Ваҳдати миллӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон на танҳо мафҳуми сиёсӣ, балки омили муҳими таъмини субот, амният ва рушди иқтисодӣ мебошад. Баъд аз ба даст овардани истиқлолият дар соли 1991 Тоҷикистон бо мушкилоти зиёди сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодӣ, аз ҷумла ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) рӯ ба рӯ шуд. Ин низоъ боиси талафоти ҷонӣ, муҳоҷирати оммавӣ ва харобии иқтисодӣ гардид, ки ягонагии миллиро зери хатар гузошт. Дар чунин шароити мураккаб Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо хиради сиёсии худ тавонист сулҳро барқарор намуда, заминаи ваҳдати миллиро мустаҳкам кунад. Имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар соли 1997, ки дар сатҳи ҷаҳонӣ ҳамчун “модели тоҷикии сулҳ” эътироф гардид на танҳо ризоияти дохилиро таъмин кард, балки роҳро барои сиёсати хориҷии “дарҳои кушод” кушод. Ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон натиҷаи амалишавии муштараки ҳуқуқӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ аст, ки бо роҳбарии Пешвои миллат амалӣ шуданд.
Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар барқарорсозии сулҳ ва ваҳдати миллӣ саҳми беназир гузоштааст. Тавре дар монографияи Қурбонова Ш.И. қайд шудааст, ӯ дар шароити ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) бо сафарҳои ҷасоратмандона ба минтақаҳои низоъзада ва муколамаи мустақим бо мардум ва мухолифин тавонист эътимодро барқарор намояд. Масалан, сафари ӯ ба ноҳияи Файзобод дар соли 1993 дар шароити бесубот, ба коҳиши таниш мусоидат кард.
Музокироти сулҳ, ки бо роҳбарии Пешвои миллат аз соли 1994 дар Теҳрон оғоз шуд, заминаи Созишномаи сулҳи соли 1997-ро гузошт. Ин созишнома на танҳо низоъро хотима бахшид, балки барои баргардонидани гурезагон ва барқарорсозии ягонагии минтақаҳо мусоидат кард. Пешвои миллат дар эҳёи фарҳанги тоҷик, забон ва таърихи миллӣ нақши муҳим бозид. Бо ташаббуси Пешвои миллат анъанаҳои миллӣ таблиғ гардида, арзишҳои фарҳангӣ таҳким ёфтанд. Масалан, нашри китоби “Тоҷикон дар оинаи таърих” ва баргузории чорабиниҳои фарҳангӣ ба монанди ҷашни 1100-солагии давлати Сомониён ифтихори миллиро боло бурд.
Пешвои миллат бо роҳандозии лоиҳаҳои бузурги инфрасохторӣ ва энергетикӣ заминаи ояндаи устувори Тоҷикистонро гузошт. Сохтмони НБО-и Роғун на танҳо истиқлоли энергетикӣ, балки ягонагии иқтисодии минтақаҳоро таъмин намуд. Ин лоиҳа ба таъсиси ҷойҳои кор ва афзоиши даромади аҳолӣ мусоидат кард.
Рушди иқтисод яке аз омилҳои асосии таҳкими ваҳдати миллӣ мебошад. Барномаҳои давлатии коҳиши сатҳи камбизоатӣ, ба монанди “Стратегияи миллии рушд барои давраи то соли 2030” ба беҳтар намудани сатҳи зиндагии аҳолӣ ва коҳиши нобаробарии иҷтимоӣ нигаронида шуда аст. Ин барномаҳо ба таъмини баробарии иқтисодӣ байни минтақаҳои мухталифи кишвар мусоидат мекунанд.
Масалан, бо ташаббуси Пешвои миллат, лоиҳаҳои инфрасохторӣ, аз қабили сохтмони роҳи Душанбе–Чанок ва нақби Истиқлол, дастрасии минтақаҳои дурдастро ба маркази кишвар осон карда, ягонагии иқтисодиро таъмин намуданд. Ин лоиҳаҳо на танҳо иқтисоди минтақаҳоро боло бурданд, балки эҳсоси мансубият ба як давлати воҳидро дар байни сокинон афзоиш доданд.
Соҳибкорӣ яке аз муҳаррикҳои асосии иқтисоди Тоҷикистон аст. Иқдомоти Пешвои миллат дар самти дастгирии давлатии соҳибкорӣ ба рушди устувори бахши хусусӣ ва ҷалби сармоя мусоидат кардааст. Масалан, барномаи миллии рушди соҳибкории хурд дар соли 1999 ба эҷоди ҷойҳои кор ва коҳиши камбизоатӣ кӯмак кард. Инчунин, риояи стандартҳои касбӣ дар муносибатҳои иқтисодӣ ба таҳкими эътимоди ҷомеа ба низоми бозор мусоидат мекунад. Қонунгузории зиддиинҳисорӣ дар пешгирии сӯиистифода аз мавқеи ҳукмфармоӣ ва таъмини рақобати солим нақши муҳим дорад.
Соли 1997 барои Тоҷикистон соли гардиши муҳим буд, зеро имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ба ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) хотима бахшид. Ин соли оғози барқарорсозии иқтисодӣ, сиёсӣ ва иҷтимоӣ буд. Дар муқоиса, соли 2024 Тоҷикистонро ҳамчун давлати мустақил бо иқтисоди рушдёбанда, низоми сиёсии устувор ва мавқеи муътабар дар арсаи ҷаҳон нишон медиҳад.
Соли 1997 Тоҷикистон аз ҷанги шаҳрвандӣ берун омада, бо буҳрони шадиди иқтисодӣ рӯ ба рӯ буд. Тибқи маълумоти Бонки Ҷаҳонӣ, ММД дар соли 1995 танҳо 41% аз сатҳи соли 1991-ро ташкил медод, ки дар соли 1997 баъди коҳиши 17%-и соли 1996 ба афзоиш оғоз кард. Иқтисод аз кӯмакҳои байналмилалӣ вобаста буд, ва содироти асосии кишвар (пахта ва алюминий) ба бозорҳои хориҷӣ хеле осебпазир буд. Баланси тиҷоратӣ манфӣ буд, ва қарзи хориҷии кишвар дар соли 1997 наздик ба 1 миллиард доллари ИМА буд. Шуғлмандӣ дар кишоварзӣ 45% ва дар саноат 13%-ро ташкил медод, ки нишонаи кишоварзгароии иқтисод буд. То соли 2024 иқтисоди Тоҷикистон ба таври назаррас рушд кард. Тибқи маълумоти Бонки Ҷаҳонӣ, ММД дар соли 2023 ба 10,8 миллиард доллар расид, ки афзоиши 8,3%-ро нишон медиҳад, ва дар соли 2024 афзоиши 6,5% пешбинӣ шудааст. Сохтори иқтисод тағйир ёфт: хидматрасониҳо 48%, кишоварзӣ 23,4% ва саноат 28,6%-и ММД-ро ташкил медиҳанд. Содирот гуногунранг шуд, ва тилло яке аз маҳсулоти асосии содиротӣ гардид. Баланси тиҷоратӣ дар соли 2020 - 4557,8 миллион долларро ташкил дод, ки аз он 1406,9 миллион доллар содирот буд. Шуғли аҳолӣ дар кишоварзӣ то 66% афзоиш ёфт, дар ҳоле ки саноат ва сохтмон мутаносибан 4% ва 3%-ро ташкил доданд. Соли 1997 иқтисод дар ҳолати барқароршавӣ аз буҳрон буд, дар ҳоле ки соли 2024 Тоҷикистон иқтисоди рушдёбанда бо афзоиши устувори ММД нишон медиҳад. Вобастагии иқтисод ба кӯмакҳои хориҷӣ коҳиш ёфта, сармоягузориҳои хориҷӣ, ба монанди лоиҳаҳои “НБО Сангтуда 1” афзоиш ёфтаанд.
Дар соли 1997 кишоварзӣ 30,8%-и ММД-ро ташкил медод, ва пахта маҳсулоти асосии содиротӣ буд, ки то 90% нах ба хориҷа содир мешуд. Саноат, ки 29,1%-и ММД-ро ташкил медод, аз ҷанги шаҳрвандӣ зарари ҷиддӣ дида буд. Корхонаҳои саноатӣ қариб пурра аз кор монда, инфрасохтори онҳо хароб шуда буд. Дар соли 2024 кишоварзӣ ҳамчун яке аз соҳаҳои муҳими иқтисод боқӣ монд. Тибқи маълумоти Агентии омори Тоҷикистон, дар соли 2014 истеҳсоли 1317,8 ҳазор тонна ғалладона, 372,7 ҳазор тонна пахта ва 1549,5 ҳазор тонна сабзавот ба қайд гирифта шуд, ки нишонаи афзоиши ҳаҷми истеҳсолот аст. Саноат низ рушд кард, хусусан дар соҳаи истихроҷи маъдан ва коркарди алюминий. Лоиҳаҳои бузурги энергетикӣ, ба монанди НБО-и Роғун, ба рушди саноати энергетикӣ мусоидат карданд. Соли 1997 кишоварзӣ ва саноат дар ҳолати барқароршавӣ буданд, дар ҳоле ки соли 2024 онҳо ба таври назаррас рушд карда, бо технологияҳои муосир ва сармоягузориҳои хориҷӣ таъмин шуданд. Гуногунрангии маҳсулоти кишоварзӣ ва афзоиши истеҳсоли саноатӣ нишонаи пешрафти иқтисод аст.
Дар соли 1997 соҳаи энергетика дар ҳолати рукуд қарор дошт. Инфрасохтори энергетикӣ аз ҷанг зарар дида, истеҳсоли нерӯи барқ маҳдуд буд. Тибқи маълумоти Оҷонсии омор, истеҳсоли нерӯи барқ дар соли 1997 ба талаботи дохилӣ ҷавобгӯ набуд. Инфрасохтори нақлиёт низ хароб шуда, Тоҷикистон аз изолятсияи нақлиётӣ ранҷ мекашид. То соли 2024 Тоҷикистон ба яке аз кишварҳои пешрафта дар соҳаи энергетика табдил ёфт. Сохтмони НБО-и Роғун истиқлоли энергетикӣ ва содироти нерӯи барқро таъмин кард. Лоиҳаҳои инфрасохторӣ, ба монанди роҳи Душанбе–Чанок ва нақби Истиқлол, изолятсияи нақлиётиро коҳиш доданд. Тибқи маълумоти Бонки Ҷаҳонӣ, сармоягузориҳо дар энергетика ва нақлиёт дар солҳои 2021–2023 845 миллион долларро ташкил доданд. Соли 1997 энергетика ва инфрасохтор дар ҳолати барқароршавӣ буданд, дар ҳоле ки соли 2024 Тоҷикистон ба истиқлоли энергетикӣ ва рушди инфрасохтори муосир ноил шуд.
Дар соли 1997 низоми маориф ва тандурустӣ аз ҷанги шаҳрвандӣ зарари ҷиддӣ дида буд. Мактабҳо ва беморхонаҳо қисман хароб шуда, дастрасӣ ба хизматрасониҳои асосӣ маҳдуд буд. Буҳрони иқтисодӣ боиси муҳоҷирати омӯзгорон ва табибон гардид, ки ба сифати хизматрасониҳо таъсири манфӣ расонд. Дар соли 2024 низоми маориф ва тандурустӣ ба таври назаррас беҳтар шуд. Тибқи маълумоти Бонки Ҷаҳонӣ, сармоягузориҳо дар маориф ва тандурустӣ дар солҳои 2021–2023 афзоиш ёфта, ба сохтмони мактабҳо ва беморхонаҳои нав мусоидат карданд. Донишгоҳи Осиёи Марказӣ дар Хоруғ (2017) ва афзоиши шумораи муҳаққиқон (6707 нафар дар соли 2011) нишонаи рушди маориф аст. Дар тандурустӣ, барномаҳои ҳифзи иҷтимоӣ ва афзоиши буҷети давлатӣ ба коҳиши фавти кӯдакон ва беҳтаршавии хизматрасониҳо мусоидат карданд. Соли 1997 маориф ва тандурустӣ дар ҳолати буҳрон буданд, дар ҳоле ки соли 2024 онҳо бо сармоягузориҳои давлатӣ ва байналмилалӣ рушд карданд.
Дар соли 1997 фарҳанг дар ҳолати барқароршавӣ буд. Пешвои миллат бо таблиғи анъанаҳои миллӣ ва эҳёи забони тоҷикӣ ба таҳкими ифтихори миллӣ оғоз кард. Сиёсат дар ҳолати ноустувор буд, аммо имзои Созишномаи сулҳ заминаи суботро гузошт. Дар соли 2024 фарҳанг ба таври назаррас рушд кард. Нашри китобҳои Пешвои миллат, ба монанди “Тоҷикон дар оинаи таърих” ва баргузории ҷашнҳои фарҳангӣ, ба монанди Наврӯз, ифтихори миллиро боло бурданд. Сиёсат устувор шуд ва Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳон ҳамчун ташаббускори масоили об ва иқлим эътироф гардид. Соли 1997 фарҳанг ва сиёсат дар марҳилаи барқароршавӣ буданд, дар ҳоле ки соли 2024 онҳо ба таври назаррас рушд карда, вале бо мушкилоти марбут ба озодиҳои сиёсӣ рӯ ба рӯ ҳастанд.
Дар соли 1997 Тоҷикистон бо муҳоҷирати оммавӣ (1,2 миллион нафар) ва сатҳи баланди камбизоатӣ рӯ ба рӯ буд. Тибқи маълумоти СММ, 10–20% аҳолӣ дар дохили кишвар муҳоҷири дохилӣ буданд. Аҳолӣ аз 5,3 миллион дар соли 1991 то 6 миллион дар соли 1997 афзоиш ёфт. Дар соли 2024 сатҳи камбизоатӣ коҳиш ёфт. Тибқи маълумоти Бонки Ҷаҳонӣ, сатҳи камбизоатӣ (бо меъёри 3,65 доллар дар рӯз) аз 10,7% дар соли 2023 то 9,2% дар соли 2024 поин рафт. Аҳолӣ ба 10,7 миллион нафар расид. Муҳоҷирати меҳнатӣ ба Русия яке аз манбаъҳои асосии даромади аҳолӣ боқӣ монд, ки 30–50%-и ММД-ро ташкил медиҳад. Соли 1997 Тоҷикистон бо муҳоҷирати оммавӣ ва камбизоатии шадид рӯ ба рӯ буд, дар ҳоле ки соли 2024 сатҳи камбизоатӣ коҳиш ёфта, вобастагии иқтисод ба муҳоҷирати меҳнатӣ камтар гардидааст.
Ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон натиҷаи фаъолияти муштараки ҳуқуқӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ аст, ки бо роҳбарии Пешвои миллат амалӣ шуданд. Низоми ҳуқуқӣ, ки бар Конститутсия ва қонунҳои муосир асос ёфтааст, баробарии шаҳрвандонро таъмин намуда, ба пешгирии низоъҳо мусоидат мекунад. Омилҳои иқтисодӣ, аз қабили лоиҳаҳои инфрасохторӣ ва рушди соҳибкорӣ, ягонагии иқтисодиро таҳким бахшиданд. Талошҳои Пешвои миллат дар барқарорсозии сулҳ, эҳёи фарҳанг ва роҳандозии лоиҳаҳои энергетикӣ Тоҷикистонро ба давлати муътабар дар арсаи ҷаҳон табдил дод.
Дониёр САНГИНЗОДА, - муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва АМИТ доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.
Фарида ҚУРБОНЗОДА - ходими илмии шуъбаи ИДМ Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ