Истиқлолият бақои миллат ва асоси ҳастии давлат аст. Ҳар як шаҳрванди бедордил, махсусан ҷавонон вазифадоранд онро ҳифз кунанд ва пос доранд.

Бояд қайд намуд, ки даврони Истиқлолият барои мо имкони воқеӣ фароҳам овард, ки роҳи имрӯзу ояндаи миллат ва пешрафти минбаъдаи Тоҷикистони азизу маҳбубамонро ба сӯйи ҷомеаи демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ равона намоем. Истиқлолият барои мо рамзи олии Ватану ватандорӣ, бузургтарин неъмати давлатсозию давлатдории мустақил, созандагӣ, азму талошҳои фидокоронаи расидан ба истиқлолияти сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангиро омӯзонида, меъёрҳои ҷомеаи шаҳрвандиро таҳким бахшид ва дар як вақт ҳаёти озодонаи ҳар фард ва баландтарин зинаи бахту саодати ҳақиқии миллат мебошад.

Бояд гуфт, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун поягузори сулҳ ва меъмори ваҳдат дар таърихи навини давлатдории тоҷикон хизматҳоеро ба анҷом расонида тавонистааст, ки ормонҳои ҳазорсолаи тоҷикистониён ва тоҷикони дунё буданд. Ба даст овардани сулҳу ваҳдат, махсусан ба имзо расидани Созишномаи истиқрори сулҳ барои ваҳдати миллӣ заминаи босазое гузошт, ки ин ҳама аз ҳидояту ҷасорати ин фарзанди фарзонаи миллат буд.

Аз ин рӯ, хизматҳои Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои ба эътидол овардани ҷангт шаҳрвандӣ, барқарор намудани ваҳдати миллӣ ва амалӣ гардонидани Созишномаи сулҳи тоҷикон дар саҳифаҳои таърихи миллати тоҷик барои ҳамешагӣ бо ҳарфҳои заррин сабт хоҳанд шуд.

Истиқлолият барои мо на танҳо таъриху рамз, балки шаҳодати ҳаёти озоду соҳибихтиёр аст. Мо бояд бо дониш, фарҳанг, худогоҳӣ ва меҳнати ҳалол Ватанро обод намоем ва исбот созем, ки сазовори номи “ҷавонони даврони истиқлол ” ҳастем. Имрӯз мо дар фазои сулҳу суботи Ватан зиндагӣ дорем, ки ин ҳама аз неъмати бебаҳои Истиқлолият аст. Истиқлолият барои мо имкони таҳсил кардан, озодона андешидан, фаъолият дар ҷомеа ва саҳм гузоштан дар рушди давлатамонро фароҳам овардааст. Давлат ба ҷавонон таваҷҷуҳи махсус зоҳир менамояд. Сиёсати миллии ҷавонон, дасгирии ҷавонон дар илм, варзиш, касбомӯзӣ ва соҳибкорӣ – ҳамаи ин аз ғамхории давлат нисбат ба насли нав шаҳодат медиҳад.

Мо ҷавонони асри XXI, бояд арзиши Истиқлолиятро на танҳо донем, балки онро бо амалу дониш, бо рафтори намунавӣ ва садоқат ба Ватан ҳифз намоем. Мо ҷавонони саодатманди тоҷик ҳамеша бояд дар хотир дошта бошем, ки халқи озодихоҳи тоҷик асрҳои аср барои ба даст овардани Истиқлолияти Ватани азизамон талошу ҷоннисориҳо кардааст ва акнун ҳифзу нигоҳдории ин неъмати бузург, таҳкими сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ вазифаи бевосита ва муқаддаси мо мебошад. Расидан ба қадри Истиқлолият ва давлатдории мустақилона, таҳкими сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ, эҳсоси гарми ватандориву ватанпарастӣ, бедории маънавӣ, ифтихори миллӣ, пос доштани арзишҳои миллӣ ва рамзҳои давлатдорӣ – ҳама дар маҷмӯъ моро ба сӯи хушбахтиҳои бепоёне мебарад, ки аз шаҳди он наслҳои оянда низ ба таври комил комгор мегарданд.

Инак миллати тоҷик 34-умин солгарди ҷашни Истиқлолиятро таҷлил мекунад, ки он нишонаи муттаҳидиву иродаи қавии ҳар як шаҳрванди баору номуси мамлакат ҳаст. Истиқлоли давлатӣ муҳимтарин дастоварди миллати тоҷик буда, он барои таъмини зиндагии шоиста ва баланд бардоштани сатҳи некӯаҳволии аҳолӣ шароити мусоидро фароҳам овардааст.Самараи неки истиқлол аст, ки имрӯз Тоҷикистон дар дунё чун давлати сулҳхоҳу сулҳпарвар шинохта шудааст. Мо бояд аз ин миллату давлати тоҷикони барӯманд биболему барои боз ҳам машҳуртар гардидани он кӯшишу ғайрат намоем.

Мо ҷавонон ифтихор мекунем, ки фарзандони даврони Истиқлол ҳастем. Мо бояд пайравони содиқи Пешвои миллат бошем, Ватанро дӯст дорем ва дар ободии Тоҷикистони маҳбуб саҳми худро гузорем.

Мо ҷавонони ватан созандаем,

Дӯстдори давлати пояндаем.

Шукри истиқлолу ваҳдат шукри сулҳ,

Шукри ҳақ, ки бо лаби пурхандаем.

Шамсзода Ҷамила – магистранти курси 2-юми ихтисоси Муносибатҳои байналмиллалии

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон.

Миллате, ки соҳиби истиқлолият аст, метавонад сарнавишташро худаш муайян кунад, забон, фарҳанг, таърих ва арзишҳои миллии худро рушд диҳад, аз сарвату имконияти табиӣ баҳра барад ва дар арсаи ҷаҳонӣ бо ватанаш ифтихор намояд.

Тоҷикистони азиз 9-уми сентябри соли 1991 истиқлолияти худро эълон кард ва ба қатори давлатҳои мустақил пайваст. Ин рӯз барои миллати тоҷик мисли субҳи тозае буд, ки баъди садсолаҳо ниҳоят офтоби озодӣ бар фалакаш тулӯъ намуд. Аммо қадамҳои нахустини давлатдорӣ дар шароити ниҳоят вазнин гузошта шуданд: буҳрони иқтисодӣ, парокандагии сиёсӣ, ҷанги шаҳрвандӣ ва нобоварии ҷомеа ба оянда тамоми орзуву умедҳои мардумро зери хатар гузоштанд.

Бо зуҳури Истиқлол чунин неъмати бебаҳо ва гаронмоя, миллати азиятдидаву ранҷкашидаи тоҷик соҳибистиқлол гардид. Истиқлолият волотарин ва пурарзиштарин дастоварди давлату миллати тоҷдори тоҷик аст. Ин неъмати бузург баробари ба даст омадан, нуру зиё, меҳру вафо, ободиву озодӣ, ҳамфикрию ҳамзистӣ ва осоиштагии абадиятро ба мардуми бузурги тоҷик ва Тоҷикистони азиз овард.

Истиқлолият шиносномаи ҳастии давлат, комилҳуқуқӣ ва соҳибихтиёрӣ, низоми давлатдории бузурги миллат аст, ки сиёсати дохилию хориҷӣ, иқтисодӣ, вазъи иҷтимоию фарҳангии худро ривоҷу равнақ медиҳад. Истиқлолият рамзи соҳибдавлатӣ ва давлатдории миллати сарбаланду мутамаддини тоҷик аст, ки номаи тақдирашро бо дасти хеш навишта, роҳу равиши хосса ва мақому мавқеи муносибро дар ҷомеаи ҷаҳонӣ пайдо кард ва набзи давлату миллати моро ба набзи сайёра ҳамсадо месозад.

Маҳз бо заҳмату талошҳои пайгиронаи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Тоҷикистон дар интиҳои асри ХХ аз фоҷиаи миллӣ раҳоӣ ёфта, истиқлолияти давлатии худро таҳким бахшид, миллати тоҷик баъд аз ҳазор сол дар роҳи эҳёи давлатдории миллӣ ба дастовардҳои бузурги таърихӣ ноил гардид ва ҳоло ба сӯи ояндаи нек бо қадамҳои устувор пеш меравад.

Пешвои миллат — шахсияти таърихиест, ки ин истиқлолиятро на танҳо нигоҳ дошт, балки ба он мазмуну муҳтаво, рушд ва ояндасозӣ бахшид.

Бо шукргузориҳои беандоза имрӯзҳо мо ҷашни 34-умин солгарди Истиқлолияти давлатиро дар фазои сулҳу осоиштагӣ ва ваҳдати комил истиқбол мегирем. Ҳамаи ин аз заҳмату роҳнамоии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сарчашма мегиранд, ки кибру ғурури носозгорро ба ваҳдату созандагиҳо мубаддал сохт. Ин буд, ки дар як давраи начандон тӯлонии таърих кишвари ба бӯҳрони сиёсию иқтисодӣ гирифторро ба давлати рӯ ба тараққӣ табдил сохта, ноумедиҳои зиндагиро бозпас гардонид ва ба рӯҳияи мардум неруи тозаи созгор бахшид.

Имрӯз миллати тоҷикро тамоми дунё чун қавми бузург эътироф мекунанд. Фарзандони ин миллати барӯманд дар тамоми кишварҳои ҷаҳон дар соҳаҳои гуногун фаъолият мекунанд. Қариб ҳамаи кишварҳои дунё робитаи дӯстию тиҷоратиашонро бо Тоҷикистон пайвастаанд, ки ин ҳама нишонаҳои бузургии Истиқлол аст.

Ҷашни 34-солагии Истиқлолияти давлатӣ моро ба андеша водор месозад, ки вазифаи насли имрӯз танҳо истифода бурдан аз неъматҳои истиқлол нест. Мо бояд онро ҳифз кунем, бо меҳнати ҳалол, садоқат ва ваҳдат пояҳои онро таҳким бахшем ва ба наслҳои оянда мерос гузорем.

Истиқлолият барои мо танҳо як дастоварди сиёсӣ нест, балки шароити зиндагии озодона, кафолати рушду пешрафти миллат ва заминаи ифтихори миллӣ мебошад.

34 соли истиқлолият ба мо собит намуд, ки миллати тоҷик дорои иродаи қавӣ ва неруи созанда аст. Тоҷикистон таҳти роҳбарии Пешвои миллат роҳи дурусти рушду суботро интихоб намуда, имрӯз ба сӯи ояндаи дурахшон қадам мегузорад.

Файзи Раҳмонист истиқлоли мо,

Раҳми Яздонист истиқлоли мо.

Иброҳимов Исроил Нуралиевич- Докторанти (Phd)-ии шуъбаи Аврупо,

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ.

Пас аз эълони истиқлолият Ҷумҳурии Тоҷикистон раванди ҳамгироиро ба ҷомеаи ҷаҳониро оғоз кард. Қадами аввалини муҳим эътирофи он аз ҷониби дигар давлатҳо ва пайвастан ба созмонҳои байналмилалӣ буд. Моҳи марти соли 1992 кишвар узви Созмони Милали Муттаҳид (СММ) шуд, ки барои он имкониятҳои навро дар доираи муносибатҳои ҳуқуқии байналмилалӣ боз кард. Тоҷикистон шартномаҳои асосии байналмилалиро оид ба ҳифзи ҳуқуқи инсон, аз қабили Конвенсия дар бораи ҳуқуқи кӯдак ва Конвенсия дар бораи барҳам додани ҳама шаклҳои табъиз нисбати занон ба тасвиб расонд. Бо вуҷуди ин, кишвар дар амалисозии баъзе аз ин меъёрҳо ба мушкилот дучор мешавад. Созмонҳои байналмилалӣ аксар вақт масъалаҳои ҳуқуқи шаҳрвандон ва озодиҳоро дар Тоҷикистон матраҳ мекунанд, ки мавзӯи ҳуқуқи инсонро дар доираи ҳамкориҳои байналмилалии ҳуқуқии худ яке аз масъалаҳои асосӣ мегардонад.

Кишвар ба беш аз 50 конвенсияи СММ, аз ҷумла паймонҳои байналмилалӣ оид ба ҳуқуқҳои шаҳрвандӣ ва сиёсӣ ва паймонҳо оид ба ҳуқуқҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ ҳамроҳ шуд.

Тоҷикистон аз замони соҳибистиқлолӣ аз соли 2001 узви СҲШ буда, дар масъалаҳои амнияти минтақавӣ ва мубориза бо терроризм ҳамкорӣ дорад. Ҳамчун узви ИДМ ва дигар иттиҳодияҳо, Тоҷикистон дар танзими масъалаҳои марбут ба ҳуқуқи инсон, ҳамкории иқтисодӣ ва амният иштирок мекунад.

Тоҷикистон дар ташаббусҳои байналмилалии ҳуқуқӣ оид ба мубориза бо таҳдидҳои фаромиллӣ, аз қабили терроризм, экстремизм ва қочоқи маводи мухаддир нақши муҳим дорад.

Ҳамроҳшавӣ ба СММ на танҳо мақоми Тоҷикистонро ҳамчун давлати соҳибихтиёр мустаҳкам кард, балки ба он имкон дод, ки дар ташаббусҳои глобалӣ оид ба ҳифзи сулҳ, амният ва рушди устувор иштирок намояд. Аз он вақт инҷониб ҷумҳурӣ дар кори СММ, аз ҷумла дар мақомоти махсуси он, ба монанди созмони умумиҷаҳонии тандурустӣ (СУТ), Барномаи рушди СММ ва хазинаи Байналмилалии асъор фаъолона иштирок мекунад.

Тоҷикистон дар минтақаи аз ҷиҳати геостратегӣ муҳими Осиёи Марказӣ ҷойгир буда, нақши назарраси онро дар таъмини амнияти минтақавӣ ба вуҷуд меорад. Масъалаҳои мубориза бо терроризм, экстремизм ва қочоқи маводи мухаддир, бо назардошти наздикии он ба Афғонистони ноором, барои кишвар махсусан муҳим мебошанд.

Эълони соли 2003 — Соли оби тоза: Ташаббуси соли оби тоза аҳамияти захираҳои обро таъкид мекунад ва таваҷҷӯҳро ба мушкилоти об ҷалб мекунад. Форуми байналмилалии Душанбе табодули донишу таҷриба дар соҳаи идоракунии захираҳои обро тақвият бахшид. Идомаи чунин ташаббусҳо ва табодули таҷриба метавонад ба ҳамкории байни кишварҳо барои беҳтар кардани идоракунии захираҳои об мусоидат кунад.

Эълони солҳои 2005-2015 даҳсолаи байналмилалии амали "Об барои ҳаёт": Ташаббус ба зарурати андешидани чораҳои мушаххас барои таъмини дастрасӣ ба оби тоза диққат медиҳад. Даҳсола барои фаъолиятҳои мушаххас чаҳорчӯба фароҳам меорад.

Таъмини кишварҳои Осиёи Марказӣ бо оби тоза тавассути таъсиси Консорсиуми Байналмилалӣ оид ба истифодаи оби кӯли Сарез: ташаббус ба таъмини суботи минтақавӣ дар масъалаҳои обтаъминкунӣ равона шудааст. Ҳамчунин таваҷҷӯҳ ба ҳифзи пиряхҳо барои пешгирии оқибатҳои тағирёбии иқлим муҳим аст.

Ташаббусҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳақиқат барои инсоният ва сайёраи мо аҳамияти калон доранд, зеро онҳо ба ҳифзи табиат ва захираҳои об, ҳаёти инсоният дар сайёраи мо дар маҷмӯъ нигаронида шудаанд.

Имрӯз Тоҷикистон роҳи худро ба сӯи субот ва шукуфоӣ идома медиҳад. Рӯзи Истиқлолият на танҳо рамзи озодӣ, балки ваҳдати миллат, қобилияти бартараф кардани мушкилот ва ҷустуҷӯи ояндаи беҳтар аст. Ҳукумати мамлакат барномаҳои беҳтар намудани сифати зиндагии аҳолӣ, рушди кишоварзӣ ва саноат, инчунин баланд бардоштани сатҳи таҳсилот ва тандурустиро фаъолона амалӣ менамояд.

Барои насли ҷавон, рӯзи Истиқлолият ёдрас кардани аҳамияти истиқлолият ва соҳибихтиёрии миллӣ, инчунин даъват ба ҳифзи сулҳ ва ҳамоҳангӣ мебошад. Ҷавонони кишвар, ки аллакай дар Тоҷикистони соҳибистиқлол ба воя расидаанд, дар ояндаи кишвар нақши муҳим доранд ва иштироки онҳо дар ҳаёти ҷомеа калиди пешрафти минбаъда мебошад.

Давлатова Фарида, ходими хурди илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздки

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

“Рушди иқтисодиёт ва тақвияти рақобатнокии он бе саҳми сармояи инсонӣ ғайриимкон мебошад”

Эмомалӣ Раҳмон

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронӣ дар Паём ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ” (28.12.2024) ҷиҳати рушди иқтисоди ҷумҳурӣ дар панҷсолаи минбаъда иҷрои панҷ вазифаи муҳимро таъкид намуданд, ки банди чоруми он маҳз ба масъалаи рушди сармояи инсонӣ бахшида шудааст. Аз ҷумла, таъкид намуданд, ки “...бо роҳи омӯзиш ва бозомӯзии кадрҳо баланд бардоштани маърифати илмӣ таъмин намудани рушди сармояи инсонӣ аз омилҳои асоси рушди Тоҷикистон ба шумор меравад”.

Бо ин мақсад дар банди 7 Нақшаи чорабиниҳо оид ба иҷрои вазифаҳое, ки дар Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон 28-уми декабри соли 2024 “Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон” зикр гардидаанд, “Таҳия ва ба Ҳукумати мамлакат пешниҳод намудани лоиҳаи Барномаи миёнамуҳлати рушд барои солҳои 2026-2030 ва дар он таваҷҷуҳи аввалиндараҷа додан ба масъалаи рушди сармояи инсонӣ...таъкид шудааст”

Ҳамчунин, боби чоруми Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030 таҳти унвони “Рушди сармояи инсонӣ” маҳз ба омӯзиши масъалаи инсон ва мушкилоти иҷтимоию иқтисодии он дар шароити кунунӣ бахшида шудааст. Ин бори дигар водор месозад, ки омӯзиш ва таҳқиқи масъалаи сармояи инсонӣ дар Тоҷикистон ба зарурати воқеӣ табдил ёфта, он бояд мавриди таваҷҷуҳи хоссаи ҷомеаи илмӣ, муассисаҳои илмӣ-таҳқиқотӣ ва муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ қарор гирад.

Маврид ба зикр аст, ки масъалаи сармояи инсонӣ дар илми ҷаҳонӣ масъалаи нав набуда, ҳанӯз дар солҳои 60-70-уми қарни гузашта мавриди омӯзиш ва таҳқиқи олимону коршиносони кишварҳои хориҷӣ қарор гирифта буд. Назарияи сармояи инсонӣ дар нимаи дуюми асри ХХ аз ҷониби намояндагони мактаби неоклассикии Г.Беккер ва Т.Шултс пешниҳод шуда, мафҳуми «сармояи инсонӣ» дар доираи ин назария бо шаклҳои гуногун шарҳ дода шудааст. Баъзе аз намояндагони ин мактаб онро маҷмуи қобилият, донишу маҳорати инсон ва баъзе аз онҳо онро маблағгузорӣ барои гирифтани таҳсилот ва баланд бардоштани савияи донишу маҳорат шарҳ додаанд. Дар шакли пуррааш мафҳуми сармояи инсонӣ ҳамчун маҷмуи дониш, малакаю маҳорат, қобилият ва саломатии инсон шарҳ дода мешавад.

Аз ҷониби муаллифони дигари муосири хориҷӣ – Брукинг Э., Корицкий А.В., Леонтев Б.Б., Михнева С.Г., Эдвинсон Л., Мэлоун М., Ибрагимли З.И., Татаркин А.И., Тугускина Г.Н., Гарипова Ф.Г. ва дигарон дар давраҳои гуногун доир ба масъалаи инсон, сармояи инсонӣ ва захираҳои зеҳнӣ таҳқиқотҳои арзишманд анҷом дода шудаанд.

Дар асоси омӯзиш ва таҳлилҳои воқеӣ масъалаи рушд ва моҳияти инсон, роҳу василаҳои таҳкими сармояи инсонӣ дар шароити имрӯзаи ҷомеаи Тоҷикистон, инчунин, нақши он дар рушди устувори кишвар баррасӣ ва арзёбӣ шудаанд. Бояд тазаккур дод, ки масъалаи мазкур аз ҷониби муҳаққиқони тоҷик Наврӯзов С., Шоисматуллоев Ш., Қурбонов А.Ш., Бобоев А.А. ва дигарон мавриди таҳлилу омӯзиш қарор гирифта, аз ҷониби муаллифони номбурда дар ин самт таҳқиқотҳои муҳим анҷом дода шудаанд.

Вале, маврид ба зикр аст, ки доир ба масъалаи сармояи инсонӣ дар ҷумҳурӣ дар шакли фарогир ва бо тамоми вижагиҳояш то ҳанӯз таҳқиқоти мукаммали илмӣ анҷом дода нашудааст. Аз ин рӯ, метавон хулоса намуд, ки масъалаи сармояи инсонӣ ба омӯзиш ва таҳқиқ ниёз дошта, он бояд мавриди таваҷҷуҳи ҳамаҷонибаи олимону коршиносон қарор гирад.

Бояд тазаккур дод, ки шаклҳои сармояи инсониро бо дарназардошти унсурҳои зерини таркибиашон аз ҳамдигар фарқ мекунанд: сармояи маърифатӣ, сармояи маданӣ ва сармояи тандурустӣ. Дар мақолаи мазкур масъалаи сармояи зеҳнӣ чун ҷузъи таркибии сармояи инсонӣ, ки қабл аз ҳама, хусусияти маърифатӣ дорад, мавриди таҳқиқ ва омӯзиш қарор дода шудааст.

Тавре ки маълум аст, мушкилоти соҳаи илм ва захираи зеҳнӣ ҳамчун омили муҳимми ташаккули сармояи инсонӣ дар шароити муосир аз нигоҳи худи олимон ба таври гуногун баррасӣ ва арзёбӣ мешавад. Илм ҳамчун самти махсуси фаъолияти эҷодӣ дар шароити муосир мушкилоти хоси худро дошта, аз ҷомеа таваҷҷуҳи бештар ва аз аҳли илм масъулияти баландро талаб мекунад. Ҳамзамон, ҳолати кунунии илм ва фаъолияти илмӣ дар ҷумҳурӣ водор месозад, ки раванди мазкур мавриди омӯзиш ва таҳлил қарор дода шуда, барои рафъи мушкилоти мавҷуда тадбирҳои муфид ва зарурӣ андешида шавад.

1.Дастгирии молиявӣ ва ҳифзи иҷтимоӣ. Бояд зикр намуд, ки рушди илм ва фаъолияти самараноки илмӣ-таҳқиқотӣ дар шароити муосир бе маблағгузорӣ ва таъминоти молиявӣ, инчунин, заминаи устувори илмӣ-техникӣ ғайриимкон аст. Худи фаъолияти илмӣ бевосита ба хароҷоти доимӣ – харидани таҷҳизот, масолеҳи зарурии ҳаррӯза, музди меҳнати кормандон, хароҷот барои нашр, сафарҳои хизматӣ ва ғайраҳо алоқаманд мебошад. Ҳамаи ин як қисми хурди хароҷоте мебошад, ки олими касбӣ дар тӯли фаъолияти хеш мунтазам ба он дучор мешавад.

Албатта, пешрафти давлатҳои муосир бидуни илму техникаи пешқадам ва технологияҳои инноватсионӣ, ба роҳ мондани тарзу усулҳои нави идоракунии истеҳсолот ва ҷорӣ намудани дастовардҳои нави илмӣ дар иқтисодиёт тасаввурнопазир аст. Дар шароити шиддат ёфтани ҷаҳонишавии иқтисоди ҷаҳонӣ, раванди рақобати давлатҳо дар соҳаи рушди илму техника низ тақвият меёбад. Ин, қабл аз ҳама, ба он вобастагӣ дорад, ки мамлакатҳои дар ин соҳа пешрафта аз раванди ҷаҳонишавӣ бо тамоми оқибатҳояш аз ҳама бештар ба афзалияти иқтисодӣ ноил мешаванд. Аз ин рӯ, ҳадафи асосӣ аз рақобате, ки имрӯз миёни кишварҳо дар ин самт идома дорад, танҳо ба даст овардани даромадҳои иловагии иқтисодӣ аст. Таҳлили вазъи маблағгузорӣ ба соҳаи илм дар ҷаҳони муосир собит месозад, ки он ҳар сол дар ҳамаи кишварҳо рӯ ба афзоиш ниҳодааст ва аз муқоисаи рушди иқтисодии кишварҳои олам бармеояд, ки дар ин рақобат ҳамон кишваре ғолиб меояд, ки ба соҳаи илм аз ҳама бештар маблағгузорӣ мекунад.

Имрӯз дар Ҷумҳурии Тоҷикистон мақом ва нақши илм дар рушду шукуфоии ҳаёти иқтисодиву иҷтимоӣ ва маънавии ҷомеа беш аз пеш эҳсос гардида, аз ҷониби роҳбарияти давлату ҳукумат ба он эътибори хосса зоҳир мегардад. Ин аст, ки тайи солҳои соҳибистиқлолӣ аз тарафи Президенти мамлакат ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо мақсади рушди илми ватанӣ, ташаккул ва такомули тафаккури техникии ҷомеа, ҳамгироии илм ва маориф, ба вуҷуд овардани технологияҳои рақобатпазир, омӯзишу таҳқиқи манбаъҳои барқароршавандаи энергия, таҳқиқи масъалаҳои иҷтимоӣ, таҳким бахшидани пояи илмӣ-техникии муассисаҳои илмӣ-таҳқиқотӣ, тарбияи кадрҳои илмӣ ва илмию педагогӣ фармону амр ва қарору фармоишҳое қабул гардиданд, ки барои фаъолияти муассисаҳои илмӣ ва дар маҷмуъ, барои рушди илм ва дастгирии олимон дар ҷумҳурӣ нақши муассир гузоштаанд.

Бояд ёдовар шуд, ки дар оғози Истиқлолии давлатӣ олимону мутахассисони ҷавон беш аз пеш ба дастгирӣ ва кумакҳои иҷтимоӣ ниёз доштанд. Дар ҳолати мушкил қарор доштани пояи илмӣ-техникии кафедраҳои муассисаҳои таҳсилоти олӣ ва илмӣ-таҳқиқотӣ, маош ва стипендияи ночиз, пешбинӣ нашудани маблағ барои нашри рисолаҳои илмӣ, автореферат ва дигар хароҷотҳои зарурӣ ва мавҷуд набудани шароити мусоиди манзилию маишӣ ва таҳсил барои аспирантон ва олимони ҷавон, боиси аз ин соҳа дур шудани ҷавонон гардид. Муассисаҳои илмӣ-таҳқиқотии Академияи миллии илмҳо, институтҳои илмӣ-таҳқиқотии соҳавӣ ва кафедраҳои муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ аз сабаби ба соҳаи илм таваҷҷуҳ надоштани ҷавонон ба мушкилоти шадиди кадрӣ рӯ ба рӯ гардида буданд. Чунончи, соли 2001 қабул барои таҳсил дар аспирантура ба муассисаҳои илмӣ-таҳқиқотии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҳамагӣ 45 нафарро ташкил медод, ки ин нисбат ба талаботи воқеии муассисаҳои мазкур ба кадрҳои ҷавон хеле кам буд. Дар институтҳои математика, физикаю техника, астрофизика, сейсмология, зоология ва паразитология, физиологияи растаниҳо ва генетика, илмҳои гуманитарӣ, Маркази илмии Хуҷанди Академияи илмҳо ягон нафар ба аспирантура қабул нагардида буд ва бояд ёдовар шуд, ки дар дигар муассисаҳои илмии ҷумҳурӣ низ чунин ҳолат мушоҳида мешуд.

Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳолати мавҷударо хуб эҳсос намуда, ба мушкилоти молиявии ҷумҳурӣ нигоҳ накарда, барои беҳбудӣ бахшидан ба ин самти фаъолияти илмӣ дар ҷумҳурӣ чораҳои судманд меандешид. Хусусан, фармону супоришҳои Роҳбари давлат ва Ҳукумати ҷумҳурӣ «Дар бораи таъсиси стипендияи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон барои аспирантони таҳсили рӯзона», «Дар бораи таъсиси Ҷоизаи ба номи Исмоили Сомонӣ барои олимони ҷавон» ва «Дар бораи таъсиси хобгоҳи ҷумҳуриявии аспирантон» дар ин марҳила хеле бамаврид ва муфид маҳсуб мешуданд. Ҳамчунин, барои аспирантон 15 стипедияи махсус муқаррар карда шуд, ки ин марҳилаи аввали дастгирии аспирантон аз ҷониби Сарвари давлат буд.

Таъмир ва ба истифода додани «Хобгоҳи ҷумҳуриявии аспирантон» дар назди Донишгоҳи миллии Тоҷикистон бо тамоми таҷҳизоти замонавӣ барои 300 нафар, маҳз бо дастури Сарвари давлат сурат гирифта, барои таъмир ва таҷҳизонидани он аз Фонди эҳтиётии Президени кишвар 4,5 миллион сомонӣ ҷудо гардида буд ва он, воқеан, барои олимони ҷавон як туҳфаи шоистае маҳсуб мешуд. Зеро солҳои зиёд олимони ҷавон ва аспирантон аз нарасидани шароити мусоиди моддию маишӣ, аз ҷумла набудани манзили истиқоматӣ, танқисӣ мекашиданд ва дар тӯли мавҷудияти Ҷумҳурии Тоҷикистон барои аспирантону олимони ҷавон таъсиси чунин як хобгоҳ ва бо чунин шароиту таҷҳизот бори аввал буд.

Бояд ёдовар шуд, ки дар давраи аз соли 1996 то 2000-ум танҳо барои ҳифзи иҷтимоӣ ва ҳавасмандии моддии кормандони соҳаи илми ҷумҳурӣ 9 қарор ва фармоишҳои Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба тасвиб расиданд. Аз ҷумла, Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи баланд бардоштани музди меҳнати баъзе гурӯҳҳои кормандони ташкилотҳои буҷетӣ» (1997), Фармоиши Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи зиёд намудани маблағ барои унвони аъзои ҳақиқии (академик) Академияи илмҳо ва узви вобастаи Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Академияи илмҳои кишоварзии Тоҷикистон» (1998), инчунин, қарорҳои Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи додани музд барои аъзои ҳақиқӣ ва узви вобастаи Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон» (1996), «Дар бораи супоридани мукофотҳои давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба номи Абуалӣ ибни Сино дар соҳаи илму техника дар соли 1996» (1996) қабул гардиданд, ки дар ин марҳила барои дастгирӣ ва ҳифзи иҷтимоии олимон хеле муфид ва саривақтӣ маҳсуб мешуданд.

Ҳукумати ҷумҳурӣ вобаста ба мусоид гардидани вазъи иқтисодии ҷумҳурӣ, ҷиҳати ҳавасмандгардонии моддӣ ва ҳифзи иҷтимоии кормандони соҳаи илм давра ба давра чораҳои судманд меандешид. Бояд ёдовар шуд, ки аз соли 2000-ум дар сиёсати Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба дастгирии илм ва ҳифзи иҷтимоии олимон марҳилаи нав ва мусоид оғоз гардид. Фаро расидани сулҳу субот ва оромӣ дар ҷумҳурӣ барои фаъолияти самараноки корхонаю муассисаҳо, хоҷагии қишлоқ ва рушди соҳибкорию тиҷорат мусоидат намуд ва роҳбарияти давлату ҳукумат низ имконият пайдо намуданд, ки ба соҳаи иҷтимоӣ, қабл аз ҳама, ба кормандони соҳаи илму фарҳанг таваҷҷуҳ зоҳир намоянд. Фармонҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тадбирҳои тақвияти сатҳи ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ ва зиёд намудани музди меҳнати ҳадди ақал, маоши кормандони муассисаю ташкилотҳои буҷетӣ, нафақа ва стипендия» (2003), «Дар бораи тадбирҳои тақвият додани сатҳи ҳифзи иҷтимоии аҳолӣ ва зиёд намудани музди меҳнати ҳадди ақал, маоши амалкунандаи вазифавии кормандони муассисаю ташкилотҳои буҷетӣ, нафақа ва стипендия» (2004), қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тадбирҳои иловагии ҳифзи иҷтимоии зиёиёни Ҷумҳурии Тоҷикистон» (2004) ва ғайра маҳз ба хотири кумак ва дастгирии бевосита ва ҳифзи иҷтимоии кормандони соҳаи мазкур равона гардида буданд.

Аз соли 2000-ум маоши кормандони Академияи илмҳо ва дигар муассисаҳои илмӣ ҳар сол баланд бардошта мешуданд. Чунончи, аз 1 январи соли 2000-ум тибқи амру супоришҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва қарорҳои дар ин замина қабулнамудаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон маошҳои вазифавии кормандони Академияи илмҳо ва ташкилоту муассисаҳои он ба таври зайл баланд бардошта шудаанд:

-аз 1 январи соли 2000 ба андозаи 40%;

-аз 1 апрели соли 2003 ба андозаи 20%;

-аз 1 январи соли 2004 ба андозаи 25%;

-аз 1 июли соли 2004 ба андозаи 30%.

Ҳамагӣ дар ин давра маоши вазифавии кормандони илм ба андозаи 2,7 маротиба баланд бардошта шудааст.

Аз ҳамин давра, яъне аз соли 2000-ум шуруъ гардида, маблағгузорӣ барои иҷрои таҳқиқот ва коркарди илмӣ низ аз ҳисоби буҷети чумҳуриявӣ сол ба сол меафзояд. Чунончи, солҳои 2000 маблағгузорӣ барои соҳаи илм 1 миллиону 155 ҳазор сомонӣ, дар соли 2010 22 миллион сомониро ташкил медод. Дар маҷмуъ, то соли 2010 доир ба дастгирии молиявии соҳаи илм ва ҳифзи иҷтимоии олимони ҷумҳурӣ аз ҷониби Ҳукумат 27 санади меъёрии ҳуқуқӣ ба тасвиб расидааст, ки ин ба фаъолияти муассисаҳои илмӣ ва муассисаҳои таҳсилоти олии ҷумҳурӣ дар самти таҳқиқот ва тайёр намудани кадрҳои илмӣ нақши муҳим гузошт.

Ҳамин тариқ, ба хотири ташаккул ва рушди сармояи зеҳнии кишвар дар тӯли истиқлолият тадбирҳои муҳим рӯйи кор омада, ҷиҳати таъмини ҳифзи иҷтимоии кормандони соҳаи илм ва таҳкими пояи моддию техникии муассисаҳои илмӣ ва муассисаҳои таҳсилоти олии ҷумҳурӣ давра ба давра дастгирии молиявии соҳаи илм зиёд гардида, то соли 2024 маблағгузорӣ барои соҳаи мазкур ба 235 млн сомонӣ расонида шуд. Ҳамчунин, дар арафаи Рӯзи дониш ва ҷашни Истиқлоли давлатӣ аз 1 сентябри соли ҷорӣ музди меҳнати тамоми кормандони соҳаи маориф ва илм дар ҳаҷми 20 фоиз зиёд карда мешавад. Рақамҳои болозикр аз он далолат мекунанд, ки соҳаи илм ва маориф дар маркази таваҷҷуҳи Роҳбари давлат ва Ҳукумати ҷумҳурӣ қарор дошта, барои дар доираи имкониятҳои мавҷудаи молиявӣ зиёд намудани маблағгузории соҳаи илм ва коркардҳои илмӣ ҳамасола тадбирҳои муҳим амалӣ карда мешаванд.

2.Тайёр намудани кадрҳои илмӣ. Рушди ҳаёти иҷтимоию иқтисодии ҷумҳурӣ ва ворид гардидани технологияҳои гуногуни инноватсионӣ ба ҷумҳурӣ, афзудани талаботи мардум ба дастовардҳои илму техника, тағйир ёфтани фазои таҳсилот ва дигар омилҳои муҳим водор месозанд, ки баҳри тарбияи мутахассисон ва, хусусан, олимони соҳибунвон барои самтҳои гуногуни ҳаёти ҷумҳурӣ тадбирҳои зарурӣ ва саривақтӣ андешида шаванд.

Ба хотири ҳалли мушкилоте, ки дар самти тайёр намудани кадрҳои илмӣ вуҷуд доштанд, соли 1997 қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи таъсиси Комиссияи аттестатсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба аттестатсияи кадрҳои илмӣ ва илмӣ-педагогии тахассуси олӣ» ба тасвиб расид, ки дар заминаи он шуроҳои диссертатсионӣ доир ба самтҳои гуногуни илм таъсис ёфта, ба фаъолият шуруъ намуданд. Бояд зикр намуд, ки ин иқдоми Ҳукумати ҷумҳурӣ муҳим ва саривақтӣ арзёбӣ шуда, барои ҳимояи рисолаҳои номзадию докторӣ дар дохили ҷумҳурӣ мусоидат намуд.

Тавре ки медонем, дар марҳилаи аввали истиқлолият вобаста ба вазъи иҷтимоии кишвар теъдоди муайяни кормандони илмӣ, аз ҷумла, олимони соҳибунвон аз муассисаҳои илмӣ-таҳқиқотӣ ва мактабҳои олӣ ба соҳаҳои дигари фаъолият гузаштанд, ки ин боиси косташавии иқтидори илмии ин муассисаҳо гардид. Бояд зикр намуд, ки дар ин маврид норасоии кадрҳои илмӣ бараъло эҳсос карда мешуд. Вобаста ба зарурати мавҷуда қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи Барномаи тайёр кардани кадрҳои илмӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2009-2015” қабул гардида, барномаи мазкур дар ин марҳала барои тарбияи кадрҳои илмӣ ва илмӣ-педагогӣ мусоидат намуда, дар таъмини муассисаҳои илмӣ бо кадрҳои илмӣ нақши муҳим гузошт.

Ҳамчунин, бо супориши Президенти мамлакат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни мулоқот бо аҳли илму фарҳанги ҷумҳурӣ (18 марти соли 2020) Барномаи давлатии тайёр кардани кадрҳои сатҳи баланди илмӣ барои солҳои 2021-2030 таҳия гардида, бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 июни соли 2021 №264 ба тасвиб расид. Бояд зикр намуд, ки қабули ин барномаҳо аз иқдомҳои муҳим ва зарурии Ҳукумати ҷумҳурӣ маҳсуб шуда, давра ба давра дар ҳалли мушкилоти кадрӣ мусоидат намуданд.

Мушоҳидаҳо собит месозанд, ки масъалаи тарбияи кадрҳои илмӣ мавриди таваҷҷуҳи хоссаи Роҳбари давлат қарор дошта, аз ҷумла, дар паёмҳои Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (солҳои 2015, 2018, 2021, 2022, 2024) баррасӣ гардида, ҷиҳати рафъи мушкилоти самти мазкур дастуру супоришҳои мушаххас дода шуданд.

Таҷриба собит месозад, ки яке аз воситаҳои муҳимми тайёр намудани кадрҳои илмӣ дар ҷумҳурӣ амалӣ намудани тадбирҳо тавассути фаъол намудани кор дар самти магистратура, докторантура ва аспирантура мебошад. Маврид ба зикр аст, ки то солҳои 90-уми асри гузашта дар ҷумҳурӣ низоми тайёр намудани кадрҳои илмӣ тавассути аспирантура, докторантура ва унвонҷӯйи амал мекард. Лекин теъдоди қабул ба муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ ва муассисаҳое, ки ҳуқуқи қабул ба аспирантураро доштанд, хеле маҳдуд буд. Масалан, дар соли 1991 ҳамагӣ 10 муассиса барои қабул ба аспирантура ҳуқуқ дошт, вале дар соли 2023 бошад, теъдоди чунин муассисаҳо 24 ададро ташкил медод. Аз ҷумла, аз ҳисоби муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ дар соли 1991 ҳамагӣ 4 муассисаи олӣ ҳуқуқи қабул ба аспирантураро дошт. Соли 2024 бошад, дар 19 мактаби олии ҷумҳурӣ таҳсил дар аспирантура роҳандозӣ шуда буд.

Маврид ба зикр аст, ки имрӯз муассисаҳои таҳсилоти олии ҷумҳурӣ чун неруи бузург ва манбаи тавонои рушди илм, тарбияи мутахассисон ва кадрҳои илмӣ барои ҳаёти иҷтимоию иқтисодии мамлакат нақши бесобиқа доранд. Ҳоло теъдоди чунин муассисаҳо ба 49 ва шумораи донишҷӯёни онҳо ба зиёда аз 220 ҳазор нафар расидааст, ки ин рақам, бешубҳа, хушҳолкунанда ва боиси ифтихор мебошад. Тавре ки мебинем, ҳам шумораи муассисаҳои олӣ ва ҳам шумораи донишҷӯёни онҳо нисбат ба давраи пеш аз истиқлолият қариб чор баробар афзудааст.

Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон чун манбаи асосии тайёр намудани кадрҳои илмӣ дар ҷумҳурӣ мақоми хосса дошта, дар тӯли фаъолияташ барои бо кадрҳои илмӣ таъмин намудани тамоми самтҳои ҳаёти хоҷагии халқи кишвар нақши беназир гузоштааст. Бо ифтихор метавон ёдовар шуд, ки имрӯз шогирдони ин боргоҳи бузурги илм дар тамоми муассисаҳои илмӣ, мактабҳои олӣ ва корхонаҳои саноатии кишвар фаъолият менамоянд ва бо итминони комил онро чун макони муҳимтарини ташаккули зеҳнҳо ва рушди сармояи зеҳнии миллат арзёбӣ намуд.

Айни ҳол, дар муассисаҳои илмии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон тарбияи кадрҳои илмӣ дар самтҳои гуногун ба роҳ монда шуда, аз ҷумла, дар соли таҳсили 2024-2025 дар шуъбаи рӯзонаи магистратура 287 нафар магистрантҳо аз рӯйи 53 ихтисос таҳсилро идома дода истодаанд, ки аз ин теъдод 149 нафарро духтарон ташкил медиҳанд.

Дар зинаи докторантураи PhD дар муасссаҳои илмии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон 221 нафар докторанти PhD аз рӯйи 44 ихтисос ба фаъолияти таълимӣ ва илмӣ-таҳқиқотӣ фаро гирифта шуда, шумораи докторантҳои анъанавӣ бошад 11 нафарро ташкил медиҳад. Ҳамчунин, дар соли сипаришуда дар муассисаҳои илмии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон 345 нафар унвонҷӯён ба корҳои илмӣ таҳқиқотӣ машғул буданд.

Рақамҳои боло аз он шаҳодат медиҳанд, ки имрӯз дар муқоиса ба замони то истиқлолияти давлатӣ барои тайёр намудани кадрҳои илмӣ ва илмию педагогӣ дар муассисаҳои илмӣ ва муассисаҳои олии кишвар имкониятҳои бештар вуҷуд доранд.

Омили муҳимми дигаре, ки дар марҳилаи кунунии рушди ҷумҳурӣ барои ташаккул ва рушди сармояи зеҳнӣ мусоидат мекунад, ин фаъолияти шуроҳои диссертатсионӣ мебошад. Айни ҳол, дар назди Комиссияи олии аттестатсионии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон 90 шурои диссертатсионӣ аз рӯйи 193 ихтисоси анъанавӣ ва 193 ихтисоси доктори фалсафа (PhD)-доктор аз рӯйи ихтисос диссертатсияҳоро ба ҳимоя қабул менамуданд. Дар тӯли фаъолияти КОА назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон то декабри соли 2024 дар маҷмуъ 2380 диссертатсия, аз ҷумла 206 кори докторӣ, 1969 кори номзадӣ ва 205 рисолаи доктори фалсафа (PhD) ҳимоя шудааст.

Ҳамчунин, дар соли 2025 дар ҷумҳурӣ 19 шурои дессертатсионӣ, ки дар назди Комиссияи олии аттестатсионии Федератсияи Россия ба қайд гирифта шудаанд, фаъолият менамуданд. Шуроҳои мазкур, бешубҳа, дар самти тайёр намудани кадрҳои соҳибунвон, ташаккул ва таҳкими сармояи зеҳнии мамлакат нақши муҳим мегузоранд.

Тибқи ҳисоботи оморӣ соли сипаришуда дар ҷумҳурӣ 6250 нафар кадрҳои дорои дараҷа ва унвони илмӣ ба фаъолияти илмӣ-таҳқиқотӣ ва илмӣ-педагогӣ машғул буданд, ки аз ин 950 нафар доктори илм, 5088 нафар номзади илм ва 212 нафар доктори фалсафа (PhD) доктор аз рӯйи ихтисос мебошанд. Ҳол он ки, то замони соҳибистиқлолӣ дар кишвар 3300 нафар кадрҳои дорои дараҷа ва унвони илмӣ, аз ҷумла 229 нафар докторҳои илм ва 3074 нафар номзадҳои илм фаъолият мекарданд.

Ҳамин тариқ, раванди ташаккули сармояи зеҳнӣ дар ҷумҳурӣ тавассути тарбияи кадрҳои сатҳи баланди илмӣ дар муассисаҳои илмӣ-таҳқиқотӣ ва муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ ба таври мақсаднок ва самаранок ба роҳ монда шуда, барои таҳким ва рушди ин арзиши муҳимми маънавӣ ва омили зарурии рушди сармояи инсонии кишвар заминаи устувор гузошта мешавад.

3.Рушди илми бунёдӣ. Тавре ки зикр гардид, масъалаи сармояи инсонӣ дар сиёсати давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба илм мавриди таваҷҷуҳи хосса қарор дошта, дар ин самт тадбирҳои мушаххас амалӣ мешаванд. Маврид ба зикр аст, ки сармояи зеҳнӣ ҳамчун маҷмуи донишҳо, малакаҳо, таҷрибаҳо, ғояҳо, технологияҳо ва сарватҳои ғайримоддӣ, қабл аз ҳама, бояд чун масъалаи бунёдӣ мавриди омӯзиш ва таҳлили муҳаққиқон қарор дода шавад. Ин, қабл аз ҳама, маблағгузории соҳаи маориф, таҳсил, таҳқиқотҳои илмӣ ва коркардҳо, ҳамчунин, ба вуҷуд овардани шароити мусоид барои инноватсия ва мубодилаи донишҳоро дар бар мегирад.

Воқеан, дар низоми фаъолияти илмӣ-таҳқиқотӣ дар ҷумҳурӣ илмҳои бунёдӣ мақоми хосса дошта, ба дастгирӣ ва ислоҳоти ҷиддӣ ниёз доранд. Бо ин мақсад ҳанӯз соли 1996 Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи таъсиси Фонди президентии таҳқиқотҳои бунёдӣ” аз 24 феврали соли 1996, №422 ба тасвиб расид, ки он дар самти дастгирӣ ва рушди соҳаи мазкур дар кишвар аҳамияти муҳим дошт. Тибқи Низомномаи Фонд дар қатори дигар сарчашмаҳое, ки маблағҳои он ташкил меёбанд, яке аз сарчашмаҳои асосӣ, ин 3% ҳиссаҷудокунӣ аз маблағҳое, ки аз буҷети ҷумҳуриявӣ барои соҳаи илм пешбинӣ шуданд, ба ҳисоб меравад.

Маврид ба таъкид аст, ки маблағи солонаи Фонд дар соли 2024 аллакай ба 4,2 миллион сомонӣ расонида шуд, ки ин маблағ барои ба анҷом расондани таҳқиқоти муайян ва мақсадноку муфид дар муассисаҳои илмии ҷумҳурӣ мусоидат хоҳад кард.

Солҳои рушди илмҳои риёзӣ, табиатшиносӣ ва дақиқ. Масъалаи дигаре, ки дар сиёсати давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи илм мақоми хосса дошта, барои ташаккул ва рушди сармояи зеҳнӣ мусоидат мекунад, ин омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ мебошад. Дар мулоқоти Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо аҳли илм ва зиёиёни мамлакат ба масъалаи 20-солаи рушди илмҳои табиатшиносӣ ва риёзию дақиқ таваҷҷуҳи махсус зоҳир карда шуд. Ба хотири давра ба давра таъмин намудани иҷрои ин ҳадафҳо «Стратегияи миллии рушди фанҳои табиӣ, дақиқ ва риёзӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021-2030» қабул гардида, дар заминаи он санадҳои дигар:

- «Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф» эълон намудани солҳои 2020-2040;

-Стратегияи омӯзиш ва рушди фанҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ дар соҳаи маориф ва илм дар давраи то соли 2030;

-Барномаи мақсадноки давлатии рушди илмҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ барои солҳои 2021-2025” ба тасвиб расонида шуданд, ки санадҳои мазкур барои татбиқи ҳадафҳо доир ба рушди илмҳои зикргардида дар ин марҳилаи ҳаёти иҷтимоию иқтисодии мамлакат аҳамияти муҳим доранд.

Бояд ёдовар шуд, ки рушди илмҳои бунёдӣ бо рушди илмҳои табиатшиносию дақиқ робитаи мустақим дошта, ташаккули донишҳои нав дар самти табиатшиносӣ маҳз тавассути таҳқиқотҳои бунёдӣ муяссар мешавад. Дар ин замина солҳои 2020-2040-ро эълон кардани «Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф», ҳамзамон, барои рушди илмҳои бунёдӣ қадами ҷиддие хоҳад буд.

Бо ин мақсад тайи солҳои охир дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон баъзе тадбирҳо амалӣ карда шуданд, ки ҷиҳати татбиқи сиёсати давлатӣ дар самти рушди илмҳои табиатшиносию дақиқ ва, инчунин, ба роҳ мондани таҳқиқотҳои бунёдӣ аз ҷониби муҳаққиқони муассисаҳои илмии он мусоидат хоҳад кард. Аз ҷумла, дар доираи чунин ҳамкорӣ бо дастгирии Агентии байналмилалии неруи атомӣ ба Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дастгоҳи PICARRO дастрас карда шуд, ки он як дастгоҳи гаронарзиш ва нодир маҳсуб шуда, истифодаи он имкон медиҳад, ки таҳқиқотҳо дар муҳити саҳроӣ ва лабораторӣ дар муддати кӯтоҳ ва бо дақиқии баланд анҷом дода шаванд.

Ин дастгоҳ дар чаҳорчӯбаи лоиҳаи «Ташаккули иқтидори миллӣ барои арзёбии ҳолати пиряхҳо ва қабати барф дар шароити тағйирёбии иқлим» (TAD 7004, 2022-2025) бо дастгирии Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон оид ба татбиқи лоиҳаҳои ҳамоҳангсози Агентии байналмилалии неруи атомӣ (МАГАТЭ) дастрас шудааст.

29 октябри соли 2024 дар шаҳраки академии АМИТ бо иштироки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ бинои нави Маркази минтақавии бехатарӣ, амният ва кафолати химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон мавриди баҳрабардорӣ қарор дода шуд.

Бинои мазкур аз 4 ошёна иборат буда, 16 озмоишгоҳи инноватсионии илмӣ-таҳқиқотии самтҳои химия, биология ва нодиртарин озмоишгоҳҳои илмии соҳаи иммунологӣ, вирусологӣ, бехатарӣ ва амнияти биологӣ ва криминалистикаи ядроиро фаро гирифтанд, ки барои муайян сохтани маводҳои химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроӣ хизмат менамоянд. Озмоишгоҳҳои мазкур бо таҷҳизотҳо ва технологияҳои замонавӣ муҷаҳҳаз буда, ҷиҳати гузаронидани таҳқиқот, ташхис ва таҳлили мутахассисони соҳа дар асоси стандартҳои байналмилалӣ таъсис ёфтааст.

Ифтитоҳи озмоишгоҳи мазкур бо мақсади амалисозии Барномаи “Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф” сурат гирифта, барои иҷрои саривақтии таҳқиқотҳои бунёдӣ дар илми ватанӣ замина мегузорад. Бо ифтитоҳи озмоишгоҳи мазкур қадами муҳиме баҳри таҳкими амният ва иқтидори илмӣ на танҳо дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, балки дар тамоми минтақаи Осиёи Марказӣ гузошта мешавад.

Маркази минтақавии бехатарӣ, амният ва кафолати химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо дастгирии бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мавриди баҳрабардорӣ қарор дода шуда, барои ба истифода дода шудани он 12 миллион сомонӣ аз буҷаи давлатӣ ва 35 миллион сомонӣ аз ҳисоби маблағҳои созмонҳои байналмилалӣ ва шарикони рушд хароҷот шудааст.

Ҳамчунин, пас аз маросими тантанавии ифтитоҳ ва шиносоӣ бо озмоишгоҳҳо Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ 5 лоиҳаи нави сохтмони биноҳои марказҳои илмию таҳқиқотиро муаррифӣ намуданд. Аз ҷумла, лоиҳаи бинои Институти илмӣ-таҳқиқотии автомобилҳои нави барқӣ, лоиҳаи бинои Маркази экспедитсия ва санҷиши сарватҳои маъданӣ, Лоиҳаи бинои Маркази илмии технологияҳои иттилоотӣ, Маркази байналмилалии омӯзишии муқовимат ба терроризм бо истифода аз силоҳи қатли ом ва маводҳои химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ва лоиҳаи Бинои филиали Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии АМИТ дар вилояти Хатлон, ки ба фаъолият шуруъ намудани ин марказҳо барои рушди илмҳои бунёдӣ ва ҳам амалӣ мусоидат хоҳад кард.

Бо дастгириҳои бевоситаи Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бахшида ба эълон гардидани солҳои 2020-2040 «Солҳои омӯзиш ва рушди фанҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ дар соҳаи илму маориф» танҳо дар соли 2024 Академияи миллии илмҳо 28 озмоишгоҳҳои замонавӣ таъсис дода шудааст.

Дар Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании АМИТ озмоишгоҳи биотехнологӣ муҷаҳҳаз бо асбобу таҷҳизотҳои муосир аз нав таҷдид карда шуд. Бояд қайд намуд, ки дар озмоишгоҳ барои гузаронидани корҳои биотехнологӣ 25 дастгоҳу лавозимоти гуногуни муосири озмоишӣ насб карда шуда, ҳамчунин 25 реактиву моддаҳои химиявии зарурӣ дастрас карда шуданд.

Ҷиҳозонидани озмоишгоҳ бо дастгоҳу таҷҳизоти муосир имконият медиҳад, ки ҳамкориро бо муассисаҳои илмии кишвар, ташкилотҳои байналмилалии таҳқиқотӣ ва хоҷагиҳои деҳқонию инфиродии ҷумҳурӣ таҳким бахшида, дурнамои таҳқиқоти илмии озмоишгоҳ оид ба рушди илмҳои биотехнологияи муосир, ҳалли масъалаҳои таъхирнопазири рушди ҷанбаҳои бунёдӣ ва амалии соҳаи кишоварзӣ, ки ба вуҷуд овардани навъу намунаҳо ва генотипҳои устувору сермаҳсули зироатҳои кишоварзиро дар шароити тағйирёбии иқлим суръат мебахшанд, инчунин, ба татбиқи натиҷаҳо дар истеҳсолот барои ҳалли масъалаҳои амнияти озуқаворӣ равон карда шаванд.

Дар Институти зоология ва паразитологияи ба номи Е.Н.Павловский бошад, соли 2024 озмоишгоҳи паразитологӣ таъсис дода шуда, бо асбобу таҷҳизоти муосир (дастгоҳи таҳлили иммуноферментӣ (Биобаза-1000), бокси бехатарии биологӣ, микроскопи дорои монитор ва ғ.) муҷаҳҳаз гардонида шудааст.

Ҳадафи таъсиси озмоишгоҳи паразитологӣ вусъат бахшидани таҳқиқотҳо дар соҳаи мазкур буда, барои омӯзиши барангезандагони бемориҳои паразитии ҳайвонот, инчунин, паҳнкунандагони бемориҳои паразитии (бандпоёни хунмак - каннаҳо, хомӯшакҳо, пашшаҳои регзор ва ғ.) ҳайвонот ва одам нигаронида шуда, ҳамзамон, барои баланд бардоштани неруи кадрӣ дар самти пешбурди таҳқиқотҳои илмӣ ва омодасозии мутахассисон дар зинаҳои магистратура, аспирантура ва докторантураи PhD аз рӯйи ихтисоси паразитология мусоидат хоҳад кард.

Бояд зикр намуд, ки дар озмоишгоҳ таҷҳизоти замонавии таҳлили иммуноферментӣ (ELISA) мавриди истифода қарор дорад, ки он барои муайян намудани як қатор бемориҳои паразитӣ аз қабили трихинеллёз, эхинококкоз, трипоносомоз, токсокароз, токсоплазмоз ва ғ. хеле муҳим мебошад. Айни замон ҷиҳати дастрас намудани ташхисвораҳои зарурӣ (диагностикумҳо ва тест-системаҳо) ҳамкориҳои Институт бо муассисаҳои соҳавии Ҷумҳурии Мардумии Чин ва Федератсияи Россия идома доранд.

Ҳамзамон, озмоишгоҳи мазкур имкон дорад барои донишҷӯёни факултетҳои биологияи муассисаҳои таҳсилоти олии кишвар ҳамчун заминаи хуби таҷрибаомӯзӣ ва таҳкими савияи донишҳои амалӣ мавриди истифода қарор дода шавад.

Моҳи апрели соли 2024 дар заминаи озмоишгоҳи электроникаи квантии Институти физикаю техникаи ба номи С.У. Умарови АМИТ озмошигоҳи наномаводҳои функсионалӣ таъсис ёфт, ки бо маблағгузории Маркази байналмилалии илмию техникӣ ба он зиёда аз 25 таҷҳизоти муосири илмӣ ворид гардида, барои ҳосилкунӣ ва таҳлили маводҳои функсионалӣ имкониятҳои васеъро фароҳам овард. Аз ҷумла, микроскопи электронии JSM-IT200 бо модули спектрометрии EDS, спектрометрҳои UV-VIS ва инфрасурх, спектрофлуориметр, печҳои баландҳарорат (1700°C ва 1200°C) таҷҳизотҳои муҳимтарин маҳсуб мешаванд. Ин таҷҳизотҳо барои ба роҳ мондани таҳқиқоти муосири сохторӣ, элементӣ, оптикӣ ва спектралӣ мусоидат хоҳанд кард.

Ҳамчунин, моҳи марти соли ҷорӣ озмоишгоҳи спектроскопияи молекулавии пажӯҳишгоҳи номбурда бо 9 адад таҷҳизоти муосир ва навтарин муҷаҳҳаз гардонида шуд. Бояд зикр намуд, ки таҷҳизоти воридгардида имконият медиҳад, ки фаъолияти таҳқиқотии озмоишгоҳ дар самтҳои гуногун, аз ҷумла:

-омӯзиши сохтор ва таъсири моддаҳои органикию ғайриорганикӣ;

-таҳлили физикӣ ва химиявии макромолекулаҳо (масалан, селлюлозаи пахта);

-таҳқиқи таъсири омилҳои беруна (экологӣ, радиатсионӣ, географӣ) ба хусусиятҳои моддаҳо;

-омӯхтани изомерия, спектрҳои инфрасурх;

-арзёбии маводҳо барои истифодабарӣ дар соҳаи тиб, фармасевтика ва биотехнология роҳандозӣ карда шавад.

Таъмини озмоишгоҳ бо таҷҳизоти муосири илмӣ имконият медиҳад, ки дар соҳаҳои гуногун-аз омӯзиши молекулаҳои органикӣ ва ғайриорганикӣ то таҳлили биологӣ ва фармасевтӣ-биохимиявӣ таҳқиқотҳо гузаронида шуда, бо ҷалби мутахассисони касбияташон баланд ва нерӯи зеҳнӣ, ки дорои таҷрибаи амалӣ дар соҳа мебошанд, метавонад дар солҳои наздик ба як маркази пешсафи соҳаи спектроскопияи молекулавӣ ва таҳлили маводҳои табиию тиббӣ табдил ёфта, дар рушди илми таҳлилӣ, кимиё ва биотехнологияи кишвар нақши калидӣ бозад.

Таҳлилҳо ва рақамҳои болозикр аз он шаҳодат медиҳанд, ки татбиқи ҳадафҳои Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самти таъмини рушди илмҳои соҳаи табиатшиносию дақиқ дар муассисаҳои илмии ҷумҳурӣ, хусусан, дар Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҳамвора идома дошта, барои ташаккул ва рушди сармояи зеҳнӣ заминаи муносиб фароҳам оварда мешавад.

Ҳамин тариқ, омӯзиш ва таҳлили низоми фаъолияти илмӣ дар муассисаҳои илмӣ ва муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ собит месозад, ки дар марҳилаи кунунии истиқлоли давлатӣ заминаи воқеии ташаккул ва рушди сармояи зеҳнӣ чун ҷузъи сармояи инсонӣ дар ҷумҳурӣ мавҷуд буда, барои тарбияи кадрҳои илмии ҷавобгӯӣ замони муосир, инчунин таъмини рушди устувори ҳаёти иҷтимоию иқтисодии кишвар мусоидат хоҳад кард.

Маврид ба таъкид аст, ки илм ҳамчун шакли олии ҳаёти маънавӣ дар ҷомеаи муосир бо мушкилоту монеаҳои маъмулӣ, ки олимон дар тӯли фаъолияти худ рӯ ба рӯ мешаванд, арзи ҳастӣ намуда, чун омили муҳимтарини ҳалли мушкилоти сайёра ва воситаи боэътимоди ташаккул ва рушди сармояи инсонӣ нақши муассир ва ҳалкунанда дорад.

Тавре ки мушоҳидаҳо собит месозанд, кору фаъолияти ҳар як корманди соҳаи илм дар назар хеле одӣ ва содда менамояд, аммо дар амал он хеле мураккаб ва мушкил мебошад. Муҳаққиқ бо мушоҳидаю ҷустуҷӯҳои хеш ба масъалаҳое даст мезанад, ки таваҷҷуҳи ӯро ҷалб мекунанд ва ӯ ҷавоби деринтизори ин саволҳоро пайдо намуда, дастраси ҷомеаи илмӣ месозад. Аз ин рӯ, бо итминони комил метавон гуфт, ки ташаккул ва рушди захираи зеҳнии ҳар як миллат маҳз тавассути заҳматҳои олимону донишмандон амалӣ шуда, барои пешрафти босуботи ҷомеа заминаи устувор мегузорад.

Вобаста ба ин, соҳаи илм ва тарбияи кадрҳои илмӣ дар сиёсати давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун омили муҳимтарини ташаккули сармояи инсонӣ ва таъмини рушди устувор мақоми хосса дошта, ҳамеша мавриди таваҷҷуҳи махсуси Роҳбари давлат ва Ҳукумати ҷумҳурӣ қарор дорад. Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мулоқот бо аҳли илм ва маорифи кишвар (30.05.2024) таъкид намуданд, ки рушди иқтисодиёт ва тақвияти рақобатнокии он бе саҳми сармояи инсонӣ ғайриимкон мебошад.

Ҳамин тавр, сармояи инсонӣ, бешубҳа, он муҳаррики пуриқтидорест, ки ба пешрафти инноватсия ва технологияҳои нав мусоидат намуда, барои таҳкими иқтидори ҳарбӣ ва иқтисодии кишварҳо мусоидат мекунад.

Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, академик Хушвахтзода Қ.Х.

ДУШАНБЕ, 07.09.2025 /АМИТ «Ховар»/. Истиқлолияти давлатӣ барои ҳар миллат арзиши олӣ ва нишони озодию худшиносӣ ба шумор меравад. Барои миллати тоҷик, ки таърихи тӯлонии давлатдорӣ дошта, аммо садсолаҳо аз ҳуқуқи воқеии худ маҳрум буд, ба даст овардани Истиқлолияти миллӣ дар таърихи муосир рӯйдоди сарнавиштсоз гардид. Ҷумҳурии Тоҷикистон расман Истиқлолияти давлатиро 9 сентябри соли 1991 эълон намуд. Аммо мушкилоти солҳои аввал – ҷанги шаҳрвандӣ, буҳрони иқтисодиву сиёсӣ ва таҳдиди аз байн рафтани давлатдории тоҷикон хатари воқеӣ пеш оварданд.

— Дар чунин шароити ҳассос роҳбарии мамлакат бар дӯши шахсияти барҷастаи дорои сиёсати дурбинона- Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон гузошта шуд. Нақши Пешвои миллат дар ҳифзи истиқлол ва барқарорсозии сулҳ басе арзишманд мебошад.

Сулҳу субот, ваҳдат ва оромӣ, ки имрӯз яке аз дастовардҳои бузург ба шумор меравад, бо иродаи сиёсӣ ва нақши таърихии Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъмин гардиданд.

Ҳамчун дастоварди сиёсӣ ва таҳкими низоми давлатдорӣ давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ ташаккул ёфт. Қонуни асосии ҷумҳурӣ – Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1994 дар асоси раъйпурсии умумихалқӣ қабул гардида, ҳамчун пояи ҳуқуқӣ истиқлолиятро мустаҳкам намуд. Баъди қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун ҳуҷҷати асосии давлатдорӣ муносибатҳои байналмилалӣ ва робитаҳои дипломатии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо зиёда аз 180 давлати ҷаҳон барқарор карда шуда, давлати мо аъзои ташкилоти муҳим – Созмони Милали Муттаҳид, Созмони ҳамкории Шанхай, Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, Созмони Аҳдномаи амнияти дастҷамъӣ, Бонки ҷаҳонӣ ва дигарҳо гардид. Пешниҳодҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба масоили об ва иқлим, амният ва ҳамкории байналмилалӣ дар масъалаи мубориза бо терроризм, ифротгароӣ, қочоқи маводи мухаддир ва таҳкими сулҳу субот дар минтақаи Осиёи Марказӣ ва ҷаҳон борҳо аз ҷониби Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид пазируфта шудаанд.

Сиёсати иқтисодии пешгирифтаи Пешвои миллат имкон дод, ки ҷумҳурӣ аз буҳрони солҳои 1990 барояд ва дар муҳлати кӯтоҳи таърихӣ рушди иқтисодиро таъмин намуда, ба дастовардҳои назаррас ноил гардад. Ҳадафҳои стратегии Ҷумҳурии Тоҷикистон асоси сиёсати давлатӣ ва барномаҳои рушди миллии мамлакатро ташкил медиҳанд. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо таъкид намудаанд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон барои расидан ба сатҳи баланди рушд ва таъмин намудани зиндагии шоистаи шаҳрвандон ҳадафҳои стратегии миллиро бояд амалӣ намояд.

Бинобар ин, барои расидан ба ҳадафҳои стратегии эълоннамудаи Пешвои миллат аз ҷониби Ҳукумати мамлакат дар 34 соли истиқлолият корҳои зиёде ба анҷом расонида шуданд. Мисоли равшани он оғози сохтмони Неругоҳи барқи обии «Роғун», лоиҳаи байналмилалии «CASA-1000», ки метавонад мамлакатро ба бозори байналмилалии энергетикӣ ворид намояд, мебошад.

Инчунин баромадан аз бунбасти коммуникатсионӣ, таъмини амнияти озуқаворӣ, саноатикунонии босуръати ҷумҳурӣ аз ҷумлаи ҳадафҳои стратегии эълоннамудаи Пешвои миллат мебошанд. Бунёди роҳҳои стратегӣ, нақбҳои «Шаҳристон», «Анзоб» ва «Шар-Шар», пулҳои бузург, таъмир ва барқарорсозии роҳҳои байналмилалӣ ва хатҳои барқии баландшиддат мамлакатро ба таври воқеӣ муттаҳид ва ба иқтисоди ҷаҳонӣ пайваст намуданд. Барои расидан ба ин ҳадафҳо Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон амалишавии барномаҳои соҳавии қабулгардида ва татбиқи лоиҳаҳои сармоягузориро таҳти назорати қатъӣ қарор додааст.

Барои таъмини ҳаёти сазовор ва тарбияи насли наврас дар даврони истиқлолият Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо таъкид намудаанд, ки «маркази сиёсати давлат – инсон ва зиндагии шоистаи ӯ мебошад». Давоми 34 соли Истиқлолияти давлатӣ таваҷҷуҳи доимӣ ба соҳаи иҷтимоиёт ба яке аз омилҳои асосии пешрафти ҷомеа табдил ёфт, ки ин марҳиларо ба чор давра тақсим кардан мумкин аст:

— Солҳои барқарорсозӣ ва субот (1991-1999);

— Солҳои рушди устувор (2000-2010);

— Солҳои муосирсозӣ ва афзоиши дастгирӣ (2011-2020);

— Солҳои стратегияҳои дарозмуддат ва ислоҳоти амиқ (2021-2025).

Ҳамин тавр, сиёсати иҷтимоии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамеша бар меҳвари инсон ва зиндагии шоиста қарор дошта, дастовардҳои ноилшуда заминаи устувори рушди минбаъдаи ҷумҳуриро фароҳам овардаанд. Бояд таъкид намуд, ки дар ин даврони истиқлолият ҳазорон муассисаи таълимӣ, тандурустӣ ва фарҳангӣ сохта, ба истифода дода шуданд.

Истиқлолияти давлатӣ на танҳо рамзи озодию худмуайянкунии миллати тоҷик аст, балки омили асосии пешрафти сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ ба ҳисоб меравад. Дар ин раванд нақши Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таърихӣ ва сарнавиштсоз мебошад. Сарвари давлат тавонистанд давлати тоҷиконро аз вартаи нобудӣ наҷот дода, ба роҳи сулҳ, ваҳдат, рушди устувор ва истиқлолияти воқеӣ раҳнамун созанд. Дар натиҷа Тоҷикистон ба давлати устувор, муттаҳид ва рушдёбанда табдил ёфт.

Фарҳод ҚОДИРЗОДА, мушовири президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Истиқлоли давлатӣ бузургтарин ва муқаддастарин неъмат, нишонаи олии ҳувияти миллӣ, ифтихор ва номуси ватандорӣ, рамзи ҳастии миллати бостонӣ ва соҳибихтиёру соҳибдавлати тоҷик ва асоси хушбахтиву сарбаландии сокинони Тоҷикистон мебошад

Эмомалӣ Раҳмон

Ҳар як миллат барои расидан ба ормонҳои миллии худ, пеш аз ҳама, бояд соҳибистиқлол бошад. Истиқлолият на танҳо рамзи озодӣ ва худшиносии миллӣ, балки заминаи асосии бунёди давлатдории мустақил, рушди иқтисодиву иҷтимоӣ ва пойдории фарҳангу забон маҳсуб меёбад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон пас аз садсолаҳои истибдод ва зери зулми дигарон қарор доштан, 9-уми сентябри соли 1991 расман Истиқлолияти давлатӣ худро эълон кард. Ин сана барои халқи мо муқаддас аст, зеро оғозгари саҳифаи наве дар сарнавишти миллати тоҷик гардид.

Бо дастёбии ба истиқлолият мардуми Тоҷикистон соҳиби рамзҳои давлатӣ – Парчам, Нишон ва Суруди миллӣ, ва муҳимтар аз ҳама, Конститутсияи худ гардид. Имрӯз Тоҷикистон ҳамчун кишвари соҳибихтиёр дар арсаи байналмилалӣ мавқеи худро пайдо карда, узви комилҳуқуқи Созмони Милали Муттаҳид ва дигар ниҳодҳои байналмилалӣ мебошад.

Мо набояд фаромӯш кунем, ки роҳи расидан ба истиқлолият ва мустаҳкам кардани пояҳои он осон набуд. Дар солҳои аввали истиқлолият, Тоҷикистон бо ҷанги шаҳрвандӣ рӯ ба рӯ гашт, ки ба тамоми соҳаҳои ҳаёти кишвар таъсири манфӣ расонид. Вале бо иродаи устувори мардум ва роҳбарияти сиёсии кишвар, сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ барқарор гардид, ки ин худ пирӯзии дуюми истиқлолият аст.

Имрӯз, истиқлолият барои наслҳои ҷавон танҳо як калима нест – он рисолат аст. Рисолате, ки моро водор мекунад ба қадри сулҳ бирасем, ватанро дӯст дорем, илму ҳунар омӯзем ва ба рушду ободии кишвар ҳиссаи худро гузорем. Зеро истиқлолият на танҳо ба даст овардан аст, балки ҳифз кардан ва ба наслҳои оянда бо ифтихор супоридан низ ҳаст.

Дар фазои сулҳу суботи имрӯз, Тоҷикистон ба комёбиҳои назаррас дар бахшҳои мухталиф ноил мегардад: аз сохтмони инфрасохтори муосир то рушди соҳаи маорифу тандурустӣ ва таҳкими мавқеи давлат дар арсаи байналмилалӣ.

Ба ин васила, Истиқлолият барои миллати тоҷик як рамзи ягонагӣ, сарбаландӣ ва эҳёи давлатдории таърихист. Мо бояд дарк намоем, ки танҳо дар фазои истиқлол метавонем фарҳанг, забон, таърих ва арзишҳои миллиамонро рушд бахшем.

Истиқлолият неъмати бузургест, ки насиби на ҳар миллат мегардад. Барои мо, истиқлолият рамзи ҳаёти нав, имкониятҳои нав ва ояндаи дурахшон аст. Пас биёед бо тамоми ҳастӣ онро пос дорем ва дар роҳи ободии Тоҷикистони маҳбуб саҳмгузор бошем!

Содиқова Зарангез - ходими илмии шуъбаи ҳуқуқи байналмилалии Институти фалсафа,

сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳовадинови АМИТ

Муҳимтарин мавзуи баҳс дар тамоми таърихи ҳастии олам мавзуи истиқлол аст: ин падида аз замони шакл гирифтани ҷомеаву давлатҳо, аз даврони пайдоиши фарҳангу тамаддунҳо ва умуман зуҳур кардани андешаи чӣ навъ зистани бани башар дар алоҳидагӣ ва таъсиси муносибот дар ҷаҳони ба ҳам алоқаманд дар зеҳни кулли илмҳо ва таълимоту назариёти марбут ба инсонҳо пайдо шудааст ва ҳар вақте аз пешрафту таназзули ин ё он кишвар ва ё миллат сухан рафт, наметавон онро ба ҳайси нахустсабаб ба эътибор нагирифт.

Вақте аз решаи ин масъала сухан ба миён меоварем, сухани Гегел ба хотир мерасад, ки сарнавишти таърихии ҳама миллату кишварҳо ва умуман инсониятро таърихи ба озодӣ расидани онҳо медонад.

Масъалаи озодӣ ва ё истиқлоли воқеии кишварҳо ва миллатҳо масъалаест, ки кулли масоили дигарро таҳти танзим ва тасаллути худ медарорад, мисли он ки бидуни офтоб наметавон дигар аз ҳастии бонизом ва ҷунбишу ҳаракату пешрафт дар умум ҳарф зад. Бо назардошти эҳтиёҷоти воқеии хеш амал кардан, таъсироти берунаро то ҳадди мумкин ба манофеи хештан созгор намудан, нигаҳ доштани чеҳра ва вуҷуди маънавии миллӣ ва сипари таҳоҷуми арзишҳои бегона кардани тавоноии фарҳангӣ ва суннатҳои ҷомеадории миллӣ муҳтавои имрӯзии истиқлол аст, ки дар ҳама мамолики ҷаҳон дар сархатти барномаҳои рушди онҳо қарор дорад.

Истиқлол, қабл аз ҳама, озодии афкор ва рафтори инсонҳоест, ки дар як қаламрави муайян бо нишонаҳои ягонагии этникӣ ва фарҳангӣ зиндагӣ мекунанд ва барои худ раҳи ояндаро мушаххас месозанд. Ин навъи фаҳмиши истиқлол шохисаи асоситарини бунёди як кишвари мустақил аст: истиқлоли ҳамагонӣ аз истиқлоли афроди ҳамон кишвар вобастагӣ дорад ва он чӣ, ки маҷрои шохобҳои ин андешаҳои инфиродиро ба як самт, мисли дарёи бузург раҳнамоӣ мекунад, дар маҷмуъ андешаи миллист.

Тоҷикистон ҳамчун давлати озоду мустақил аллакай 34 сол аст, ки аз шаҳди истиқлол неру мегирад ва бо гузашти солҳо ин неруи мавҷудро чун муҳаррики пешрафт барои ҳалли ҳама масоили кишвардорӣ тақвият медиҳад. Ин неру ҳамон нахустпояест, ки болои он сохтмонҳо дар ҳама соҳоти зиндагӣ, чӣ зиндагии мардуми қаламрав ва чӣ давлат дар маҷмуъ ҷараён мегирад.

Маълум, ки бидуни нигоҳубини ҳамешагии ҳамон нахустпоя бинои зиндагӣ дуруст сохта намешавад ва сабаби ба таври ҳамеша аз истиқлол ёд кардани ҳам давлатмардон ва ҳам шаҳрвандони одӣ эҳтиёт кардани ҳамон зербино ва ё пояи нахустин аст.

Пояи истиқлол ҳамон вақт устувор мемонад, ки ин мафҳум ҳамчун муқаддасттарин арзиш дар зеҳни миллат ҷо гирифта бошад, вагарна ҳама гуна иқдомоти дигар барҳадар хоҳанд буд: авлавияти ин арзиш нисбат ба ҳама арзишҳои дигар мардум ва ҷомеаро аз шоҳроҳи рушд берун намекунад ва барои расидан ба ҳадафҳои миллӣ таҳрик мебахшад.

Ҳанӯз дар замонаш Арастуи ҳаким мегуфт, ки одам махлуқи иҷтимоист ва ташаккулу таҳаввули шахсияти ӯ танҳо дар қаламрави як кишвар ва ё як давлати мушаххас имконпазир буда метавонад. Ин андеша тӯли ҳазорсолаҳост, ки ҳаққи вуҷуд дорад ва касе ба ботил будани он ишора накардааст. Инсоният дар ҳудуди ҷамъи мардумони дигар зиста, дар аввал ба ин ё он арзиш касби эътиқод мекунад ва дар ҳамбастагӣ бо одамони дигар арзишҳоеро шакл медиҳад, ки манфиати умумро фаро мегиранд.

Аммо аз назариёти фалсафа ва ҷомеашиносӣ пайдост, ки дар низоми арзишҳо арзишҳои ахлоқию маънавӣ дар мавқеи аввал қарор доранд ва мақулаҳои бунёдии он некӣ ва бадист. Эҳсоси масъулияти инсон дар назди хештан ва ва ҷомеа пояи асосии ин арзиш аст.

Навъи дувуми арзишҳо аз эътиқодоти инсон ба дин вобастагӣ дорад, ки сутунҳои он озодӣ, меҳру шафқат ва ҷустуҷӯйи ҳақиқат мебошад. Принсипҳои асосии ин навъи арзиш боадолат будан, нисбат ба ҳақиқат устуворӣ нишон додан, зуҳури шафқату раҳм нисбат ба одамон, олиҳимматӣ ба атрофиён, таҳаммулпазирӣ ва хоксорӣ, нисбат ба тобеони худ масъулиятшинос будан ва далериву ҷасоратмандист.

Дар зинаи савуми арзишҳо арзишҳои зебоишиносӣ қарор мегиранд, ки асоси онро мафҳумҳои зебоӣ ва улвият ташкил медиҳанд. Барои ташаккули шахсият ва дар ниҳоди инсон тақвият додани арзишҳои зебоишинохтӣ адабиёту фарҳанг нақши бунёдӣ доранд.

Аммо арзиши истиқлол, қабл аз ҳама, ба маънои дар ҳудуди як давлати воҳид зистани мардум ва нигаҳ доштани озодиву мустақилият тамоми арзишҳои дар боло зикршударо ба худ тобеъ мекунад. Тарзи зиндагӣ, рафтору одат, ахлоқ, эътиқодоту аъмоли инсонҳо танҳо дар вазъияте маънову муҳтаво касб мекунанд, ки агар қаламрави муайяни зиндагӣ дар ҳоли амн ва ихтиёри зисти мардум дар ҳудуди давлати соҳибистиқлол бошад.

Аз ин ҷост, ки истиқлол бузургтарин арзиш аст ва тамоми арзишҳои дигар аз чигунагии дарки ин арзиши бузург вобастагӣ дорад.

Дар миқёси ҷаҳон, ҳар замоне, ки аз истиқлоли Тоҷикистон сухан равад, андешаи бархе олимони соҳаҳои ҷомеа ва давлатдорӣ ба хотир мерасад, ки истиқлол ҳамчун падидаи марбут ба соҳибихтиёрии давлат дар шакли комил ё пурра вуҷуд дошта наметавонад: он метавонад қисман ва ё нопурра бошад. Сабаби аслии зуҳури ин андешаҳо робитаҳои глобалии сабабию натиҷавии ҷаҳони имрӯзаи мост.

Давлате нест, ки пурра эҳтиёҷоти иқтисодиву молии худро қонеъ кунад ва аз кишварҳои дигар аз ин ё он ҷиҳат вобаста набошад. Як аломати ҷаҳонгароӣ ҳамин аст, ки иқтисоди кишварҳоро ба ҳам вобаста месозад, фарҳангҳоро омехтаи арзишҳои ҳамдигарӣ мекунад, суннатҳои хоси миллиро хатари аз байн бурдан дорад.

Аммо таърих гувоҳ аст, ки дар сурати устувор будани тафаккури ягонаи миллӣ ва пойдории суннату анъанаҳои фарҳангӣ ин хатарҳо ба истиқлоли давлатҳо чандон осеб расонида наметавонанд. Ба бахти миллати тоҷик Ҷумҳурии Тоҷикистон давлатест, ки аксарияти кулли мардумаш аз як миллат иборатанд ва мавҷудияти фарҳанги беш аз шашҳазорсолааш чун сипар онро аз ҳама хатарҳои осебпазирӣ нигаҳ медорад.

Ҷомеаи суннатгаро ва адабиёти инсонпарваронааш ду такягоҳи муҳимтарини дигар дар дифои истиқлол маҳсуб мешаванд. Ин омилҳое ҳастанд, ки бисёре аз кишварҳои олам надоранд, сабаб ҳамин аст, ки дар аксар давлатҳо ҳаракатҳои ҷудоихоҳӣ авҷ мегиранд ва осудагиву оромиши халқҳо аз байн меравад.

Ҳоло, тибқи омори расмии Созмони Милали Муттаҳид, аз 193 кишвари аъзои ин созмон дар 132 давлат аз ҷониби ҳизбҳои сиёсӣ, ҷамъиятҳои динӣ ва ҷунбишҳои этникӣ барномаҳои ҷудошавӣ аз қаламрави давлатҳои воҳид тарҳрезӣ шудааст. Давлатҳои навтаъсис барбари соҳиб шудан ба истиқлол, бино ба набудани таҷрибаи давлатдорӣ, зуд ба созмонҳои молиявӣ ва ҳарбию сиёсии ҷаҳонӣ вобаста мегарданд ва ихтиёри мустақилона муайян кардани сиёсати хориҷии хешро аз даст медиҳанд.

Аз ин ҷиҳат ҳам, Тоҷикистон дар ҳолати бехатар қарор дорад, зеро баробари расидан ба истиқлол сиёсати ваҳдати миллӣ саросари қишрҳои ҷомеаро фаро гирифт ва тӯли 34 сол аст, ки ин сиёсат дарунмояи андешаи миллиро таркиб медиҳад. Як сабаби ҳамасола дар сатҳи давлатӣ таҷлил кардани ҷашни ваҳдати миллӣ низ ҳамин аст: бе устувор доштани ваҳдати миллӣ истиқлоли миллиро ҳифз кардан ва онро тақвият бахшидан имкон надорад.

Омили дигари мустаҳкам будани бинои истиқлоли миллӣ, бо вуҷуди чандин маротиба кӯшиши рахна кардани он аз ҷониби неруҳои дохилӣ, аз ҷумла кӯшиши табаддулоти давлатӣ дар соли 2015 аз ҷониби ҳизбу ҷунбишҳои экстремистию террористӣ, дахолати ниҳонии бархе кишварҳо ба корҳои дохилии кишвари тоҷикон, дар сари қудрати давлат қарор доштани лидери миллист. Фаъолияти густардаи давлатсози раҳнамо ё пешвои миллӣ дар сарнавишти истиқлоли тоҷикон омили ҳалкунанда ва муҳимтарин аст.

Дар ин маврид андешаҳои гуногун иброз мешаванд, аз тасдиқи ин андеша дар мавриди он ки шахсиятҳои фавқулода метавонанд таърих бисозанд ва то инкори он. Ба ин маъно, ки нақши инсон дар таърих фавқулода муҳим буда наметавонад. Аммо бузургтарин намояндаи фалсафа Гегел ҷонибдори андешаи аввал аст.

Гегел онҳоеро қаҳрамонони миллатҳо меномад, ки дар вазъиятҳои мушкил сари қудрат меоянд ва қарорҳое қабул мекунанд, ки аҳаммияти таърихӣ доранд. Онҳо вазъу ҳолати ҷомеа ва давлатро дар марҳалаҳои душвор зуд мефаҳманд ва эҳтиёҷоти давлатро сари вақт қонеъ мекунанд.

Ҳамин тавр, ба андешаи Гегел, зуҳури одамони бузург дар саҳнаи таърих зарурат дорад, зеро прогресси минбаъдаи ҷомеа бино ба сабаби ихтилофоти ҷамъшуда ғайриимкон мегардад. Шахсияти бузург бо неруи фавқулодаи хеш ин ихтилофотро сари вақт ҳал карда, ҷомеаро ба маҷрои дурусти инкишоф раҳнамоӣ мекунад.

Агар ҳамин назарияи Гегелро жарфтар ба андеша бигирем, чеҳра, шахсият, кору пайкор ва фаъолиятҳои ҷоннисоронаи Сарвари давлати тоҷикон, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пеши назар меояд. Ин давлатмарди хирадманд дар вазъияте сари қудрат омад, ки киштии сарнавишти миллати тоҷик шикаста буд ва усули роҳбариву раҳнамоияш тавре сурат гирифт, ки як сарвари ҳунарманд он киштии шикастаро раҳораҳ таъмир ва ба соҳили наҷот мебарорад.

Дигар омили муҳимми устувории истиқлоли Тоҷикистон ҳамин аст, ки мардуми кишвар дар симои муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешвою раҳнамои хешро дидааст ва ҳамарӯза мебинад. Сарчашмаи ин эътироф меҳри бузурги мардум ба сарвараш ҳаст, меҳре, ки дар дилҳои мардум, чӣ хурду чӣ бузург, чӣ пиру чӣ барно ҷӯш мезанад.

Дар навбати худ, Сарвари давлат низ ба мардуми хеш муҳаббати беандоза дорад, худро дар анбуҳи мардум мебинад ва такя ба муҳаббати омма дорад...

Табиист, ки қимат ва арзиши ҳар падидаву рӯйдоди иҷтимоӣ бо гузашти айём дар зеҳну тафаккури миллат амиқтар маърифат мешавад.

Аз ин нуқтаи назар, имрӯз истиқлол барои хурду бузурги ин сарзамин маънои зиндагии осудаву шоиста, сулҳу ваҳдати комил, фазои озоди кору пайкор ва бунёдкориву созандагиро гирифтааст.

Муҳаммадюсуф Имомзода, академики АМИТ, доктори илмҳои филологӣ,

профессор.

То он даме, ки худшиносии таърихии миллат, ифтихор аз мансубияти миллӣ дар шуури ҳар як фард, аз коргару деҳқони оддӣ сар карда, то раиси ҷумҳур пайдо нагардад, то он даме, ки манфиати миллӣ ба ҳар як шаҳрванд арзиши олӣ нагардад, то он даме, ки обрӯю эътибори ҳар як шаҳрванд аз хизмат ба Ватан, миллат муайян нагардад, давлати соҳибихтиёрро бо тамоми ҷузъиёташ ташкил кардан аз имкон берун мемонад.

Эмомалӣ Раҳмон

Масъалаҳо вобаста ба ташаккули худшиносӣ ва њувияти миллӣ дар шароити равандҳои ҷаҳонишавӣ бештар аҳамияти муҳимро касб намуда, дар таъмини суботи ҷомеа ва нигоҳдории истиқлоли давлатӣ нақши калидӣ дорад.

Вазъи ноороми ҷаҳони муосир, авҷ гирифтани равияҳои гуногуни иртиҷоиву тундгароӣ, ки ба анъана, расму ойин, тарзи зист, афкори мардумӣ ва таъриху фарҳанги мо бегона мебошанд, ҳар як нафари моро водор месозанд, ки аз ҳарвақта дида бештар ба сулҳу ваҳдат, ҳамдилию ҳамзистӣ, ахлоқи ҳамида ва ба худшиносии таърихию фарҳангӣ рӯ биёрем.

Дар замони муосир падидаи ҷаҳонишавӣ бо рушди технологияҳои иттилоотиву иртиботӣ ба як навъ чолиш барои фард ва дар маҷмӯъ башарият гардидааст. Дар чунин шароит барои нигоҳ доштани истиқлоли давлатӣ моро зарур аст, ки худшиносии миллиро дар доираи арзишҳои ниёкон, ки таърихан ташаккул ёфтаанд, тақвият дода, насли имрӯз ва ояндаро дар руҳияи он тарбият намоем. Зеро давлатсозиву давлатдорӣ танҳо бо расман эътироф шудани он ба итмом намерасад. Ҳастии давлат ва рушду такомули минбаъдаи он, пеш аз ҳама ба худшиносӣ ва доштани тафаккури миллии ҳар як сокини он низ вобаста аст. Таърих борҳо собит намудааст, ки қавму миллатҳои гуногун зери таъсири фарҳанг ва ғояҳои бегона тадриҷан аз асолат ва ҳувияти миллиашон дур шудаанд. Аз ҷумла, баъди истилои араб мисриён, сурёниҳо ва бобулиҳо ҳамчун миллат аз саҳифаи таърих бенишон гардиданд.

Ҳамчун миллат ташаккул ёфтани тоҷикон раванди дуру дарози таърихӣ дошта, урфу одат, анъана, хотираи таърихӣ, доштани шуур ва тафаккури миллӣ - мо тоҷиконро аз омехташавӣ бо дигар қавму миллатҳо нигоҳ дошт. Сатҳи баланди худшиносӣ ва ҳифз намудани арзишҳои миллӣ боис гардиданд, ки тоҷикон аз туфонҳои харобиовари таърих солим берун баромада, ҳувияти миллии худро ҳифз намоянд.

Нигоҳ доштани истиқлол ва пойдории давлат аз доштани тафаккури миллӣ ва худшиносии миллии ҳар фарди тоҷикистонӣ вобаста аст. Дарки муҳиммият ва пос доштани арзишҳои миллӣ дар шароити муборизаҳои этносиёсӣ дар минтақа хеле муҳим аст. Маҳз арзишҳои миллӣ, ки дар заминаи онҳо худшиносии миллӣ ташаккул меёбад, минбаъд тавонист ба сифати омили бақо ва рушду пешрафти ҳамешагии миллати тоҷик гардад.

Дар ин росто нақш ва хизматҳои беназири Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар эҳёи суннатҳои таърихию фарҳангӣ ва дар рӯҳияи арзишҳои ниёкон ташаккул ва такомул додани ҳисси худшиносии миллии шаҳрвандон хеле баланд мебошад. Маҳз бо ташаббуси Пешвои муаззами миллат идҳои миллӣ, аз қабили Наврӯз, Тиргон, Меҳргон, ва Сада эҳё гардида, як қатор арзишҳои миллиамон ба мисли Иди Наврӯз (соли 2010), хӯроки миллии «Оши палав» (2016), куртаи «Чакан» (соли 2018), мусиқии классикии тоҷикон «Шашмақом» (соли 2008) ва «Фалак» (соли 2021), ёдгориҳои таърихии «Саразм» (соли 2010) ва «Тахти сангин» (соли 2021)-ро дар феҳристҳои ЮНЕСКО - Феҳристи репрезентативии ЮНЕСКО оид ба мероси фарҳангии ғайримоддии башарият сабт намуд.

Барои далел аз таъриху фарҳанги куҳанбунёди миллати тоҷик дар арсаи байналмиллалӣ дар давоми 31 соли Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо дастгирии Созмони байналмилалии ЮНЕСКО дар сатҳи байналмилалӣ санаҳои муҳимми таърихӣ, аз қабили 1100-солагии давлати Сомониён, 2700-солагии «Авасто», 2500-солагии Истаравшан, 2700- солагии шаҳри Кӯлоб, 3000-солагии Ҳисори Шодмон, 6500-солагии Саразми бостон ҷашн гирифта шуданд.

Худшиносии миллӣ бидуни шинохт ва ифтихорот аз гузаштагони худ ногузир аст. Сарвари давлат барҳақ қайд мекунанд, ки «Яке аз сарчашмаҳои асосии худшиносии миллӣ маҳз дӯст доштан ва рӯ овардан ба гузаштаи пурифтихору қаҳрамононаи халқи худ, ҳифз ва инкишофи мероси маънавии ниёгон ба шумор меравад». Пос ва гиромӣ доштани шахсиятҳои таърихиву фарҳангӣ ҷузъе аз худшиносии миллӣ мебошад, ки осори арзишманди онҳо дар тамаддуни башар миллати моро муаррифӣ менамояд. Дар солҳои соҳибистиқлолӣ бо қарорҳои ЮНЕСКО бузургдошти соли як қатор намояндагони барҷастаи илму фарҳанги миллӣ, ба мисли 1000-солагии Носири Хусрав, 680-солагии Мир Сайид Алии Ҳамадонӣ, 800-солагии Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ, 1150-солагии Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ, 645- солагии Камоли Хуҷандӣ, 960- солагии Умари Хайём, 545-солагии Камолиддини Беҳзод ва 1310-солагии Абу ҳанифа Нуъмон ибни Собит ҷашн гирифта шуд.

Дар шароити бархӯрди тамаддунҳо ва авҷ гирифтани тамоюлҳои ҷаҳонишавӣ қавму миллат ва давлате ба ҳамешагӣ пойдор ва устувор боқӣ мемонад, ки агар хотираи таърихиро нигоҳ дорад, омӯзад ва онро бидуни таҳриф ба насли имрӯзу ояндаи худ интиқол дода тавонад. Хотираи таърихӣ унсури муҳиммест, ки ҳувият ва худшиносии миллиро устувор нигоҳ медорад. Он дар худ маълумот оид ба бурду бохт, сӯхтану сохтанҳо, зулму ситам, ҷангҳову бедодгариҳои таърихӣ, адолату хайрхоҳӣ, рӯйдодҳои тақдирсоз, ҳаёт ва фаъолияти шахсиятҳои барҷастаи миллати тоҷикро нигоҳ медорад.

Бояд ёдовар шуд, ки хизмати фарзонафарзанди миллати тоҷик, аллома Бобоҷон Ғафуров дар роҳи ҳифз ва ба наслҳои оянда аз осорхонаи беинтиҳои таърих тавассути шоҳасари худ «Тоҷикон» ба мерос гузоштани хотироти миллати тоҷик хеле бузург аст. Бо дастури Пешвои муаззами миллат шоҳасари Бобоҷон Ғафуров — китоби «Тоҷикон» бо теъдоди калон нашр гардида, бо мақсади омӯзиши амиқ ва арҷгузорӣ ба таърихи пурифтихори халқи тоҷик, тақвияти ҳисси худогоҳӣ ва худшиносии миллӣ, ифтихори ватандорӣ ва таҳкими ҳофизаи таърихӣ ба ҳар як оилаи мамлакат туҳфа карда шуд. Дар тақвияти ҳадафҳои болозикр Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон бо амри худ аз 7 июли соли 2022, таҳти №АП-227 Озмуни ҷумҳуриявии «Тоҷикон» – оинаи таърихи миллат»-ро ки дар соли 2023 доир мегардад, эълон намуд.

Забони тоҷикӣ низ яке аз рамзҳои асосии давлати миллии мо мебошад. Он фарогири мафҳумҳое мебошад, ки дар тафаккури миллати тоҷик аз гузаштаи дур то ба имрӯз ҷой гирифта, дар тақвияти ҳувияти миллӣ нақши ниҳоят барҷаста дорад. Забони тоҷикӣ яке аз забонҳои қадимтарини дунё ба шумор рафта, ба оилаи забонҳои эронӣ мансуб аст. Ба ин шакл омада расидан ва аз чанголи фанои рӯзгор солим берун омадани он аз худшиносу худогоҳ будани гузаштагони мо дарак медиҳад.

Манбаъҳои таърихӣ гувоҳӣ медиҳанд, ки барои мустаҳкам нигоҳ доштани истиқлолияти давлати миллӣ хонадони ориёӣ кӯшиш менамуданд, ки забонро ҳамчун омили рамзи ваҳдату ягонагӣ истифода намуда, барои рушду такомули он тадбирҳои зарурӣ андешанд. Дар ин замина Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд мекунанд, ки «... қавмҳои ориёӣ ҳарчанд ба сарзамин ва кишварҳои мухталиф паҳн шуда бошанд ҳам, асолати этникӣ ва фарҳангии худро нигоҳ дошта, дар осори бозмондаашон барои таъкид кардани ин умумияти забонӣ, фарҳангӣ ва қавмӣ худро ва забони худро ориёӣ хонданд ва забони зиндаи тоҷикии форсии дарӣ идомаи таърихии ҳамон забонест, ки бо он «Авасто»-ро навиштаанд, ҳамон забонест, ки «Худойномак»-у «Таърихи мулки Аҷам»-ро навиштаанд, ҳамон забонест, ки бо такомулу таҳаввулаш дар даврони ислом «Шоҳнома»-ву «Маснавии маънавӣ»-ро навиштаанд, ҳамон забонест, ки дар ҷомеаи Шӯравӣ ба ҳар навъе аз бӯҳрони фарҳангӣ худро ба саломат то истиқлолияти фарҳангиву сиёсӣ расонд...». Бешубҳа, «Забони миллат – ҳастии миллат аст»! Забони тоҷикӣ рамзи истиқлолият ва кафили асосии давлати миллии мо мебошад.

Истиқлол ва худшиносии миллӣ мафҳумҳое ҳастанд, ки ба ҳамдигар пайвасти ногусастанӣ дошта, яке дигареро мукаммал мегардонад. Истиқлол падидаи барҷастаи таърихию фарҳангӣ, рамзи асолату ҳувият, нишонаи ҳастию бақои миллати тоҷик мебошад. Худшиносии миллӣ ҷавҳарест, ки истиқлол, амният, устуворӣ, пойдорӣ ва рушду гулгулшукуфоии давлатро таъмин мекунад. Худшиносӣ моро ба сӯи асолати милливу ҳувияти ватандорӣ раҳнамун сохта, роҳи моро барои эъмори давлати озоду ҳуқуқбунёд осон мекунад.

Дар замони Истиқлоли давлатӣ ҷиҳати таҳкими худшиносию худогоҳӣ, ҳифзи марзу буми кишвар, эҳёи анъанаву ойинҳои пешин, арҷ гузоштан ба осори инсонпарваронаи адибону олимони гузаштаи халқи тоҷик тавассути сиёсати илму адабпарваронаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон вусъати тоза пайдо кард.

Хитоб ба ҷавонон дар паёми шодбошӣ ба муносибати 33 солагии истиқлоли давлатии Тоҷикистон сарвари давлат зикр намуданд, ки «Мо бояд дар зеҳну шуури онҳо ҳисси баланди миллӣ, ифтихори ватандорӣ, нангу номус ва муҳаббату садоқат ба Ватанро тарбия кунем. Маҳз бо ҳамин мақсади наҷиб мо тасмим гирифтем, ки «Шоҳнома»-и безаволи Абулқосими Фирдавсиро чун китоби Бобоҷон Ғафуров «Тоҷикон» нашр намуда, ба ҳар хонадони тоҷик туҳфа намоем. Зеро «Шоҳнома» маҳзари дурахшони истиқлолу озодӣ, ватандӯстиву ватанпарастӣ, ифтихори миллӣ ва ҳифзи марзу буми сарзамини муқаддаси ориёии мо мебошад».

Китоби “Шоҳнома”-и безаволи ҳаким Абулқосим Фирдавсӣ бо дастур Пешвои миллат дар Нашриёти “Шарқи озод”-и Дастгоҳи иҷроияи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳаҷми ду ҷилд бо теъдоди 1 700 000 нусха ба табъ расида шуда, барои ҳар хонадони тоҷик ройгон тақсим карда мешавад.

Бо мақсади таҳкими ҳамаҷонибаи ҳувияти миллӣ, арҷгузорӣ ба таърихи пурифтихори миллати тоҷик, омӯзиши амиқу ҳамаҷонибаи корномаҳои шоистаи ниёгонамон дар тӯли таърих, тақвияти ҳисси худогоҳӣ ва худшиносии миллӣ, эҳёи ҳофизаи таърихӣ Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон бо амри худ аз 29 августи соли 2025, таҳти №АП-862 барои дар соли 2026 баргузор намудани Озмуни ҷумҳуриявии «Шоҳномахонӣ» содир намуданд, ки дар он низомнома, ҳайати комиссия ва ҷоизаи Озмуни ҷумҳуриявии «Шоҳномахонӣ» тасдиқ карда шудаанд.

Истиқлоли давлатии тоҷикон дар шароите таҷлил мегардад, ки миллати тоҷик дар даҳсолаи аввали он рӯзгори вазнину сангинро аз сар гузаронда, айни ҳол роҳу усулҳои мукаммалтар ва боэътимодро ҷиҳати расидан ба зиндагии орому осуда, тантанаи сулҳу ваҳдат, амнияти пойдор, рушди сармояи зеҳнӣ, имкониятҳои беҳтари сармоягузориҳои дохиливу хориҷӣ, фарҳанги волою фазилатҳои наҷиби ахлоқиро ҷустуҷӯ менамояд.

Имрӯз мардуми шарифи Тоҷикистон дар марҳилаи хеле ҳассос ва таърихӣ - ҷашни 34-умин солгарди Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор дорад.

Ин рӯзи таърихиро ба тоҷикону тоҷикистониёни ҷаҳон муборакбод мегӯям!

Қодиров Зоҳир Қодирович - ходими калони илмии шуъбаи сотсиологияи ИФСҲ ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

(бахшида ба 34 - солагии истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон)

Истиқлолият дар таърихи давлатдорӣ ва сарнавишти миллати тоҷик гардиши куллӣ ва оғози марҳалаи сифатан нави рушд гардида, дар назди мо иҷрои вазифаи бисёр пурмасъулияти таърихӣ, яъне бунёди давлати мутамаддини ҷавобгӯ ба манфиатҳои халқу кишвар ва эҷоди аркони давлатдории муосирро пеш гузошт.

Эмомалӣ Раҳмон

Мусаллам аст, ки истиқлолият то имрӯз барои шумораи зиёде аз миллатҳои дунё ҳамчун ормон то ҳанӯз боқист. Истиқлолият барои пойбарҷоии як давлат ва як миллат василаи муҳимтарин аст. Ин раванд барои миллати тоҷик зиёда аз ҳазор сол ҳамчун ормон боқӣ монда буд.

Хушбахтона, дар даҳаи охирини асри ХХ ин ормони миллӣ барои миллати мо ба воқеият табдил ёфт. 9-уми сентябри соли 1991 бо эълони Эъломияи истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати тозабунёди тоҷик аз истиқлолияти худ ба оламиён дарак дод. Дар илми сиёсӣ, Эъломияи истиқлолият барои эътирофи давлат дар арсаи байналмилалӣ меъёри ҳуқуқии ҳатмӣ ба шумор меравад. Чунки истиқлолиятро эълом медоранду дар асоси он давлат эътироф мегардад. Ин истиқлолият ба шарофати фарзанди фарзонаи миллат Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ва бо талошҳои ҳамешагии миллати мо ба даст омад. Ҳанӯз ҳангоми интихоб ба вазифаи Раиси Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар нутқи нахустини худ 18.11.1992 аз минбари Иҷлосияи Шӯрои Олӣ аз ҷумла чунин гуфта буд: “Ман ба Шумо сулҳ меорам”. Тазаккур бояд дод, ки ба даст овардани истиқлолият ҳанӯз ибтидои кор аст. Ин истиқлолиятро таҳким додан, аз таҳдиду хатарҳо муҳофизат намудан кори осон нест. Мавриди зикри хос аст, ки бо заковати тавоно ва гирои худ Президенти муҳтарами мамлакат эҳсос намуданд, ки асосҳои сиёсати пешгирифта бояд тақкурсии ҳуқуқӣ дошта бошад. Баъди қабули Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол ба ташаккули низоми ҳуқуқии кишвар оғоз бахшида шуд. Мувофиқи моддаи 11-и Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1994 Тоҷикистон сиёсати сулҳҷуёнаро амалӣ менамояд. Дар ҳамин модда ҷойи дигар омадааст, ки “ташвиқи ҷанг манъ аст”.

Дар воқеъ истиқлолият муҳимтарин рӯйдоди таърихӣ дар сарнавишти давлатдории миллати тоҷик ба шумор рафта, волотарин, арзишмандтарин, муқаддастарин рӯйдоди таърихӣ маҳсуб меёбад.

9 сентябри соли 1991 дар харитаи сиёсии дунё давлати мустақилу соҳибихтиёри Тоҷикистон арзӣ ҳастӣ кард ва аз оғози марҳилаи наву тозае дар ҳаёти халқи мо башорат дод.

Санаи 9 сентябри соли 1991 барои мо натанҳо ҳамчун рӯзи истиқлолияти Тоҷикистон, балки ҳамчун санаи барқарории адолати таърихӣ азизу арҷманд аст.

Ин аст, ки ба хотири дарки арзиши таърихии истиқлолият ва дарёфти роҳҳои таҳкими он мо паҳлуҳои гуногуни ин неъмати азизи худододро гаштаву баргашта мавриди арзёбӣ қарор медиҳем. Зеро Истиқлолияти Тоҷикистон на фақат дар асри охир, балки дар садсолаҳои дарози сарнавишти куҳан ва тақдири иҷтимоии халқамон пирӯзии бузург маҳсуб меёбад.

Дар воқеъ Истиқлолияти миллӣ нодиртарин туҳфаи тақдир аст. Маҳз ба шарофати соҳибистиқлолӣ мардуми сарбаланду тамаддунпарвари тоҷику тоҷикистониён тақдири Ватану давлати аљдодии худро ба даст гирифта, бо симои хос ва азму иродаи созандагӣ сӯйи ояндаи обод ва ҷомеаи мутамаддини шаҳрвандӣ равона аст. Боиси сарфарозист, ки маҳз Истиқлолият имкон дод, то худшиносии миллиро ғоя ва сармашқи кору афкори хеш қарор дода, ба нафъи давлату миллат ва бақои он хизмати содиқона намоем. Мавриди ёдоварист, ки ташаккул ва инкишофи худшиносии миллї дар шароити истиќлолият халќи тољикро ба тадбиќи барномањои гуногуни миллї оварда расонд.

Бояд тазаккур дод, ки бузургии халқи мо дар он аст, ки дар ҳеҷ вақту замон ба муқобили халқу миллати дигар сухане нагуфтааст, бо онҳо тифоҳу бародарона кору зиндагӣ кардааст, ҳеҷ қавмро таҳқир накардааст. Пӯшида нест, ки ин хусусият хоси миллати сарбаланди тоҷик аст. Миллати тамаддунпарвари мо аз ин хати миллӣ ҳеҷ гоҳ берун намеравад. Мо миллати худро дӯст медорем, вале эҳтироми миллати дигарро нигоҳ медорем. Ҳамзамон, мусаллам аст, ки мо ба касе, ба қавме таҳқири худро раво намебинем.

Таърих гувоҳ аст, ки солҳои аввали истиқлолият барои мардуми бо нангу ори тоҷику тоҷикистониён давраи озмоиши сахту сангини таърих буд, ки ҳеҷ гоҳ аз лавҳи хотирҳо зудуда нахоҳад гашт. Бинобар ин барои он, ки истиқлолияти Тоҷикистон пойдору устувор гардад ва давлати мо дар ҷомеаи ҷаҳонӣ мавқеи хоси худро ёфта, дар сафи кишварҳои тараққӣ карда ҷой гирад, бояд мо гузаштаи худро хуб дарк карда, бо неруи тоза ва азму иродаи қавӣ ба ҳалли мушкилоти имрӯзу оянда рӯ оварем. Дар ниҳоди миллати мо омилҳои бунёдии эҳёи тадриҷии истиқлолият ҳамеша вуҷуд доштанд: асолат ва ҳувияти устувор ва амалан шикастнопазирии таърихӣ, суннатҳои беш аз сеҳазорсолаи давлатдорӣ, арзишҳои бузург ва созандаи иҷтимоӣ, фарҳанг ва маънавиёти дурахшон, ки ҳамаи онҳо дар асл шаҳсутунҳои ҳаёти фаъол ва таърихии миллати мо буданд.

Инак, Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон 34 сола шуд. Дар таърихи 34-соли соҳибистиқлолӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон ба муваффақиятҳое ноил гашт, ки давлатҳои абарқудрати ҷаҳонӣ дар зарфи 34 - соли давлатдориашон ноил нагашта буданд. Дар натиҷаи сиёсати дуруст ва илман асосноки Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар самтҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ, ҳуқуқ, фарҳанг, илм, маориф ва ғ. ватани азизи мо пешрафти ҷиддӣ намуд. Имрӯз дар арсаи байналмилалӣ Тоҷикистонро ҳамчун давлати соҳибистилол зиёда аз 192 давлати дунё эътироф намудаанд. Яъне кишвари мо ба субъекти ҳуқуқи байналмилалӣ табдил ёфтааст. Акнун Тоҷикистон ба маркази чорабиниҳои минтақавию байналмилалӣ дар самти мубориза бо терроризм ва ифротгароӣ, қочоқи ғайриқонунии маводи мухаддир табдил ёфтааст. Имрӯз дар дунёи мутамаддин “Раванди оби Душанбе” ва “Раванди Душанбе дар мубориза ба муқобили терроризм ва ифротгароӣ” дар тамоми сиёсатгузориҳо бо ҳамин ном ёд мешаванд. Бо ин восита Тоҷикистон дар сиёсати байналмилалӣ нақши самараноки давлатдории худро мегузарад. Лозим ба ёдоварист, ки Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ ба сифати давлати ташаббускори соҳаи обу иқлим ва экология эътибор дорад. Дар СММ дар асоси ташаббусҳо Ҷумҳурии Тоҷикистон зиёда аз 15 қатъномаҳо қабул карда шудаанд. Шаҳрвандони Тоҷикистон имрӯз тафаккури давлатмеҳвар ва миллатмеҳвар доранд ва барои онҳо волотарин арзиш Истиқлолияти давлатӣ ба шумор меравад. Бинобар ин мо шаҳрвандони ин ватани соҳибистиқлол бояд ҳамеша ба ҳифзи давлат ва истиқлоли он аз таҳдиду хатарҳои гуногуни замони муосир омода бошем.

ДАВЛИЁРОВА Сафаргул, номзади илмҳои фалсафа, ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва

Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Прошло более трёх десятилетий с момента, как Таджикистан, будучи частью Советского Союза, обрёл независимость. 9 сентября 1991 года стало исторической вехой в жизни народа, положив начало новой эре — эпохе суверенного развития, построения собственного государства и переосмысления национальной идентичности. Независимость открыла перед страной как огромные возможности, так и серьёзные вызовы. Однако именно этот сложный и противоречивый путь позволил республике выйти из состояния зависимости и начать формировать свой собственный курс — политический, экономический, культурный и цивилизационный.

Первые годы независимости стали для Таджикистана периодом тяжелейших испытаний. Буквально в течение года после выхода из состава СССР в стране вспыхнула гражданская война, которая длилась с 1992 по 1997 год и унесла, по разным оценкам, от 50 до 100 тысяч жизней. Война была обусловлена не только политическим вакуумом, но и глубинными социальными, региональными и идеологическими противоречиями. Страна оказалась на грани распада. Однако именно в этих условиях проявилось одно из важнейших качеств, обусловленных независимостью — возможность самим определять свою судьбу, вести переговоры, искать компромиссы, воссоздавать государственность.

Историческим шагом на пути к национальному примирению стало подписание в 1997 году Общего соглашения об установлении мире и национальном согласия в Таджикистане, которое стало не просто формальной точкой в конфликте, а основой для консолидации нации. В этом процессе ключевую роль сыграл Лидер нации, Президент Республики Таджикистан, уважаемый Эмомали Рахмон, избранный главой государства в 1994 году, на фоне продолжающегося конфликта. Его политическое лидерство и настойчивость в достижении мира позволили не только завершить войну, но и создать предпосылки для дальнейшего восстановления постконфликтного Таджикистана.

Стабильность, которую удалось установить в послевоенный период, стала первым крупным достижением независимого Таджикистана. Именно стабильность позволила государству восстановить разрушенную инфраструктуру, начать возвращение беженцев, восстановить жизненно важные системы образования и здравоохранения, а также заново выстроить государственные институты. Создание новой Конституции, укрепление вертикали власти, обеспечение территориальной целостности — все эти шаги стали фундаментом для будущего развития страны.

С обретением независимости Таджикистан получил уникальную возможность проводить самостоятельную внутреннюю и внешнюю политику, формировать свои приоритеты и реализовывать национальные интересы. На международной арене республика выстраивала отношения с десятками стран, стала членом ООН, ШОС, СНГ, ОДКБ и других авторитетных международных организаций. Особое внимание в международной политике стало уделяться обеспечению региональной безопасности, особенно в контексте нестабильности в соседнем Афганистане. Стратегическое положение Таджикистана — в самом сердце Центральной Азии — делает его ключевым участником региональных и трансрегиональных проектов.

С экономической точки зрения путь к стабильности оказался непростым. После распада СССР республика утратила привычные экономические связи, производство практически остановилось, уровень бедности резко вырос. Однако с начала 2000-х годов начался постепенный рост, чему способствовали реформы, развитие частного сектора и привлечение инвестиций. Правительство страны под чутким руководством уважаемого Эмомали Рахмона взяла курс на проведения политики по снижению зависимости от внешних факторов, развивая внутренний потенциал, прежде всего в таких особо важных отраслях, как гидроэнергетика, сельское хозяйство и инфраструктура.

Особое место в стратегии развития страны заняло строительство Рогунской гидроэлектростанции — одного из крупнейших гидроэнергетических объектов не только в регионе, но и в мире. Этот проект, реализуемый под личным контролем Президента Эмомали Рахмона, является символом независимости, энергетической самостоятельности и инженерного прогресса Таджикистана. Его реализация позволит в будущем удовлетворить не только внутренние потребности, но и экспортировать электроэнергию в соседние государства, что превратит республику в важного игрока на региональном энергетическом рынке.

Наряду с экономикой важные изменения произошли и в социальной сфере. Независимость позволила реформировать системы образования и здравоохранения, создать новые учреждения, внедрить современные подходы. Были открыты новые университеты, развиваются научные центры, продвигаются национальные ценности. Особое внимание уделяется воспитанию подрастающего поколения в духе патриотизма, любви к Родине, знания языка, истории и культуры таджикского народа. Это стало возможным благодаря свободе в гуманитарной и культурной политике, чего было сложно достичь в условиях централизованной советской идеологии.

Роль Лидера нации, Президента Таджикистана, уважаемого Эмомали Рахмона в этих преобразованиях трудно переоценить. Его мудрая политика является не только результатом устойчивости власти, но и свидетельством доверия значительной части населения, которое связывает с его именем обретённую стабильность, восстановление мира и сохранение целостности страны. Наш уважаемый Президент последовательно продвигает идеи национального единства, модернизации, обеспечения безопасности и устойчивого развития. Его многочисленные инициативы в области сельского хозяйства, культуры, науки, молодежной политики и водных ресурсов отражают стремление к построению независимого и самодостаточного государства.

За 34 года независимости Таджикистан прошёл путь от разрушенного войной государства к стране, способной самостоятельно решать внутренние и внешние задачи, активно участвовать в международных делах, развивать ключевые сектора экономики и формировать национальную повестку дня. Суверенитет позволил республике выработать собственную идентичность, опирающуюся на богатую историю, культурные традиции и внутренние ресурсы.

Путь, пройденный Таджикистаном за 34 года независимости, представляет собой сложный, но уникальный процесс формирования государственности, национальной идентичности и политического суверенитета в постсоветской Центральной Азии. Начав с разрушительного конфликта, наша страна смогла не только восстановиться, но и заложить прочные основы устойчивого развития, активно формируя собственный внутренний и внешний курс.

Ключевыми факторами стабильности стали политическая воля, институциональное строительство, приоритет на национальное единство и стратегическое лидерство уважаемого Эмомали Рахмона, чья роль в процессах мирного урегулирования, государственного восстановления и модернизации страны невозможно переоценить. За эти годы Таджикистан укрепил свои позиции на международной арене, стал участником региональных инициатив и начал реализацию масштабных инфраструктурных и энергетических проектов.

Вместе с тем, Правительству Таджикистана при поддержке таджикского народа предстоит проделать большую работу, направленную на устранение таких масштабных вызовов, как снижения уровня бедности, модернизация промышленности, развитие цифровой экономики, борьба с изменением климата и обеспечение устойчивого роста. Однако опыт преодоления прошлого, политическая стабильность, стратегическое планирование и твёрдое руководство внушают оптимизм в отношении будущего. Независимость стала не только политическим статусом, но и ценностью, укрепившей веру нашего народа в собственные силы, открывшей путь к самореализации и национальному прогрессу.

Шозедох Х. Н., научный сотрудник отдела политических проблем международных отношений

Института философии, политологии и права НАНТ

Истиқлолият барои ҳар як миллат ва давлат бузургтарин неъмат ва ормони таърихӣ маҳсуб меёбад. Ҷумҳурии Тоҷикистон 9-уми сентябри соли 1991 истиқлолияти давлатии худро ба даст овард ва ин сана дар сарнавишти халқи тоҷик ҳамчун оғози давраи нави давлатдории миллӣ — давлати соҳибихтиёр, ҳуқуқбунёд, демократӣ ва дунявӣ нақши таърихӣ бозид.

Дар таърихи навини миллати тоҷик ин рӯз бо ҳарфҳои заррин сабт гардидааст, зеро истиқлолият на танҳо рамзи озодӣ ва соҳибихтиёрист, балки оғози роҳи худшиносӣ, давлатсозӣ ва рушди устувори миллӣ мебошад.

Миллати тоҷик дар тӯли ҳазорсолаҳо барои озодӣ ва соҳибдавлатӣ мубориза бурдааст. Дар охири солҳои 80-ум ва аввали солҳои 90-уми асри ХХ, таҳаввулоти сиёсиву иқтисодие, ки дар Иттиҳоди Шӯравӣ ба вуқуъ пайвастанд, имконияти таърихиро барои кишварҳои тобеъ фароҳам оварданд.

Натиҷаи ин равандҳо он буд, ки рӯзи 9-уми сентябри соли 1991 Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Қарори «Дар бораи Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон»-ро қабул намуд. Ин сана ба унвони Рӯзи Истиқлолияти давлатӣ расман эълон гардид.

Бо вуҷуди шодиву ифтихори миллӣ аз бадастоварии истиқлолият, солҳои аввали соҳибистиқлолии кишвар душвориҳои сангин дошт. Ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992–1997 яке аз фоҷиабортарин давраҳои таърихи муосири тоҷикон ба шумор меравад, ки талафоти ҷонӣ, муҳоҷирати миллионҳо нафар ва хароб шудани зербиноҳои иқтисодиву иҷтимоиро ба бор овард.

Бо талошҳои пайгиронаи роҳбарияти сиёсии кишвар ба хусус бо ташаббуси Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ — Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, сулҳу субот барқарор гардид. Имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ 27-уми июни соли 1997 дар шаҳри Маскав, заминаи мустаҳками рушди минбаъдаи давлатро фароҳам овард.

Тоҷикистон дар давоми зиёда аз се даҳсола пас аз истиқлолият ба комёбиҳои назаррас ноил гардид. Қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1994 заминаи ҳуқуқии таҳкими давлатдорӣ ва низоми демократиро фароҳам сохт.

Бо вуҷуди мушкилоти ҷаҳонӣ, иқтисодиёти кишвар пайваста рушд мекунад. Бунёди нерӯгоҳҳои барқии обӣ, аз ҷумла НБО «Роғун», роҳҳо, нақбҳо, корхонаҳои саноатӣ ва дигар инфрасохторҳо нишонаи рушди иқтисодӣ мебошанд. НБО «Роғун» ҳамчун яке аз бузургтарин лоиҳаҳои миллӣ, барои таъмини истиқлолияти энергетикӣ аҳамияти калидӣ дорад.

Дар баробари ин, соҳаҳои маориф ва илм низ рушди назаррас пайдо кардаанд. Ҳазорон муассисаҳои таълимӣ, донишгоҳҳо ва марказҳои илмӣ таъсис ёфта, забони тоҷикӣ ҳамчун забони давлатӣ мақоми худро мустаҳкам намуд ва ба худшиносии миллӣ такони ҷиддӣ бахшид.

Имрӯз Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун узви комилҳуқуқи ҷомеаи ҷаҳонӣ шинохта шудааст ва бо беш аз 180 кишвари ҷаҳон муносибатҳои дипломатӣ барқарор намудааст. Иқдомҳо ва пешниҳоди Тоҷикистон дар масоили муҳим, ба мисли обу иқлим, дар сатҳи байналмилалӣ дастгирӣ ва қадршиносӣ шудаанд.

Истиқлолият барои насли ҷавон мактаби худшиносӣ, ватандӯстӣ ва масъулияти шаҳрвандист. Ҷавонон бояд дарк намоянд, ки озодӣ ва истиқлол неъмати осонбадастомада нест, балки натиҷаи талошу ҷоннисориҳои фарзандони сарсупурдаи миллат мебошад.

Аз ин рӯ, ҳифзи арзишҳои миллӣ, гиромидошти забон, фарҳанг ва таърихи миллӣ вазифаи муқаддаси ҳар як шаҳрванди бедордил мебошад.

Хулоса Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои халқи тоҷик имконияти таърихие фароҳам овард, ки худро ҳамчун як миллати соҳибтамаддун ва соҳибдавлат дар ҷаҳон муаррифӣ намояд. Гарчанде дар тӯли зиёда аз се даҳсола кишвар ба дастовардҳои арзанда ноил гардидааст, вале вазифаҳои муҳим дар пешанд.

Ҳар як шаҳрванди кишвар бояд дарк намояд, ки пойдории истиқлолият, сулҳи ҷомеа ва рушди иқтисодӣ танҳо бо заҳмати дастаҷамъонаи халқ таъмин мегардад. Танҳо дар асоси ваҳдат, дӯстӣ ва заҳмати созанда метавон Тоҷикистони озоду обод ва пешрафтаро ба наслҳои оянда ба мерос гузошт.

Муаллиф: ходимони илмии Институти астрофизикаи АМИТ
Аюбов Д.Қ., Сафаров А.Ғ.

Дар тӯли зиёда се даҳсолаи истиқлолияти давлатӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон на танҳо дар ташаккули заминаҳои устувори давлатдорӣ, балки дар рушди илмҳои бунёдӣ ва амалӣ роҳи мураккабро бо сарбаландӣ тай намуд. Агар солҳои аввали соҳибистиқлолӣ ба ҳифзи иқтидори илмӣ дар шароити душвор бахшида шуда бошад, пас даҳсолаи охир ба замони пешрафтҳои сифатӣ табдил ёфт, ки ба оянда нигаронида шудааст. Дар ин раванд нанотехнология, соҳае, ки намуди зоҳирии технологияҳои асри 21-ро муайян мекунад, ҷои махсусро ишғол кардааст. Рушди ин соҳа ба шарофати сиёсати мақсадноку дурандешонаи давлату ҳукумат ва дастгирии бевоситаи Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон имконпазир гардид.

Хушбахтона аз ҷониби Ҳукумати кишвар бо дарки амиқи ҳамбастагии зичи ояндаи иқтисоди ҷаҳонӣ ва технологияҳо ба саноати нано, хеле саривақтӣ роҳи ҳамгироии кишвар ба ин фазои пешрафтаи илмӣ муайян карда шуд. Дар ин самт аз ҷониби Ҳукумати кишвар вобаста ба вуҷуд овардани базаи моддию техникии замонавӣ низ иқдомҳои бунёдӣ амалӣ гаштанд. Аз он ҷумла, агар танҳо дар миқёси Институти физикаю техникаи ба номи С.У.Умарови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон назар намоем – таъсиси Шуъбаи наномавод ва нанотехнология (2008 с.), кор карда баромадани моделҳои амалии тавсифдиҳандаи динамикаи нанозарраҳо (аз соли 2009 то ҳоло), насби комплекси муосири таҳқиқи лазерии таркиби атмосфера (2019 с.), насби дуюмин комплекси таҳқиқи атмосфера дар минтақаи ҷануби кишвар (Шаҳритус, Айвоҷ, 2023 с.), ба пуррагӣ таъсис дода шудани 2 лабораторияи муосири илмии муҷаҳҳаз бо тамоми шароитҳои таҳқиқот дар шуъбаи наномавод ва нанотехнология ва лабораторияи спектроскопияи молекулавӣ (2024-2025 с.) ва ба роҳ монда шудани як қатор лоиҳаҳои илмии байналмилаллиро вобаста ба таъсиси марказҳо ва самтҳои нави илм номбар намудан мумкин аст.

Махсусан солҳои охир, бо шарофати инфрасохтори ба вуҷуд овардашуда ва дастгирии давлатӣ олимони шуъбаи наномавод ва нанотехнологияи Институт натиҷаҳои сатҳи байналмилалиро ба даст оварда, пайваста барои баланд шудани нуфузи илми кишвар дар арсаи байналмилалӣ то ҳадди имкон саҳми худро гузошта истодаанд. Аз он ҷумла, дар заминаи лабораторияҳои навтаъсис олимони шуъба имконият доранд, ки таҷрибаҳои бевоситаи илмиро барои коркарди маводи нави инноватсионӣ гузаронанд. Намунаҳои лаборатории нанохокаҳо ва нанопленкаҳои маводи перовскитӣ барои лавҳаҳои офтобии насли нав, ки аз ҷониби олимони шуъба ҳосил карда шуданд ва тариқи методҳои зеҳни сунъӣ пешгуӣ намудани таркиби наномаводи коркардшаванда – бархе аз натиҷаҳои амалӣ дар рушди ин соҳа мебошанд.

Таҷрибаи байналмилалӣ нишон медиҳад, ки сармоягузорӣ ба рушди соҳаи нанотехнология – сармоягузорӣ ба оянда мебошад. Зеро соҳаи мазкур барои кишварҳо имконияте мебошад то ки на танҳо ба тамоюлҳои ҷаҳонӣ расидагӣ кунад, балки технологияҳои рақобатпазири худро низ эҷод намуда, мустақилона ниёзҳои хешро қонеъ намоянд. Аз он ҷумла, таъминот бо энергияи таҷдидпазир, коркардҳо дар соҳаи тиб ва дорусозӣ, таъминот бо оби тозашуда тариқи истифодаи наномембрана ва сорбентҳои наносохторишуда ва ғ. барои амалан боз ҳам баланд баровардани сатҳу сифати зиндагии мардуми кишвар равона шуда истодааст, ки ҳадафи олии давлату ҳукумат таҳти сиёсати созандаи Пешвои миллат мебошад.

Заминаи устуворе, ки тайи солҳои истиқлолият дар шакли инфрасохтори муосири илмӣ ва кадрҳои омодашуда бунёд ёфтааст, итминон медиҳад, ки илми тоҷик минбаъд низ дар ганҷинаи донишҳои ҷаҳонӣ, таҳкими соҳибихтиёрии технологӣ ва нуфузи байналмилалии кишвар саҳми арзандаи худро мегузорад.

Аз фурсат истифода бурда, тамоми мардуми меҳнаткаши кишвари азизамонро бо фаро расида истодани 34-уми солгарди Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон табрик менамоем.

М.М. Қаюмов – мудири шуъбаи наномавод ва нанотехнология

Ф. Шокир – ходими пешбари илмии шуъба

Х.Р. Раҳмонов – ходими илмии сектори физикаи назариявӣ