сатҳҳои маҳаллӣ, миллӣ, минтақавӣ ва ҷаҳонӣ» баргузор гардида, намояндагони баландпоя аз созмонҳои ҷаҳонӣ ва давлатҳои мухталиф бо ташаббусу иштироки Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Созмони Милали Муттаҳид таҳти роҳбарии Сарвазири Ҷумҳурии Тоҷикистон иштирок мекунанд. Ин аз он шаҳодат медиҳад, ки барои қадри зарро шинохтан аввал инсон бояд заршинос бошад, вагарна ҳамаи дороиву зару зеварашро аз даст дода, нодору фақир мегардад. Роҳбарияти Тоҷикистон хусусан Президенти кишвар чун заршинос ба қадри ҳар қатра об расида, истифодаи дурусти обҳову ҳифзи пиряхҳоро ба мардумони минтақа ва ҷаҳон аз корҳои муҳим дониста бо гузаронидани чорабаниҳои саривақтӣ тавсияҳо медиҳанд.

Боиси ифтихор аст, ки ташаббусҳои Тоҷикистон аз ҷониби кишварҳои ҷаҳон, аз ҷумла Покистон мавриди дастгирӣ ёфта, ҳар ду кишвар мубрамияти обу манбаҳои онро муҳим шуморида муштаракона мулоқотҳо карда, ҷаласаҳо мегузаронанд. Роҳбарияти Покистон саъю талошҳои пурарзиши Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҷиҳати баргузории Ҷаласаи вазирони «Қалби Осиё – Раванди Истамбул» дар Душанбе рӯзҳои 29-30 марти соли 2021 намуда, Тоҷикистон низ баргузории Конфронси маҷозии вазирони шаш кишвари ҳамсояи Афғонистон дар таърихи 8 сентябри соли 2021 ва баргузории ҷаласаи Гурӯҳи тамоси СҲШ-Афғонистон баҳри шукуфоии минтақа ва талошҳо барои сулҳу субот пайваста қадрдонӣ менамояд. Сарони ду кишвар талошу азми худро ҷиҳати таҳкими ҳамкориҳои мутақобилан судманд дар сатҳи ҷаҳонӣ ва дар чаҳорчӯби созмонҳои минтақавӣ, аз ҷумла СММ, СҲИ, СҲШ ва ЭКО оид ба масъалаҳои марбут ба ҳамкориҳои мутақобилан судманд, аз ҷумла, масъалаҳои байниҳамдигарии кишварҳои мусулмоннишин, ҳамоҳангӣ, рушди устувор ва тағирёбии иқлим ҳамбастагии муштарак дошта, ҳамчунин аз номзадии якдигар ба узвияти ғайридоимии Шӯрои амнияти СММ барои солҳои 2025-2026 Покистон ва 2028-2029 Тоҷикистон истиқбол ва дастгирӣ карданд. Ҳамин тариқ, Сарвазири Ҷумҳурии Исломии Покистон аз ташаббуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи эълон намудани соли 2025 ҳамчун Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо дастгирӣ карда, аз қабули Қатъномаи Маҷмаи Умумии СММ таҳти унвони «Конференсияи миёнамӯҳлати Созмони Милали Муттаҳид оид ба баррасии ҳамаҷонибаи Барномаи Ҳадафҳои Байналмилалии Муттаҳид « Рушд, солҳои 2018-2028” ҷонибдорӣ кардааст. Ҷонибҳо пайваста дар соҳаҳои гуногун тафоҳумнома ба имзо расонида, барои пешбурди ҳамкориҳои гуногунҷанбаи ду кишвари дӯст заминаи мусоиди ҳуқуқӣ фароҳам меоранд.

Покистон бо Тоҷикистон пайванди ҷуғрофии наздик дошта, муносиботи дипломатӣ миёни ҳар ду давлат 6 июни 1992 барқарор гардид. Ҳамин тариқ, 24-26 апрели соли 2024 бо ташаббуси Сафорати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Ҷумҳурии Исломии Покистон дар Донишгоҳи Осиёи Бузург (Grand Asia), дар шаҳри Сиялкути вилояти Панҷоб, ки зодгоҳи файласуф ва шоири Шарқ Муҳаммад Иқболи Лоҳурӣ аввалин Конфронси байналмилалӣ бахшида ба тағйирёбии иқлим баргузор гардид, ки дар партави таъкидҳои пайвастаи Президенти Тоҷикистон дар он масъалаи мубрами обу экология баррасӣ шуд. Дар конфронси мазкур намояндаи Сафорати Тоҷикистон дар Покистон таъкид намуд, ки Тоҷикистон, ки 93 фоизи қаламрави онро кӯҳҳо ташкил дода, аз рӯёрӯйӣ бо пайомадҳои тағйирёбии иқлим ба мисли Покистон осебпазир буда, бештар вақтҳо бо обхезӣ, сел, фаромадани ярчу тарма ва дигар офатҳои табиӣ дучор мешавад.

Покистон кишвари аграрӣ буда, аксари иқтисодиёти он барои парвариши зироатҳо аз об вобаста буда, аз осебпазиртарин дар муқобили иқлим аст. Тибқи пажӯҳиши NASA ҳаҷми кӯлҳои пиряхҳо дар саросари ҷаҳон аз соли 1990 ба далели обшавии пиряхҳо тақрибан 50% афзоиш ёфта, дар Гилгит-Балтистон ва Хайбар-Пахтунхва зиёда аз 3044 кӯлҳои пиряхӣ муайян шуданд, ки аз ин шумора 33 онҳо эҳтимоли нестшавиро доранд.

Тибқи маълумоти Сандуқи Байналмилалии пул, ин кишвар аз ҷиҳати норасоии об дар ҷои сеюм қарор дошта, тақрибан 60 дарсади обҳои умумӣ аз боронҳои муссонӣ ва қисми зиёди боришоти зимистон ба даст меоянд. Ба маъуломоти Вазири федералӣ оид ба тағирёбии иқлим ва ҳамоҳангсозии муҳити зисти Покистон Мусаддиқ Малик кишвараш хонаи дуввумин бузургтарин системаи пиряхӣ дар ҷаҳон берун аз минтақаҳои қутбӣ буда, ҳифзи ин манораҳои оби табииро аз тағирёбии иқлим муҳиму саривақтӣ мешуморад .

Мавриди зикр аст, Пассу яке аз 7,200 пиряхҳоест,ки дар се қаторкӯҳҳои Ҳиндукуш, Қаракорам ва Ҳимолой паҳн шуда, Покистонро ба хонаи бештарин пиряхҳо дар ҷаҳон берун аз Арктика ва Антарктика табдил додааст. Ин се қаторкӯҳҳои Ҳиндукуш, Қарокурум ва Ҳимолой дар якҷоя «қутби сеюм»-ро ташкил медиҳанд. Ба назари коршиносон қуллаҳои яхбандии сафеди пиряхи Пассу дар кӯҳҳои Қаракорам бо қабати сиёҳ печонида аз партовҳо, тармаҳо ва резиши сангҳо дар тӯли садсолаҳо ҷамъоварӣ шуданд.

Тибқи маълумоти дарёфтшуда тавассути обшавии барф ва пиряхҳо аз Қаракорам ва Ҳимолойи ғарбӣ миллион нафар аҳолии ҳавзаи Ҳинд барои нушидан ва истеҳсоли энергияи обй, саноат ва обьёрй истифода мекунанд. Ҳамин тариқ, тағйирёбии иқлим тағйирёбии гардиши обро афзоиш дода, дурнамои ҷараёнҳо ва дастрасии обро коҳиш медиҳад. Аз ин рӯ, ба андешаи коршиносон банақшагирии истифодаи об бояд ба тағйирёбии иқлим ва идоракунии об, аз ҷумла дарки нақши криосфера ба ҷараёни дарёҳо муносибати маҷмӯӣ сурат гирад.

Зеро обҳои ҷоришудаи ин пиряхҳо дар саросари Қарокурум ва Ҳимолойи Ғарбӣ беш аз 300 миллион нафар аҳолии ҳавзаи дарёи Ҳиндро таъмин намуда, бузургтарин системаи кишоварзии обёришавандаи ҷаҳонро, ки дар саросари Ҳиндустон ва Покистон паҳн мешавад, амалӣ менамояд. Ба обшавии пиряхҳо аз сабаби тағирёбии иқлим таъсир расонида, хатари обхезиро афзоиш дода, ба қавли сокинони минтақа бо сабаби афзоиши мавҷҳои гармо обшавии пиряхҳо бо суръат идома ёфта, бештари қисматҳои кишоварзӣ аз он зарар мебинанд.

Ҳамин тариқ, тавсия дода мешавад, ки кишварҳои минтақаи Осиёи Ҷанубӣ ба хусус Покистону Ҳиндустон бояд аз дипломатяи сулҳу созадагии кишварҳои Осиёи Марказӣ ба хусус Тоҷикистону Қирғизистону Узбекистон сабақ гирифта, муноқишаҳои худро ҳаллу фасл намуда, аз самаранокии моделҳои гидрологӣ бо истифода аз маълумотҳо, ки тавассути боздидҳои мунтазам ба пиряхҳо ҷамъоварӣ шудаанд, махсусан дар давраи барвақт бо беҳтар шудани мониторинг ва самаранокии модели минбаъда, бозёфтҳои боз ҳам устувортар ба тарҳрезии сиёсати беҳтаршудаи идоракунии устувори об дар иқлими тағйирёбанда бештару беҳтар мустафид шаванд. Зеро барои беҳтару бештар ҳифзу ҷилавгирӣ кардан ва пешбурди раванди ҳалли самараноки масъалаҳо дар соҳаи обу пиряхҳо бо ҳамаи тарафҳои манфиатдор ҳамкории муштаракро ба роҳ монда, бо рушди босуботу муназзам тавассути истифодаи захираҳои васеи иқтидори гидроэнергетикӣ барои расидан ба мақсади ниҳоӣ амалӣ кард.

Ҳамин иқтидори бузурги энергетикии Тоҷикистон мебошад, ки кишвар истеҳсолкунандаи «энергияи сабз» аз ҷиҳати экологӣ тоза ба қатори шаш кишвари пешсафи сайёра шомил шуда, неруи барқ танҳо аз ҳисоби энергияи обӣ 98%-ро ташкил медиҳад. Истифодаи дурусти манобеи захиравии фаровони кишвар заминаи хубро дар ҷилавгирӣ аз таҳдиду хатарҳо аз боду иқлими сайёра фароҳам оварда, ба яке аз мамлакатҳои сабз табдил ёфта, манфиати он ба ҳама аҳли минтақа ҷаҳон хоҳад расид.

Ба андешаи нигорандаи сатрҳо кишварҳои ҷаҳон бо истифода аз унсуру моделҳои хос баҳри ҳифзи обу иқлиму пиряхҳо ҳамкориҳои муштарак намуда, дар рушду пешрафти иқтисодӣ, фаъолсозии лоиҳаву барномаҳои муассири пазируфташудаи худ, минтақа ва ҷаҳонро ба самти созандагиву сулҳофаринӣ ҳидоят фармуда, тавсеаву тақвият хоҳанд бахшид. Аз ҷониби Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид пазируфта шудани соли 2025 Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва 21 март Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо ва 22 март Рӯзи ҷаҳонии об муҳим арзёбӣ шуда, мақсаду маромии аслии он баҳри саломативу саодатмандии сокинони сайёра буда, кишварҳо бо чорабиниҳои байналмилалӣ ва инчунин миллӣ нақши пиряхҳову обҳоро дар системаи ҷаҳонӣ бештару беҳтар баррасӣ хоҳанд кард. Покистон аз гузашта таҷрибаи хуб дар бахшаҳои саноат, тиҷорату туризм ва ҳарбӣ дошт, ки мисолу намунаҳои онро дар сектору форуму бахшҳои гуногуни созмонҳои ҷаҳон аз ҷумлаи Созмони Милали Муттаҳид метавон мушоҳида кард.

Ҳамин тариқ, Тоҷикистон ва Покистон чун аъзои фаъоли Созмони ҳамкории Шанхай метавонанд дар пешбурди сулҳу субот ва иқтисоду тиҷорату саноату саёҳат саҳми муҳим ва муассир гузоранд. Ҳамаи кишварҳои аъзои Созмони ҳамкории Шанхай дурнамои худро дар бораи расидан ба амнияту сулҳи пойдор бо унсуру моделҳои хос, аз ҷумла тарғибу ташфиқи фарҳангӣ, рушду пешрафти иқтисодӣ, фаъолсозии лоиҳаву барномаҳои муассири пазируфташудаи худ, ҳамкории муштарак, пайвастшавӣ ва раҳоӣ аз таҳдиду хатарҳо кору фаъолияти муштарак барқарор намуда, минтақа ва ҷаҳонро ба самти созандагиву сулҳофаринӣ ҳидоят фармуда, дипломатияи мардумиро тавсеаву тақвият бахшанд.

Мирсаид РАҲМОНОВ, ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Май 27, 2025 13:20

ДУШАНБЕ, 27.05.2025 /АМИТ «Ховар»/. Бо дастури Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «Шоҳнома»-и безаволи Абулқосим Фирдавсӣ чоп ва ба тамоми мардуми мамлакат дастрас карда мешавад. Аввалин нусхаҳои нашри пурраи «Шоҳнома» 7 марти соли равон аз ҷониби Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҷамъомади тантанавӣ ба муносибати Рӯзи Модар дар шаҳри Душанбе ба занону духтарон тақдим карда шуд. «Шоҳнома» бузургтарин достонест, ки маҳсули эҷодиёти ҳаким Фирдавсии Тусӣ буда, дар назми ҷаҳон назир надорад. Ин мавзуъро профессор, узви вобастаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Нуриддин САИД дар мақолааш, ки ба унвони АМИТ «Ховар» ворид гардидааст, чунин шарҳ додааст:

— Муҳаққиқон «Шоҳнома»-ро ба се қисми асосӣ – асотирӣ, паҳлавонию қаҳрамонӣ ва таърихӣ тақсим кардаанд. Қисми нахустини «Шоҳнома» аз ибтидои муборизаҳои неруи хайр Аҳура Маздо ва неруи шарр — Аҳриман ибтидо гирифта, то ба саҳнаи таърих падид омадани Сом давом мекунад.

Бахши дуввуми «Шоҳнома» аз ба арсаи таърих омадани Манучеҳр сар шуда, то зуҳур ёфтани Зардушт-пайғамбар ва бақо гардидани дини оташпарастӣ идома ёфтааст.

Давраи сеюми «Шоҳнома» аз парокандагии сулолаи Хоҳоманишиҳо ё Каёниён ва Эронро ғасб намудани Искандари Мақдунӣ оғоз гардида, то аз ҷониби арабҳо забт шудани Эрон ва кушта шудани Яэдигурди 111 анҷом мепазирад.

«Шоҳнома» аз силсилаи достонҳо иборат буда, ҳар як достон дорои мазмуну моҳияти ба худ хос мебошад. Муборизаи қувваҳои некӣ ва бадӣ аз ибтидо то интиҳои ин асари безавол давом ёфта, онро чун силсилаи занҷир ба ҳам мепайванданд.

Ду қисми аввал «Шоҳнома» ба шаҳриёрии сулолаи Пешдодиён бахшида шудааст, ки онҳо дар ҳазораи 4-3- уми то мелод авлод ба авлод ҳукумронӣ ва давлатдорӣ кардаанд.

Сулолаи Пешдодиён аз Каюмарс оғоз гардида, чун Ҳушанг, Таҳмурас, Ҷамшед, Фаридун, Манучеҳр, Нӯзар ва дигарон, ки аз даҳ нафар иборатанд ва бо навбат подшоҳӣ намудаанд. Маҳз онҳо пояи аввалин низоми давлатдорӣ ва ҷавҳари тамаддунҳои ориёиро гузоштаанд. Каюмас нахустин маротиба дар ҷаҳон тахту тоҷи подшоҳиро бунёд ниҳод ва роҳҳои пайдо намудани ризқу рӯзӣ ва фарҳанги аз бар кардани сару либосро ҷорӣ намуд. Дар аҳди шаҳриёрии авлодони ӯ бо ёрии оташ сохтани асбобу анҷом, бунёди манзилҳо ва шаҳрҳо, сохтани киштӣ, омӯхтани донишҳо ва шароити беҳтари зиндагӣ ба амал омад. Пешравиҳо ва дигаргуниҳои ҷамъияти Обшинаи Ибтидоӣ дар «Шоҳнома» бо обуранги дилкаш чунин таҷассум ёфтаанд:

Нахустин яке гавҳар омад ба чанг,
Ба дониш зи оҳан ҷудо кард санг.
Чу бишнохт оҳангарӣ пеша кард,
Куҷо з-ӯ табар, арраву теша кард.
Чу ин карда шуд, чораи об сохт,
Зи дарё бароварду ҳомун навохт,
Ба ҷӯю ба рӯд обро роҳ кард,
Ба фарри Кай ранҷ кӯтоҳ кард.
Чу огоҳ мардум бар он барфузуд,
Парокандани тухму кишту дуруд.

Чун асрори Саразми бостон ошкор ва омӯхта шуд, таърихи шашҳазорсолаи он таҳқиқ гардид, ошкоро аён гашт, ки Саразмиён ва Пешдодиён дар сабоҳи таърихи башар ҳамасру ҳамзамон ва ҳамтақдир будаанд. Зеро аввалин намунаҳои ибтидоии ҳаёти мадании Саразмиён ва Пешдодиён чун ду қатраи об бо ҳам шабоҳат доранд. Биёед, як лаҳза ба суханони кошифи Саразм Абдуллоҷон Исҳоқов диққат диҳем. Ӯ мегӯяд: «Олоти маъдании Саразмиён чӣ гуна будааст? Инҳо табар, теша, корд, ханҷар, дирафш ва сӯзан буданд, ки дар зиндагии инсон мавқеи муҳим доранд. Мо дар Саразм аввалин маротиба ба ин намуди олоти мисӣ дучор шудем. Ҳамин тариқ, мис дар ҳаёти инсон аввалин маъдане буд, ки одамон аз он асбоби аввалин ва аз ҳама зарурро месохтанд. Ин ихтирооти инсон дар таърихи рушди ҷомеа табадулот ба шумор меравад».

Бубинед, гӯё Фирдавсӣ мазмуни суханони бостоншиноси тоҷикро ҳазор сол пеш аз ӯ дарк намуда бошад, ки онро ба риштаи назм кашидааст ва рӯзгори муштараки Пешдодиён ва Саразмиёнро, ки ба ҳам шабоҳат доранд, мавриди тасвир қарор додааст. Пас Фирдавсӣ ҳақиқати таърихиро таҷассум намудааст. Шаҳриёрони Пешдодӣ тамаддуни ориёиро ба зинаҳои баланди рушду нумуъ бардоштаанд, ба суннатҳои воло ва ҷашнҳои бузурги ориёӣ асос гузоштаанд ва барои мо — тоҷикон ёдгориҳои бегазанд ба мерос мондаанд.

Дар аҳди шаҳриёрии Ҳушанг аз падид омадани оташ шод гаштанд ва онро муқаддас донистанд. Барои арҷ бигзоштан ба оташ ҷашни бузурге оростанд ва онро Сада ном ниҳоданд.

Бигуфто: «Фурӯғест ин Эзидӣ,
Парастид бояд, агар бихрадӣ».
Шаб омад, барафрӯхт оташ чу кӯҳ,
Ҳамон шоҳ дар гирди ӯ бо гурӯҳ.
Яке ҷашн кард он шабу боди хвард,
Сада номи он ҷашни фархунда кард.
Зи Ҳушанг монд ин Сада ёдгор,
Басе бод чун ӯ дигар шаҳриёр.
К-аз обод кардан ҷаҳон шод кард,
Ҷаҳоне ба некӣ аз ӯ ёд кард.

Чун Ҷамшеди Пешдодӣ бар тахти шоҳӣ нишаст, гӯё асри тиллоии ҷамъияти инсонӣ фароҳам омад, мамлакат аз хайру баракат, аз адолату додгустарӣ ва аз файзи шаҳриёри одил гул-гул шукуфт. Ба ифтихори ба тахт нишастани Ҷамшед анҷумани бошукӯҳе ороста шуд ва он рӯзи фирӯзро Наврӯз ном ниҳоданд.

Чу хуршеди тобон миёни ҳаво,
Нишаста бар ӯ шоҳи фармонраво.
Ҷаҳон анҷуман шуд бари тахти ӯй,
Фурӯ монда аз фарраи бахти ӯй.
Ба Ҷамшед – бар гавҳар афшонданд,
Мар он рӯзро рӯзи нав хонданд.
Ба Наврӯзи нав шоҳи гетифурӯз.
Бар он тахт биншаст фирӯзрӯз,
Бузургон ба шодӣ биёростанд.
Маю ҷому ромишгарон хостанд,
Чунин рӯзи фаррух аз он рӯзгор,
Бимонда аз он хусравон ёдгор.

Ҷашнҳои бузургу безаволи Наврӯз, Сада, Меҳргон ва Тиргон ёдгори абадӣ аз шаҳриёрони ориёии мо мебошанд, ки имрӯз дар саросари Тоҷикистон ва ҷаҳон бо баракати ҷаҳду талошҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз нав эҳё гардида, ба ҷашни миллӣ ва ҷаҳонӣ табдил ёфтаанд. Хусусан Наврӯзи бостонии шашҳазорсола ба ҷашни ҷаҳонӣ табдил ёфта, шукуҳу азамати нав пайдо намудааст.

«Шоҳнома» достонест, ки қаҳрамонони беҳад зиёде дорад. Дар байни чеҳраҳои подшоҳон ва сарлашкарон, ҷаҳонпаҳлавонон ва номдорони мамлакат як ном чун ахтари тобон медурахшад ва он Рустами Достон аст. Ӯ таҷассуми қудрату тавоноӣ ва ақлу хиради халқи тоҷик буда, чун наҷотбахши тахту тоҷи Сулолаи Пешдодиён шуҳрати ниҳоят баланд дорад. Вай танҳо замоне ба ҷанг бармехезад, ки агар халқу ватанро хатари лашкари бегона таҳдид намояд. Рустам ба қувваи шикастнопазири худ бовар дорад ва дар майдони набард пирӯзӣ ҳамеша насиби ӯст.

Маро зӯри фирӯзӣ аз довар аст,
На аз подшоҳу на аз лашкар аст.
Замин бандаву Рахш гоҳи ман аст,
Нигин гурзу мағфар кулоҳи ман аст.
Сари найзаву гурз ёри мананд,
Ду бозуву дил шаҳриёри мананд,
Шаби тира аз теғ равшан кунам,
Бар овардгаҳ – бар сарафшон кунам.

Рустам аз ҷангҳои бардавому хунрезиҳо байни Эрону Турон ба ҷон расидааст ва сабаби онро аз фитнаи шоҳони тиҳимағз Афросиёбу Ковус медонад. Чун Сӯҳроб донист, ки Рустам падари ӯст, хост ҳамроҳи ӯ шоҳони бехирадро аз байн бардошта, байни Эрону Турон сулҳу дӯстӣ барқарор намояд. Бо ин мақсад ба Эрон лашкар кашид. Аммо Афросиёби фитнаангезу маккор тамоми чораву тадбирро ба кор андохт, то падару писар дар майдони ҷанг якдигарро нашиносанд ва ташнаи хуни якдигар гарданд. Ва шоҳ Кобус Рустамро ба ҷанги зидди лашкари Сӯҳроб фиристод ва хост ҳардуро аз байн бардорад. Пас аз ҷангҳои пай дар пай ва бесамар ҳар ду паҳлавон ба ҷанги тан ба тан бархостанд. Муҳорибаҳои ҳарду паҳлавон басо шадид ва хунрезона буд ва ҳар яке бар қасди ҷони рақиби хеш талош мекард. Оқибат, ханҷари Рустам синаи Сӯҳробро пора кард. Чун Рустам дарёфт, ки Сӯҳроб – писари худро куштааст, осмон бар сараш фуруд омаду замини зери пояш ба ларза даромад ва доду фиғонаш ба фалак печид.

Киро омад ин пеш, к-омад маро,
Ки фарзанд куштам бар пиронсаро.
Буридан ду дастам сазовор ҳаст,
Ҷуз аз хоки тира мабодам нишаст.
Чӣ гӯям, чу огаҳ шавад модараш,
Чӣ гуна фиристам касеро бараш.
Чӣ гӯям чаро куштамаш бегуноҳ,
Чаро рӯз кардам бар ӯ бар сиёҳ?
Кадомин падар ҳаргиз ин кор кард,
Сазоворам акнун ба гуфтори сард.

Чун Таҳмина – модари Суҳроб аз марги писар воқиф гашт, аз нолаи ҷонгудозаш оташ ба дашту саҳро афтод, рӯй мӯй канд ва пероҳан бар тан пора кард:

Баровард бонгу ғиреву хурӯш,
Замон то замон з-ӯ ҳамерафт ҳуш.
Ҳамегуфт; «Эй ҷони модар, кунун,
Куҷоӣ сиришта ба хоку хун?!
Кунун ман киро гирам андар канор?
Ки хоҳад будан мар маро ғамгусор?
Падар ҷӯстӣ, эй гурди лашкарпаноҳ,
Ба ҷои падар гӯрат омад ба роҳ».

Аз фитнаангезии ду шоҳи моҷароҷӯ оташи ҷанг байни Эрону Турон аз нав фурӯзон гашт. Ҷанги нангини хештанкушӣ, писару падар ва бародаркушӣ расм гардид. Сарнавишти талх ва фоҷиаангези Рустаму Сӯҳроб дар таърихи ҷаҳон назир надорад. Вай бонги изтироб аст ва мардумонро ҳушдор медиҳад, ки аз ҷангу хунрезӣ барҳазар бошанд.

«Шоҳнома» асосан достони қаҳрамонию ватанпарастӣ, озодиву истиқлолхоҳӣ ва муборизаи беамон байни ду қувва-Хайру Шарр (некӣ ва бадӣ) аст. Аммо дар баробари ин, вай сарчашмаи олами маънавӣ ва мактаби тарбияи инсони комил аст.

Фирдавсӣ вассофи забардасти ақлу хирад аст. Пайваста мардумро ба хирадмандӣ ва пос доштани хирад даъват менамояд. Хирадро тоҷи сари инсон меҳисобад ва чун арзи сипос ба он достонашро бо ситоиши хирад оғоз менамояд:

Хирад раҳнамою хирад дилкушой,
Хирад даст гирад ба ҳар ду сарой.
Касе к-ӯ хирадро надорад зи пеш,
Дилаш гардад аз кардаи хеш реш.
Ҳамеша хирадро ту дастур дор,
Бад ӯ ҷонат аз носазо дур дор.

Баъзе муҳаққиқон иброз намудаанд, ки Фирдавсӣ хирадро дар баландтарин поя қарор дода, ибораи «хирад»- ро дар «Шоҳнома» нуҳсад маротиба такрор намуда, асарро чун гулҳои рангоранг зебу оро додааст.

Шоири бузург андешаҳои баланд ва саршор аз хирадро бештар аз забони донишмандон, файласуфон, шаҳриёрон, мӯбадон ва пешвоёни халқ баён доштааст. Чунончӣ, аз забони шоҳи одилу додгар Фаридун гуфтааст:

Биё, то ҷаҳонро ба бад наспарем,
Ба кӯшиш ҳама дасти некӣ барем.
Набошад ҳаме неку бад пойдор,
Ҳамон беҳ, ки некӣ бувад ёдгор.

Андешаҳои сиёсиву иҷтимоӣ, башардӯстӣ ва давлатдориву асолати миллии Фирдавсӣ бештар аз забони Кайхусрав – писари Сиёвуш баён гардидааст. Кайхусрав шаҳриёрии худро аз адлу дод, инсофу мурувват, аз ободонии мамлакат ва дилшод намудани халқу сипоҳ оғоз намудааст. Ӯ чун шоҳи сиёсатдону адолатпарвар ба сарбозону сарлашкарони хеш амр намуда, ки ба худсариву беадолатӣ ва ғоратгарӣ ҳаргиз роҳ надиҳанд ва ба сарбозони душман, ки ихтиёрӣ таслим шудаанд, раҳму адолатро пеш гиранд:

Зи дилҳо ҳама кин берун кунед,
Ба меҳр андар ин кишвар афсун кунед.
Бикӯшеду хубӣ ба кор оваред,
Чу дидед сармо баҳор оваред.
Зи хун рехтан даст бояд кашид,
Сари бегуноҳон набояд бурид.
Зи чизи касон сар бупечед низ,
Ки душман шавад дӯст аз баҳри чиз.
Наёяд ҷаҳонофаринро писанд,
Кӣ ҷӯянд бар бегуноҳон газанд.

Фирдавсӣ аз забони Кайхусрав мавриди ғамхориву парасторӣ қарор додани кӯдаконеро, ки падарҳояшон дар ҷангҳои озодихоҳона қурбон шудаанд, қарзи инсонӣ ва имонӣ медонад:

Ҳар он кас, ки шуд кушта дар корзор,
В-аз ӯ хурду кӯдак бувад ёдгор.
Чу номаш зи дафтар бихонад дабир,
Дирам пеши кӯдак бувад ногузир.

Фирдавсӣ вазифаи муқаддаси шоҳи одилро дар он мебинад, ки дасти фитодагонро бигирад, ба кӯдакони ятим, занони танҳо, пирони барҷомонда бо чашми меҳрубонию ғамхорӣ бингарад:

Дигар кӯдаконе, ки бемодаранд,
Заноне, ки бешую бечораанд.
Дигар он, к-аш ояд ба пирӣ ниёз,
Зи ҳар кас ҳамедорад ӯ ранҷ боз.
Ба эшон дари ганҷ баста мадор,
Бубахшу битарс аз бади рӯзгор.

Фирдавсӣ бар он аст, ки ҳар кас дар ҷаҳон мукофоти амали хешро хоҳад дарёфт. Зеро аз некие, ки кардаӣ некӣ хоҳӣ дид, аммо аз кори бад умеди некӣ набояд кард:

Ба назди кеҳону ба назди меҳан,
Ба озори мӯе наарзад ҷаҳон.
Дароз аст дасти фалак бар бадӣ,
Ҳама некӯӣ кун, агар бихрадӣ.
Чу некӣ кунӣ, некӣ ояд барад,
Бадиро бадӣ бошад андархӯрат.

Андешаҳои сиёсӣ ва адолати иҷтимоии Фирдавсӣ дар симои пешвои халқи заҳматкаш Маздак хеле равшан таҷассум ёфтааст. Ӯ шахси таърихист ва дар солҳои 488-531 дар аҳди Қубодшоҳ дини наверо ҷорӣ намуд. Асоси таълимоти Маздак он аст, ки тамоми неъматҳои моддӣ ва сарвати табиат ба кулли мардум чӣ синфи доро ва чӣ мардуми бечора баробар тааллуқ дорад ва набояд тафовуте дар миён бошад. Ҳаргиз набояд, ки гурӯҳе дар айшу ишрат ва гурӯҳе дар хориву зиллат ба сар баранд. Аз ин рӯ дини нави Маздакро дини баробарӣ ва бародарӣ хондаанд ва он тарафдорони беҳад зиёде пайдо намуд. Ҳадафи Маздак чунин аст:

Ҳамегуфт: «Ҳар к-ӯ тавонгар бувад,
Таҳидаст бо ӯ баробар бувад.
Набояд, ки бошад касе барфузуд,
Тавонгар бувад тору дарвеш пуд.
Ҷаҳон рост бошад, ки бошад ба чиз,
Фузунӣ ҳаром асту нохуб низ».

Маздак ҳарчанд аз дасти Қубодшоҳ ба қатл расид, аммо мақсаду таълимоташ чашми оммаи мардумро боз намуд ва халқро ба муборизаи беадолатии иҷтимоӣ ва зидди ғуломдорӣ бархезонд.

Симои Фирдавсӣ дар саросари «Шоҳнома» чун ватанпарасти воқеӣ ва беҳамто бо шукӯҳу шаҳомати хоса таҷассум ёфтааст. Фирдавсӣ чун шоири бузурги миллӣ ва аз насли озодагон ҳастии хешро бидуни Ватани хеш тасаввур карда наметавонист. Ӯ муҳаббати гарму ҷӯшонашро ба ин сарзамини бостонӣ аз забони Рустами Достон ботантана эълон намуда, гуфтааст:

«Чу Эрон мабодо, тани ман набод!»

Муҳаббати гарму ҷӯшони шоир ба Ватан аз ин андешаи шевою баланд сарчашма гирифтааст:

Нигоҳ кун бад-ин лашкари номдор,
Ҷавонони шоистаи корзор.
Зи баҳри бару буму фарзанди хеш,
Зану кӯдаки хурду пайванди хеш.
Ҳама сар ба сар, тан ба куштан диҳем,
Аз он беҳ, ки кишвар ба душман диҳем.

Он Ватане, ки Фирдавсӣ онро дӯст медошту дар «Шоҳнома» васфаш намудааст, саросари қаламрави давлатҳои Сосониён, Сомониён ва Аҷамро фаро мегирад. Басо ҷолиб аст, ки тамоми воқеаҳои «Шоҳнома» дар сарзаминҳои тоҷикнишини Мовароунаҳру Хуросон ба амал омадаанд ва қаҳрамонони асосии достон аз ҳамаи сарзаминҳо бархостаанд.

Пас «Шоҳнома» таърихи манзуми мардуми ориёитабори тоҷику форс мебошад.

«Шоҳнома» муҷассамаи боазамат, бошукуҳ ва бегазанди забони тоҷикист. Агар баъзе ибораҳои аз истеъмол баромадаро сарфи назар намоем, пас забони Фирдавсӣ забони зинда ва зебою шевои имрӯзаи тоҷикӣ аст. Дар ин хусус беҳтар аз дигарон устод Айнӣ изҳори андеша намуда, гуфтааст: «Забони «Шоҳнома» содатарин ва софтарин забони классикони Эрон аст. На ин, ки сар то пои он ба оммаи тоҷикон фаҳмост, балки бештари онҳо имрӯз дар забони зиндаи мардуми тоҷик кор фармуда мешаванд. Ҳатто дар «Шоҳнома» онгуна луғатҳои тоҷикӣ- форсӣ ва бо ингуна талаффуз кор фармуда шудаанд, ки имрӯз дар забони адабии Эрон кор намефармоянд, аммо дар байни тоҷикон зиндаанд. Баъзан онҳоро сухани кӯчагӣ гӯён ҳатто баъзе тарҷумонҳо ва адабтарошони тоҷик ҳам кор намефармоянд. Аммо Фирдавсӣ кор фармудааст ва тоҷикон ҳам бо вай гап мезананд».

Фирдавсӣ чун рассоми забардаст «Шоҳнома»-ро бо олитарин ва шевотарин санъатҳои бадеӣ зебу оро додааст, ки яке ба дигаре шабоҳат надорад. Ин гувоҳи эъҷози истеъдод ва ҳунари волои Ҳаким Фирдавсӣ мебошад.

Фирдавсӣ бо дастони хеш ифтихор менамуд ва онро бо унвонҳои «нома», «номаи бостон», «номаи хусравон», «номаи шаҳриёр» ёд мекард. «Шоҳнома», ба гуфтаи худи Фирдавсӣ аз шаст ҳазор байт иборат аст ва он дар муддати 35 сол аз қобилияти фавқулода ва аз илҳоми баланд ва аз дили бузурги шоири ҷаҳонӣ чун гавҳари ноб зарра- зарра бурун омадааст. Ин достони бузург тамоми умр зери назари Фирдавсӣ қарор дошт ва борҳо таҳриру тасҳеҳ ёфтааст.

«Шоҳнома» донишномаи бузургест, ки аз аҳди Каюмарс то аҳди Яздигурд комрониву шаҳриёрии 58 нафар подшоҳонро мавриди тасвир қарор додааст. Аз ин миқдор танҳо ду нафар – Заҳҳок ва Искандар аз қавми бегонаанд, дигар ҳама шаҳриёрони ориённажод мебошанд.

«Шоҳнома» чун ҳамосаи бузурги миллӣ, ифтихори ҳар як тоҷики худогоҳ ва кули тоҷику форсизабонони ҷаҳон аст.

5 декабри соли 2023 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронӣ дар Симпозиуми байналмиллалии илмӣ ба ифтихори 115- солагии аллома Бобоҷон Ғафуров, ба хотири ошноӣ аз таъриху фарҳанг ва тамаддуни оламшумули аҷдодони гузаштаи мо, тоҷикон дастур доданд, ки «Шоҳнома»- и безавол чун китоби «Тоҷикон» нашр гардида, ба тамоми мардуми мамлакат аз номи Сарвари давлат тақдим карда шавад. Ин боз як иқдоми дигари таърихӣ, қаҳрамонӣ ва хиради олии Пешвои фарҳангсолори тоҷикон буд, ки дар ҷаҳони мутамаддин назир надорад.

«Шоҳнома»- е, ки хонадони ҳар як тоҷикро бо нури маърифат равшан менамояд, яке аз нашрҳои комилтар ва аз лиҳози илмӣ боэътимод буда, дорои зиёда аз 52 ҳазор байт мебошад.

«Шоҳнома» номаи розу ниёз, ранҷу азоб ва ифтихори Фирдавсӣ аст, ки ба инсоният ёдгор гузоштааст. Беш аз ҳазор сол аст, ки адибону донишмандон ва хонандагони достон Фирдавсиву «Шоҳнома»- ро васфу ситоиш менамоянд. Вале олитарин ва шевотарин баҳоро ба «Шоҳнома» худи ҳаким Фирдавсӣ додааст:

Пай афкандам аз назм кохе баланд,
Ки аз боду борон наёбад газанд.
Бад-ин нома бас умрҳо бигзарад,
Бихонад ҳар он кас, ки дорад хирад.
Басе ранҷ бурдам дар ин сол сӣ,
Аҷам зинда кардам бад-ин порсӣ.
Намирам аз ин пас, ки ман зиндаам,
Ки тухми суханро парокандаам.

«Шоҳнома» — паёми таърихӣ, мизони методологии худшиносии миллӣ, ифтихори ватандорӣ ва дастури амал барои рушди шаъну шарафи шаҳрвандии мо, тоҷикон аст, ки Ҳаким Фирдавсӣ ба наслҳои имрӯз ва фардои мо, тоҷикон ва аҳли башар мерос гузоштааст.

Стратегияи давлатии раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, яке аз стратегияҳои бунёдии Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон маҳсуб мешавад. Суръати мунтазами тадбиқи амалии он хеле барҷаста идома дорад. Дар Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030 дар радифи таҳдидҳои асосӣ қайд шудааст, ки “дурдастии ҷуғрофӣ аз баҳр ва бозорҳои бузурги фурӯш ба рушд наёфтани коммуникатсияи нақлиётӣ дар самти бозорҳо мушкил мегардад ва рақобатпазирии иқтисоди миллиро маҳдуд месозад. Дар ҳоли ҳозир зарурати воридсозии тағйироти калон дар консепсияи иқтисодии фаъолияти намудҳои нақлиёт дар асоси аломатҳои бозаргонии талаботи пардохтпазир ба миён меояд”. Дар ҳалли муаммоҳои дурдастии ҷуғрофии мамлакат аз баҳр ва бозорҳои бузурги фурӯши ҷаҳонӣ нақлиёти ҳавоӣ нақши муҳим дорад. Зеро масофаи миёнаи кашонидани 1 тонна бор тавассути нақлиёти ҳавоӣ миёни дигар намуди нақлиётҳо хеле баланд мебошад. Бинобар, ин дар марҳилаи нави рушди мамлакат таваҷҷуҳ ба таъмини рушди нақлиёти ҳавоӣ ва амнияти иқтисодии ин соҳа мубрамият пайдо мекунад. Шароити хоси иқлиму табиати кишвар, кӯҳсор будани қисмати зиёди он, душворгузар будани роҳҳои кӯҳӣ аз сабаби зуд-зуд такроршавии заминҷунбӣ ва офатҳои табиӣ (фаромадани ярч, тарма, сангрезиш ва ғ.), аз ҷиҳати ҳудудӣ монанд набудани шароити минтақаҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, зарурати ҳалли вазифаҳои давлат дар самти таъмини табдили кишвар ба кишвари транзитӣ ва амнияти иқтисодиву иҷтимоии он рушди комплекси авиатсиониро ба яке аз вазифаҳои аввалиндараҷа табдил додаанд. Ҳамзамон, дурнамои рушди минтақаҳои душворгузар рушди комплекси мазкурро ҳамчун омили муҳими рушди минтақаҳои дурдасти кишвар пешбинӣ менамояд.

Имрӯзҳо, сарфи назар аз душвориҳои баамаломада, наметавон аз имкониятҳои ҷиддии рушди соҳаи мазкур сарфи назар намуд, зеро комплекси авиватсионӣ барои давлат, бидуни шубҳа, аҳамияти стратегӣ дошта, дар сурати такмили механизми идоракунӣ комплекси мазкурро аз вазъи ногувори тӯлкашида раҳо карда, рушди бахшҳои мухталифи онро таъмин кардан мумкин аст. Бинобар ин, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (28.12.2025) таъкид кардаанд: «ба кишвари транзитӣ табдил додани Тоҷикистон ва истифодаи имкониятҳои транзитии он ҳамчун яке аз ҳадафҳои асосии рушди кишвар пазируфта шудааст”. Аз ҳамин хотир, беҳтар намудани сатҳу сифати хизматрасониҳои соҳаи авиатсияи гражданӣ ва таъмин намудани рақобатнокии онҳо, низ вазифаи муҳим мебошад.

Дар ҳуҷҷатҳои стратегии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар давраи дарозмуддат нигоҳ доштан ва инкишоф додани шабакаи фурудгоҳҳои маҳаллӣ, авиатсияи хурду миёна барои таъмин намудани дастрасии сокинони минтақаҳои кишвар ба нақлиёти ҳавоӣ вазифагузорӣ шудааст. Истифодаи имконияту шароити мавҷудаи таъмини рушди иқтисоди транзитӣ манбаи рушди ҳаёти иҷтимоиву иқтисодии мамлакат мебошад. Иқтисодиёти транзитӣ, ин системаи хоҷагии халқ ва ё миллӣ, ки дар он даромадҳо аз убури ҷараёни бору мусофир, воситаҳои нақлиёт, интиқоли энергия, об ва захираҳои иттилоотӣ аз қаламрави кишвар, расонидани хизматрасонӣ оид ба таъмини транзит ва рушди соҳаҳои ба он алоқаманд, ки қисми назаррасро дар маҷмӯи даромади давлат, субъектҳои иқтисодӣ ва аҳолии кишвар ташкил дода, яке аз манбаҳои некуаҳволии мардумро муаяйн менамояд, мебошад. Рушди иқтисодиёти транзитӣ пайваста бо тавсеаи тиҷорати байналмилалӣ, афзудани ҳаракати ҷаҳонии ҳаҷм ва навъҳои молҳои истеъмолӣ, инчунин тақсимоти байналмилалии меҳнат, ҷудошавии ҷуғрофии ҷойҳои истеҳсол ва истеъмоли мол, мавҷудияти воситаҳои нақлиёт, ки имкони фарохи гардиши ҳаҷми калони молҳо ва бастаи ашёҳои гаронбаҳоро ба масофаҳои дуру дароз рӯи кор меорад, сурат мегирад.

Ба рушди иқтисоди транзитӣ ҷойгиршавии ҷуғрофии кишвар дар муҳимтарин роҳҳои тиҷоратӣ ё дар чорроҳаи онҳо, наздикӣ ба “марказҳои рушди ҷаҳонӣ” ва ё “дарвоза”-ҳои минтақаҳои муайяни ҷаҳонӣ таъсир мерасонад. Иқтисоду бозори транзитӣ тавассути Тоҷикистон, ки дар миёнароҳи Роҳи бузурги абрешим қарор дорад, вуҷуд дорад ва ҳаҷми он хеле назаррас аст. Барои ғанӣ гардонидани сатҳу сифати низоми транзиии мамлакат ва баланд бардоштани самаранокии он маҷмаи нақлиёти ҳавоӣ нақши муҳим дорад. Мувофиқи маълумоти Созмони байналмилалии авиатсияи гражданӣ (ICAO), нақлиёти ҳавоӣ ҳоло тақрибан 35% тиҷорати ҷаҳониро аз рӯи арзиш ташкил медиҳад. Ҳаҷми мусофиркашонии ҷаҳонии авиатсия ҳар сол тақрибан 5-7% афзоиш меёбад. Тибқи ҳисобҳои Ассотсиатсияи байналмилалии нақлиёти ҳавоӣ (IATA), ҳар 10 фоиз афзоиши ҳамлу нақли ҳавоӣ ба ММД-и кишвар 0,5 банди фоизӣ изофа менамояд. Дар кишварҳои Аврупо нақлиёти ҳавоӣ 7 фоизи маҷмӯи маҳсулоти дохилиро ташкил медиҳад ва 5 фоизи шуғлро таъмин мекунад.

Комплекси авиатсионӣ дар ҳоли ҳозир барои фаъолияти бомуваффақияти иқтисоди ҷаҳонӣ, рушди минбаъдаи мутаносиби он ва нигоҳ доштани рушди устувори иқтисодӣ ниҳоят муҳим аст. Он имкон медиҳад, ки ҳаракати босуръати сайёри одамон ва молҳо байни қитъаҳои гуногун, ба рушди савдои ҷаҳонӣ ва саноати байналмилалии сайёҳӣ мусоидат намояд. Тақрибан 40% фурӯши маҳсулоти технологияи баланд аз низоми хуб ба роҳ мондашудаи комплекси авиатсионӣ вобаста аст. Бо равнақ ёфтани соҳаи саёҳату туризм ва тағйири мувофиқи муносибатҳои байналмилалӣ ва ҳавопаймоӣ, арзиши аслии парвоз дар тӯли 40 соли охир тақрибан 60% арзон шуд ва ба ин васила онро барои мардуми бештар дастрас гардонд. Дар ин давра ҳавопаймоҳо 70% аз ҷиҳати энергия сарфакортар ва садои муҳаррикҳояшон 75% пасттар шуд.

Соҳаи авиатсияи гражданӣ на он қадар тиҷорати сердаромад аст – аз ҷумла, бо тағйирёбии бозор, ширкатҳо ба хатарҳои зиёд ба монанди: тағйирёбии нархи сӯзишворӣ, қурби асъор, таъсироти беруна ва ғайра дучор мешаванд. Ҳамаи ин, ба устувории молиявии ширкатҳои ҳавопаймоӣ ва қобилияти иҷрои уҳдадориҳои худ таъсир мерасонад. Агар ба нишондиҳандаҳои оморӣ назар кунем, метавонем шумораи зиёди ширкатҳои ҳавопаймоиро пайдо намоем, ки дар тӯли 10 соли охир ҳолати муфлисшавиро аз сар гузаронидаанд, ки аксари муфлисшавӣ ҳам барои истеъмолкунандагони маҳсулот ва ҳам барои мақомоти авиатсия ғайричашмдошт аст. Дар навбати худ, даст кашидан аз иҷрои уҳдадориҳо боиси оқибатҳои вазнини низоми соҳавӣ мегардад, ки ба онҳо дохил мешаванд: зарурати хориҷ кардани мусофирон ва маблағгузории нақлиёт, ҳалли масъалаҳои ҳисоббаробаркунӣ бо кредиторон, бо кор таъмин намудани кормандон ва ғайра. Дар солҳои охир дар Тоҷикистон азнавсозии соҳаи авиатсияи гражданӣ сурат гирифта истодааст, бозсохтори системаи идоракунии он гузаронида шудааст. Дар ин раванд низоми пешбурди сиёсат ва қоидаҳои дахлдор дар соҳаи бехатарии ҳаракати ҳавоӣ таҳия гардидааст. Он имкон додааст, ки Тоҷикистон ҳамчун шарики боэътимод ва таъминкунандаи хизматрасонии комплекси авиатсионӣ нуфуз пайдо кунад, ки дар навбати худ ба таҳким ва рушди бештари муносибатҳои бозорӣ дар Тоҷикистон мусоидат намудааст. Татбиқи тағйироти назаррас дар соҳаи авиатсия, ки дар робита ба ташаббусҳои бехатарӣ заруранд, қабули созишномаҳои коллективиро бо мақсади назорат ва бартараф кардани мушкилот ва тамоюлҳои манфии бавуҷудомада талаб мекунад.

Вобаста ба ин, дар маҷмуи тадбирҳои такмили механизми идоракунии низомҳои комплекси авиатсионӣ се қисми асосии тадбирҳоро амалӣ намудан зарурати марҳалаи нави рушди он мебошад:

1. Ҳамгироӣ дар низоми ҷаҳонии комплекси авиатсионӣ ва гузариши он ба технологияҳои нави иттилоотӣ барои идоракунии махзанҳои маълумотӣ ва захираҳои низомҳои нақлиёти авиатсионӣ;

2. Муайян намудани равишҳои умумӣ оид ба ҳалли масъалаҳои мушаххас дар асоси рақамикунонии комплексии расмиёти ояндабинии ҳамлу нақл, мониторинги ҳолати молиявӣ ва схемаҳои технологии низомҳои комплекси авиатсионӣ ва ғайра;

3. Беҳтарсозӣ ва интихоби оқилонаи низомҳое, ки ба истифодаи усулҳои умумии қабулшудаи барномасозии математикӣ имкон медиҳанд, ки технологияҳои иттилоотӣ бо назардошти гуногунрангии истифодаи қоидаҳои қабули қарорҳо истифода шаванд.

Дар низоми нақлиёти авиатсионии мамлакат айни замон тамоюли возеҳ барои ҳалли мушкилоти мавҷудбуда дар асоси муносибати маҷмуӣ бо назардошти омилҳои зиёди номуайян, ки ба рушди технологияҳои нақлиётӣ барои амалӣ намудани амалиёти ҷорӣ ва стратегӣ ҳамчун як қисми нақшаи дарозмуддати банақшагирии муҳлати фаъолияти ширкатҳои ҳавопаймоӣ ё корпоратсияҳои фаромиллӣ таъсир мерасонанд, мушоҳида карда мешавад.

Юсуф РАҲМОН, - ходими пешбари илмии шуъбаи таҳқиқоти инфрасохтории Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон,
номзади илмҳои иқтисодӣ

Ҷавонон қисми муҳими ҷомеаро ташкил дода, ҳамчун нерӯи пешбаранда ва кафили ояндаи давлату миллат шинохта мешаванд. Бинобар ин, дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ба масъалаи ҷавонон ва татбиқи сиёсати давлатии ҷавонон таваҷҷуҳи хосса зоҳир карда мешавад. Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо таъкид намудаанд, ки "ҷавонон на танҳо оянда, балки имрӯз низ қувваи созанда ва пешбарандаи ҷомеа мебошанд". Ин гуфтаҳо гувоҳи равшани мавқеи ҷавонон дар сиёсату иқтисод ва ҳаёти ҷамъиятии кишвар мебошанд.

МОҲИЯТИ СИЁСАТИ ДАВЛАТИИ ҶАВОНОН:

Сиёсати давлатии ҷавонон маҷмӯи тадбирҳоест, ки аз ҷониби давлат барои таъмини ҳуқуқу манфиатҳои қонунии ҷавонон, таҳкими рушди шахсиятӣ, маънавӣ, фарҳангӣ, иҷтимоӣ ва сиёсиву иқтисодии онҳо амалӣ карда мешавад. Ин сиёсат инчунин шароити мусоидро барои худшиносӣ, ватандӯстӣ, таҳсил, кор ва ташаккули ҷаҳонбинии солим фароҳам меорад.

ҚОНУНГУЗОРӢ ВА САНАДҲОИ МЕЪЁРИЮ ҲУҚУҚӢ ДАР СОҲАИ ҶАВОНОН:

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон сиёсати давлатии ҷавонон дар асоси Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи сиёсати давлатии ҷавонон», ки соли 2004 қабул гардидааст, амалӣ мешавад. Ин қонун ҳадафҳои асосии сиёсати ҷавононро муайян мекунад ва нақши давлатро дар рушди насли ҷавон тавсиф менамояд. Илова бар ин, барномаҳои стратегии давлатӣ, мисли Стратегияи рушди ҷавонон барои солҳои 2023–2027 ва дигар барномаҳои соҳавӣ, барои беҳтар намудани шароити зиндагии ҷавонон равона шудаанд.

НАҚШИ ҲУКУМАТИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН:

Ҳукумати кишвар пайваста ба масъалаҳои ҷавонон таваҷҷуҳи ҷиддӣ зоҳир менамояд. Бо мақсади амалӣ намудани сиёсати давлатии ҷавонон, сохторҳои махсус, аз ҷумла Кумитаи кор бо ҷавонон ва варзиши назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шудааст. Ин ниҳод бо ҳамоҳангии вазорату идораҳо ва ташкилотҳои ҷамъиятӣ сиёсати давлатро дар самти кор бо ҷавонон амалӣ мекунад.

Ҳамасола баргузории чорабиниҳои бузург, аз ҷумла Форуми ҷумҳуриявии ҷавонон, Ҷашнвораҳои илмӣ ва варзишӣ, Барномаҳои таълимии дохилӣ ва байналмилалӣ, Грантҳо барои ҷавонони соҳибкор, ва барномаҳои омӯзишии сиёсӣ ва ҳуқуқӣ, гувоҳи таваҷҷуҳи ҷиддии давлат ба ҷавонон мебошад.

ДАСТГИРИИ ИҶТИМОИВУ ИҚТИСОДИИ ҶАВОНОН

Яке аз самтҳои муҳими сиёсати давлатии ҷавонон — дастгирии иҷтимоиву иқтисодӣ мебошад. Ҷавонон бо имкониятҳои гуногуни таҳсил, соҳибкории хурду миёна, гирифтани қарзҳои имтиёзнок ва грантҳои президентӣ таъмин мешаванд. Ҳамчунин, барои хатмкардагони муассисаҳои таҳсилоти олӣ ва касбӣ барномаи квотаҳо ва дастгирии шуғл мавҷуд аст.

ТАРБИЯ ВА МАЪРИФАТИ ВАТАНДӮСТӢ:

Давлат тавассути барномаҳо ва муассисаҳои таълимӣ ба тарбияи ватандӯстии ҷавонон аҳамияти хос медиҳад. Таълифи китобҳо, филмҳо, барномаҳои тарбиявӣ ва баргузории озмуну конференсияҳо дар самти баланд бардоштани ҳисси масъулиятшиносӣ ва худшиносии миллӣ саҳми муҳим доранд.

Бо дарназардошти аҳамияти баланди ҷавонон дар ҷомеа, сиёсати давлатии ҷавонон ҳамеша зери таваҷҷӯҳи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор дорад. Ҳадафи асосӣ — ин ташаккули насли худшинос, донишманд, ватандӯст ва бо ҷаҳонбинии васеъ мебошад, ки метавонад дар рушди устувори кишвар саҳм гузорад. Ҷавонон бояд ин дастгирии давлатро қадр намоянд ва барои ободии Ватан саҳми арзанда гузоранд.

Султонов Ҷасурбек Давлатбоевич - магистранти курси 1-уми ихтисоси идоракунии давлатӣ-и Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Бо мақсади иҷрои дастуру супоришҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, иҷрои нақшаи чорабиниҳои қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон от 31 августа соли 2023, №407 “Дар бораи амалигардонии қатъномаи Маҷмааи Умуми Созмони Милали Мутаҳид дар бораи эълон намудани Соли байналмилалии ҳифзи пирахҳо” санаи 26 майи соли 2025 президенти Академии миллии илмҳои Точикистон,узви вобастаи АМИТ,профессор,доктори илмҳои иқтисодӣ Хушвахтзода Қ.Х. бо иштироки олимону коршиносони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ва намояндагони вазорату идораҳои марбута фаъолияти Озмоишгоҳи низоми иттилоотии пиряҳои Тоҷикистонро расман оғоз намуда, аз дастгириҳои пайвастаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба соҳаи илм ёдовар шуданд.

Озмоишгоҳи низоми миллии иттилотии пиряхҳои Тоҷикистон бо истифода аз аксҳои моҳворагии сифати баланд ва дақиқияти боло пиряхҳоро таҳкиқ намуда, масоҳати онҳоро дар дараи интихобшуда барои ҳар як ҳавзаи пиряхӣ муайян менамояд. Ҳамчунин 26 майи 2025 бо иштироки намояндаи Агентии байналмилалии нерӯи атомӣ Озмоишгоҳи сифати об, санитария ва изотопҳо бо дастгирии Агентии амнияти кимиёвӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академиии миллии илмҳои Точикистон оид ба татбиқи лоиҳаҳои ҳамоҳангсози Агентии байналмилалии неруи атомӣ (МАГАТЭ) дастрас шудааст, ифтитоҳ гардид. Ҳамчунин дар ин рӯз намояндагони 20 кишвари узви Агентии байналмилалии нерӯи атомӣ (МАГАТЭ) аз Муассисаи давлатии илмии "Маркази омӯзиши пиряхҳои Академии миллии илмҳои Тоҷикистон" дидан карданд.

Тағйирёбии иқлим ва коҳишёбии пиряхҳо раванди мураккаби табиӣ-антропогенӣ маҳсуб мешавад, ки миқёси умумибашарӣ дорад. Проблемаи мазкур бо таъсири антропогенӣ рушди тозаро касб намудааст. Яъне, партофти газҳои гулхонаӣ, таназзулёбии қабати озонии замин, тағйир ёфтани унсурҳои метеорологӣ, аз қабили баланд гардидани ҳарорати миёнаи солонаи ҳаво, тағйир ёфтани ҳаҷм ва реҷаи тақсими боришот, зиёд гардидани ҳолатҳои фавқулода, таназзулёбии захираҳои обӣ, пиряхҳо ва экосистемаҳо, зиёд гардидани ғализии сифати ҳавои атмосфера, норасоии об ва амсоли инро метавон айни замон дар дилхоҳ минтақаи ҷаҳон мушоҳида кард.

Айни замон тахмин карда мешавад, ки тақрибан 10 фоизи сатҳи заминро пиряхҳо ташкил медиҳанд. Пиряхи калонтарини ҷаҳон Ламберт ном дошта, дар Антарктида ҷойгир аст. Чукурии он ба 2500 метр мерасад. Бари ин пирях 100 ва дарозиаш 400 километрро дарбар мегирад.

Обшавии пиряхҳо дар натиҷаи тағйирёбии шароити иқлимии сайёраи мо ба амал меоянд. Олимон муайян карданд, ки гармии офтоб дар фасли баҳор ва аввали тобистон дар Антарктика ҳавзҳои зиёдеро ба вуҷуд овардааст, ки дар обшавии пиряхҳо нақши бузург доштанд. Гузашта аз ин, интизор меравад, ки Антарктика то соли 2035 яхи баҳрии худро аз даст медиҳад.

Обшавии пиряхҳо ҳам барои инсоният ва ҳам тамоми экосистемаҳои сайёра оқибатҳои зиёди зараровар дорад ва ҳалли ин масъала ниҳоят душвор буда, муносибати комплексиро талаб мекунад. Муҳаққиқон аллакай як қатор чораҳоро барои кам кардани таъсири ҳарорат ба массаҳои пиряхҳо пешниҳод кардаанд. Масалан, дар мадори Замин насб кардани оинаҳои махсус ва сохторҳои сипар дар минтақаҳое, ки ба обшавӣ майл доранд. Олимон инчунин истифода бурдани растаниҳоеро, ки бо роҳи селексияи комплексӣ ба вуҷуд оварда шудаанд, таклиф кардаанд ва онҳо қодиранд ба зудӣ гази карбонро аз худ карда, таъсири ҳарорати баландро боздоранд.

Агар то соли 2040 суръати обшавии пиряхҳо ба ҳамин суръат идома ёбад, Антарктида қисман яхҳои худро аз даст медиҳад. Танҳо дар 10 соли охир масоҳати пиряхҳои қитъаи Аврупо 12% коҳиш ёфтааст. Дар натиҷаи обшавии пиряхҳои Гренландия, ин минтақа ҳамасола тақрибан сад миллиард тонна яхи континенталиро аз даст медиҳад.

Тайи 50 соли охир ба андозаи 2,5 дараҷа боло рафтани ҳарорати миёнаи сайёра мушоҳида шудааст, ки он боиси нобуд шудани пиряхҳо ва боло рафтани сатҳи Уқёнуси Ҷаҳонӣ мегардад. Суръати ин афзоиш дар як сол 0,4 миллиметрро ташкил медиҳад.

Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамеша ҳавасмандии худро дар самти омӯзиш ва истифодаи оқилонаи захираҳои обӣ, ки барои минтақа аҳаммияти ҳаётӣ доранд, иброз менамояд. Бо ин мақсад, дар сатҳи миллӣ бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон № 417 аз 2 сентябри соли 2010 «Барномаи давлатии омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳои Тоҷикистон барои солҳои 2010-2030» - қабул гардид, ки он давра ба давра амалӣ карда мешавад.

Бо ташаббуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо мақсади ҷалби бештари диққати ҷомеаи ҷаҳонӣ ба проблемаи таназзулёбии пиряхҳо 14 декабри соли 2023 Қатъномаи СММ қабул гардид, ки мувофиқи он соли 2025 соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо, 21 март Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо эълон гардида, Фонди байналмилалии ҳифзи пиряхҳо таъсис дода шуд ва соли 2025 дар шаҳри Душанбе Конференсияи байналмилаи оид ба ҳифзи пиряхҳо гузаронида шавад.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бобати кам кардани раванди коҳишёбии пиряхҳо чораҳои таъҷилӣ дида шуда, таваҷҷуҳи Ҳукумати кишвар, ба вижа Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷиҳати баррасии масъала дар сатҳи ҷаҳонӣ равона карда шудааст. Дар ин робита бо ибтикори Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар сохтори АМИТ Маркази омӯзиши пиряхҳо ифтитоҳ гардид, ки фаъолияти он ба таҳқиқи ҳолати пиряҳои ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон ва таҳия намудани Феҳрист ва Атласи онҳо равона шудааст.

Роҳбари Маркази омӯзиши пиряхҳо Шерализода Назриало, ки соли 2024 ба ҳайси директори ин муассиса таъин шуданд, зимни баррасии мавзӯъ иброз доштад, ки бинобар дар кишвари мо вуҷуд доштани теъдоди бештари пиряхҳои Осиёи Марказӣ ва дар ҳудуди ҷумҳурӣ ташаккул ёфтани захираҳои обии ин минтақа (60% оби ошомиданӣ дар ҳудуди Тоҷикистон ҷойгир аст), масъалаи ҳифзи пиряхҳо на танҳо барои Тоҷикистон, балки барои тамоми кишварҳои ин минтақа аҳаммияти махсус дорад.

Айни замон дар Маркази омӯзиши пиряхҳо “Лабораторияи омӯзиши фосилавии пиряхҳо” ва “Озмоишгоҳи илмӣ-истеҳсолии дастгоҳҳои худкори гидрометеорологӣ” таъсис дода шудааст, ки ҷиҳати таҳқиқи пиряхҳо ва мониторинги ташаккулёбии равандҳои криосферӣ имкониятҳои васеъ фароҳам меоваранд.

Ба қавли Назриало Шерализода гармшавии глобалӣ ва тағйирёбии иқлим беш аз ҳама ба минтақаҳои баландкӯҳи Осиёи Марказӣ таъсир мерасонад. Ин на танҳо ба тавозуни оби ҳавзаи баҳри Арал таъсир мерасонад, балки боиси афзудани шумораи зиёди офатҳои табиӣ, аз қабили ярч, хурӯҷи кӯлҳои пиряхӣ ва селу обхезиҳои фалокатовар мегардад, ки ба рушди иҷтимоию иқтисодии минтақа таъсирӣ манфӣ мерасонад.

Директори Марказ Назриалло Шерализода бар ин бовар аст, ки ҳалли масъалаҳои пешгирии оқибатҳои фалокатбори тағйирёбии иқлим ба қавли Асосогузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бояд дар миқёси глобалӣ баррасӣ карда шаванд ва дар ҳалли ин мушкилот ҷомеаи ҷаҳонӣ ва махсусан давлатҳои Осиёи Марказӣ бояд бетараф набошанд ва аз манофеи худ дифоъ кунанд. Осиёи Марказӣ ягона минтақае дар ҷаҳон нест, ки бо мушкилоти тағйирёбии иқлим рӯ ба рӯ аст ва таъсири он ба захираҳои оби фаромарзӣ бояд эътироф карда шавад.

Назриало Шерализода чун муҳаққиқи масоили об чунин мешуморад, ки тағйирёбии иқлим боиси аз байн рафтан ва нобудшавии намудҳои нодир, тағйирёбии баланси об ва истифодаи замин дар ноҳияҳои кӯҳистон мегардад.

Мувофиқи пешгӯиҳои ЮНЕСКО дар Осиёи Марказӣ бо коҳиш ёфтани обҳои рӯизаминӣ аз пиряхҳо, эҳтимол барои қонеъ кардани талабот ба оби ошомиданӣ ва обёрӣ, истифодаи обҳои зеризаминӣ афзоиш меёбад, бинобар ин Осиёи Марказӣ ба сармоягузории давомдор ҷиҳати эҳёи иқтидор, паҳн кардани дониш ва мониторинги обҳои зеризаминӣ ниёз дорад.

Ба ақидаи коршиносон кӯҳҳо ба тағйирёбии иқлим бештар ҳассос буда, ин тамоил на танҳо ба аҳолии кӯҳистон, балки ба бисёр субъектҳои дигар, ки ба истифодаи оби кӯҳӣ ё дигар омилҳои экосистемаи онҳо ниёз доранд, таъсири назаррас доранд. Бинобар ин таҳкими таҳқиқот оид ба хидматрасонии экосистемавӣ дар минтақаҳои кӯҳӣ ва густариши ҳамкориҳои минтақавӣ барои мусоидат ба мутобиқшавӣ ба ин ҳолат хеле муҳим аст.

Илова бар ин, ба қавли муҳаққиқон айни замон зарурати тағйир додани муносибати ҷомеа нисбат ба об чун манбаи камёб ба миён меояд. Дар ин замина махсусан муҳим аст, ки тамоми кишварҳо бояд фаҳманд, ки захираи обҳои зеризаминӣ ва рӯизаминӣ бояд ҳифз карда шуда, истеъмоли об бояд сарфаҷуёна ташкил карда шавад, ки ба манфиати ҳама қишрҳои ҷомеа бошад.

Қурбонова Ширин - сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих.

“Фарзандони азиз! Агар аз ман пурсанд, ки дар бораи ояндаи Тоҷикистон чӣ андеша дорам, ҷавоби ман чунин хоҳад буд: ман ояндаи Тоҷикистонро ҳамчун як кишвари ободу пешрафта ва озоду демократӣ мебинам, ки мояи ифтихори ҳар фарди ҷомеа бошад”.

Оре, ин гуфтаҳои воло бевосита дар сиёсати имрӯзаи пешгирифтаи Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ – Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба назар мерасанд. Бинобар ин гуфтаҳои хирадмандона мо ҷавонони даврони соҳибистиқлолро зарур аст, ки чун ҳамеша дар атрофи сиёсати пешгирифтаи Роҳбари давлатамон қарор гирифта, ҷиҳати амалӣ намудани ҳадафҳои созандаву бунёдкорона ва стратегии давлатамон саҳмгузор бошем.

Дастгирӣ ва раҳнамоии ҷавонон ва инчунин насли наврас барои ҳар як шахси дорои таҷрибаи кофӣ дошта шарт ва зарур аст. Ҳар як инсон то ба дараҷаи фаъолияти комил расидан ба таҷрибаву муваффақиятҳои гузаштагони хеш ниёзи бештаре дорад.

Муҳимтарин мушкили ҳаёти маънавии кишварамон дар оғози ҳазораи дуюм ин пеш аз ҳама эҳёи арзишҳо ва ғояҳои маънавии анъанавӣ ва меҳанпарастона маҳсуб меёфтанд, ки асоси он ғояи Ватандӯстӣ буд.

Азбаски замони муосир бо равандҳои пурталотуму мухталиф пеш рафта истодааст ин гуна омилҳою чолишҳо албатта ба ҷавонон бе таъсир намемонад. Бинобар ин мо ҷавононро зарур аст, ки дар шароити мусоид ва созгор мебояд, ки ҳамқадами замон бошем.

Боиси хушбахтии мост, ки маҳз бо саъю талош ва хизматҳои мондагори Пешвои муаззами миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тамоми шароити мусоид бо мақсади зиндагии шоиста ва арзанда барои ҷавонон муҳайё гардидааст.

Сарвари маҳбуби миллат баробари ба сари қудрат омадан бештар дар фикри ҷавонон ва пайдо кардани мавқею нуфузи онҳо дар ҷомеа буданд. Дар замони муосир, ки айёми рушди босуръати илму технология мебошад, Президенти мамлакат барои таълиму тарбияи насли наврасу ҷавонони тоҷик айни замон тамоми шароитҳоро муҳайё кардаанд. Ин ҳама ба он хотир аст, ки мо ҷавонон аз ин имкониятҳо ба таври самаранок истифода бурда, дар роҳи худогоҳиву худшиносӣ, ватандӯстиву меҳанпарастӣ ва илму ҳунаромӯзӣ ба таври пайваста ҷидду ҷаҳд намоем ва ҳамеша ба нафъи халқу меҳанамон хизмат намоем.

Ҷавонӣ давраи бисёр ҳам ҳассос ва пур аз шӯру шарру пурмасъулият аст. Маҳз дар ин давра ҷавонон ва ба мазмуни ҳаёт сарфаҳм рафта, ҳамзамон баҳри пешрафту шукуфоии миллат хидмат карданро вазифаи худ бояд ҳисобанд.

Инсон аз давраи наврасӣ то ба камол расиданаш дар таълиму тарбияи падару модар ва инчунин омӯзгорон қарор дорад. Баъди ба воя расидан худи ӯ аллакай ба ҳаёти мустақилона қадам мегузорад. Неку бадро аз ҳамдигар фарқ мекунад.

Бинобар ин мо ҷавононро зарур аст, ки новобаста аз мушкилоти мавҷуда ҳеҷ гоҳ дар раванди зиндагӣ рӯҳафтода нашуда, мудом ба Ватандӯстиву меҳанпарастӣ рӯ биорем ва инчунин хидмати Модар – Ватанро қарзи ҷонии худ ҳисобида, баҳри ҳифзи Ватан ва марзу буми он аз душманони эҳтимолӣ саъю талош варзем.

Вақте, ки маъракаи даъват ба сафи Қувваҳои Мусаллаҳ оғоз мегардад, пешсафӣ нишон дода, баҳри ҳимояи марзу буми аҷдодӣ бо амри дил ва ҳисси баланди масъулият ба сафи ҷузъу томҳои Артиши миллӣ бипайвандем ва ҳеҷ гоҳ аз хизмати ҳарбӣ саркашӣ накунем.

Беҳуда нест, ки Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ин неруи тавоно ва ояндасози миллат хитоб карда ба чунин маънӣ гуфтаанд: “Ҳифзи давлату миллат ва марзу буми кишвар, пеш аз ҳама ба зиммаи шумо – ҷавонони баору ғаюр ва далеру шуҷои Ватан вогузор шудааст. Шумо бояд Ватанро ҳамчун модари худ, ҷони худ дӯст доред, ба қадраш расед ва онро чун гавҳараки чашм ҳифз намоед!”.

Шоири зиндаёд Нуриддини Амриддин чунин хуб гуфтааст:

Бархез ба хизмати Ватан рав,

Бо азми ҳифозати Ватан рав.

Ҳамчун падарони номвар ту,

Дар сина муҳаббати Ватан рав.

Аз баҳри дифои халқу кишвар,

Шаҳбози саодати Ватан рав!

Бар миллати хеш чун сипар шав,

Бар арсаи нусрати Ватан рав!

Дар фарҷом, камина ба ҷавонони ватандӯсту содиқи кишварамон ва кулли донишҷӯёну аспирантон ва магистрантон бояд ҳамеша аз Ватани соҳибистиқлолу соҳибтамаддуни хеш ифтихор намоем ва дар ҳифзи меҳану манфиатҳои он ва дифои марзу буми Ватан ва соҳибихтиёрии он ҳамеша ҳушёру бедор бошем ва чароғи меҳру муҳаббати Ватан дар дили ҳар яки мо соҳибватанон ва ҷавонони далеру шуҷоъ ҳамеша бояд фурӯзону ҳамзамон шиори доимиамон ин шеъри шоир бошад, ки басо хуб фармудааст:

Тоҷикистон, кишвари бахтоварам,

Ман туро монанди ҷон мепарварам.

Ҷавонон дар ҷомеаи муосири тоҷик нақши муҳим ва сарнавиштсоз доранд. Онҳо ворисони арзишҳои миллӣ ва неруи асосии пешрафти иҷтимоиву иқтисодии мамлакат ба шумор мераванд. Бо дарки ҳамин воқеият, роҳбарияти олии кишвар ба масъалаи дастгирии ҳамаҷонибаи ҷавонон таваҷҷуҳи хоса зоҳир менамояд.

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пайваста дар суханрониҳо ва паёмҳои худ ҷавононро ба худогоҳиву худшиност, илмомӯзиву касбомӯзӣ, эҳтироми арзишҳои миллӣ ва ҳифзи манфиатҳои давлатӣ даъват менамоянд.

Таҳти сарварии оқилонаи Пешвои муаззами миллат солҳои охир сиёсати ҷавонпарваронаи давлат ба як самти афзалиятноки сиёсати умумимиллӣ табдил ёфтааст.

Саҳми Пешвои муаззами миллат дар рушду пешрафти ҷавонон ниҳоят бузург ва назаррас аст. Аз ҷумла, таъсиси квотаи Президентӣ барои таҳсил дар муассисаҳои олӣ, додани стипендияиҳои президентӣ, таъсиси Парлумони ҷавонон, Шӯрои миллии кор бо ҷавонон, созмон додани лагери ҷамъомадҳои ҷавонон, мусобиқаҳои ҷумҳуриявии варзишӣ ва барономаҳои давлатӣ – ҳама ин аз сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат нисбат ба насли ҷавон шаҳодат медиҳад.

Имрӯз ҷавонони тоҷик дар арсаҳои мухталифи ҳаёт –аз илм ва фарҳанг то варзишу технология, аз сиёсати дохиливу хориҷӣ то соҳибкорӣ – саҳми намоён доранд. Онҳо дар озмуну олимпиадаҳои байналмилалӣ сазовори ҷойҳои ифтихорӣ мегарданд ва номи Тоҷикистони азизамонро бо ифтихор муаррифӣ мекунанд.

Дар ин раванд, Асосгузори сулҳу Ваҳадти миллӣ – Пешвои муаззами миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун роҳнамои ҷавонҳо нақши басо муҳим доранд. Пешвои миллат ҳамеша бо ҷавонон дар тамос буда, пайваста онҳоро ба илмомӯзӣ, меҳнатдӯстӣ, ватандӯстӣ ва ҳифзи арзишҳои миллӣ ташвиқ мекунанд. Сиёсати ҷавонпарваронаи Пешвои муаззами миллат имкон дод, ки ҳазорҳо ҷавонон дар дохил ва хориҷӣ кишвар таҳсил намуда, ҳамчун мутахассисони арзанда ба ҷомеа хидмат кунанд.

Имрӯз ҷавонони Тоҷикистон бо дастгириҳои Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамаи соҳаҳои ҳаёти мамлакат илм, фарҳанг, варзиш, технология ва сиёсат фаъолона иштирок мекунанд ва номбардори Ватан мебошанд.

Азизхонова Рухшона - корманди Раёсати магистратура, аспирантура ва докторантураи PhD- и АМИТ

Об яке аз моддаҳои аз ҳама паҳншуда дар табиат буда, аз чаҳор се ҳиссаи сайёраи моро ташкил медиҳад. Нақши об дар пайдоиш ва инкишофи таммаддуни башарӣ ниҳоят бузург аст. Кашфи таркиби обро дар як вақт ба Кавендиш ва Лавуазйе мансуб дониста бошанд ҳам ба ҳисоби дигар обро солӣ 1895 олими амрикои Э.У. Морлӣ муайян намудааст. Об дорои гармиғунҷоиш гармиҳои ниҳонии бухоршавӣ ва гудохташавии ниҳоят калон буда, дар табиат дар гардиши доимист. [1, c.174-175].

Хусусияти дигари об дар он аст, ки аз зери замин фавора зада, рўдҳои хурду калонро ташкил медиад ва маҷрояшон ба сўи гилу сангпора ҷорӣ мешаванд. Оби чашмаҳои зерисангпораҳо ва кўҳҳо хеле ширин ва болаззат мебошад. Аз ҷумла, чашмаҳои зеризаминӣ ҳарорати доими дошта, дар фаслҳои сол гарму хунук мешаванд, аз ҳамин ҳисоб обҳои зери замини хусусиятои шифобахши дошта эҳтиёҷоти аҳолии сайёраро таъмин месозанд ва киштзору боғот низ шодоб мегарданд.

Аз рўи пайдоиш обҳои зеризаминӣ гуногун буда, қисме аз онҳо дар натиҷаи воридшавии обҳои барфу борон ба қабатҳои начандон зиёди зери замин (то 1,5-2,0 м) ташкил дода (бо ибораи болооб ё баландоб ифодакарда мешаванд) қисми дигари онҳо бошад дар чуқуриҳои нисбатан зиёди қаъри замин ҷойгир мешаванд.

Обҳои ошомидании зеризаминӣ обҳое ҳастанд, ки аз рўи ҳамаи сифатҳояшон дар ҳолати табиӣ ё баъди коркард барои нўшидан ва эҳтиёҷоти маишии инсон ё барои истеҳсоли маҳсулоти хўрока истифода мешаванд ва дар муқоиса ба обҳои рўизаминӣ бо баъзе хусусиятҳо ва бартариятҳо аз қабили сифат ва эмин будан аз ифлосшавию олудагиҳои рўи заминӣ фарқ мекунанд. Маҳз ҳамин омилҳо сабаби ҳарчӣ бештар гардидани истифодабарии онҳо дар солҳои охир гаштааст.Истифодабарии обҳои нўшокии зеризаминӣ, махсусан дар солҳои охир ривоҷу равнақи тоза гирифта, шумораи истифодабарандагони он сол ба сол зиёд шуда истодааст.

Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз манбаъҳои беҳтарини захираҳи оби нушокӣ ба ҳисоб меравад. Куҳои сарбафалак кашидаи Тоҷикистон, ки сарпуши пиряхҳои азимҷӯса мебошанд, тавлидгари об ба ҳисоб мераванд. Бидуни ин пиряхҳо дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон зиёда аз 14-ҳазор мебошанд, инчунин 200 чашмаҳои оби минералӣ мавчуд аст, ки аксари онҳо хусусияти шифобахши доранд.

Ҳарорати обҳои минералии Ҷумҳурии Тоҷикистон якхела набуда, вобаста ба тарзи пайдоиш ва дар қишри замин ҷойгир шуданашон чор навъ мешаванд:

1) Чашмаҳои сард (ҳарораташон то 20 0С)

2) Чашмаҳои муътадил (ҳарораташон аз 20 0С то 37 0С)

3) Чашмаҳои гарм (ҳарораташон аз 37 0С то 42 0С)

4) Чашмаҳои ҷушон (ҳарораташон аз 42 0С зиёдтар) [2, c.193]

Ин гуна обҳои минералӣ аз қишри замин ба туфайли чашмаҳо ба рўи замин мебароянд, ки чуқурии онҳо ба якчанд километр мерасанд. Обҳои баъзе кулу баҳрҳо аз ҳисобе, ки дар таркибашон миқдори зиёди намак доштанашон ба қатори обҳои минералӣ дохил мешавад.

Обҳои минералӣ аз рўи хосиятҳои шифобахшӣ, миқдори элементҳо ва газҳои фоиданок, сифат ва миқдори моддаҳои органикӣ таркиб диҳанда муайян карда мешаванд. Аксари чашмаҳои шифобахш захираҳои зиёди обҳои минералӣ буда, ҷиҳати иқтисодӣ барои истифодаи дарозмуддат мувофиқ мебошад.

Тоҷикистон дорои чашмаҳои обҳои маъданӣ буда, таркиби химиявӣ ва ҳарорати ҳар кадоми онҳо аз ҳамдигар тафовут доранд. Аҳамияти ҳар кадоми онҳо аз муолиҷа кардани касалиҳои гуногун иборатанд дар назди чашмаҳои минералӣ истироҳатгҳову осоишгоҳо сохта шудааст.

Муҳимтарини онҳо «Ҳавотоғ» дар ноҳияи Истаравшан, «Хоҷаобигарм» дар ноҳияи Варзоб «Шоҳамбари» дар ноҳияи Ҳисор, Явроз, Андигон, «Обигарм» Тандиқул, "Гармчашма» дар ноҳияи Ванҷ, «Андигон» дар ноҳияи Ваҳдат, «Зонг» дар Помири Шарқӣ, «Вездара» ва «Немтс» дар Шуғнон, «Гармоба» дар ноҳияи Файзобод, «Оби сафед» дар ноҳияи Рашт, «Оби шифо» дар ноҳияи Исфара, «Чилучорчашма» дар ноҳияи Носири Хусрав мебошанд.

Обҳои минералии Анзоб, Алмосӣ, Шоҳамбарӣ, Зарафшон, ҳавотоғ ва Бадахшонро дар зарфҳо ҷой карда чун оби нушокӣ ва шифобахш истеъмол мекунанд. Аксари обҳои минералӣ аз ҳисоби миқдори моддаҳои химиявӣ доштанашон ба қатори обҳои табобатӣ дохил карда мешавад.

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон 55,4 фоизи ҷараёни миёнаи бисёр солаи дарёҳои ҳавзаи баҳри Арал ташаккул меёбад. Аз ин рў, арзишмандии истифодаи оби ошомиданиро ба эътибор гирифта, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 1 декабри соли 2001 таҳти рақами 551 “Дар бораи тасдиқи Консепсияи истифодаи самаранок ва ҳифзи захираҳои об дар Ҷумҳурии Тоҷикистон”қарор қабул кард. Обҳои минералӣ нодиртарин захираҳои табиӣ арзёбӣ гардида, ягон чизи дигар обро иваз карда наметавонад ин таркиби он ба шумор меравад. Аз миқдори умумии об 96,5% дар уқёнусу баҳрҳо мавҷуд аст. Шукрона аз он, ки дар диёри азизи мо ин мўьҷизаи нодир бештар ба назар мерасад.

Имрўз, ки мо дар остонаи асри XXI қарор дорем, аз ин сабаб ҳар яки моро зарур аст, ки ба ҳифз кардани оби тоза ва сарсабзу хуррам гаштани диёри офтобиамон камари ҳиммат бандем ё чи хеле, ки дар ҳуҷҷатҳои ҳифзи табиат омадааст. Фарзанди инсон, ки худ зодаи табиат аст, фақат дар ҳолати доштани меҳру муҳаббат ба табиат метавонад ватанпарвар бошад. Бинобар ҳамин сабаб масъалаи умумӣ ҷаҳони шуд, ки барои тоза ва беолоиш нигоҳ доштани обҳои ошомиданӣ хеле муҳим аст. Вақте,ки таклифи Асосгузори сулҳу вадҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Призиденти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар СММ пешниҳод карда шуд, беш аз 120 давлати ҷаҳон пешниҳоди мазкурро пазируфтанд ва «соли 2018 то 2028 масъалаи 10-солаи «Амал-об барои рушди устувар» эълон гардид.

Қайд кардан ба маврид аст, ки айни замон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон табобатгоҳо ва истироҳатгоҳу осоишгоҳое дар назди обҳои минералӣ шифобахш сохташудаанд, ки ба мардум бисёр ёрии калон мерасонанд: Чашмаҳои Хоҷаобигарм. Ин истироҳатгоҳ дар доманакўҳҳои Ҳисор ҷойгир шудааст. Ҳарорати об 62 - 96°С буда, ҳарорати буғи ин чашмаба 98°С мерасад. Дар як литр оби он 0,4 г намак мавҷуд аст. Оби ҷўшони чашмаи Хоҷаобигарм элементҳои камрадиоактивӣ ҳалшуда радон дорад. Дараҷаи баланди ҳарорат ва таркиби мураккаби химиявии обҳои минералии Хоҷаобигарм ба бисёр дардҳои буғум ва устухон, асаб ва узвҳои ҳаракат шифобахш мебошанд. [2, c.21-25]

Чашмаҳои Обигарм. Дар атрофи истироҳатгоҳи Обигарм зиёда аз 20 чашмаҳои оби минералӣ мавҷуд аст. Ҳарорати об 35-54°С буда, таркиби он силитсий, намакҳои калию натрий ва ғашҳои радон дорад. Дар наздикии Обигарм,боз як чашмаи минералӣ мавҷуд аст. Ин чашмаи минералиро Гармоба ном мебаранд, ки ҳарорати он ба 42°С мерасад. Таркиби химиявии оби Гармоба ва Обигарм як хела аст.

Оби гарми Шоҳамбарӣ. Дар водии Ҳисор ҷойгир буда, миқдори зиёди намакҳо ва сулфиди гидроген дорад. Аз яке пармачоҳҳо оби гази оксиди карбондори (IV) "Шоҳамбарӣ" мебарояд, ки он чун оби нўшокии шифобахш писанди аҳолӣ гардидааст ва барои касалиҳои меъда фоиданок аст.

Оби шифобахши Чилучорчашма. Чилучорчашма зиёратгоҳ ва оромгоҳи маъруф дар ноҳияи Носири Хусрави вилояти Хатлон, воқеъ дар 230-километрии ҷануби шаҳри Душанбе аст, ки дар миёни мардум ҳамчун 44 чашмаи шифобахш, мавзеъи дорои таърихи беш аз дуҳазорсола, шинохта шудааст.

Чилучорчашма мавзеи зиёрат ба шумор меравад. Оби 17 чашмаи он шифобахш ба шумор меравад. Зоирон мегўянд, бахусус, аз тамошои гулмоҳӣ дар оби шафоф сер намешаванд. Аммо моҳиҳои ин чашмаро доштан ва ё истеъмол кардан қатъиян манъ будааст, чунин моҳиҳо нуқраро аз об ҷудо карда мехўрдаанд. Аммо пажўҳишҳои тиббӣ тасдиқ кардааст, ки оби чашмаҳо барои рафъи бемориҳои чашм, меъдаю рўда, пўст, сармозадагӣ, фишорбаландӣ, устухондард, бемориҳои рўҳӣ, гўшу гулўву бинӣ, ҷигар, санги талха ва безурётӣ бисёр муфид мебошад. [2, c.194-196]

Гармчашма. Маҷмуаи табобатӣ-истироҳатӣ, чашмаи гармоби минералӣ ва яке аз ёдгориҳои табиӣ ва экологии Тоҷикистон мебошад. Чашмаи минералии Гармчашма дар баландии 2325 метр аз сатҳи баҳр воқеъ гардида, дар ноҳияи Ишкошими Вилояти мухтори Кўҳистони Бадахшон, дар ғарби нишебии силсилакўҳҳои Шоҳдара, дар мобайни ҷараёни дарёи Гармчашма, шохоби дарёи Панҷ ҷойгир шудааст. Чашма умри чандин ҳазорсола дорад, зеро дар тўли чандинасраи мавҷудияташ дар ин ҷо таҳшинҳои оҳаксанг ҷамъ шудааст. Соли 1957 дар ҷои баромади обҳои минералӣ табобатгоҳи «Гармчашма» бунёд гардидааст.

Ҷумҳурии Тоҷикистон тўли солҳои истиқлолияти кишвар ба ҳалли масоили обҳои минералӣ чи дар сатҳи миллӣ ва чи дар сатҳи минтақавию байналмилалӣ, таваҷҷўи хос зоҳир мекунад.

Обҳои ошомидании зеризаминӣ обҳое ҳастанд, ки аз рўи ҳамаи сифатҳояшон дар ҳолати табиӣ ё минералӣ коркард гардида, барои нўшидани этиёҷмандон истифода бурда мешавад. Обҳои рўи заминӣ бо баъзе хусусиятҳояшон барои муолиҷаи аксартяти касалиҳо истифода бурда мешаванд. Аз ин сабаб обҳои минералӣ дар солҳои охир диққати олимонро бештар ҷалб намудааст.

Обҳои минералӣ дар минтақаҳои гуногуни кишварамон воқеъ гардида, нодиртарин муъҷизаи табиат башумор мераванд. Ва бояд гуфт, ки Тоҷикистони маҳбуби мо дорои обҳои зулолу ширин ва аз назорати тиббӣ гузаронида шуда барои дармонбахш будан,бо ин хусусиятҳояшон на танҳо диққати шаҳрвандони мамлакат, балки диққати ҷаҳониёнро низ бо хуби ҷалб намудааст.

Дар ҳақиқат ҳам Тоҷикистон бо сарватҳои нотакрораш аз ҷумла оби зулоли дармонбахшаш ба ҷаҳониён муаррифи гардида, бори дигар исбот менамояд, ки миллати сарбаланду тоҷдори Тоҷикистон аз ин сарват бой буда, ҳам замон мехоҳад аз лиҳози ин неъмати бебаҳо ба дигар давлатҳо кумаки хешро расонда бошад [2, c.195-197].

Бошад, ки ин масоили глобали ба зудӣ ҳали худро ёбад ва кулли ҷомеаи башар аз оби тозаи ошомиданӣ ҳамеша бою сарватманд гарданд, зеро об ин нафосат, поки, рушди соҳаи хоҷагии қишлоқ ва тозакунандаи бадани инсони бо тақвост.

Комрон Бобоев – мудири шуъбаи амнияти химиявии Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ, доктор фалсафа (PhD), ходими калони илмӣ

Адабиёт:

1. Бобоходжаев И.Я., Давлатмамадов Ш.М., Лечебные минеральные источники Памира, Д., 1994.с-250

2. Зубайдов. У.З. Тошев. А.С. Химияи умуми. 2002.с-.244

3. Погодин С.А. Вода., Химический энциклопедический словарь, 1977.

4. Сафиев. Ҳ.С. Аминҷанов. А.О. Каримов М.Б. Химия дар қоидаҳо, таомулҳо, аксҳо ва нақшаҳо.Душанбе нашриёти «ЭР-граф» 2004.с.-43

Зиёда аз ҳазор сол аст, ки мероси илмию адабии ҳакими бузург, табиби ҳозиқ, олими номвар ва шоири амиқназар, Шайхурраис Абуалӣ ибни Сино зимнан таваҷҷуҳи муҳаққиқони соҳаҳои мухталифи илмро ба худ ҷалб кардааст. Дар тӯли ин муддат роҷеъ ба афкори илмию фалсафии ӯ дар Машриқу Мағриб садҳо тадқиқот, инчунин рисолаю китобҳои алоҳида ва ниҳоят бешумор таълиф шуда, нақши алломаи Машриқзамин ва фарзанди барӯманди миллати тоҷики тоҷдор Абуалӣ ибни Сино дар тараққӣ ва рушду такомули тамаддуну фарҳанги миллӣ ва ҷаҳонӣ басо ҳам бориз аст.

Лозим ба тазаккур аст, ки бо вуҷуди чунин муваффақиятҳои назаррас, на танҳо тамоми масъалаҳои баҳси мероси илмии Ибни Сино пурра таҳқиқу баррасӣ нашудааст, балки роҷеъ ба теъдоди асарҳои мутафаккир дар байни муҳаққиқони осори ӯ то имрӯз қариб, ки афкори ягона вуҷуд надорад.

Чунончӣ Абӯубайди Ҷузҷонӣ дар “Рисолаи саргузашт”, ки рӯйхати асарҳои ӯро зикр намудааст, аз ҷумла чунин гуфта: “баъзе (нусхаи) “Ҳикмати машриқия” дар як муҷаллад аст”. Ибни Сино баъди он ки соли 1023 аз зиндон озод шуд, ҳамроҳи бародараш ва шогирдаш Абӯубайди Ҷузҷонӣ ба шаҳри Исфаҳони Эрон сафар карда, сипас ин маконро ҷойи истиқомат пазируфт.

Ҳамин тариқ, марҳалаи ҳаёти Абуалӣ ибни Сино дар шаҳри Исфаҳон, ки онро мардум нисфи ҷаҳон ном мебаранд, солҳои зиндагониаш 1023-1037 босамартарин давраи камолоти эҷодии ӯ ба ҳисоб меравад. Чунки маҳз дар ҳамин шаҳр номбурда асарҳои бузургҳаҷми худ “Китоб-уш-шифо”, “ал-Қонун фи-т-тиб” ва “Донишнома”-ро пурра ба итмом расонд.

Мутаассифона, замони зиндагии мутафаккир дар шаҳри бостонии Исфаҳон ҳамзамон гувоҳи ҳаводиси мудҳиши таърихие мебошад, ки ба ҳаёт ва фаъолияти илмию эҷодии ӯ бетаъсир намондааст. Чунки соли 1030 Султон Масъуд писари Султон Маҳмуди Ғазнавӣ ба шаҳри зебоманзари Исфаҳон ҳуҷум намуда, онро пурра ғорат кард. Маҳз бар асари ин ғорати мудҳиш на танҳо мардуми шаҳри Исфаҳон, балки аҳли илму адаб ва кулли донишмандони он низ дучори талаю тороҷи молу мулки худ гардиданд. Абуалӣ Ибни Сино низ аз ҷумлаи одамоне буд, ки на танҳо молу мулк, балки асарҳои гаронбаҳои ӯ аз тарафи тороҷгарон пурра ба яғмо рафтанд.

Тавре, ки аз мероси гаронбаҳою фалсафию илмии Ибни Сино ба мо маълум аст, ӯ асарҳояшро доим барои ду гурӯҳ одамон менавишт: яке аҳли “хосса” – яъне олимони ин соҳа ва дигар “омма” – умуман ҳаводорони ин ё он соҳаи илм ва фалсафа. Дар ин ҷо аз гуфтаи мавсуф бармеояд, ки “Мантиқ-ул-машриқийин” ба гурӯҳи “хосса” мансуб аст.

Оре, комилан дуруст аст, ки Абуалӣ ибни Сино дар ҳамин муқаддима фазилати пешвои мактаби машшоъ Арастуро эътироф карда, вале “шефтагони” ин ҷараёнро бошад танқид мекунад ва мухолифати худро дар ин амр ҳамзамон бештар нишон дода, аз ҷумла қайд менамояд, ки ӯ пайрави мутаассиби машшоиён нест. Ва онҳоро чашми дидан низ надорад.

Вале аз ин гуфтори Ибни Сино мо набояд ба хулоса оем, ки вай аз машшоиён ва раванди фалсафии онҳо комилан дурӣ ҷустааст. Балки ӯ чун пайрави машшоиён нуқтаҳоеро, ки аз назари муҳаққиқон ва аз ҷумла Арасту дур монда буданд, эҷодкорона шарҳу тавзеҳ додааст.

Абуалӣ ибни Сино соли 1023 дар синни ҷиҳилу чаҳорсолагӣ “Китоби ҳидоя”-ро таълиф кардааст. Дар ин давра, Ибни Сино на танҳо чун табиб, балки ҳамчун файласуфи камолёфта шуҳрату эътибори хосаи худро дошт. Чунки Абуалӣ ибни Сино то давраи оғози таълифи “Китоби ҳидоя” – дар ҷодаи фалсафа, ба воситаи асари мукаммал ва муҳимми фалсафиаш “Китоб-уш - шифо” таҷрибаи басо ҳам бою ғанӣ ҳосил карда буд.

Аз нигоҳи мавсуф қисме аз илмҳо ҷузъӣ ва баъзеи онҳо куллист. Ҳар яки ин илмҳо дар он муштараканд, ки мавзуи хосаи худро доранд ва ҳақиқати ин мавзуъ дар онҳо бармало равшан мегардад. Бар замми ин дар ин илмҳо моҳияти мавзуъ, ҳолатҳои мансуби вай ва аразҳои зотиаш комилан таҳқиқ мешаванд. Ҳар як мавзуъ аразҳои зотии худро дорад, ки дар илм вуҷуди онҳо низ омӯхта мешавад. Ин мавзуъ дар китоби ӯ “Ал-Бурҳон” баён шудааст.

Илмеро, ки мо таҳқиқ менамоем, илми ҷузъӣ буда, мавзӯи он аз он ҷиҳат умури табиӣ аст, ки он умури табиӣ, (доим) дар тағйир аст. Ба таҳқиқот доир ба мавзуи умури табиӣ, дар умури ҷузъӣ, аразҳои зотие мебошанд, ки ба ҷиҳати умури табиӣ будан дар онҳо ба амал меоянд ва лавоҳиқеанд, ки аз ҷиҳати суратҳо, аъроз ва чизҳои аз онҳо ҳосилшаванда буданашон ба умури табиӣ пайваст мегарданд.

Ҷисми табиӣ ҷавҳарест, ки дар он метавон имтидоди якум, ки имтидоди дуввумро қатъ намуд ва имтидоди сеюмро, ки ҳарду имтидодро ба тарзи қоим қатъ мекунад, фарз кард. Маънои гуфтори онҳо “ҷисми табиӣ тавил, ариз ва амиқ аст” ин аст, ки ҷисми табиӣ ин фарзҳоро қабул менамояд.

Аммо имтидодҳои табиӣ камияти қутрҳои ҷисманд, ки гоҳе ба он пайваст ва боре аз вай ҷудо мешаванд. Гоҳе камияти ҷисм тобеи тағйири аразҳо ё суратҳои ҷисм аст, монанди он ки об гарм шавад, ҳаҷми он низ меафзояд. Маъноеро, ки мо ишора кардем, сурат ва ҷавҳари ҷисм аст, ки он тағйир намеёбад. Зеро мо барои таҳқиқи умури табиие, ки мавзуи ин илм аст, эҳтиёҷи зиёди худро дорем.

Шайхурраис гуфта “Тадқиқи илм ба воситаи умури табиӣ аз роҳи донистани мабдаъҳо, сабабҳо ва дарёфтани сабабҳои зидди онҳо ба даст меояд. Ин мабдаъҳо бошанд, вуҷуд доранд ва дар илми мобаъдуттабиа баён мешаванд. Аммо он чи дар ин илм омӯхта мешавад, умури табиианд, зеро ҳамаи умури табиӣ дорои мабдаъҳо ва сабабҳои омманд, ки бо ёрии онҳо умури оммае дониста мешавад, ки монанди ҷинсҳо ва аразҳоанд. Ин умур ҳамчунин сабабҳо ва мабдаъҳои хостаре доранд, ки ба воситаи онҳо умури хостари монанди навъҳо ва аразҳо дониста мешавад. Пас, донистани ҷинси яке аз навъҳо бояд, ки пештар аз донистани навъ бошад, зеро ҷинс ҷузъе аз ҳадди навъ аст ва донистани ҷузъи ҳад пеш аз фаҳмидани ҳад мебошад.

Табиатшинос фоилро барои он тадқиқ мекунад, ки ҳолати ҳар як умурро муайяну исбот кунад. Агар табиатшинос ин амрро ба ҷо орад, пас ба ин тариқа он табиати фоилро, ки барои табииёт муштарак аст, муайян месозад. Ман табиатро ин тарз муайян менамоям, ки вай мабдаи аввали ҳаракате мебошад, ки дар табиат мавҷуд аст. Сукунати табиат на аразӣ, балки зотӣ аст ва воҷиб нест, ки дар ҳар як чиз мабдаи ҳаракат ва сукунат дар як вақт вуҷуд дошта бошад, балки мабдаи кулл амри зотиест, ки аз ҳаракат ва сукунат сар мезанад. Маънои гуфтори ӯ ин аст, ки “табиат мабдаи аввал, яъне (мабдаи) қариб аст, ки байни вай ва таҳриқ воситае нест”.

Боз мавсуф чинин гуфта: “Пас, табиат мабдаи ҳаракати чизест, ки ба (сабаби) аразӣ ҳаракат намекунад. Гуфтори ӯ “мабдаи ҳаракатҳо” (чунин маънӣ дорад), ки ҳамаи хелҳои ҳаракатро (дар бар мегирад), яъне мабдаи ҳама гуна ҳаракат ба воситаи зот аст ва он табиат аст. Ин ҳадди табиат аст, ки мисли ҷинсият аст. Ҳар як табоее, ки дар зери табиат мавҷуд аст, маънои худро дорад ва ба воситаи он амри табиат ошкор ва ҳақиқати он равшан мешавад. Аз ҷисмҳое, ки дар пеши мо вуҷуд доранд, феълу ҳаракатҳо пайдо мешаванд. Баъзе феълу ҳаракатҳоеро, ки мо мушоҳида мекунем, аз сабабҳое сар мезананд, ки аз худи ҷисмҳо берунанд.

Гуфтаанд ки “ҳар гоҳ аз кӯза ҳаворо кашида онро чаппа намоӣ, об дохили кӯза мегардад”. Ҷавобаш ин аст, ки агар кӯза пур аз об мебуд, дар он сурат ба он чизе дохил намешуд ва ҷоиз аст ҷисми ҳаҷман хурдтар ва ҳаҷман калонтар, чи тарзе дар сифати тахалхул ва такосуф зикр кардем ё табиӣ ва ё қасрӣ истифода шавад. Инчунин раво бувад, ки ҷисм ё табиӣ ва ё қасрӣ гарм ва хунук шавад. Чунин ҳолат дар бузургӣ ва хурдӣ низ зиёд дида мешавад”.

Хулоса, ҳамин тавр, саҳми ин олим ва энсиклопедисти сатҳи ҷаҳонӣ на танҳо дар рушди илми тиб, балки илмҳои дақиқ, ҷамъиятшиносӣ ва биоложӣ басо ҳам бориз аст. Хидмати Ибни Сино дар рушди илми кимиё, коншиносӣ ва маъданшиносӣ ҳам чашмрас мебошад. Мавсуф якравиро нишонаи таассуб ва инчунин ҳомии одам медонист. Аз ин рӯ, мавсуф чунин фармудааст: «Таассуб дар донишу фалсафа монанди ҳар таассуби дигар нишонаи хомӣ ва бемоягӣ аст ва ҳамеша ба зиёни ҳақиқат тамом мешавад».

Лозим ба тазаккур аст, ки ин донишманди мумтоз бо таҳлили сохтори як шаҳобсанг, ба ташкили харсангҳои русубӣ ва нақши заминларза дар пайдоиши кӯҳҳо андешаҳои ҷолиби худро ошкор баён кардааст. Чунки имрӯза кишварҳои шарқӣ бошиддат ниёзманди рушди фалсафаи табиии худ ҳастанд ва дар ин замина метавонанд ба назарияҳои фалсафаи илми Ибни Сино ба таври пурра такя намоянд. Ҷанбаҳои мухталифи фалсафаи табиӣ ва риёзии Сино дар китоби машҳури ӯ «Шифо» низ бештар ба назар мерасад.

Ҳамин тариқ, метавон иброз дошт, ки Абуалӣ ибни Сино дар баробари фаъолиятҳои илмии худ инчунин баҳри тарбияву табобати аҳли башар хидмати басо ҳам арзанда кардааст. Хизматҳои мондагору назарраси мавсуф баҳри пешрафт ва инкишофи илмҳои тиб, дорушиносӣ ва мавзуи марбут ба эшон бештар аст.

Бобозода Бақохоҷа, директори Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании АМИТ

Имрӯз варзиш ҳамчун падидаи муҳими фарҳангӣ, иҷтимоӣ ва сиёсӣ дар ҷаҳон эътироф шуда, яке аз муҳимтарин воситаҳои муттаҳидкунандаи миллатҳо ва давлатҳо маҳсуб меёбад. Дар байни намудҳои гуногуни варзиш футбол мавқеи хос дорад, зеро ин бозӣ дар тамоми сайёра машҳур буда, ҳамарӯза миллионҳо нафарро ба ҳам меорад. Ҷумҳурии Тоҷикистон бо пешниҳоди муҳим ва эълони рӯзи махсус барои футбол нишон дод, ки варзиш метавонад василаи муассири таҳкими дӯстиву ҳамдигарфаҳмии ҷаҳонӣ бошад.

Бо пешниҳоди Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки аз ҷониби Ассамблеяи генералии Созмони Милали Муттаҳид қабул шуд, 25 май расман ҳамчун "Рӯзи ҷаҳонии футбол" эълон гардид. Пешниҳоди мазкур аз тарафи Президенти Ассотсиатсияи футболи Осиёи Марказӣ (CAFA) ва Президенти Федератсияи футболи Тоҷикистон, муҳтарам Рустами Эмомалӣ дар сатҳи баланди байналмилалӣ ба миён гузошта шуда буд.

Дар пешниҳоди худ ба Созмони Милали Муттаҳид муҳтарам Рустами Эмомалӣ таъкид намуданд, ки футбол танҳо як намуди варзиш нест, балки як падидаи фарҳангӣ ва иҷтимоист, ки марзҳои миллӣ, монеаҳои забонӣ ва тафовутҳои иҷтимоиву иқтисодиро убур мекунад. Футбол дар ҷаҳони муосир бахусус дар таҳкими муносибатҳои байни миллатҳо нақши муҳим дорад ва аз кӯчаҳои бузурги шаҳрҳои пешрафта сар карда, то деҳаҳои дурдасттарини ҷаҳон машҳур ва маҳбуб аст.

7 майи соли 2024 Маҷмааи умумии Созмони Милали Муттаҳид дар ҷаласаи махсус пешниҳоди Тоҷикистонро баррасӣ намуда, бо қабули қатъномаи махсус онро расман дастгирӣ намуд. Дар қатънома зикр шуд, ки футбол метавонад нақши калидӣ дар таҳкими сулҳ, дӯстӣ, ҳамдигарфаҳмӣ ва ҳамкории байналмилалӣ дошта бошад ва баргузории чорабиниҳои варзиширо бе табъизу ихтилофҳои иҷтимоӣ мусоидат намояд.

Пешниҳоди мазкур аз ҷониби давлатҳои гуногун дастгирӣ ёфт ва расонаҳои байналмилалӣ ба таври васеъ онро инъикос намуданд. Аз ҷумла, нашрияҳои маъруфи Покистон ва маҷаллаи маъруфи "Diva International" аз Женева дар ин хусус матолиб нашр намуда, аҳаммияти ташаббуси Тоҷикистонро таъкид карданд.

Футбол ҳамчун падидаи умумиҷаҳонӣ ҳамеша бо мафҳумҳои сулҳ ва дӯстӣ дар робита будааст. Дар таърихи башарият варзиш, махсусан футбол, ба сифати воситаи муассири рушди муносибатҳои байналмилалӣ истифода шудааст. Ин бозӣ имконияти муоширати озодона ва бидуни табъизро ба ҷавонон ва наврасони кишварҳои мухталиф медиҳад ва ба рушди фаҳмиши мутақобила мусоидат мекунад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ташаббуси мазкур нишон дод, ки футбол метавонад дар таъмини амнияту суботи байналмилалӣ саҳми назаррас дошта бошад. Варзиш, бахусус футбол метавонад мардумро дар атрофи арзишҳои умумибашарӣ ҷамъ намояд ва фазои ҳамдигарфаҳмиро дар ҷаҳон мустаҳкам созад.

Дар Тоҷикистон бо қабули қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид тадбирҳои гуногун доир гардиданд. Дар шаҳри Душанбе бахшида ба Рӯзи ҷаҳонии футбол фестивали бузурге барпо шуд ва рамзи махсуси ин рӯз тасдиқ гардид. Кумитаи тадорукот барои ҷашнҳои минбаъда низ таъсис дода шуд, ки нишон аз омодагии ҷиддии Тоҷикистон ба рушди минбаъдаи ин ташаббус аст.

Ин иқдоми Тоҷикистон ба рушди минбаъдаи футбол дар кишвар мусоидат хоҳад кард ва нуфузи кишварро дар арсаи байналмилалӣ боз ҳам баланд мебардорад. Ин ташаббус на танҳо муаррифгари Тоҷикистон аст, балки василаи мустаҳками таҳкими муносибатҳои дӯстона ва ҳамдигарфаҳмии байналмилалӣ маҳсуб мешавад.

Ҳамин тариқ, Тоҷикистон бо ташаббуси ҷаҳонии худ собит кард, ки футбол метавонад беҳтарин воситаи муттаҳидсозии миллатҳо ва давлатҳо бошад ва саҳми назаррасеро дар таҳкими дӯстиву сулҳи ҷаҳонӣ дошта бошад.

Холов Холмаҳмад Исроилович – н.и.т., ходими пешбари озмоишгоҳи ғанигардонии маъдани Институти химияи ба номи В.И. Никитини АМИТ