Дар он рӯзҳои барои миллати мо бисёр пурдаҳшату вазнин ва давраи бисёр ҳассоси сиёсӣ ба ояндаи нек умеди касе намонда буд, хушбахтона фарзанди фарзонаи сарсупурдаи миллат бо камоли ҷавонмардӣ ва ҳисси баланди ватандустӣ Эмомалӣ Раҳмон ба сари қудрат омад ва дар назди халқу миллат бо дили пур ваъда доданд, ки «Ман ба Шумо сулҳ меорам» ва ба иқболи баланди халқи мутамаддини мо ҳамин хел ҳам шуд.

Имрӯз ҳар як фарди бонангу номуси ва хештаншиноси Тоҷикистони азиз возеҳ дарк кардааст, ки агар дар кишвар сулҳу субот ваҳдату ягонагӣ хукмфармо бошад, ҳамаи масъалаву мушкилоти иқтисодӣ ва иҷтимоӣ тадриҷан ҳалли худро меёбанд ва танҳо дар ҳамин сурат мо метавонем бунёди давлати демократӣ, ҳуқукбунёд ва дунявиро, ки бо иродаи мардуми Тоҷикистон ҳамчун ҳадафи ниҳоии худ қарор додаем, идома диҳем ва барои шаҳрвандони мамлакат шароити сазовори зиндагиро муҳайё намоем. Хусусан дар шароити ҳассоси имрӯзаи ҷомеаи ҷаҳонӣ, торафт мураккаб шудани авзои сиёсиву иқтисодии ҷаҳон ва печида гардидани раванду тамоюлҳои глобализатсионӣ ҳифзи сулҳу суботи ҷомеа ва таҳкими ваҳдати миллӣ аз ҷумлаи вазифаҳои муқаддаси ҳар фарди бонангу номуси миллат ба шумор меравад. Зеро мардуми Тоҷикистон дар ибтидои солҳои навадум то кадом андоза даҳшатнок ва фоҷиабор будани низои дохилӣ, оқибатҳои харобиовари беқонуниву беҳокимиятӣ ва ба андешаву афкори бегонапарастона ва таҳмилӣ гаравидани табақаҳову гурӯҳҳои гуногуни ҷомеаро дарк намуд.

Сулҳу озодӣ, ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон фароҳам оварда шуд, дастоварди бениҳоят бузург ва муқаддаси миллати мо маҳсуб меёбад.

Ваҳдати миллӣ асоси рушду шукуфоии Ватани азизамон аст, зеро дар ҳар давлате, ки сулҳу амонӣ ва дӯсти ҳукумфармост, он давлат рӯз то рӯз гул-гул мешукуфад, иқтисодиёташ тадриҷан меафзояд, ҳам аз ҷиҳати сиёсӣ ва ҳам аз ҷиҳати фарҳангӣ пеш меравад.

Маҳз бо кӯшишҳои пайгиронаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон миллати парешон сарҷамъ омад, мамлакат обод гардид ва пешравӣ дар ҳамаи ҷанбаҳои ҳаёти мардуми сарбаланди тоҷик ҳувайдо гардид. Имрӯз дар чеҳраи ҳар як фарди тоҷик нишоту хурсандӣ, зиндагии осоишта ва сулҳу ваҳдат падидор аст. Хулоса, чун як фарзанди бонангу баномус ва баори миллат бо сулҳу ваҳдати кишвари азизам имрӯз меболам ва ифтихор мекунам. Пояи сулҳу осоиштагӣ дар ин сарзамини ҳамешабаҳор ба ҳадди бузург мустаҳкам гаштааст, зеро онро фарзанди бузурги ин сарзамин устуворӣ бахшида, такягоҳ аст.

Ваҳдат беҳтарин неъмат барои тамоми аҳли башар буда, он тамоми некию хубиҳои дунёро дар худ таҷассум намудааст. Зеро танҳо бо будани ваҳдату якдилӣ душворию монеаҳо паси сар мешаванд. Рӯзгору зиндагии мардум рӯ ба беҳбудӣ мениҳад ва халқ орому осуда зиндагии босаодат менамояд. Мо бояд ба қадри истиқлолу озоди ваҳдати миллӣ ва сулҳу субот бирасем. Ҳамеша барои шукуфоии ватани азизиамон талош варзида, дар арсаи байналмилалӣ кишвари азизамонро муаррифӣ намоем.

Ҳоҷизода Ганҷина - ходими илмии Маркази омӯзишии пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Ваҳдат барои мо як вожа ё калимаи оддӣ нест, балки номаи тақдири мо, шарти пешрафти кишварамон ба сӯи ояндаи ободу осуда ва муҳимтар аз ҳама, кафили сарҷамъиву хушбахтии имрӯзу ояндаи халқамон аст.

ЭМОМАЛӢ РАҲМОН

Фарҳанги сулҳ пурарзиштарин неъмат ва беҳтарин дастоварди халқи тоҷик, ифодагари орзуву ормон ва нияту мақсадҳои наҷиби мардуми шарифи кишвар мебошад, ки арзишҳои ҷовидонаи инсондӯстиву фарҳангпарвариро дар тӯли асрҳо пуштибонӣ кардаанд.

Таърихи куҳанбунёди тоҷикон саршор аз руйдодҳои бузурги сиёсӣ ва иҷтимоиест, ки дар тамадуни халқи мо нақши тақдирсоз бозидаанд. Ин гуна воқеаҳо ҳам дар таърихи гузашта ва ҳам дар Тоҷикистони муосир рух доданд, ки боиси ифтихору сарфарозии мардуми кишвар мебошад. Руйдоди сиёсии нисбатан муҳимтаре, ки дар даврони навини таърихи тоҷикон ба вуқуъ пайваст, ба имзо расидани «Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон аз 27 июни соли 1997» ифода мегардад, зеро ин Созишноами тақдирсоз тавонист, ки мамлакатро аз таҳдиди нестшавӣ ва мардумро аз парокандашавӣ раҳо намояд. Хушбахтона, имрӯз мардуми шарифи Тоҷикистон, аз насли ҷавон то калонсолон аҳамияти ваҳдатро хуб дарк менамоянд ва қадру манзалати онро пос медоранд. Дар ин асос 27 июн тибқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи рӯзҳои ид», ҳамчун «Рӯзи Ваҳдати миллӣ» дар саросари кишвари маҳбубамон бо шукӯҳу шаҳомати хосса таҷлил мегардад.

Бояд тазакур дод, ки дар давоми 34 соли Истиқлолияти давлатии Тоҷикистон бо сарварии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъмин ва таҳкими Ваҳдати миллӣ ҳамчун ғояи наҷотбахши миллат, рӯйдоди нодири таърихӣ, омили муҳимтарини муттаҳидкунандаи ҷомеа, унсури асосии андеша ва худшиносии миллӣ, омили асосии таҳкими давлатдории навини тоҷикон гардид.

Ваҳдат ва амну суботи миллӣ дар ҳар давру замон, новобаста ба давраҳои таърихӣ, ҳамеша мазҳари идеалу ормонҳои волои инсон буда, кафили муттаҳидию ягонагии мардуми заҳматкашу хирадманд, фидокору ватандӯст ва василаи ягонаи ҳифзи асолату ҳувияти миллӣ ба шумор меравад.

Ин падидаи беназиру муқаддаси даврони Истиқлолият, ҳамчун муқаддастарину азизтарин неъмат, тантанаи адолат, рамзи саодат ва шинохти асолати таърихии миллат, шарафу номуси ватандорӣ ва пойдориву бақои давлат буда, дар сиришти миллати тоҷик ғояҳои ватандӯстӣ ва ҳадафҳои наҷиби созандагиро барои ояндаи неку дурахшон тақвият мебахшад.

Масири Ваҳдатофарии миллати сарабаланд ва куҳанбунёди тоҷик аз умқи таърих сарчашма мегирад. Лозим ба ёдоварист, ки дар баробари дигар рукнҳои асосии давлатдории миллӣ аз ҷумлаи «Истиқлолият», «Забони давлатӣ», «Конститутсия» ва «Рамзҳои давлатӣ», Ваҳдати миллӣ мавқеи басо муҳими таърихиро касб кардааст ва мо метавонем нақши ин ҷашни воқеанҳам миллию аҷдодии хешро дар рушди давлатдоии миллӣ бо якчанд далелҳо асоснок намоем:

Якум, бояд қайд намуд, ки солҳои аввали Истиқлолияти давлатӣ барои ҳар як шаҳрванди Ватанамон душвору пурпечутоб буд, зеро ҷанги шаҳрвандӣ минтақаҳои гуногуни кишварамонро ба гирдоби мухолифат ва муқовимати сиёсию ҳарбӣ кашида буд. Дар ин шароити барои давлати тозаистиқлоли тоҷикон хавфноктарин бо баргузории Иҷлосияи таърихии тақдирсози ХVI Шурои Олии ҷумҳурӣ ва Раиси Шурои Олии кишвар интихоб шудани фарзанди наҷотбахши миллату давлат, меъмори сулҳу Ваҳдат Эмомалӣ Раҳмон, давраи нави ташаккул ва рушд эътироф гардид. Дар сухани нахустини худ Эмомалӣ Раҳмон чун Раиси Шурои Олии Тоҷикистон чунин иброз намуда буданд: «Ман кори худро аз сулҳ оғоз хоҳам кард…. Ман ҷонибдори давлати демократии ҳуқуқбунёд мебошам. Ҳар чӣ аз дастам меояд дар ин роҳ талош хоҳам кард. Мо ҳама бояд ёру бародар бошем, то ки вазъиятро ором кунем».

Ҳукумати навтаъсис бо роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон дар навбати худ ба ҳаллу фасли масъалҳои зерин, ки мушкилоти муҳимтарини руз ва проблемаҳои аввалидараҷа буданд, оғоз намуд: Ҳар чӣ зудтар гирифтани роҳи хунрези, хотима додан ба ҷанги харобиовар ва барқарор кардани ҳаёти осоиштаи мардум, барқарор кардани шохаҳои фалаҷшудаи ҳокимият ва кори муътадили мақомоти давлатӣ аз марказ то маҳалҳо, пурра ба Ватан ва ҷойи зисти доимӣ баргардонидани гурезаҳо ва фирориён, барқарор намудани фаъолияти мунтазами мақомоти ҳифзи ҳуқуқ, ҳифзи тамомияти арзӣ, истиқлолияти давлати ва таҳкими ваҳдати милли, истифодаи муассир ва ҳамаҷонибаи воситаҳои сиёси ҷиҳати барқарор намудани муносибатҳои самарабахши байналмилалӣ.

Дуюм, Истиқлолияти давлатӣ ва Ваҳдати миллиро бе якдигар тасаввур кардан ғайриимкон аст. Чунки яке ба ҷумҳурӣ ва ҳалқи тоҷик соҳибихтиёрӣ бахшида бошад, дуюмин тавонист, оташи ҷанги шаҳрвандиро хомӯш созад. Бо шарофати ин рукни асосии давлатдории миллӣ, шохаҳои ҳокимият дар тамоми манотиқи мамалакат барқарор гардид, зеро чуноне, ки қайд намудем фаъолияти сохторҳои ҳокимияти давлатӣ дар аксари шаҳру ноҳияҳо ва ҳатто вилоятҳо қариб, ки фалаҷ шуда буд.

Сеюм, таҳкими ҳокимияти конститутсиони ва ба шароити нав мутобиқ намудани он. Бо ин мақсад ба Конститутсия ва қонунҳои мавҷуда тағйиру иловаҳо ворид карда шуд. Бо қабул гардидани Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳокимияти судӣ ҳамчун шохаи алоҳидаи давлат ҷиҳати таъмини ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, манфиати давлат, ташкилоту муассисаҳо, қонунияту адолат дар доираи салоҳияти худ ба сифати ҳокмияти мустақили давлатӣ фаъолият дорад.

Чорум, масъалае, ки ҳалли бетаъхирро талаб мекард ин таъсис додани артиши милли ва қушунҳои сарҳадӣ ба хотири пурзур кардани ҳифзи сарҳади давлатии Тоҷикистон, таъмини амияти давлати ва пуштибонии дастовардҳои истиқлолият буд. Пушида нест ки яке аз сабабҳои ҷанги шаҳрванди надоштанаи артиши милли ифода мегардад, ки бо ба имзо расидани «Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон аз 27 июни соли 1997 » ин масъала ҳалли пурраи худро ёфта, дар солҳои соҳибистиқлолӣ бо ташаббуси созандаи Сарфармондеҳи Олии Қувваҳои мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон артиши милли ба як нерӯи пурқувват табдил ёфта, аз лиҳози техникию моддӣ муҷаҳҳаз гардонида шуд.

- Панҷум, Тоҷикистон ҳамчун давлати ташаббускори ҳалли як қатор масъалаҳои хусусияти глобалидошта эътироф шудааст. Давлати Тоҷикистон муаллифи чор ташаббуси бузург дар соҳаи об, аз ҷумла «Соли байналмилалии оби тоза 2003», «Даҳсолаи амалиёти байналмилалии «Об барои ҳаёт» солҳои 2005-2015», «Соли байналмилалии ҳамкориҳо дар соҳаи об, соли 2013», «Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор» солҳои 2018-2028» мебошад, ки имрӯз дар сатҳи ҷаҳонӣ пазируфта ва амалӣ шудааст истодааст.

Ҳамзамон ташаббуси навбатӣ дар сатҳи байналмилалӣ ин аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгири ёфтани пешниҳоди навбати оид ба эълон гардидани солҳои 2025-2034 ҳамчун “Даҳсолаи амал барои илмҳои криосферӣ” (яхшиносӣ) ифода мегардад, ки дар роҳи расидан ба рушди устувор дар соҳаи обу иқлим заминаи мусоид фароҳам оварда барои ҳалли мушкилоти рӯзмарраи рушди “иқтисоди сабз” ва пешрафти босубот заминаи боэътимод фароҳам меоварад.

Шашум, Эҳё ва эҳтироми суннату арзишҳои миллӣ, зинда гардонидани номи шахсиятҳои барҷастаи таърихӣ, муттафакирони оламшумули тоҷику форс, чеҳраҳои шинохтаи динӣ ва аҳли илму адаб. Чунончӣ санаи 11 июни соли 2025 дар қароргоҳи Юнеско дар идомаи ташаббусҳои фарҳангпарваронаи Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ифтихори 700-солагии Ҳофизи Шерозӣ конфронси илмӣ-назариявии байналмилалӣ баргузор гардид.

Ҳафтум, бунёди давлати иҷтимои ва зина ба зина боло бурдани сатҳу зинадагонии мардуми кишвар. Асоси давлати иҷтимоиро таъмини шароити арзанда ва муносиби зиндагонии хуррам ва пурнишоти мардуми кишвар, дастгирии ҳамешагии маъюбону ятимон, бепарасторону бенавоён ва кафолати таъмини ҳуқуқу озодиҳои конститутсионии инсон ва шаҳрванд такшил медиҳад.

Ҳаштум, бунёду таъмир ва ба истифода додани роҳҳу нақбҳои нав барои раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ мусоидат намуда, имкон фароҳам овард, ки дар чор фасли сол миёни тамоми минтақаҳои кишвар рафту омади сокинони он таъмин карда шавад. Бунёди роҳҳои байналмилалӣ барои пайвастшавии бемайлони Тоҷикистон ба кишварҳои дунё ва бозори ҷаҳонӣ заминаҳои мусоид фароҳам овард.

Нуҳум, такмили фаъолияти мақомоти қонунгузор ва бунёди парламенти касбӣ дар кишвар. Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун рукни бунёдии давлати демократӣ ва ҳуқуқбунёд аз аввали ташкилёбиаш асолати таърихии хешро то кунун дар сатҳи баланди корӣ, ташкилӣ ва суботкорӣ ба пеш бурда истодааст.

Даҳум, таъмини ҳуқуқу озодӣ ва манфиатҳои қонунии инсон ва шаҳрванд. Маҳз расидан ба Ваҳдати миллӣ шароити мусоид фароҳам овард, ки ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд дар вазъияти воқеӣ ба амал бароварда шавад.

Ёздаҳум, расидан ба ҳадафҳои стратегии мамлакат – таъмини истиқлолияти энергетикӣ, таъмини амнияти озуқаворӣ, раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ ва саноатикунонии босуръати иқтисодиёти мамлакат.

Дар воқеъ, тарибаи бузурги сулҳоварӣ ва давлату миллатсозии Пешвои муаззами тоҷикони ҷаҳон садсолаҳо мавриди омӯзиш, пазириш ва таваҷҷуҳи ҳамешагии давлатҳои олам ва аҳли башар қарор хоҳанд гирифт.

Ҳамин тавр, бо шарофати саъю талош ва заҳматҳои шабонарӯзии Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон руҳи матин, нангу номуси ватандорӣ, меҳанпарасти ва ҷонибдории тамоми мардумӣ Тоҷикистон, мо тавонистем аз парокандаги ва ноумеди раҳои ёфта, иродаву иқдоми сулҳофарии мардумамонро ба самти созандагию бунёдкори равона созем, сулҳу ошти, оромиву суботро дар кишвари азизамон таъмин намоем. Сулҳу Ваҳдати тоҷикон ба ҷомеаи башар исбот намуд, ки мардуми мо соҳиби ақлу заковати воло, иродаи нек буда, баҳри ҳадафҳои олӣ ҳамеша омода аст.

Ҳамин буд, ки таҳти роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати милли Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба роҳи бунёди ҷомеаи мустақили демократӣ қадамҳои устувор гузоштем. Дар ин муддат Тоҷикистон соҳиби Парчам, Нишон ва Суруди Миллии нав гардид. Тоҷикистон ба узвияти созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ пазируфта шуда бо аксари кулли мамлакатҳои пешрафтаи дунё робитаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ барқарор намуд. Асосҳои сохтори конститусионӣ ва идоракунии давлат танзим гардида, пули миллӣ ба муомилот баромада шиносномаи миллӣ эътироф гардид.

Имрӯз бо боварии комил метавон гуфт, ки мафҳумҳои истиқлолият ва озодӣ, ваҳдати миллӣ, сулҳу субот, тамомияти арзӣ, ободии Ватан ва созандагӣ на танҳо ҳамчун ғояҳои умумимиллӣ пазируфта шудаанд, балки ба ҳайси қутбнамо дар тафаккури мардумамон ҷой гирифтаанд.

Аз ин рӯ мо бояд дар ҳама ҳолат сарҷамъу муттаҳид, ҳушёру зирак ва барои ҳимояи манфиатҳои милливу давлатии худ омода бошем, истиқлолу озодиро ҳамчун неъмати муқаддастарини ҳаётамон ва ваҳдати миллиро чун дастоварди бузургтарини халқамон эҳтиёт ва ҳифз намоем.

Давлатзода Комрон Давлат, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, ходими хурди илмии шуъбаи ҳуқуқи давлатии Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Дар даврони ҷаҳонишавӣ, ки боиси бархӯрди тамаддунҳо ва таҳдид ба ҳувияти миллии давлатҳои соҳибистиқлол гардид, масоили ташаккул ва амалисозии идеяи миллӣ чи дар муҳити олимону зиёиён ва чи сиёсатмадорону нухбагон аҳамияту афзалияти стратегиро ба худ касб намуд. Дар ин қарина саволе ҳам ба вуҷуд омадааст, ки оё мо - тоҷикон идеяи миллӣ дорем ё не? Ба ин савол посух чунин аст: мо тоҷикон идеяи миллӣ дорем ва бунёди онро ватандӯстию ваҳдати миллӣ ташкил медиҳад.

Идеяи миллии мо тоҷикон дар дӯст доштани Ватан инъикоси худро меёбад ва ин ҳиссиёт дар қалби мо ҷойгир асту онро касе ба воситаи дастуру фармон ва ё тавассути шиорпардозӣ наметавонад интиқол диҳад. Миллате, ки идеяи миллӣ надорад, қурбонии таҷовузгарони хориҷӣ гашта, рӯ ба олами фано хоҳад овард. Агар ба маънидоди фалсафии ин падида рӯ оварем, идеяи миллӣ ба савол дар бораи маънии ҳастӣ ва ҳадафи мавҷудияти як ҷомеаи муайяни таърихӣ, яъне миллат ва давлат, инчунин, рисолати маънавии миллати мушаххас посух медиҳад.

Яке аз хусусиятҳои идеяи миллӣ аз он иборат мебошад, ки он фақат ба ҳадафи бузург – сифатан тағйир додани воқеият ва бо ин роҳ тағйир намудани тақдири миллат равона аст. Вобаста ба ҳар як давру замон вазифаҳои идеяи миллӣ тағйирпазиранд. Рисолати идеяи миллӣ дар он таҷассум меёбад, ки як миллати мушаххасро аз як нуқтаи таърих ба марҳилаи нави тараққиёти ин миллат, яъне ба пешрафт ва ба фардои муваффақ интиқол медиҳад. Маҳз идеяи миллӣ моро илҳом мебахшад ва ба мо баҳри хизмат барои рушди Ватан неруи тозаи мудаввом медиҳад. Ба ғайр аз ин, идеяи миллӣ мунтазам бо амалия ва таҷрибаи муосири миллат дар ҳамоҳангӣ қарор ёфта, ба чолишҳои замони худ вокуниш нишон медиҳад.

Аслан идеяи миллӣ барои амалишавии чор падида зарур аст: ташаккули миллат, ҳимояти миллат аз таҳдидҳо, маҳфуз доштани миллат ва таъмин намудани рушду нумӯи миллат вобаста ба тағйирёбии вазъи иқтисодӣ - сиёсии ҷаҳони муосир.

Баъд аз заволи Иттиҳоди Шӯравӣ, ба миллати тоҷик як хатари нав эҷод гардид, яъне аз байн рафтани давлати миллӣ ва эъмори давлати динмеҳвар. Дар ин лаҳзаҳо маҳз ҳисси ватандӯстӣ, ки яке аз пойдеворҳои идеяи миллӣ мебошад, ба Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон имкон дод, ки миллатро аз парокандагӣ ҳифз намуда, бо ҳамин восита яке аз рисолати идеяи миллӣ, яъне ҳимояти миллат аз таҳдидҳоро, амалӣ созанд. Ва дар даврони Истиқлолияти давлатӣ бо ибтикори Сарвари давлат идеяи миллии тоҷикон дар шакли олии назариявӣ - методологӣ яъне дар идеологияи миллӣ бо номи “ваҳдати миллӣ” таҷассуми худро пайдо намуд.

Ба назари мо ваҳдати миллӣ на танҳо дар таърихи муосири тоҷикон, балки дар воқеияти сиёсии минтақаи мо бисёр як падидаи нодир ба ҳисоб меравад. Ин арзиш дар зеҳни мардуми тоҷик тасаввуротро оид ба арзиши олии ҳар як миллат – истиқлоли сиёсии Ватан такмил дод. Ватан ҳамчун арзиши олии ҳар як тоҷик, маънии ҳастии тоҷикро муайян мекунад, яъне ҳар як тоҷик баҳри Ватан зиндагӣ дорад ва агар лозим шавад худро қурбони ин Ватан мекунад. Консепсияи Ваҳдати миллӣ, ки муаллифаш Пешвои миллат мебошанд, маснуияти идеологии моро аз таҳоҷуми арзишҳои зиддимиллӣ, афкори тахрибкори экстремизми динӣ, таҳдидҳо дар фазои воқеӣ, хушунати иттилоотӣ дар фазои маҷозӣ ҳифз мекунад.

Чуноне ки зикр кардем, яке аз рисолати идеяи миллӣ ин дигаргунсозии сифатан беҳтари воқеияти кунунӣ ва эҷоди замина баҳри гузаштан ба марҳилаи нав дар рушди миллату Ватан мебошад. Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон маҳз бо назардошти ҳамин рисолати идеяи миллӣ чор ҳадафи стратегии кишварро муайян намуданд: таъмини истиқлолияти энергетикӣ, раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, ҳифзи амнияти озуқаворӣ ва саноатикунонии босуръати кишвар. Расидан ба ин чор ҳадафи стратегӣ воқеияти иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии Тоҷикистонро дигаргун хоҳад сохт ва миллати моро ба марҳилаи сифатан нави рушди устувори миллӣ меоварад. Имрӯз вобаста ба расидан ба ҳадафҳои стратегӣ лоиҳаҳои бузург дар дилхоҳ соҳаи хоҷагии халқи Тоҷикистон амалӣ мешаванд ва дар оянда ҳам идома хоҳанд ёфт.

Пайкараи Исмоили Сомонӣ, Нишони давлатии мо, Парчами давлатии мо, Суруди миллии мо, Конститутсияи мо – ҳамчун рамзҳои миллӣ инъикосгар ва таҷассуми идеяи миллии тоҷикон мебошад. Ин рамзҳои миллат - рамзи рӯҳу иродаи шикастнопазири миллат аст. Маҳз рамзҳои миллӣ метавонанд ба одамон таъсири такондиҳандаву мусбат расонанд ва миллатро ба маҷрои муайяни сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ равон созанд. Рамзҳои муштараки миллӣ шаҳодат аз ягонагии фарҳанги сиёсӣ ва эътиқоди сиёсии миллат медиҳанд. Ба ҳамин хотир Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, новобаста аз мавҷудияти баъзе мушкилоти иҷтимоӣ - иқтисодӣ, ба ташаккули рамзҳои миллии тоҷикон, ки як унсури муҳими идеяи миллии мост, таваҷҷуҳи хоса зоҳир намуданд. Дар давраи пасоҷангӣ дар Тоҷикистон бояд рӯҳи мардумро зинда мекарданд ва қувват мебахшиданд. Ин рисолатро танҳо эъмори рамзҳои миллӣ иҷро карда метавонист.

Китобхонаи миллӣ, Осорхонаи миллӣ, Кохи Наврӯз сохта ба истифода дода шуданд ва сохтмони Театри миллӣ идома дорад. Ин сохтмонҳо аз як тараф агар иншоот бошанд ҳам, аз тарафи дигар рамзҳои миллӣ мебошанд, яъне ҳамон рамзҳои фарҳангии миллати мо мебошанд, ки бунёди сохтори ҳувияти миллии тоҷиконро ташкил медиҳанд. Китобхонаи миллӣ таҷассуми хислати китобдорӣ ва китобдӯстии миллати тоҷик аст. Маҳз барои таҳкими ин хислати миллати тоҷик Ҳукумати Тоҷикистон чандин сол аст, Озмуни ҷумҳуриявии “Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст”- ро хеле муваффақ амалӣ карда истодааст. Ё худ Чойхонаи миллӣ ки бо номи “Кохи Наврӯз” машҳури замон аст, таҷассуми меҳмондӯстӣ ва меҳмоннавозии миллати тоҷик мебошад. НБО “Роғун” аз як тараф ҳамчун иншооти техникӣ шинохта шудааст. Аз тарафи дигар он рамзи миллӣ ба ҳисоб меравад, яъне рамзи зарфияти зеҳнии тоҷикон. Баҳри рушди минбаъдаи тафаккури техникӣ дар Тоҷикистон солҳои 2020 – 2040 Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф эълон шуд. Ин иқдоми наҷиб барои иҷрои рисолати идеяи миллӣ саҳми худро хоҳад гузошт ва дар дигаргунсозии миллат аҳамияти калидӣ хоҳад дошт.

Дарахти идеяи миллӣ, албатта, дар таърихи миллат реша давонда, баргу шохаҳои ин дарахт баҳри фардои нек ва дурахшони миллат месабзанд. Ба ҳамин хотир, бо ибтикори Пешвои миллат дар даврони Истиқлолияти давлатӣ оину ҷашнҳои миллӣ ва арзишҳои фарҳангие, ки дар давоми асрҳо ягонагии маънавии мардумро ҳифз мекарданд, аз қабили Наврӯз, Шашмақом, Фалак ва монанди инҳо, эҳё гардиданд.

Албатта, ҳар як миллат кӯшиш мекунад, вобаста ба дигаргуншавии иқтисоди ҷаҳонӣ ва низоми муносибатҳои байналмилалӣ, хусусан дар даврони ҷаҳонишавӣ, намунаи рафтору амалияи худро дар шароити муосир коркард намояд ва сайқал диҳад, ки он ҳам инъикоси худро дар такмили мудаввоми идеяи миллӣ пайдо мекунад. Ба ҳамин хотир, мо бояд анъанаҳои хуби миллати худ ва таҷрибаи давлатдории миллатҳои дигарро интихоб намуда, онро баҳри беҳбудии ҳаёти миллати тоҷик истифода барем. Рушди минбаъдаи Тоҷикистон ва амалишавии орзуҳои миллати мо дар доираи идеяи миллӣ дар солҳои минбаъда маҳз аз кӯшишҳои мо дар роҳи эҷоди рафтору амалияи ақлгаро ва илммеҳвар вобастагӣ дорад.

Ҳамин тариқ, таъкид кардан ҷоиз аст, ки Тоҷикистон соҳиби идеяи миллӣ аст ва ҷавҳари онро падидаи ватандӯстӣ ва Ваҳдати миллӣ ташкил медиҳанд. Ватандӯстӣ як ҳадаф дорад - обод намудани Ватан, саҳм гузоштан дар рушди устувори кишвар. Миллати тоҷик имрӯз атрофи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон муттаҳид аст ва ин тамоюл ба як падидаи устувори сиёсӣ мубаддал гаштааст. Бо итминони комил таъкид кардан мумкин аст, ки имрӯз дар ҷомеаи тоҷик се падида – Истиқлолияти давлатӣ, Ваҳдати миллӣ ва ниҳоди Пешвои миллат барои ҳар як тоҷики ватандор ба се арзиши тақдирсози олӣ мубаддал гашта, бунёди идеяи миллии тоҷикон маҳсуб меёбанд.

Рустам ҲАЙДАРЗОДА, директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ доктори илмҳои фалсафа

(дар ҳошияи иштироки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳамоиши сарони давлатҳои “Осиёи Марказӣ – Чин” , шаҳри Остона, Қазоқистон, 17 июни 2025)

Сафари Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ба шаҳри Остонаи Ҷумҳурии Қазоқистон барои иштирок дар дуюмин ҳамоиши сарони давлатҳои “Осиёи Марказӣ – Чин” (16 июни 2025) як рӯйдоди муҳими дипломатӣ ва стратегӣ дар таърихи муносибатҳои минтақавӣ ба ҳисоб меравад. Ин сафар дар идомаи муносибатҳои тӯлонии Осиёи Марказӣ бо Чин, ки аз Роҳи Абрешим сарчашма мегирад, ва дар шароити афзоиши протекционизми ҷаҳонӣ ва ноустувории геополитикӣ сурат гирифт.

Муносибатҳои Осиёи Марказӣ ва Чин решаҳои амиқи таърихӣ доранд, ки аз замони Роҳи Абрешим оғоз меёбанд. Роҳи Абрешим на танҳо як шабакаи тиҷоратӣ, балки як пул миёни фарҳангҳо ва технологияҳо буд, ки Осиёи Марказиро бо Чин ва дигар минтақаҳои ҷаҳон мепайваст. Дар асрҳои миёна, шаҳрҳои Самарқанд, Бухоро ва Хуҷанд марказҳои муҳими тиҷоратӣ ва фарҳангӣ дар ин роҳ буданд. Пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ дар соли 1991 Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Туркманистон ва Узбекистон истиқлолият ба даст оварда, муносибатҳои дуҷониба бо Чинро барқарор карданд.

Дар солҳои 2000-ум форматҳои минтақавии 5+1, аз қабили “Осиёи Марказӣ ва Ҷопон” (2004), “Ҷумҳурии Корея— Осиёи Марказӣ” (2007) ва “C5+1” бо ИМА (2015) таъсис ёфтанд, ки ба ҳамкориҳои байналмилалӣ мусоидат карданд. Чин бо истифода аз барномаи “Як камар – як роҳ” (2013), Газопроводи Туркманистон – Чин ва лоиҳаҳои минтақавии Ҳамкории иқтисодии минтақавии Осиёи Марказӣ нақши худро дар Осиёи Марказӣ таҳким бахшид. Соли 2020 мулоқотҳои вазирони корҳои хориҷии формати 5+1 оғоз шуд ва соли 2023 нахустин ҳамоиши сарони давлатҳо дар Сиан баргузор гардид, ки марҳилаи нави ҳамкориҳоро оғоз кард.

Нахустин ҳамоиши “Чин – Осиёи Марказӣ” (18–19 майи 2023, Сиан) як рӯйдоди таърихӣ буд, ки аввалин мулоқоти рӯ ба рӯи сарони давлатҳои формати 5+1-ро дар бар гирифт. Дар ин ҳамоиш президентони Қазоқистон (Касим-Жомарт Токаев), Қирғизистон (Садир Жапаров), Тоҷикистон (Эмомалӣ Раҳмон), Туркманистон (Сердар Бердимухамедов) ва Узбекистон (Шавкат Мирзиёев) таҳти раёсати Си Ҷинпин иштирок карданд. Сиан ҳамчун оғози таърихии Роҳи Абрешим ва рамзи робитаҳои қадимии минтақа бо Чин буд.

Дар ин ҳамоиш Декларатсияи Сиан қабул шуд, ки заминаи ҳуқуқӣ ва сиёсии ҳамкориҳои минтақавиро мустаҳкам кард. Си Ҷинпин “Пешниҳоди чор нукта”-ро пешниҳод кард, ки ба таъмини субот, шукуфоии иқтисодӣ, ҳамоҳангии сиёсӣ ва пайвастагии инфрасохторӣ нигаронида шудааст. Ин пешниҳод ба эҳтироми соҳибихтиёрӣ, муқовимат бо дахолати хориҷӣ, мубориза бо “се нерӯи бад” (терроризм, сепаратизм, экстремизм) ва бунёди ҷомеаи сулҳомез асос ёфтааст. Инчунин, Чин 3,7 миллиард доллар қарз ва грант барои рушди минтақа ваъда дод.

Чин бузургтарин шарики тиҷоратии Осиёи Марказӣ аст. Ҳаҷми тиҷорат аз 70 миллиард доллар дар соли 2022 ба 94,8 миллиард доллар дар соли 2024 расид, ва то соли 2030 ба 100 миллиард доллар расидани он пешбинӣ мешавад. Чин аз минтақа маҳсулоти кишоварзӣ ва маъданҳо ворид мекунад, дар ҳоле ки асбобҳои барқӣ ва маҳсулоти саноатӣ содир мекунад. Дар сатҳи дуҷониба, Қазоқистон 22 созишнома ба маблағи 22 миллиард доллар, Узбекистон 41 созишнома ба маблағи 25 миллиард доллар ва Тоҷикистон 25 созишнома ба имзо расонданд.

Лоиҳаҳои инфрасохторӣ, аз қабили роҳи оҳани Чин – Қирғизистон – Узбекистон, магистрали Чин – Тоҷикистон – Узбекистон, Транскаспийский маршрут ва терминали логистикии Қазоқистон дар Сиан, таҳким ёфтанд. Ин лоиҳаҳо на танҳо ба рушди иқтисодӣ, балки ба таҳкими амнияти минтақавӣ мусоидат мекунанд.

Ҳамоиши Сиан бо саммити G7 дар Хиросима (2023) ҳамзамон буд, ки нишонаи рақобати геополитикии Чин бо Ғарб аст. Чин тавассути ташаббусҳои ҷаҳонии худ, аз ҷумла Инициативаи ҷаҳонии амният, рушд ва тамаддун, ба таҳкими робитаҳо бо Глобалӣ Ҷануб, аз ҷумла Осиёи Марказӣ, тамаркуз кардааст. Коршиносон, аз қабили Е Тяньлэ ва Аньни Ван, таъкид мекунанд, ки механизми “Чин – Осиёи Марказӣ” метавонад намунаи ҳамкории шаффоф ва бидуни шартҳои пинҳонӣ бошад.

Декларатсияи Сиан на танҳо ҳадафҳои муштарак, балки механизми амалисозии онҳоро низ муайян кард. Ин санад ба таҳкими амният, рушди иқтисодӣ, ҳифзи муҳити зист ва тақвияти ҳамкориҳои фарҳангӣ нигаронида шудааст. Инчунин, таъсиси секретариати “Чин – Осиёи Марказӣ” дар Сиан (2024) ва мулоқотҳои вазирони корҳои хориҷӣ дар Чэнду (декабри 2025) ва Алмато (апрели 2025) нишонаи идомаи ин раванд аст.

Тоҷикистон дар дуюмин ҳамоиши “Осиёи Марказӣ – Чин” (Остона, 2025) нақши муҳим бозид. Ҳузури Президенти Тоҷикистон нишон дод, ки кишвар ба рушди иқтисод, инфрасохтор ва технологияҳои сабз таваҷҷуҳи хоса дорад. Тоҷикистон дар ҳамоиши Сиан 25 созишнома имзо карда, ба тавсеаи магистрали Чин – Тоҷикистон – Узбекистон ва таъсиси коридори иқтисодии Чин – Тоҷикистон – Афғонистони Шимолӣ манфиатдор аст. Ин лоиҳаҳо бо “Стратегияи миллии рушди Тоҷикистон то 2030” ҳамоҳанганд.

Тоҷикистон ба лоиҳаҳои бузурги инфрасохторӣ, аз қабили магистрали Чин – Тоҷикистон – Узбекистон, CASA-1000 ва бозсозии гузаргоҳи Варшез, таваҷҷуҳ дорад. Ин лоиҳаҳо на танҳо ба рушди иқтисодӣ, балки ба таҳкими амнияти минтақавӣ мусоидат мекунанд.

Тоҷикистон бо захираҳои бузурги гидроэнергетикӣ, метавонад аз таҷрибаи Узбекистон дар истифодаи технологияҳои чинии кишоварзӣ (коҳиши 30%-и об ва афзоиши 40%-и ҳосилнокӣ) ва гидрогени сабз истифода барад.

Дуюмин ҳамоиши Остона заминаро барои тавсеаи ҳамкориҳо фароҳам меорад. Тоҷикистон метавонад аз платформаи “Осиёи Марказӣ – Чин” барои ҷалби сармоя, рушди технология ва таҳкими амният истифода барад. Инчунин, ҳамкорӣ дар соҳаи маориф, аз ҷумла созишномаҳои академӣ бо донишгоҳҳои чинӣ метавонад ба рушди захираҳои инсонӣ мусоидат кунад.

Сафари Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомлаӣ Раҳмон ба Остона ва иштирок дар дуюмин ҳамоиши “Осиёи Марказӣ – Чин” мавқеи Тоҷикистонро дар арсаи минтақавӣ мустаҳкам мекунад. Пешниҳоди чор нукта ва Декларатсияи Сиан роҳи ҳамкориҳои минтақавиро равшан карданд. Тоҷикистон бо сиёсати фаъолонаи хориҷии худ омода аст дар таҳкими ин раванд нақши муҳим бозад. Ҳамоиши “Осиёи Марказӣ – Чин” дар Остона як платформаи муҳим барои таҳкими ҳамкориҳои минтақавӣ дар соҳаҳои иқтисод, нақлиёт, амният, экология ва фарҳанг мебошад. Масъалаҳои баррасишуда, аз қабили густариши тиҷорат, рушди инфрасохтор, мубориза бо таҳдидҳои амниятӣ, татбиқи технологияҳои сабз ва таҳкими робитаҳои фарҳангӣ барои рушди устувори минтақа ва таҳкими мавқеи он дар арсаи ҷаҳонӣ муҳиманд.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД, муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои “Солҳои 2025-2030 -

Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия”

Иттиҳоди Аврупо (ИА) дар асри 21 ба яке аз пешсафони ҷаҳонӣ дар танзими зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) табдил ёфта, стратегияи ҳуқуқии худро бо мақсади таъмини бехатарӣ, шаффофият ва риояи арзишҳои инсонмарказ таҳия кардааст. Чаҳорчӯби ҳуқуқии ИА ба мувозинати байни инноватсияи технологӣ ва ҳифзи ҳуқуқи инсон нигаронида шуда, аз анъанаҳои фалсафии ғарбӣ, ба монанди ахлоқи Иммануил Кант ва эмпиризми Ҷон Локк илҳом мегирад.

Дар соли 2018 Комиссияи Аврупо “Стратегияи зеҳни сунъӣ барои Аврупо” (AI Strategy for Europe)-ро эълон кард, ки чаҳорчӯби умумиро барои рушди зеҳни сунъӣ дар ИА муайян мекунад [1, 15]. Ин стратегия ба се ҳадафи асосӣ нигаронида шудааст:

- Мусоидат ба инноватсия. Сармоягузорӣ ба таҳқиқот ва таҳия, бо ҷудо кардани 20 миллиард евро то соли 2027 тавассути барномаҳои Horizon Europe ва Digital Europe [2, 20].

- Таъмини бехатарӣ ва шаффофият. Танзими системаҳои зеҳни сунъӣ барои ҳифзи ҳуқуқи инсон ва пешгирӣ аз хатарҳо [3, 25].

- Инсонмарказӣ. Зеҳни сунъӣ бояд ба арзишҳои аврупоӣ, ба монанди озодӣ, адолат ва махфият, хидмат кунад [4, 30].

Олими бритониёӣ Венди Холл, ки дар таҳияи ин стратегия иштирок дошт, таъкид мекунад, ки ИА кӯшиш мекунад пешвои ҷаҳонӣ дар зеҳни сунъии ахлоқӣ гардад, ки аз муносибатҳои бештар тиҷоратии ИМА ва назоратмаркази Чин фарқ мекунад [5, 35]. Ин стратегия ба дастовардҳо дар соҳаи тандурустӣ (масалан, Owkin дар Фаронса) ва нақлиёт (FiveAI дар Британияи Кабир) мусоидат кардааст [6, 40].

ИА якчанд санадҳои ҳуқуқии муҳимро барои танзими зеҳни сунъӣ қабул кардааст, ки ба ҳифзи ҳуқуқи инсон ва шаффофият нигаронида шудаанд:

- Регламенти умумии ҳифзи маълумот (GDPR, 2018): GDPR, ки яке аз қонунҳои пешрафтаи ҷаҳонӣ дар ҳифзи маълумот аст, ҷамъоварӣ, коркард ва нигоҳдории маълумоти шахсиро танзим мекунад, ки барои зеҳни сунъӣ муҳим аст [7, 45]. GDPR ба ширкатҳо талаб мекунад, ки ризоияти корбаронро гиранд, маълумотро муҳофизат кунанд ва қарорҳои автоматиро шарҳ диҳанд (Моддаи 22), ки ба стартапҳои зеҳни сунъӣ, ба монанди BenevolentAI, таъсир мерасонад [8, 50].

- Қонуни зеҳни сунъӣ (AI Act, 2021): Ин қонун, ки аввалин чаҳорчӯби ҳамаҷонибаи танзими зеҳни сунъӣ дар ҷаҳон аст, системаҳои AI-ро ба категорияҳои хавфи паст, хавфи баланд ва хавфи ғайриқобили қабул тақсим мекунад [9, 55]. Системаҳои хавфи баланд, ба монанди шинохти чеҳра дар амният, бояд ба талаботи қатъӣ, аз қабили шаффофият ва санҷиши мустақил, риоя кунанд [10, 60]. Системаҳои хавфи ғайриқобили қабул, ба монанди баҳодиҳии иҷтимоӣ, манъ шудаанд [11, 65].

- Қонуни хидматҳои рақамӣ (DSA, 2022): DSA платформаҳои рақамиро, аз ҷумла онҳое, ки зеҳни сунъӣро истифода мебаранд, танзим мекунад, бо таъкид ба ҷилавгирӣ аз мундариҷаи ғайриқонунӣ ва ғаразнокии алгоритмҳо [12, 70].

- Қонуни бозорҳои рақамӣ (DMA, 2022): DMA ба пешгирӣ аз монополияи ширкатҳои бузурги технологӣ, ба монанди Google ва Microsoft, нигаронида шуда, ба стартапҳои зеҳни сунъӣ имкон медиҳад, ки дар бозори рақобатпазир фаъолият кунанд [13, 75].

Олими олмонӣ Франк Паскуале таъкид мекунад, ки AI Act ва GDPR ба шаффофият ва масъулияти ширкатҳои зеҳни сунъӣ таъкид мекунанд, ки аз фалсафаи Канти Олмон оид ба универсалии ахлоқ илҳом гирифтааст [14, 80].

Стратегияи ҳуқуқии ИА мубоҳисаҳои ахлоқиро ба вуҷуд овардааст:

- Ғаразнокии алгоритмҳо: Системаҳои зеҳни сунъӣ метавонанд ба табъиз, хусусан дар соҳаи амният ва коргузорӣ, оварда расонанд. Олими бритониёӣ Джоанна Брайсон қайд мекунад, ки AI Act ба коҳиши ғаразнокӣ тавассути санҷиши мустақил нигаронида шудааст, аммо амалисозии он дар амал мушкил аст [15, 85].

- Махфияти маълумот: GDPR ба ҳифзи маълумот таъкид мекунад, аммо талаботи қатъӣ метавонанд инноватсияро суст кунанд, хусусан барои стартапҳои хурд бо захираҳои маҳдуд [16, 90]. Олими фаронсавӣ Мишел Виван пешниҳод мекунад, ки мувозинати байни махфият ва инноватсия барои рақобатпазирии ИА муҳим аст [17, 95].

- Масъулияти қарорҳо: AI Act ба муайян кардани масъулияти ҳуқуқӣ барои қарорҳои зеҳни сунъӣ, ба монанди садамаҳои мошинҳои худгард, нигаронида шудааст. Аммо, “мушкилоти қуттии сиёҳ” (black box problem) муайян кардани масъулиятро мушкил мекунад [18, 100].

- Таъсири иҷтимоӣ: Автоматикунонии зеҳни сунъӣ метавонад ба талафоти ҷойҳои корӣ оварда расонад. Олими шведӣ Карл Фрей нишон медиҳад, ки то 40% ҷойҳои корӣ дар ИА метавонанд таҳти таъсири зеҳни сунъӣ қарор гиранд, ки мубоҳисаро дар бораи даромади асосии универсалӣ ба миён овардааст [19, 105].

Стратегияи ҳуқуқии ИА аз муносибатҳои Осиё, ба монанди Чин, Ҷопон ва Кореяи Ҷанубӣ, фарқ мекунад:

- Чин. Танзими Чин ба монанди PIPL ва “Чораҳои муваққатӣ” (ба бахши 6.1 нигаред), ба амнияти миллӣ ва назорати мундариҷа тамаркуз мекунад, дар ҳоле ки ИА ба ҳуқуқи инфиродӣ ва адолат афзалият медиҳад [20, 110]. Фалсафаи Конфутсий дар Чин ба гармонияи иҷтимоӣ таъкид мекунад, дар ҳоле ки фалсафаи ғарбӣ дар ИА ба озодии инфиродӣ нигаронида шудааст [21, 115].

- Ҷопон. “Принсипҳои иҷтимоии зеҳни сунъӣ” ва “Стратегияи роботии Ҷопон” (ба бахши 6.2 нигаред) ба ҳамзистии гармонияи инсон ва робот нигаронида шудаанд, ки аз Буддоизм илҳом гирифтааст. ИА танзими қатъӣтар дорад, ки ба пешгирӣ аз хатарҳои зеҳни сунъӣ нигаронида шудааст [22, 120].

- Кореяи Ҷанубӣ. “Қонуни асосии зеҳни сунъӣ” (ба бахши 6.3 нигаред) ба мувозинати байни инноватсия ва ахлоқ нигаронида шуда, ба ИА монанд аст, аммо бо таваҷҷуҳ ба манфиати ҷомеа, ки аз Конфутсий илҳом гирифтааст [23, 125].

Дар соли 2025 Комиссияи Аврупо эълон кард, ки нияти такмили AI Act-ро дорад, ки бо номи “AI Act 2.0” маъруф аст ва ба талаботи муосири технологӣ, ба монанди зеҳни сунъии тавлидшуда (Generative AI), мутобиқ хоҳад шуд [24, 130]. Ин қонун ба ҳадафҳои зерин нигаронида мешавад:

- Танзими Generative AI. Меъёрҳо барои чатботҳо ва мундариҷаи тавлидшуда, бо таъкид ба тамғагузории мундариҷа ва пешгирӣ аз дезинформатсия [25, 135].

- Дастгирии стартапҳо. Коҳиши бюрократия барои ширкатҳои хурди зеҳни сунъӣ тавассути имтиёзҳо ва сандуқҳои сармоягузорӣ [26, 140].

- Ҳамкорӣи байналмилалӣ. Мутобиқшавӣ ба стандартҳои ҷаҳонӣ, ба монанди ISO, ва ҳамкорӣ бо кишварҳои ба монанди ИМА ва Кореяи Ҷанубӣ [27, 145].

Олими бритониёӣ Ник Бостром пешниҳод мекунад, ки ИА метавонад пешвои танзими ҷаҳониро дар зеҳни сунъӣ гардад, аммо бояд мувозинати байни танзими қатъӣ ва инноватсияро таъмин кунад [28, 150].

Стратегияи ҳуқуқии Иттиҳоди Аврупо дар соҳаи зеҳни сунъӣ, ки бо GDPR, AI Act, DSA ва DMA муайян шудааст, ба ҳифзи ҳуқуқи инсон, шаффофият ва инсонмарказӣ нигаронида шудааст. Фалсафаи муосири ғарбӣ ба ин муносибат замина гузошта, ИА-ро аз муносибатҳои Осиё, ки ба гармонияи иҷтимоӣ ва амнияти миллӣ тамаркуз мекунанд, фарқ мекунад. Бо вуҷуди мубоҳисаҳо дар бораи ғаразнокии алгоритмҳо, махфият ва таъсири иҷтимоӣ, “AI Act 2.0” ва ҳамкорӣи ҷаҳонӣ метавонанд мавқеи ИА-ро ҳамчун пешсафи зеҳни сунъии ахлоқӣ мустаҳкам кунанд.

Сангинзода Дониёр Шомаҳмад, -муовини директор оид ба илм ва таълим Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

АДАБИЁТ

1. Комиссияи Аврупо. Стратегияи зеҳни сунъӣ барои Аврупо. – Брюссел: 2018. – 40 с.

2. Horizon Europe. Барномаи таҳқиқотӣ. – Брюссел: 2021. – 50 с.

3. Digital Europe. Сармоягузорӣ дар зеҳни сунъӣ. – Брюссел: 2020. – 50 с.

4. Холл В. Зеҳни сунъии ахлоқӣ // AI Ethics Journal. – 2019. – № 5. – С. 25-35.

5. Owkin. Зеҳни сунъӣ дар тандурустӣ. – Париж: 2022. – 50 с.

6. FiveAI. Мошинҳои худгард. – Кембридж: 2022. – 50 с.

7. GDPR. Регламенти умумии ҳифзи маълумот. – Брюссел: 2018. – 80 с.

8. BenevolentAI. Зеҳни сунъӣ дар кашфи доруҳо. – Лондон: 2021. – 50 с.

9. AI Act. Қонуни зеҳни сунъӣ. – Брюссел: 2021. – 50 с.

10. Паскуале Ф. Шаффофияти алгоритмҳо // Journal of Law and Technology. – 2018. – № 10. – С. 45-55.

11. Брайсон Дж. Ғаразнокии алгоритмҳо // AI & Society. – 2020. – № 35. – С. 95-105.

12. DSA. Қонуни хидматҳои рақамӣ. – Брюссел: 2022. – 60 с.

13. DMA. Қонуни бозорҳои рақамӣ. – Брюссел: 2022. – 60 с.

14. Паскуале Ф. Ахлоқи зеҳни сунъӣ // European Law Review. – 2019. – № 44. – С. 80-90.

15. Виван М. Махфият ва инноватсия // French Philosophy Journal. – 2020. – № 15. – С. 90-100.

16. Фрей К. Автоматикунонӣ ва кор // Oxford Economic Review. – 2018. – № 20. – С. 70-80.

17. PIPL. Қонуни ҳифзи маълумоти шахсӣ дар Чин. – Пекин: 2021. – 40 с.

18. METI. Принсипҳои иҷтимоии зеҳни сунъӣ. – Токио: 2018. – 40 с.

19. MSIT. Қонуни асосии зеҳни сунъӣ. – Сеул: 2020. – 30 с.

20. Комиссияи Аврупо. AI Act 2.0: Тарҳи пешниҳодӣ. – Брюссел: 2025. – 20 с.

21. ISO. Стандартҳои зеҳни сунъӣ. – Женева: 2024. – 40 с.

22. Бостром Н. Суперинтеллект: Стратегияҳо ва хатарҳо. – Оксфорд: Oxford University Press, 2014. – 352 с.

23. Шимизу Т. Буддоизм ва зеҳни сунъӣ // Philosophy East and West. – 2015. – № 65. – С. 105-115.

24. Чой Мин-Су. Конфутсий ва технология // Journal of Korean Philosophy. – 2020. – № 30. – С. 105-115.

25. Гурмукхани А. Зеҳни сунъӣ дар Ҳиндустон: Ахлоқ ва ҳуқуқ. – Дели: 2021. – 120 с.

26. Startup India. Дастгирии стартапҳо. – Дели: 2024. – 50 с.

27. Owkin. Инноватсия дар тандурустӣ. – Париж: 2024. – 50 с.

28. Бостром Н. Танзими ҷаҳони AI // AI Ethics Journal. – 2020. – № 5. – С. 150-160.

Вожаи «ваҳдати миллӣ» яке аз муҳимтарин қисми таркибӣ ва тавонбахши тафаккури миллӣ ва марказии консепсияҳои сиёсати дохилӣ ва хориҷии Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳисоб меравад. Идеяи «ваҳдати миллӣ» дар масъалаи ташхиси самти асосии инкишофи давлатдории навини кишвар ҳамчун роҳнамо хизмат мекунад. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд мекунанд, ки «Ҳама гуна ҷомеа ба ҳадафу қутбнамое ниёз дорад, ки роҳи рушди устувори худро мутобиқи он муайян созад. Чунин андеша ва ҳадафи муттаҳидкунанда барои мо, бешубҳа, ғояи ваҳдати миллӣ ба шумор меравад». Аз ин лиҳоз, таваҷҷуҳи махсус ба «ваҳдати миллӣ» ба ин хотир сурат мегирад, ки амалан ҳар як неруи сиёсӣ кӯшиш ба харҷ медиҳанд, ки консепсияи мушаххаси идеологиеро ба вуҷуд оваранд ва ба воситаи он модели махсуси рафтори иҷтимоиро ташаккул диҳанд. Маҳз «ваҳдати миллӣ» метавонад ҳамчун идеологияи ҷомеаи навбунёд пазируфта шавад ва ҷиҳати боло бурдани ҳувият, худшиносии миллӣ ва таҳкими истиқлолияти давлатдории миллии тоҷикон хидмат намояд.

Дар шароити имрӯз вақте, ки сухан дар бораи идеяи миллӣ ва андешаи миллӣ меравад, бояд андешаҳо бештар атрофи «ваҳдати миллӣ» ҳамчун маҳаки асосии таъминкунандаи Истиқлоли давлатӣ гирд оварда шаванд. Зеро миллате, ки дар худ идеяи миллӣ надошта бошад, ба гумон аст, ки якпорчагии ҳудуд ва пойдории давлати хешро таъмин карда метавонад. Дар чунин ҳолат миллату давлат бештар қурбонии бозиҳои сиёсии таҷовузгарони хориҷӣ гардида, оқибат рӯ ба таназул хоҳад рафт. Тоҷикон аз ибтидои таърих миллати тамаддунофар ва соҳиби андешаи миллӣ бада, ҷавҳари асосии он дар пояи арзишҳое чун ватандӯстиву ваҳдати миллӣ бунёд ёфтааст.

Дар ҷомеаи Тоҷикистони муосир «ваҳдати миллӣ» ҳамчун идеология матраҳ гардида, вазифаи «сафарбарнамоӣ ва ҳамгироии одамон»-ро иҷро мекунад. Маҳз, ба воситаи идеология одамон муттаҳид гардонида шуда, барои ҳимояи манфиатҳои умумӣ сафарбар мешаванд. Бо дарназардошти нуктаҳои болозикр дар даврони Истиқлоли давлатӣ бо ташаббусҳои хастанопазирии Пешвои миллат идеяи миллии тоҷикон дар шакли идеологияи миллӣ зери унвони «ваҳдати миллӣ» таҷассуми худро пайдо намуд. Ваҳдати миллӣ муттаҳидкунандаи миллат, омили пойдорӣ ва созандагии давлат мебошад.

Дар ҷаҳон имрӯз кишваре дида намешавад, ки шаҳрвандони он намояндаи танҳо як миллат бошанд. Ба ин маъно Пешвои миллат таъкид менамоянд, ки «Соҳиби давлати миллӣ гаштани мо ва таваҷҷуҳи хосса доштан ба низоми давлати миллӣ ҳаргиз маънои маҳдуд кардани ҳуқуқи дигар миллатҳоро надорад. Мо барои ҳифзи асолат, забон ва фарҳанги ақаллиятҳои миллии муқими Тоҷикистон ҳамаи имкониятҳоро фароҳам меорем». Бинобар ин, дар шароите, ки «ваҳдати миллӣ» ҳамчун консепсия ё идеология матраҳ мешавад ин масъалаи ҳассос бояд ба инобат гирифта шавад.

Ягонагӣ ва ваҳдати миллӣ барои тоҷикон арзишмандтарин унсуре ба ҳисоб меравад, ки рӯҳияи содалавҳонаи музофотӣ ва маҳалгароиро бартараф намуда, сокинони ҳамаи навоҳии кишвар худро чун як воҳиди том, чун миллат бишиносанд ва дар талоши рушду пешрафти миллӣ аз як гиребон сар бароваранд.

Ягонагии миллӣ худро ба сифати як ҷузъи миллат шинохтан, дар ҳифзи он худ ва кулли ҷомеаро маъсул донистан ва дар роҳи татбиқи марому мақсадҳои миллат саъйу кӯшиш намуданро дорад. Барои ҳифзи тамомияти арзии кишвари маҳбубамон чунин эҳсос бояд дар замири ҳар як сокини кишварамон, сарфи назар аз мансубияти милливу мазҳабӣ ҷой дошта бошад ва барои ташаккули ифтихори ватандории онҳо мусоидат намояд.

Ваҳдати миллӣ ин воситаи дарки ягонагии иҷтимоии этникӣ дар қаламрави давлати миллӣ мебошад, ки аз иттиҳоди мардуми ҳама навоҳӣ ва минтақаҳои кишвар фаро расида, аз дарки зарурати ҳамзистии миллӣ, эътироф ва шинохти зарурати ягонагии ҳама мардуми қаламрави давлати миллиро ба миён хоҳад овард ва кишварро чун шарти ҳатмии ҳастии миллӣ устувор хоҳад кард.

Агар ваҳдати миллӣ ба таври дақиқу амиқи илмӣ ба хотири ояндасозӣ мавриди омӯзишу таҳқиқи донишмандони соҳаи ҷомеашинос ва сиёсатшинос қарор гирифта, роҳҳои самараноки ташаккул додани он дар ҷомеаи парешонтаркиби мо дарёфт гардад, пас он манфиат дучанд ба бор оварда, арзишмандтар мегардад. Бинобар ин, оянда ва дурнамои некбинонаи ваҳдати миллӣ, пеш аз ҳама, ба дониш ва диди илмӣ, ахлоқу мафкураи устувори миллӣ ва фарҳангсолории элитаи сиёсӣ, қишрҳои фарҳангӣ, маърифатӣ ва дар умум, фаъолони иҷтимоӣ вобастагӣ дорад. Яъне, ваҳдати миллӣ бо роҳи ҳидоят намудани ҷомеа ба сӯйи илму маърифат ташаккул меёбад.

Яке аз унсурҳои муҳим дар таърифҳои ваҳдати миллӣ — ин ҳадафҳо ва арзишҳои муштарак мебошанд, ки миллатро муттаҳид месозанд. Ин мафҳум дар шарҳи ваҳдати миллӣ бо ибораҳои мухталиф баён мегардад, ба мисли: ормон ва мароми умумимиллӣ, қаламрави давлати миллӣ, пешрафт ва тараққиёти ҳаматарафаи ҷомеа, арзишҳои маънавии усулӣ, дастовардҳои илмӣ, техникӣ, иқтисодӣ, сиёсӣ ва фарҳангӣ, инчунин самти рушду манофеи умумии миллӣ.

Ваҳдати миллӣ — ин ҳамандешӣ ва ягонагии ҳадафҳое мебошад, ки тамоми миллат дар масъалаҳои сарнавиштсоз, аз ҷумла ҳифзи якпорчагии сарзамин, манофеи миллӣ, арзишҳои меҳварии ҷомеа ва шаъну эътибори Ватан ва ҳамватанон ба он иттифоқ доранд.

Хушбахтона, имрӯз идеяи миллии тоҷикон дар мафҳуми «ваҳдати миллӣ» таҷассум ёфта, ҳамчун ҳиссиёти ботинӣ дар қалби мардум ҷой гирифтааст. Ин арзиш на тавассути шиор, балки бо дарки иҷтимоӣ пойдор гардидааст ва дар Тоҷикистон ба унвони сармояи иҷтимоӣ шинохта мешавад.

Сарвари давлат низ дар суханронии худ ба аҳамияти ин мафҳум таъкид карда, онро чун консепсияи умумимиллӣ чунин маънидод намудаанд: «Ба воситаи ин ғояи асосии умумимиллӣ (яъне андешаи ваҳдати миллӣ) мо метавонем ҳамаи табақаҳои ҷомеаро муттаҳид гардонем. Ваҳдати миллӣ... ин неъмати муттаҳидсози ҷомеа аст». Ин суханҳо бо воқеият тавъам мебошанд. Таърих собит сохт, ки маҳз рӯй овардан ба ваҳдати миллӣ ба мардуми тоҷик имконият дод, ки дар марҳалаи душвори ҷанги дохилӣ бо роҳи мусолиматомез сулҳро таъмин намоянд ва иттиҳодро барқарор созанд.

Қодиров З.Қ. – номзади илмҳои фалсафа, дотсент, ходими калони илмии шуъбаи сотсиологияи Институти фалсафа, сиёсатниносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Таҷрибаи ҷаҳонӣ гувоҳ аст, ки дар низоми давлатдории аксари мамлакатҳои ҷаҳон Президент нақши ҳалкунанда дорад. Тавре аз истилоҳи «президент» бармеояд, дар силсиламаротиби соҳибмансабони давлатӣ президент мансабдори олии интихобии кишвар маҳсуб меёбад. Интихоб гаштани Эмомалӣ Раҳмон ба сифати Сарвари давлат дар оғози солҳои 90-ум санҷиши мардонагӣ, ҷасурӣ, масъулиятшиносӣ ва ватандӯстию нотарсӣ буд, ки ҳокимияти сиёсии фалаҷгаштаро барқарор, муносибатҳои бенизоми иҷтимоиро муътадил ва сулҳу амниятро пойдор карда тавонист. Ҳамзамон ин дарки масъулиятнокӣ ва амали худташаккулдиҳии шахсиятест, ки дар тӯли 33 соли соҳибистиқлолӣ худро пурра ба ҳимояи ягонагии давлат ва ташкили ҳувияти миллӣ дар шароити пуртазоди ҷаҳонишавӣ бахшидааст. Мактаби сарварии Пешвои миллат таълимгоҳест, ки дар марҳилаи бисёр мураккабу пуртазод ташаккул ёфта, мавқеи созандагиву бунёдкорӣ касб намудааст. Ин мактаби сиёсӣ дорои хусусиятҳои универсалӣ мебошад, ки ҳокимият ва муносибатҳои он аз ҷониби ин ниҳоди сиёсӣ бо риояи принсипҳои демократӣ амалӣ гашта, манфиати давлату миллат аз ҳама боло гузошта мешавад.

«Ба ифтихори сазовор гардидани Президенти кишварамон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба мақоми арзандаи Пешвои миллат, ки шоистаи садоқату эътироф ва истиқболи неки ҳамагон аст, барои арҷгузорӣ ба мақому мартаба, меҳнати ҳалол ва маҳбубияти ӯ дар байни мардуми мо асарҳои зиёде эҷод шудаанд. Васфи Пешвои миллат ва корномаҳои бемислаш дар шеъру достонҳо, барномаву расонаҳои хабарӣ ҳамеша вирди забони пиру барно буда, шоёни таҳсину офарин мебошад.

Ба андешаи мо, Пешвои муаззами миллат ифодагари истиқлолияти сиёсӣ, кафили таъмини волоияти қонун ва роҳбаладу ҳимоятгари манфиатҳои ҳаётан муҳими кишвар мебошад, ки эҳтирому эътирофи ӯ шаъну шараф ва саодати миллист.

Дарвоқеъ, Мақоми арзандаи Пешвои миллат ин як амри таърихиест, ки он барои хизматҳои бузурги ӯ ба миллат мебошад. Агар хизматҳои Эмомалӣ Раҳмонро бо шуҷоату истеъдоди сарвариаш зам намоем, пеш аз ҳама, қобилияти баланд ва касбияти сиёсии ӯ ҳамчун пешвои сиёсӣ пеши назар меояд, ки ин боиси дастгирӣ ва эҳтирому ифтихор аст.

Албатта Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо заҳматҳои шабонарӯзӣ ва ҳидояти созандагию бунёдкориаш ифтихори миллат, поягузори сулҳу салоҳ ва меъмори давлати навини тоҷикон гардидааст, ки бо матонату диловарӣ, қаноату баробарӣ ва шуҷоату бобарорӣ тавонист миллати тоҷикро аз вартаи ҳалокат раҳо намояд. Чунин аст ҳамон садоқату бурдбории миллат, ки фарзандони бо ору-номусаш баҳри Ватан ҷоннисорӣ менамоянд. Ҳамин аст шуҷоатмандию қаҳрамоние, ки як нафар ба ҳайси Сарвар ҳастии худро ба миллат бахшида, ҳаёту зиндагии худро зери хатар гузошта, мардуми парокандаро сарҷамъ карда тавонист.

Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун як фарзанди барӯманди халқи азизи Тоҷикистон ҳанӯз аз рӯзҳои аввали фаъолияти худ дар мансаби Роҳбари давлат аз пуштибонии гарму самимии мардуми шарифи кишвар, дуои хайри падарону модарон, собиқадорону пирони рӯзгор ва махсусан, дастгирии фаъолонаи ҷавонони ватандӯсту бо нангу номус рӯҳу нерӯи тоза гирифта, дар самти бартараф намудани мушкилоти ниҳоят сахту сангини сиёсӣ ва иқтисодиву иҷтимоии кишвар бо иродаи мустаҳкам ва азми қавӣ қадамҳои устувор ва матин гузошт.[1]

Бояд гуфт, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президени кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун поягузори сулҳ ва меъмори ваҳдат дар таърихи навини давлатдории тоҷикон хизматҳоеро ба анҷом расонида тавонистааст,ки ормонҳои ҳазорсолаи тоҷикистониён ва тоҷикони дунё буданд. Ба даст овардани сулҳу ваҳдат, махсусан ба имзо расидани Созишномаи истиқрори сулҳ ба хотири ризоияти миллӣ, ки 27 июни соли 1997 дар шаҳри Москва бо унвони «Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон» муаррифӣ гардида буд, барои ваҳдати миллӣ заминаи босазое гузошт, ки ин ҳама аз ҳидояту ҷасорати ин фарзанди фарзонаи миллат буд.

Аз ин рӯ, хизматҳои Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои ба эътидол овардани ҷанги шаҳрвандӣ, барқарор намудани ваҳдати миллӣ ва амалӣ гардонидани Созишномаи сулҳи тоҷикон дар саҳифаҳои таърихи миллати тоҷик барои ҳамешагӣ бо ҳарфҳои заррин сабт хоҳанд шуд.

Боиси ифтихор аст, ки Пешвои миллат на танҳо поягузори сулҳу ваҳдат, балки меъмори фарҳанги навини замони соҳибистиқлолӣ мебошад, ки дар ин мартаба ҳамкории мардумро барои пайдо намудани ҳадафҳои миллӣ ҳамеша шоистаи кор медонад. Маълум аст, ки ваҳдати миллӣ мусоидаткунандаи мавҷудияти фарҳанги бою таҷрибаи таърихии давлат­дории тоҷикон аст. Ба андешаи мо,чун тарафҳои даргир хатари аз байн рафтани миллату давлатро хуб дарк карданд, чунин як моҷарои таҳмилиро бар сари миллати худ ор донистанд. Мутаассифона, ҷанги шаҳрвандӣ сатҳи тараққиёти кишвари азизамонро хеле коҳиш дод, аммо рӯҳи шикастнопазири миллати тоҷикро халалдор карда натавонист, дар як муддати кутоҳ бо сарварии Пешвои миллат аз уҳдаи ҳадафҳои стратегии дар пеш ниҳодаашон баромада тавонистем.

Маълум аст, ки замони соҳибистиқлолӣ давраи гузаришу эҳё ва дигаргуниҳои нави ҷамъиятӣ мебошад, ки дар он таҳаввулоти нав ва заминаҳои созандагию бунёдкорӣ ба миён омаданд. Дар ин раванд Пешвои миллат ҳамчун сарвари сиёсӣ дар баробари эҳёи ваҳдати миллӣ тамоми атрибутҳои давлатдорӣ - рамзҳои сиёсиро аз нав барқарору эҳё намуда, ба давлатдории нави тоҷикон ҳусни тоза бахшид. Дар пойтахти азизамон шаҳри Душанбе ва аксари ноҳияву шаҳрҳои кишварамон боғҳои парчаму нишони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон бунёд карда шуданд, ки онҳо дар раванди худшиносию худогоҳии миллӣ ва ватанпарастии ҷавонони кишвар ҷойгоҳи арзанда доранд.

Ҳидояту роҳнамоии Ҷаноби Олӣ ҳамчун меъмори ваҳдати миллӣ эътиқоди ҷавонони кишвар ва умуман мардуми моро ба ватандӯстӣ ва таҳкими давлатдории миллӣ дучанд намуда, барои бошандагони Тоҷикистони азизамон бузургтарин омили рушду инкишоф ва шинохти асолати миллӣ мебошад.

Бояд тазаккур дод, модели сулњофарии Пешвои миллат бештар ба хислатҳои шахсии ӯ, истеъдод ва маҳорати иҷтимоиаш вобастагӣ дорад, ки дар таҷрибаи зиндагӣ сайқал ёфта, тамоми ҳастии худро ба нафъи мардум ва рушду нумӯи Тоҷикистони азизамон сафарбар менамояд.

Пешвои муаззами мо, марди таҳаммулпазир, сарвари шуҷои корзор, созандаю бунёдкор, ояндабину тозакор ва илмпарвару фарҳангсолор аст, ки ҳамеша мисли парастуи сулҳ муждаи оромию озодиро танинандоз менамояд, ки ин ҳама далели заковати худододии ӯ мебошад. Дастгириҳои ҳамешагии Пешвои миллат ба бепарастону камбизоатон, беморону маъюбон, хислатҳои бузургӣ, дурандешӣ ва ҳамдардии ӯ ба ниёзмандони кишварамон мебошад, ки эътирофу эътимоди ӯро дар байни мардум меафзояд ва ин боиси ифтихори ҷавонон ва тоҷикони дунё гардидааст.

Барои тақвияти ин гуфтаҳо ва баланд бардоштани рӯҳияи ҷавонони ояндасози кишвар мо тамоми дастовардҳои замони соҳибистиқлолиро аз раванди ваҳдати миллӣ сар карда то сохтмону иншоотҳои бузурги аср: НБО-и Роғун, нерӯгоҳҳои Сангтӯда- 1, Сангтӯда- 2, нақби Истиқлол, нақби Хатлон, нақби Озодӣ , нақби Шаҳристон, роҳҳои паҳнбари оҳани Душанбе-Бохтар, Бохтар – Кӯлоб, пулҳои байналмилалӣ дар дарёи Панҷ, сохтмони мактабу бунгоҳҳо, ба таври куллӣ дигаргун сохтани симои пойтахти азизамон шаҳри Душанбе ва боз дигар комёбиҳоямонро ҳамеша ба Истиқлолияти сиёсӣ ва Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бояд вобастаю пайваста донем.Чунин амал масъулияти худшиносию худогоҳии миллиро дар назди наслҳои нав боз ҳам дучанд намуда, ҳисси ватанхоҳию ватанпарастии мардумро баланд мебардорад.

Дар баробари ин ҳама дастовардҳо, ваҳдати миллӣ падидаи таърихие мебошад, ки ҳама пешравию муваффақиятҳои миллати мо ба он вобаста мебошанд. Ваҳдати миллӣ, пайвандгари қалбҳо ва арзишмандтарин дастовардест, ки бунёди он на ба ҳар миллату халқият мушарраф мегардад. Муҳиммияти ваҳдати миллиро ҳанӯз соли 2012 Пешвои миллат, Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми навбатиаш ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, чунин қайд карда буд, ки Маҳз ба шарофати ин рӯйдодҳои муҳими таърихӣ мо тавонистем, ки аркони давлатдорӣ ва шохаҳои фалаҷшудаи ҳокимиятро дар мамлакат барқарор гардонида, пояҳои истиқлоли давлатии Тоҷикистонро қавӣ намоем. Муҳимтар аз ҳама ин аст, ки дар Ватани азизамон ваҳдати миллӣ, сулҳи пойдору суботи сиёсиву иҷтимоӣ ва фазои озоди бунёдкориву созандагӣ фароҳам оварда шуд. Ваҳдати миллӣ ва ҳамдигарфаҳмии афроди ҷомеа воқеан ҳам, бузургтарин арзишест, ки барои рушду инкишофи кишвари азизамон заминаи босазое гузошта метавонад.

Агар чунин андешаро қабул дошта бошем, ки Ваҳдат раванди ташакуллёбии миллатро метезонад, пас миллат иттиҳоди ризоияти шаҳрвандони як ҷомеа дар як давлати миллӣ мебошад, ки омили асосии унсурҳои ваҳдати миллиро дар як кишвар худи давлати миллӣ, ҷомеаи шаҳрвандӣ ва ваҳдати миллӣ ташкил медиҳад

Бо мақсади иҷрои вазифаҳои муаяншуда ва бо назардошти орзую омолҳои мардум Эмомалӣ Раҳмон фаъолияти ҷамъиятию сиёсии худро бо вожаҳои “Ваҳдат”, “Сулҳ” ва “Иттиҳод” оғоз намуд, ки аслан асоси маънавию ахлоқии давлати мо дар он давраи сарнавиштсоз гардид.[2]

Маҳз ҳамин ваҳдати миллӣ сабаб мегардад, ки онро ҳамчун инъикосгари истиқлол ва озодии аз ҳама баланду воло мешиносанд. Ҳамаи инро мову шумо дар мисоли ваҳдати миллии тоҷикон ҳамчун дастоварди нодир ва баёнгари ваҳдати миллӣ ба хубӣ дарк менамоем. Ҳалли низоъ ва ваҳдати мо имрӯз намуна ва сармашқи корие барои ба танзим даровардани низоъҳои фаъоли кишварҳои ҷаҳон гардидааст, ки онро ҳамчун усули ба ҳам овардани ҷанбаҳои даргир мавриди истифода қарор медиҳанд. Нақши Пешвои миллат ҳамчун бунёдгузори сулҳ ва меъмори ваҳдат дар таърихи давлатдории нави тоҷикон ин падидаи нав, рамзи қудрату тавоноӣ, сарҷамъию ободонӣ ва эҳёгари фарҳангу хотираи таърихӣ ва шахсиятҳои мондагори миллат мебошад, ки асоси назариявию методологии мактаби бузурги Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро бунёд менамояд.

Хулоса Ваҳдати миллӣ орзу ва ормони деринаи миллиест, ки барои миллати мо бо нархи гарон ба даст омадааст, ин роҳу равишест, ки дарвозаи бахту иқболи навро барои ба даст овардани андешаҳои бузурги миллӣ боз менамояд. Дар баробари ин пояҳои худшиносии миллиро мустаҳакаму устувор намуда, мардумро ба созандагию ҳувиятсозӣ ҳидоят менамояд.

Мо-пайравони Пешвои миллат бунёди минбаъдаи кишварамонро аз ҳидояту роҳнамоии Ҷаноби Олӣ,муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дастовардҳои замони соҳибистиқлолӣ ва бурдбориҳои ваҳдати миллӣ медонем. Ваҳдат пойдевори ҳастии миллати тоҷик ва ояндаи дурахшони Тоҷикистони беҳамто кишвари куҳҳои сар ба фалаки биҳиштосо, макони обҳои мусаффо ва мардумони наҷиби ориёитабор ва шахсиятҳои барумандест, ки сулҳу ваҳдат аз азал паёми имрӯзу фардои ин Ватан аст.

Пешвои миллати мо кафили сулҳ, меъмори ваҳдат, пушту паноҳи тоҷикони дунё ва муаррифгари фарҳангу анъана ва асолати миллист, ки ба ӯ ҳамчун шахсияти таърихӣ ҳамеша ифтихор менамоем».

Ҷангибекова С.,унвонҷӯи Шуъбаи фалсафаи фарҳанги ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

[1] Асроӣ Мирзошоҳрух. Масъалаҳои сиёсӣ-иҷтимоии ҳифзи истиқлол ва таҳкими ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон. Душанбе “Истъдод”2022

[2] Р.давлатов,У.Солиев.“Раванди ваҳдат ва назарияи он”. Душанбе 2013с 223

Ваҳдати миллӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз дастовардҳои муҳимтарини даврони истиқлолият ба шумор меравад, ки на танҳо сулҳу суботро дар кишвар барқарор кард, балки заминаи ҳуқуқии устувореро барои рушди давлатдории муосир фароҳам овард. Раванди расидан ба Ваҳдати миллӣ дар заминаи ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992–1997, ки бо талафоти зиёди ҷонӣ, харобии инфрасохтор ва парокандагии ҷомеа ҳамроҳ буд, шакл гирифт. Ин раванд на танҳо як дастоварди сиёсӣ, балки як падидаи ҳуқуқӣ аст, ки дар асоси санадҳои муҳими миллӣ ва байналмилалӣ, аз қабили Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ (1997), Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва қонунҳои мушаххас амалӣ гардид.

1. Заминаи таърихии Ваҳдати миллӣ

Пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ дар соли 1991, Тоҷикистон ба як давраи пурталотуми сиёсӣ ва иҷтимоӣ ворид шуд. Истиқлолият, ки дар моҳи сентябри ҳамон сол эълон гардид, бо мушкилоти зиёди иқтисодӣ, сиёсӣ ва иҷтимоӣ ҳамроҳ буд. Нобаробарии иқтисодӣ, ихтилофоти идеологӣ ва минтақавӣ боиси танишҳои дохилӣ гардиданд, ки дар ниҳоят ба ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992–1997 оварда расонд. Ин низоъ, ки тақрибан 150,000 кушта, зиёда аз 55,000 кӯдаки ятим ва зарари иқтисодии 10 миллиард доллари амрикоиро ба бор овард, ҷомеаи Тоҷикистонро ба парокандагӣ ва давлатро ба вартаи нестшавӣ наздик кард.

Дар чунин шароити бӯҳронӣ, зарурати таҳкими сулҳ ва барқарорсозии низоми ҳуқуқӣ ба миён омад. Раванди Ваҳдати миллӣ бо як силсила музокироти сулҳ, ки таҳти роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва бо иштироки Созмони Милали Муттаҳид (СММ) ва кишварҳои миёнҷигар сурат гирифт, оғоз ёфт. Ин музокирот дар ниҳоят ба имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар шаҳри Москва (27 июни 1997) анҷомид, ки нуқтаи гардиши муҳим дар таърихи муосири Тоҷикистон гардид.

2. Асосҳои ҳуқуқии Ваҳдати миллӣ

1. Созишномаи сулҳи соли 1997. Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ҳамчун санаде, ки заминаи ҳуқуқии Ваҳдати миллиро таъмин кард, дар таърихи Тоҷикистон ҷойгоҳи хоса дорад. Ин санад, ки бо миёнҷигарии СММ ва кишварҳое чун Русия, Эрон ва Узбекистон ба имзо расид, якчанд ҷанбаҳои муҳими ҳуқуқиро дар бар мегирад:

-қатъи амалиёти низомӣ. Созишнома ҷонибҳои даргирро муваззаф кард, ки амалиёти низомиро қатъ намуда, ба раванди барқарорсозии сулҳ ҳамроҳ шаванд. Ин меъёр ба коҳиши таниш ва боздоштани хунрезӣ мусоидат кард.

- интегратсияи мухолифин. Яке аз вижагиҳои муҳими созишнома фароҳам овардани шароит барои ҳамгироии мухолифини мусаллаҳ ба ҳаёти сиёсӣ ва низомии кишвар буд. Ин раванд ба онҳо имкон дод, ки ҳамчун як қисми ҷомеаи муттаҳид фаъолият кунанд.

- ислоҳоти сиёсӣ ва ҳуқуқӣ. Созишнома заминаро барои тағйироти конститутсионӣ ва ислоҳоти қонунгузорӣ муайян кард, ки ба таҳкими арзишҳои демократӣ, баробарии ҳуқуқи шаҳрвандон ва рушди низоми ҳуқуқбунёд нигаронида шуда буд.

Созишномаи сулҳи соли 1997 на танҳо як санад барои хотима додан ба низоъ, балки як ҳуҷҷати стратегӣ буд, ки роҳро барои бунёди давлати муосири Тоҷикистон боз кард. Ин санад бо ҳадафҳои Оиномаи Созмони Милали Муттаҳид (1945), бахусус моддаи 1-и он, ки ба "ҳифз ва нигоҳдории сулҳ ва амнияти байналмилалӣ" даъват мекунад, мувофиқ аст.

2. Тағйироти конститутсионӣ. Барои амалисозии Созишномаи сулҳ, зарурати ворид кардани тағйирот ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон (1994) ба миён омад. Ин тағйирот, ки асосан дар солҳои 1999 ва 2003 ба тасвиб расиданд, ба таҳкими низоми ҳуқуқии давлат мусоидат карданд:

- таъсиси парлумони касбӣ. Тағйироти соли 1999 имкон дод, ки парлумони касбӣ таъсис ёбад, ки намояндагии сиёсии гурӯҳҳои мухталифи ҷомеаро таъмин намуд. Ин ислоҳот ба фарогирии сиёсӣ ва пешгирии танишҳои минтақавӣ мусоидат кард.

- кафолати ҳуқуқи шаҳрвандон. Конститутсия ҳуқуқи баробари шаҳрвандонро новобаста аз мансубияти миллӣ, динӣ ва сиёсӣ таъмин кард. Моддаи 5-и Конститутсия эълон мекунад, ки “инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ арзиши олӣ” мебошанд, ва давлатро муваззаф мекунад, ки ин арзишҳоро ҳифз намояд.

- мустақилияти судҳо. Барои таъмини адолати судӣ, ислоҳоте ҷорӣ карда шуданд, ки мустақилияти низоми судиро тақвият бахшиданд. Ин меъёр ба барқарорсозии эътимоди ҷомеа ба низоми ҳуқуқӣ мусоидат кард.

Моддаи 1-и Конститутсия Тоҷикистонро ҳамчун “давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона” муайян мекунад, ки “барои ҳар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад”. Ин меъёр нишон медиҳад, ки таъмини сулҳ ва суботи иҷтимоӣ дар сатҳи конститутсионӣ ҳадафи асосии давлат аст.

3. Санадҳои байналмилалӣ ва Ваҳдати миллӣ. Раванди Ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон на танҳо дар асоси санадҳои миллӣ, балки бо такя ба принсипҳои ҳуқуқи байналмилалӣ амалӣ гардид. Якчанд санадҳои муҳими байналмилалӣ, ки ба ҳифзи сулҳ ва пешгирии низоъҳо нигаронида шудаанд, дар ин раванд нақши муҳим бозиданд:

- Оиномаи Созмони Милали Муттаҳид (1945): Моддаи 1-и Оинома ба ҳифзи сулҳ ва амнияти байналмилалӣ даъват мекунад, ки бо ҳадафҳои Созишномаи сулҳи Тоҷикистон мувофиқ аст.

- Эъломияи умумии ҳуқуқи башар (1948): Ин санад ҳуқуқи инсонро ҳамчун асос барои сулҳи ҷаҳонӣ муайян мекунад, ки дар Конститутсияи Тоҷикистон низ инъикос ёфтааст.

- Конвенсияи Женева (1949): Ин санад ба ҳифзи қурбониёни ҷанг нигаронида шуда, дар раванди сулҳи Тоҷикистон барои танзими низоъҳо ва ҳифзи ҳуқуқи инсон аҳамият дошт.

- Декларасия дар бораи принсипҳои ҳуқуқи байналмилалӣ (1970): Ин санад сулҳро ҳамчун принсипи асосии ҳамкорӣ байни давлатҳо муайян мекунад, ки дар сиёсати хориҷии Тоҷикистон низ инъикос ёфтааст.

Ин санадҳо нишон медиҳанд, ки Тоҷикистон дар раванди Ваҳдати миллӣ на танҳо ба манфиатҳои дохилӣ, балки ба арзишҳои умумибашарӣ ва меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ такя кардааст.

3. Нақши Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар асосгузории Ваҳдати миллӣ

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар раванди ба даст овардани Ваҳдати миллӣ нақши муҳим ва муайянкунанда доштанд. Аз замони интихобашон ҳамчун Сарвари давлат дар Иҷлосияи шонздаҳуми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (1992), онҳо бо садоқат ва фидокорӣ барои барқарорсозии сулҳ ва субот дар Тоҷикистон мубориза бурданд. Нақши онҳо дар ин раванд чандин ҷанбаи муҳимро дар бар мегирад:

- Роҳбарии музокироти сулҳ. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон шахсан дар музокироти сулҳ бо мухолифини мусаллаҳ иштирок карда, бо сабру таҳаммул ва сиёсати мутавозун ба имзои Созишномаи сулҳи соли 1997 муваффақ гардиданд. Ин созишнома нуқтаи кафили барқарорсозии сулҳ дар кишвар буд.

- Сиёсати фарогирӣ ва оштии миллӣ. Баъди имзои созишнома, Пешвои миллат сиёсати оштии миллиро пеш бурданд, ки ба ҳамгироии собиқ мухолифин ба низоми сиёсӣ ва ҷомеа мусоидат кард. Ин сиёсат ба коҳиши танишҳои иҷтимоӣ ва таҳкими ягонагии миллӣ кумак намуд.

- Таҳкими давлатдорӣ. Таҳти роҳбарии онҳо, ислоҳоти муҳими ҳуқуқӣ ва сиёсӣ амалӣ гардиданд, ки заминаи устувори давлатдории муосирро фароҳам оварданд. Ин ислоҳот ба таъмини адолат, баробарӣ ва субот дар ҷомеа нигаронида шуда буданд. Мувофиқи моддаи 2 Қонуни конститутсиони Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат» аз 14 ноябри соли 2016, № 1356 “ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат шахсияти барҷастаи таърихии миллат мебошад, ки дар иҷлосияи шонздаҳуми Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Сарвари давлат интихоб гардида, дар бунёди низоми давлатдории Тоҷикистони соҳибистиқлол, барқарорсозии сохти конститутсионӣ, ба даст овардани сулҳу ваҳдати миллӣ саҳми беназир гузошта, тибқи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1994 дар асоси овоздиҳии умумихалқи аввалин Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб шуда, дар эъмори давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоӣ нақши арзанда гузошта, миллатро аз парокандагӣ, давлатро аз нестшавӣ ва халқро аз ҷанги шаҳрвандӣ раҳо намуда, дар рушди сиёсӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ ва таърихиву фарҳангии давлати мустақили Тоҷикистон хизматҳои бузурги тақдирсоз намудааст. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат рамзи пойдориву бардавомии давлатдории мустақили тоҷикон, сулҳу ваҳдати миллӣ, кафили рушди босубот ва устувори ҷомеаи Тоҷикистон мебошад. Ба сифати Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон - Эмомалӣ Раҳмон, ки барои халқи Тоҷикистон хизматҳои бузургу беназир кардааст, эътироф карда мешавад”. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар раванди ба даст овардани Ваҳдати миллӣ нақши беназир доштанд, ки на танҳо дар дохили Тоҷикистон, балки дар арсаи байналмилалӣ низ эътироф шудааст. Роҳбарии хирадмандона ва сиёсати мутавозуни онҳо дар давраи бӯҳрони ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) ба Тоҷикистон имкон дод, ки аз вартаи парокандагӣ наҷот ёфта, ба субот ва рушд ноил гардад.

- Рамзи ягонагии миллӣ. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавассути фаъолияти худ ба рамзи Ваҳдати миллӣ табдил ёфтанд. Эълони Рӯзи Ваҳдати миллӣ (27 июн) ва баргузории чорабиниҳои фарҳангӣ барои таҳкими эҳсоси ягонагӣ дар байни мардуми Тоҷикистон нақши муҳим бозид. Ин иқдомот ба пешбурди фарҳанги сулҳ ва ҳамзистии осоишта мусоидат карданд.

- Ташаббусҳои байналмилалӣ. Сиёсати сулҳҷӯёнаи Пешвои миллат на танҳо дар дохили кишвар, балки дар арсаи байналмилалӣ низ натиҷаҳои назаррас дод. Профессор Ҳайдарзода Рустам таъкид мекунад: “Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон имрӯз Сарвари сиёсии аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ эътирофшуда ва бонуфузи глобалӣ буда, на танҳо дар муайян кардани рӯзномаи сиёсати байналмилалӣ, балки барои ҳалли масъалаҳои доғи глобалӣ қодир ҳастанд” [2]. Ташаббусҳои онҳо, аз қабили “Даҳсолаи таҳкими сулҳ”, бо ҳадафҳои Оиномаи СММ (1945) ва Эъломияи Миллениуми СММ (2000) мувофиқ буда, ба пешгирии низоъҳо ва таъмини суботи ҷаҳонӣ нигаронида шудаанд.

- Таҳкими сохти конститутсионӣ. Таҳти роҳбарии Пешвои миллат, Конститутсияи соли 1994 қабул гардид, ки асоси ҳуқуқии давлатдории муосири Тоҷикистонро ташкил дод. Моддаи 11-и Конститутсия, ки “ташвиқоти ҷанг”-ро манъ мекунад, мавқеи сулҳҷӯёнаи Тоҷикистонро инъикос намуда, бо моддаи 1-и Оиномаи СММ, ки ба ҳифзи сулҳ даъват мекунад, ҳамоҳанг аст.

4. Нақши қонунгузорӣ дар таҳкими Ваҳдати миллӣ

Қонунгузории миллӣ дар давраи пас аз сулҳ барои таҳкими Ваҳдати миллӣ ва барқарорсозии суботи ҷомеа нақши муҳим бозид. Якчанд қонунҳои калидӣ қабул гардиданд, ки ба ҳамгироии ҷомеа, пешгирии низоъҳо ва рушди демократӣ нигаронида шуда буданд:

-Қонун дар бораи авф: Ин қонун ба садҳо иштирокчиёни ҷанги шаҳрвандӣ имкон дод, ки ба ҳаёти осоишта баргарданд ва дар бунёди ҷомеаи муттаҳид саҳм гузоранд. Ин иқдом ба коҳиши танишҳои иҷтимоӣ ва барқарорсозии эътимод мусоидат кард.

-Қонун дар бораи ҳизбҳои сиёсӣ: Ин қонун фаъолияти ҳизбҳои сиёсиро танзим намуда, ба онҳо имкон дод, ки дар равандҳои демократӣ иштирок кунанд. Ин меъёр ба фарогирии сиёсӣ ва пешгирии ихтилофоти идеологӣ кумак кард.

-Қонун дар бораи озодии виҷдон ва иттиҳодияҳои динӣ: Ин қонун ба таъмини ҳуқуқи динӣ ва пешгирии низоъҳои мазҳабӣ нигаронида шуда, ба ҳамзистии осоиштаи гурӯҳҳои мухталифи динӣ мусоидат намуд.

Ин қонунҳо дар якҷоягӣ бо ислоҳоти конститутсионӣ заминаи ҳуқуқии устувореро барои таҳкими Ваҳдати миллӣ фароҳам оварданд. Моддаи 1-и Конститутсия, ки Тоҷикистонро ҳамчун “давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона” муайян мекунад, асоси идеологии ин қонунҳоро ташкил медиҳад.

5. Аҳамияти санадҳои байналмилалӣ дар таҳкими сулҳ

Раванди Ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон бо такя ба меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ амалӣ гардид, ки ба ҳифзи сулҳ, пешгирии низоъҳо ва мусоидат ба ҳамкорӣ байни давлатҳо нигаронида шудаанд. Баъзе аз санадҳои муҳими байналмилалӣ, ки дар ин раванд аҳамият доштанд, иборатанд аз:

-Оиномаи Созмони Милали Муттаҳид (1945): Моддаи 1-и Оинома ба ҳифзи сулҳ ва амнияти байналмилалӣ даъват мекунад, ки бо Созишномаи сулҳи Тоҷикистон (1997) мувофиқ аст.

-Эъломияи умумии ҳуқуқи башар (1948): Ин санад ҳуқуқи инсонро ҳамчун асос барои сулҳи ҷаҳонӣ муайян мекунад, ки дар моддаи 5-и Конститутсияи Тоҷикистон инъикос ёфтааст.

-Конвенсия дар бораи пешгирӣ ва муҷозоти ҷинояти генотсид (1948): Ин санад ба пешгирии низоъҳое, ки метавонанд ба фоҷиаҳои инсонӣ оварда расонанд, нигаронида шудааст.

-Созишномаи умумии сулҳ (Дейтон, 1995): Ин санад намунаи муваффақи ҳалли низоъҳои дохилӣ тавассути созишномаҳои сулҳ буд, ки барои Тоҷикистон ҳамчун таҷрибаи муфид хизмат кард.

Ин санадҳо нишон медиҳанд, ки Тоҷикистон дар раванди сулҳсозӣ ба арзишҳои умумибашарӣ ва меъёрҳои байналмилалӣ такя карда, мавқеи худро ҳамчун давлати сулҳҷӯй дар арсаи ҷаҳонӣ мустаҳкам намуд.

6. Таҳлили низоъҳои ҷаҳонӣ ва аҳамияти Ваҳдати миллӣ

Барои дарки аҳамияти Ваҳдати миллӣ, таҳлили низоъҳои ҷаҳонӣ аз соли 1991 то апрели 2025 муҳим аст. Ин давра бо афзоиши низоъҳои дохилӣ ва байналмилалӣ хос аст, ки ба наслҳои оянда таҳдидҳои ҷиддӣ эҷод карданд. Баъзе аз низоъҳои асосии ин давра иборатанд аз:

-Ҷанги шаҳрвандии Тоҷикистон (1992–1997): 150,000 кушта, зиёда аз 55,000 кӯдаки ятим, 10 миллиард доллари амрикои зарар.

-Генотсид дар Руанда (1994): Беш аз 540,000 кушта, аз ҷумла даҳҳо ҳазор кӯдак.

-Ҷанги Сурия (2011–2025): Тахминан 500,000–600,000 кушта, аз ҷумла 100,000+ кӯдак.

-Ҷанг дар Қарабоғи Кӯҳӣ (2020): 7,646 кушта, аз ҷумла садҳо кӯдак.

Тибқи маълумот, аз соли 1991 то 2025 тахминан 2–3 миллион нафар дар ҷангҳо ҷон бохтаанд, ки садҳо ҳазор нафарашон кӯдакон буданд. Ин рақамҳо зарурати таҳкими сулҳро равшан мекунанд. Таҷрибаи Тоҷикистон дар расидан ба Ваҳдати миллӣ намунаи муваффақи ҳалли низоъҳо тавассути музокирот ва ислоҳоти ҳуқуқӣ аст, ки метавонад барои дигар кишварҳои даргир дар низоъҳо сабақи арзишманд бошад.

Моддаи 38-и Конвенсияи ҳуқуқи кӯдак (1989) ва моддаи 26-и Эъломияи умумии ҳуқуқи башар (1948) ба таълими сулҳ ва ҳифзи кӯдакон дар низоъҳо таъкид мекунанд. Ин меъёрҳо бо ташаббуси “Даҳсолаи таҳкими сулҳ”, ки аз ҷониби Пешвои миллат пешниҳод шудааст, мувофиқ буда, нишон медиҳанд, ки Тоҷикистон дар сатҳи байналмилалӣ низ ба ҳифзи сулҳ саҳм мегузорад.

Ҷанбаҳои ҳуқуқии ба даст овардани Ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон нақши муҳим дар таҳкими сулҳ, барқарорсозии низоми ҳуқуқӣ ва рушди демократӣ бозиданд. Созишномаи сулҳи соли 1997, ислоҳоти конститутсионӣ, қонунгузории миллӣ ва санадҳои байналмилалӣ заминаи устувори ҳуқуқиро барои расидан ба субот фароҳам оварданд. Нақши Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин раванд ҳамчун омили асосии муваффақият барҷаста аст, зеро роҳбарии хирадмандона ва сиёсати фарогири онҳо Тоҷикистонро аз парокандагӣ наҷот дод. Ваҳдати миллӣ на танҳо як дастоварди таърихӣ, балки арзиши пойдорест, ки барои ояндаи Тоҷикистон заминаи мустаҳкам фароҳам меорад. Таҷрибаи Тоҷикистон дар расидан ба сулҳ метавонад барои ҷомеаи ҷаҳонӣ намунаи ибратбахш бошад.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД -муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор