(Бардошт аз суханронии Пешвои миллат бахшида ба Рузи дониш ва Дарси сулҳ)

Ҳамасола 1 сентябрро ҳамчун «Рӯзи дониш» бо тантана ва шукуҳу шаҳомати хоса ҷашн гирифта, дарси аввали соли хонишро аз дарси сулҳ оғоз менамоем. Дарси сулҳ - дарси ватандӯстӣ ва шинохти таърих ва фарҳанги миллӣ ба хотири фардои ободии кишвари азизамон мебошад.

Воқеан, сулҳ неъмати бебаҳо буда, хусусан барои сокинони кишвари азизамон Тоҷикистон арзиши бузург дорад. Зеро мардуми мо сулҳу оромӣ ва суботи сиёсиро бо таҳаммул кардани машаққату душвориҳои ҷанги шаҳрвандӣ ба даст овардаанд. Гузаронидани дарсҳои сулҳ аз ҳар ҷиҳат ба мафкураи наврасон ва ҷавонони мо таъсири мусбат расонида, онҳоро дар рӯҳияи баланди ватандӯстӣ, пос доштани сулҳу суботи кишвар ва ҳимояи ватани аҷдодиамон тарбия менамояд. Зеро бидуни ташаккули зеҳнии ҷавонони боистеъдод ва бидуни омӯзиши донишҳои муосир, омӯзиши электронӣ, ташкили лабораторияҳо ва ҷорӣ намудани технологияҳои нав, мо наметавонем ба ҳадафҳои умедбахши худ расида, рушди минбаъдаи сармояи инсониро дар кишвар таъмин намоем. Мо набояд фаромӯш созем, ки ояндаи неки давлату миллати аҷдодии мо бештар аз омӯзиши илми наврасону ҷавонон вобастагӣ дорад.

Боиси хушнудист, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон доир ба аҳамияти ин санаи фархунда дар баромадашон зикр намуданд, ки рӯзи дониш ва дарси сулҳ беҳтарин имкониятест, ки мо дар шароити торафт печидаву мураккаб шудани вазъи ҷаҳони муосир, нақши сулҳу субот ва ваҳдати миллиро дар таҳкими аркони давлатдории миллӣ ва пешрафти давлату ҷомеа таъкид месозем, доир ба таъмини ҳадафҳои стратегии миллӣ, аз ҷумла дастоварду мушкилоти яке аз соҳаҳои муҳимтарини иҷтимоӣ – мактабу маориф изҳори назар карда, бори дигар таваҷҷуҳи мактаб, оила ва ҷомеаро барои боз ҳам беҳтар намудани таълиму тарбия дар кишвар ҷалб менамоем.

Мавриди зикр аст, ки бо талошу заҳматҳои кашидаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон буд, ки дар замони истиқлоли давлатӣ шаклҳои нави муассисаҳои таълимиро ҷорӣ намуда, дар шаҳру ноҳияҳои гуногуни Тоҷикистон 9 мактаби Президентӣ, 75 гимназия ва 71 литсей таъсис дода шуд. Маҳз, самараи истиқлолияти давлатӣ аст, ки ҳар сол қабули донишҷӯён ба муассисаҳои таҳсилоти олии касбии Ҷумҳурии Тоҷикистон тибқи квотаи Президентӣ зиёд гардида, ба ихтисосҳои барои соҳаҳои иҷтимоию иқтисодии кишвар зарурӣ талош меварзанд.

Аз ин рӯ, мо бояд ба қадри заҳматҳои кашидаи Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон расида, дар байни ҷомеа алалхусус ба наврасону ҷавонон дар раванди омӯхтани илмҳои дақиқбештар тарғиб намоем.

Дар охир ба ҷавонони бо нангу номуси кишвари азизамон гуфтаниям, ҳамеша баҳри оштию ҳамдилӣ кушиш намоем, ватани худро ободу зебо гардонем, бикӯшем, ки барои наслҳои оянда макони зебову дилнишинро боқӣ гузорем, нагузорем, ки ашк аз чашмони модарон бирезад, хандаҳои кӯдакон ба гиряҳо мубаддал гардад. Бигзор зери осмони софу мусаффо мардуми кишвари азизам зиндагии осуда дошта бошанд.

Махмедов Муҳаммадҷон - ходими хурди илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омузиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Дар саҳифаҳоидурахшони таърихи кишвар санаҳои тақдирсоз ва муҳиме ҳастанд, ки мояи ифтихору сарфарозии ҳаряки мо шаҳрвандони Тоҷикистон мебошад. Аз ҷумлаи чунин санаҳои барчаста9 сентябри соли 1991- Рӯзи Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад. Дар интиҳои асри 20 миллати куҳанбунёди тоҷик соҳиби давлати комилан мустақили миллӣ шуд, ки имрӯз мо дар арафаи 33-солагии ин дастоварди бузурги таърихӣ қарор дорем.

Чи гунае, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мухтарам Эмомалӣ Раҳмон иброз намуданд “Истиқлолият дастоварди муҳимтарин, бузургу бебаҳо ва таърихии миллати мо, ормони чандинасраи фарзандони асилу огоҳ ва маҳсули талошҳои садҳо ҳазор муборизони роҳи бақои давлати тоҷикон мебошад”.

Дар ҳақиқат истиқлолият ҳамчун рукни бунёдии озодии инсон ва ҷавҳари асосии зиндагӣ дар тамоми давру замонҳо ҷузъи таркибии ҳастӣ ва ҳуввияти мо будааст. Абармардони миллати куҳанбунёди мо тавонистанд, ки ҳанӯз дар асри 10-ум соҳиби давлати миллӣ буданд, ки дар таърихи тамаддуни ҷаҳони бо номи давлати Сомониён шӯҳрат ёфтааст. Маҳз ҳамин андешаи истиқлол буд, ки баъди сукути давлати Сомониён низ, миллати тоҷик аз озмоишҳои сахту сангин бо сарбаландӣ гузашта, забони модарӣ, илму адабиёти оламгир, анъанаву суннатҳои неки таърихиву фарҳангӣ, худогоҳи ва худшиносии миллиро то ба замони мо оварда расониданд.

Бояд қайд намуд, ки раванди ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ дар ҷумҳурии мо дар охири асри ХХ назар ба дигар ҷумҳуриҳои собиқи шӯравӣ бе қурбониҳо ва душвориҳои сангин ба даст наомад. Дар ин вазъ кишвар ба буҳрони шадиди ақидативу идеологӣ ва иқтисодиву сиёсӣ рӯ ба рӯ гардида буд. Дар байни қишрҳои гуногуни ҷомеа нофаҳмиҳо ба вуҷуд омад, ки билохира ба ҷанги шаҳрвандӣ оварда расонд.

Чуноне, ки Пешвои миллат иброз намуданд: «Ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ кишвари моро аз масири пешрафт чандин даҳсола ақиб партофт ва мардуми Тоҷикистонро маҷбур сохт, ки барои бартараф кардани харобиву хисороти он солҳо заҳмати шабонарӯзӣ ва мушкилоту монеаҳои басо гаронро таҳаммул намоянд. Қариб даҳ соли истиқлолият тамоми нерӯ ва талошҳои Ҳукумати кишвар барои барқарор кардани ҳокимияти конститутсионӣ ва рукнҳои давлатдорӣ, пеш аз ҳама, мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва сохторҳои низомӣ, ба Ватан баргардонидани беш аз як миллион нафар фирориён, барқарорсозии баъдиҷангӣ, таъмини сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ равона гардид».

Хушбахтона, фарҳанги бузурги миллӣ ғалаба кард ва дар тафаккури шаҳрвандон ҳисси ягонагӣ, ваҳдат, ҳамдигарфаҳмӣ, гузаштан аз гуноҳи якдигар ба умеди шукуфоии оянда боло гирифт, сулҳу ваҳдат дар кишвар пойдор гардид.

Истиқлолият барои мо рамзи олии Ватану ватандорӣ, бузургтарин неъмати давлатсозию давлатдории мустақил, кору пайкорҳои пайгиронаи созандагӣ, азму талошҳои фидокоронаи расидан ба истиқлолияти сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангиро омӯзонда, меъёрҳои ҷомеаи шаҳрвандиро таҳким бахшид ва дар як вақт ҳаёти озодонаи ҳар фард ва олитарин дараҷаи бахту саодати воқеии миллатро таъмин намуд.

Рушди маънавиёти миллат ва пойдориву шукуфоии давлати мо дар тӯли зиёда аз 30 соли давраи истиқлолият хело вусъат ёфт. Ҷашнҳои Истиқлолияти давлатӣ, Наврузи бостонӣ, Рӯзи ваҳдати миллӣ ба ҷашнҳои умумихалқӣ табдил ёфтанд.Инчунин соҳиби Парчам, Нишони давлатӣ, Суруди миллӣ, Артиши миллӣ, пули миллӣва узви комилҳуқуқи СММ, Созмони амният ва ҳамкори дар аврупо, Созмони конфронси исломӣ ва аъзои даҳҳо созмонҳои бонуфузи байналмиллалӣ молиявӣ гардидани Тоҷикистон аз дастовардҳо ва арзишҳои мукаддаси даврони истиқлолият буда, рамзи тантани давлатдории миллӣ ва ба ҷаҳони мутамаддин пайвастани кишвари азизи мо мебошад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун давлати соҳибистиқлол дар ҳаллу фасли проблемаҳои экологии арсаи ҷаҳонӣ нақши муассир дорад. Дар давоми ду даҳсолаи охир сиёсати давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҳалли масъалаҳои мубрами вобаста ба обу иклим, ки аҳаммияти минтақавӣ ва ҷаҳонӣ доранд нигаронида шудааст.

Бояд қайд намуд, ки маҳз самараи истиқлол ва кӯшишҳои хирадмандона ва дурбинонаи Пешвои миллати тоҷикон буд, ки имрӯз Тоҷикистон кишвари ташаббускор, пешоҳанг ва таъсиргузор дар пешбурди масъалаҳои ҷаҳонии марбут ба обу иқлим эътироф гардидааст. Иқдомхои бузурги масъалаҳои обу иқлим: «Соли байналмилалии оби тоза (2003), Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор»(2005-2015), «Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об» (2013), Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор (2018-2028), Соли ҳифзи пиряхҳо (2025) ва эълони 21 март ҳамчун Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо, ки ташаббускори онҳо Пешвои миллати тоҷикон мебошанд, дар ҳалли масъалаҳои сатҳи ҷаҳонии марбут ба об муҳим ба шумор мераванд.

Пазируфта шудани ташаббусҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳаллу фаслу проблемаҳои марбут ба об нуфузи эътибори байналмилалии Тоҷикистонро дар арсаи ҷаҳонӣ дар ҳалли ин масоили ҳаётан муҳим боло бурд.

Ташаббусҳои Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон намояндагони кишварҳои олам ва созмонҳои байналмилалӣ, коршиносони салоҳиятдор, марказҳои илмии бонуфуз ва созмонҳои ғайридавлатиро дар чорабиниҳои сатҳи ҷаҳонӣ ҷиҳати ҳаллу фасли масъалаҳои марбут ба об муттаҳид намуд.

Имрӯз мо ахли маориф ва илм низ бояд барои таҳкими рушду нумӯъ ва ифтихори миллӣ эҳтиёҷмандии хеш ва ҷомеаро ба идеяҳои нав ба нави миллӣ таъмин намоем. Барои ба ҷо овардани ҳамаи ин корҳо дониши ва сатҳи ҷаҳонбинии хуб доштан лозим аст, ки роҳбари давлатамон нисбати ин масъала сол то сол чораҳои зарурӣ андешида истодааст.

Имрӯз наметавон сарзаминеро номбар кард, ки Тоҷикистонро чун кишвари соҳибистиқлолу ваҳдатофар нашиносад. Имрӯз миллати тоҷик дар арафаи ҷашни Истиклолияти давлати ҳамаҷониба барои ободкорӣ ва ҳамзистии осоишта мекӯшад. Дар ин масир ин масъулият ба души кормандони соҳаи илму маориф зиёдтар аст ва ин масъулияти баландро чунон, ки Пешвои миллат таъкид кардаанд, ҳар шаҳрванди кишвар бояд амиқ дарк намояд. Бигузор Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон поянда ва абадӣ бошад.

Мирзоев Нуриддин Маҳмадович - мудири шуъбаи ихтиология ва гидробиологияи Институти зооология ва паразитологияи ба номи Е.Н.Павловскийи АМИТ

ДУШАНБЕ, 06.08.2024 /АМИТ «Ховар»/. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон нақши илмро дар таҳкими Истиқлолияти давлатӣ ба таври возеҳ муайян сохта, давоми зиёда аз сӣ соли охир нисбат ба ин соҳаи сарнавиштсози миллату давлат ғамхории зиёд зоҳир намуданд. Аз ҷумла, дар даврони Истиқлоли давлатӣ Академияи илмҳои ҷумҳурӣ мақоми ниҳоди илмии миллиро гирифта, дар баробари ин академияҳои соҳавӣ дар самти таҳсил ва кишоварзӣ таъсис ёфтанд, шумораи муассисаҳои таҳсилоти олии касбӣ қариб чор маротиба афзуда, барои рушди илми донишгоҳӣ низ заминаҳои мусоид фароҳам оварда шуданд.

— Ҳамзамон дар ҷумҳурӣ Шурои илм, маориф ва инноватсияи назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Комиссияи олии аттестатсионии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дигар ниҳодҳо таъсис дода шуда, якшанбеи сеюми моҳи апрел дар қонунгузории ҷумҳурӣ расман «Рӯзи илми тоҷик» эълон гардид. Вобаста ба ин тамоми ниҳодҳои ҷумҳурӣ дар даврони соҳибистиқлолӣ то ҳадди имкон дар рушди илм ва мутаносибан, ҷаҳонбинии илмӣ дар ҷомеа саҳм гузоштанд.

Барои намуна метавон мисол овард, ки дар ин давра танҳо дар Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинов, ки ҷузъи сохтории Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон мебошад, зиёда аз 350 монографияи илмӣ дар соҳаҳои фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқ ба нашр расида, ҳамасола то 250 мақолаи илмӣ, зиёда аз 200 мақолаи илмию оммавӣ оид ба масъалаҳои сиёсати давлат ва тарғибу ташвиқи он чоп мешаванд.

Дар даврони истиқлолият зиёда аз 40 осори мутафаккирони тоҷик аз хатти ниёгон баргардон ё аз забони арабӣ тарҷума шуда, бо забонҳои тоҷикӣ ва русӣ нашр карда шуданд. Аз ҷумла, осори Ибни Сино бо забони тоҷикӣ дар 15 ҷилд, бо забони русӣ дар 8 ҷилд, асарҳои Абунасри Форобӣ, Абубакри Розӣ, Абурайҳони Берунӣ ва ғайра. Дар давраи соҳибистиқлолӣ аз ҷониби Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқ дар маҷмуъ 60 мавзуи фармоишии илмӣ иҷро гардидааст.

Қонунгузории ҷумҳурӣ дар даврони соҳибистиқлолӣ дар соҳаи илм арзи ҳастӣ намуда, даҳҳо консепсия, стратегия ва барномаҳои давлатӣ ва соҳавӣ дар самти илм ва инноватсия қабул ва амалӣ шуданд. Аз ҷумлаи чунин санадҳои қонунгузорӣ ва меъёрии ҳуқуқии созанда метавон қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистонро «Дар бораи фаъолияти илмӣ ва сиёсати давлатӣ оид ба илму техника» ва «Дар бораи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон», инчунин Стратегияи миллии рушди моликияти зеҳнии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030, Стратегияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаҳои илм, технология ва инноватсия барои давраи то соли 2030, Консепсияи миллии таҳқиқоти илмии мақсаднок оид ба масъалаҳои рушди инсон, таъмини минбаъдаи принсипҳои демократӣ ва рушди ҷомеаи шаҳрвандӣ барои солҳои 2013-2028, Барномаи давлатии тайёр кардани кадрҳои сатҳи баланди илмӣ барои солҳои 2021-2030 ва ғайраро номбар намуд.

Дар даврони Истиқлолияти давлатӣ Пешвои миллат арҷгузорӣ ба шахсияти олимро ба сатҳи олӣ бардоштанд. Бо ин мақсад бо иқдоми шахсии Сарвари давлат бузургдошти шахсиятҳои бонуфузи илмӣ, чун Абуалӣ ибни Сино, Абурайҳони Берунӣ, Муҳаммади Хуҷандӣ, Носири Хусрави Қубодиёнӣ, Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ, Абдураҳмони Ҷомӣ, Мир Саид Алии Ҳамадонӣ ва даҳҳо мутафаккирони дигар баргузор гашта, осори илмии онҳо ба нашр расид. Барои олимони муосир дар ҷумҳурӣ бо иқдоми Пешвои миллат мукофоти давлатии ба номи Абуалӣ ибни Сино, ҷоизаҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ба номи олимони барҷаста дар соҳаи илму техника: ба номи академик С.У.Умаров – дар соҳаи илмҳои физикаву математика, химия, геология ва техникӣ, ба номи академик Е.Н.Павловский – дар соҳаи илмҳои биологӣ, тиббӣ ва кишоварзӣ, ба номи академик М.С.Осимӣ–дар соҳаи илмҳои ҷамъиятшиносӣ ва гуманитарӣ, ба номи академик Ҳ.Ҳ. Мансуров – дар соҳаи илмҳои тиббӣ ва фарматсевтӣ, ба номи академик Бобоҷон Ғафуров — дар самти таърих ва шарқшиносӣ муқаррар карда шуданд.

Маблағгузории соҳаи илм ва маориф таҳти назорати шахсии Президенти Тоҷикистон қарор дошта, пайваста меафзояд. Аз ҷумла, соли 1992 ба соҳаи илм ҳамагӣ 58 ҳазор сомонӣ маблағ равона гардида буд ва дар буҷети соли 2024 барои ин зиёда аз 225 миллион сомонӣ пешбинӣ шудааст, ки қариб 4 ҳазор маротиба зиёд мебошад.

Дар баробари ин, Пешвои миллат дар мулоқот бо аҳли илм ва маорифи ҷумҳурӣ 30 майи имсол ба сохтору мақомоти дахлдор супориш доданд, ки барои татбиқи нишондиҳандаҳои Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030 корро бо мақсади то охири муҳлати стратегия ба 1,5 фоизи маҷмуи маҳсулоти дохилӣ расонидани ҳиссаи хароҷоти умумӣ ба соҳаи илм тақвият бахшанд.

Дар ҷавоб ба ин ғамхориҳои Ҳукумати мамлакат, ки эътимоду боварии мардуми моро ба рушди минбаъдаи мамлакат бо такя ба илм тақвият мебахшанд ва имкон медиҳанд, ки ба ояндаи дурахшони миллату давлати соҳибистиқлоли хеш хушбинона умед бандем, олимони ҷумҳурии мо кӯшиш доранд, ки дар рушди илм саҳми бештар гузоранд. Бо ин мақсад, аз нигоҳи мо, фаъолсозии минбаъдаи корҳои илмию таҳқиқотӣ дар тамоми соҳаҳои илм аз ҳар олим ва ниҳоди илмӣ тақозо карда мешавад.

Ба масъалаҳои илм ва ҷаҳонбинии илмӣ таваҷҷуҳ намуда, дар мулоқот бо аҳли илм ва маорифи мамлакат 30 майи соли 2024 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид доштанд, ки «дар ҷаҳони муосир танҳо мамлакатҳое метавонанд ҳастии худро ҳифз намуда, рушд ёбанд, ки шаҳрвандонашон дорои сатҳи баланди саводнокӣ ва маърифату фарҳанг, илмдӯсту донишманд ва соҳибҳунар бошанд». Аз ин рӯ, амалисозии ин дастур на танҳо ба рушди илми тоҷик, балки ба таҳкими минбаъдаи пояҳои давлатдории миллӣ ва инкишофи ҳаёти ҷамъиятию сиёсӣ ва иқтисодию фарҳангии Тоҷикистони соҳибистиқлол мусоидат менамояд.

Хуршед ЗИЁӢ, - муовини директор оид ба илм ва таълими Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоуддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон,
доктори илмҳои фалсафа, профессор

«Истиқлолият рамзи соҳибдавлатӣ ва ватандории миллати сарбаланду мутамаддини тоҷик мебошад, ки номаи тақдирашро бо дасти хеш менависад, яъне низоми давлатдорӣ ва сиёсати дохиливу хориҷии худро мустақилона муайян менамояд»

Эмомалӣ Раҳмон

Иқтибоси дар боло овардашуда аз Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Перзиденти муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон муҳтавои асосии истиқлоли ҳар кишвари соҳибистиқлолро бо ҳифзи якпорчагии он ва пойбарҷо кардани абадияти миллат, ҳамчунин нишонаҳои асосии он - забон, фарҳанг, анъана, урфу одат ва рифоҳи миллиро ифода мекунад. Яъне истиқлол ҳамчун нишона ё вижагиии ҳар миллат, кишвар ё давлатест, ки дар он сокинон ва аҳолӣ бо доштани ҳокимияти худидоракунӣ ва соҳибихтиёр дар қаламрави он амал мекунанд фаҳмида мешавад. Баръакси фаҳмиши истиқлол мақоми як қаламрав ё колонияи вобаста ба ҳокимияти дигар давлат мебошад, ки масири зиндагии ӯро дигарон муайян месозад.

Таҷлили рӯзи истиқлоли як кишвар ё миллат замоне ҷашн гирифта мешавад, ки кишвар аз ҳама шаклҳои мустамликадорӣ озод аст ва озодона барои сохтани кишвар ё миллат бе ягон дахолати дигар миллатҳо иродаи мардум ё ормонҳои хешро метавонад воқеият бахшад.

Ин таърифи истиқлолият гарчанде куллӣ ва умумиятшудаи таҷрибаҳои истиқлолиятхоҳӣ дар тамоми ҷаҳон бошад ҳам, аз ҷониби дигар таҷрибаи талошҳои миллати моро дар ба даст овардани он ифода карда, ҳамеша ифодагари озодихоҳӣ ва ба даст овардани ҳокимияти сиёсӣ дар масири шебу фарозҳои давлатдорию миллатсозии мо тоҷикон мебошад. Албатта масири давлатсозию миллатсозии мо таърихи чандинҳазорсоларо дар бар мегирад, ки наметавон онро дар матни як мақола ё китоб ғунҷонид. Аммо барои худогоҳӣ ва бедории миллат сабақҳои андухтаамонро аз кору пайкори сиёсатмадори маъруфи сатҳи ҷаҳонии мо, ки Пешвои миллат, Президенти имрӯзи кишварамон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошанд, дар ҳассостарин рӯзҳои сахтии кишварамон миллатро аз вартаи нокомӣ наҷот додаанд, қобили зикр ва ёдоварист.

Бо таҳаввули сиёсию иҷтимоии даҳаи охири асри XX тақдири миллати тоҷик боз ба гирдоби бозиҳои геоплитикӣ бо дасти гуруҳбозону фурсатталабони ҷоҳталаби дохилӣ афтода, бедории миллиро бо даҳшати маргбори гурӯҳҳои либерализими демократимаоби анархист ва исломи сиёсишудаи даҳшатафкану ифротие, ки таҷрибаҳои инқилобии худро дар Шарқи Миёна ва Наздик озмоиш карда буд, афтод ва долони Осиёи Марказиро, ки Тоҷикистон мебошад, ба ошуб оварда, ба гуфтаи мардумӣ “обро лой карда мехостанд моҳии тиллоии худро ” ба даст оваранд.

Гарчанде бедории мо низ як бедории тақлидӣ ва куркуронаю шиорӣ буд, бо вуҷуди он мардум бовар доштанд дар меъмори давлати миллии худ метавонанд ормонҳои миллии худро дар баробари дастовардҳои имрӯзаи ҷаҳонӣ татбиқ намоянд. Аммо ин як саробе буд, ки миллати порапоргаштаи моро фиребид. Яъне бозиҳо ва манфиатҷӯии гурӯҳҳои ҷоҳталаб кишварро ба вартаи бесарусомонӣ ва носуботии бардавом оғушта карда, мавҷудияти низоми сиёсии онро фалаҷ ва бекора сохт. Дар баробари пошхӯрии низоми шӯравӣ низоми дохилии мо низ вайрон гардида, ҳокимияти мавҷуда фаъолияти худро аз даст дод.

Таърихи куҳандиёри тоҷикон, ки ҳавзаи фарҳангии он минтақаи имрӯзи Осиёи Марказӣ, Ҷанубӣ ва қисмати зиёди Шарқи Миёна ва Наздикро дар бар мегирад саршор аз чунин таҳаввулоти бузурги сиёсӣ ва иҷтимоӣ аст, ки дар сарнавишти гузашта ва имрӯзаи халқи мо нақши тақдирсоз бозидаанд. Муҳимтарин ва волотарин воқеаи даврони навини таърихи тоҷикон, дастёбӣ ба истиқлоли давлатист. 9 сентябри соли 1991 Иҷлосияи 12 ғайринавбатии Шӯрои олӣ Эъломия дар бораи истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро қабул намуд. Ин санад роҳу равиши ҷомеа ва сарнавишти халқи тоҷикро ба куллӣ дигаргун сохт. Аммо рушди минбаъдаи Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҷанги шаҳрвандии таҳмилӣ, ки моҳи майи соли 1992 шурӯъ шуда буд, рӯзгори мардумро печидатар карда, харобаҳои гӯшношунидро ба бор овард.

Сад шукр, ки Сессияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон даъвати XII (аз 16.XI. то 2.XII. соли 1992) дар қасри «Арбоб»-и ноҳияи Хуҷанд (ҳоло ноҳияи Б. Ғафуров) бо интихоби Раиси созанда ва наҷотбахши миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ин бесарусомониҳо хотима бахшид.

Тоҷикон баъди ҳазор сол аз нав соҳибдавлат гардиданд. Тавлиди давлати тозаистиқлоли Тоҷикистонро ҷомеаи ҷаҳонӣ бо қаноатмандӣ истиқбол намуд. Бозшинохти ҷумҳурии соҳибистиқлоли мо оғоз ёфт. Истиқлолияти давлатӣ барои миллати соҳибтамаддуни мо падидаи бемислу боазамати таърихиест, ки силсилаи воқеаҳои сарнавиштсозро дарбар мегирад ва бинобар ин, мо бояд онҳоро аз дидгоҳи фарохтару баландтар аз нав арзишгузорӣ намоем.

Роҳи таърихие, ки мову шумо дар масири истиқлол тай кардем, шоҳроҳи ҳамвор набуд ва ёфтани миёнроҳи тиллоӣ низ амри маҳол менамуд.
Тамоми мардуми Тоҷикистон, аз ҷумла мову шумо – хуб огоҳем, ки то расидан ба дастовардҳои имрӯза мо чӣ қадар мамониату маҳрумият ва мушкилоти сахту сангинро паси сар кардем.

Аз нахустин қадамҳои истиқлолият доираҳои муайяни бадхоҳ бо истифода аз таҷрибаи даврони гузашта ва усулҳои озмудаи худ, бо роҳи барангехтани низоъҳои дохилӣ ва бозиҳои сиёсие, ки бар асари онҳо ҳанӯз ҳазор сол пеш давлати бузурги Сомониён завол ёфта буд, тавонистанд миллати моро ба гирдоби мухолифат ва муқовимати сиёсӣ кашида, баъдан давлати ҷавони Тоҷикистонро дучори ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ гардонанд. Дар натиҷа беш аз сад ҳазор шаҳрвандони мо ҷони худро аз даст доданд, қариб як миллион нафар иҷборан хонаву дари худро тарк карда, ба кишварҳои ҳамсоя фирор намуданд. Ҷанги таҳмилӣ ба иқтисодиёти мамлакат дар маҷмӯъ беш аз 10 миллиард доллари амрикоӣ зиёни моддӣ расонид. Даҳҳо ҳазор хонаҳои истиқоматӣ сӯзонда шуда, ҳазорҳо иншооти иҷтимоӣ харобу валангор гардиданд. Зарари маънавии ҷанг ҳадду ҳисоб надорад. Зеро бар асари он даҳҳо ҳазор модарон аз фарзандонашон, даҳҳо ҳазор занон аз шавҳарашон маҳрум гардида, зиёда аз 50 ҳазор кӯдакон ятим монданд. Зиёда аз ин, миёни доираҳои сиёсии беруна ва шарикони дохилии онҳо нақшаи қисмат намудани Тоҷикистон, пароканда сохтани миллат ва бо ҳамин роҳ аз байн бурдани давлатдории тоҷикон тарҳрезӣ мешуд. Вале бархилофи азму талошҳои гурӯҳҳои бегонапараст, нерӯҳои тундрави дохилӣ ва баъзе доираҳои манфиатдори хориҷӣ қувваҳои солими ҷомеаи мо дар як муддати кӯтоҳ зери парчами нангу номус ва ягонагии миллӣ ба ҳам омада, роҳи расидан ба сулҳу субот ва ваҳдати миллиро интихоб карданд.

Бо мақсади барқарор намудани сохти конститутсионӣ моҳи ноябри соли 1992 дар шаҳри бостонии Хуҷанд Иҷлосияи XVI - уми Шӯрои Олии мамлакат даъват гардид ва дар назди вакилони халқ масъалаи ҳалли мусолиматомези муноқишаҳои сиёсии тарафҳои даргир гузошта шуд ва роҳбари ояндаи миллати тоҷик интихоб гардид, ки тамоми мушкилот ва масъулияти сангинтарини кишвари порапорагаштаро бар уҳда гирифт, ки президенти имрӯзаи кишварамон Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошанд.

Имрӯз бо гузашти сиюсе сол бо возеҳияти тамом дарк менамоем, ки Иҷлосияи XVI - уми Шӯрои Олӣ дар сарнавишти миллати мо чӣ нақши муҳиме бозид ва ба дӯши мо, яъне онҳое, ки бо амри тақдир дар айни ҷанги хонумонсӯз зимоми давлатдориро ба даст гирифта буданд, чӣ масъулияти бузурге афтода буд. Ба назари аввал иҷрои нақшаҳое, ки дар он иҷлосияи таърихӣ ба хотири оштии миллӣ ва таъмини сулҳи деринтизор кашида шуданд, ғайриимкон менамуд.
Бо ташаббус ва кӯшишҳои пайвастаи роҳбари тозаинтихоби кишварамон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон гуфтушунид бо мухолифин ба хотири ҳамдигарфаҳмӣ ва истиқрори сулҳ оғоз гардид. Дар натиҷаи музокироти тӯлонӣ, ки зиёда аз 40 моҳ идома ёфтанд, ба мо муяссар шуд, ки барои амалӣ намудани ҳадафҳои созандаи худ 21 маротиба бо иттиҳоди мухолифин музокира анҷом дода, 40 ҳуҷҷати барои миллат муҳимро ба имзо расонем.

Баъди зиёда аз панҷ соли мухолифати мусаллаҳона Созишномаи умумӣ дар бораи истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон ба имзо расид, ки дастоварди нодиртарини халқи тоҷик дар даврони истиқлолият мебошад ва ҳоло таҷрибаи сулҳофарии тоҷикон аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ эътироф гардида, ба мактаби омӯзиш табдил ёфтааст.

Дар чаҳоряки асри XXI мо падидаву омилҳои сиёсиву таърихӣ ва иҷтимоиву фарҳангии миллиро дар марҳалаҳои гуногуни таърихи халқамон омӯхта, бо дар назардошти таҷрибаи давлатсозиву давлатдории кишварҳои пешрафтаи ҷаҳон роҳи эъмори давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявиро пеш гирифтем.
Дар ин давра бори нахуст аз тариқи раъйпурсии умумихалқӣ 6-ноябри соли 1994, Конститутсияи нави мамлакат қабул гардида, дар асоси он парламенти касбии иборат аз ду палата ба фаъолият оғоз намуд. Дар ин замина фаъолияти мақомоти олии қонунгузор ва иҷроияи мамлакат таҳким ёфта, аввалин хиштҳои пойдевори истиқлоли воқеӣ ва давлатдории миллӣ гузошта шуданд.

Дар ин росто, қабл аз ҳама, дарк бояд кард, ки истиқлолият волотарин ва боарзиштарин дастоварди миллати тоҷик дар масири даҳ асри охир мебошад. Тоҷикистон маҳз ба шарофати истиқлолият ҳамчун узви баробарҳуқуқи ҷомеаи ҷаҳонӣ эътироф гардид. Дар ин муддат ҷумҳурии мо аз тарафи 193 давлати дунё ба расмият шинохта шуда, робитаҳои дипломатӣ барқарор намудааст. Истиқлолияти давлатӣ заминаи мусоидро барои шомилшавӣ ба ниҳодҳо ва созмонҳои байналхалқӣ фароҳам сохт. Дар даврони соҳибистиқлолӣ Тоҷикистон ба чандин ниҳодҳо ва созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ ва минтақавӣ шомил гардида, дар онҳо фаъолияти пурсамари судмандро ба роҳ андохтааст.

Яке аз муҳимтарин дастовардҳои мо дар даврони истиқлолият давлатсозӣ ва давлатдории муосири миллӣмебошад, ки моҳиятан шакли ҳуқуқбунёд, иҷтимоӣ ва дунявиро дорад.

Истиқлолият дар таърихи давлатдорӣ ва сарнавишти миллати тоҷик гардиши куллӣ ва оғози марҳалаи сифатан нави рушд гардида, дар назди мо иҷрои вазифаи бисёр пурмасъулияти таърихӣ, яъне бунёди давлати мутамаддини ҷавобгӯ ба манфиатҳои халқу кишвар ва эҷоди аркони давлатдории муосирро пеш гузошт.

Маҳз дар ҳамин давра мо ба ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ, ки тамоми халқу миллатҳои мутамаддин барои эъмори он талош меварзанд, шурӯъ намудем. Имрӯз аз ҷониби ҳукумати кишвар барои рушду такомули ҷомеаи шаҳрвандӣ ва дар ин замина таъмин намудани фаъолияти озодонаи ҳизбу созмонҳо ва воситаҳои ахбори омма тамоми имкониятҳо фароҳам оварда шудаанд.

Ба шарофати мустақилият халқи мо соҳиби рамзҳои давлатӣ – Парчам, Нишон ва Суруди Миллӣ гардид. Асосҳои сохтори конститутсионӣ, рукнҳои нави идоракунии давлат, меъёрҳои танзимкунандаи ҳаёти иқтисодиву иҷтимоӣ ва фарҳангии кишвар муқаррар гардида, асъори миллӣ ба муомилот бароварда шуд. Яке аз рукнҳои асосии давлатдории мустақил – Артиши миллӣ ва нерӯҳои сарҳадӣ таъсис ёфта, ҳифзи сарҳади давлатӣ таҳти назорати онҳо қарор дода шуд.

Бо дарназардошти роҳи пуршебу фарози дар тӯли ин солҳо тайшуда, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон доим таъкид месозанд, ки сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ барои мо ҳамчун арзишҳои бисёр азизу муқаддас аҳамияти ниҳоят калон доранд ва ҳифзу таҳкими онҳо вазифаи ватандӯстонаи ҳар як шаҳрванди бонангу номуси Тоҷикистон мебошад.

Мо вазифадорем, ки барои тақвият ва таҳкими бештари мавқеи минтақавӣ ва байналмилалии Ватани маҳбуби худ, бо дастгирии сиёсати созанда ва ваҳдатофарини Пешвои миллат, Президенти кишварамон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки талошҳо ва ташаббусҳояшон ҳамасола дар сатҳи байналмилалию минтақавӣ амалӣ мешаванд - пайгирона ва муназзаму хастанопазир талош намоем.

Ниёзӣ Ёрмаҳмад Бобо, - доктори илмҳои фалсафа, сарходими илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Рӯзи якуми сентябр Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба муносибати Рӯзи дониш чун анъана суханронии пурмуҳтаво карданд. Рӯзи Дониш ва дарси Сулҳ дар бинои навбунёди муассисаи таҳсилоти умумии рақами 19-и шаҳри Душанбе, ки яке аз калонтарин муассисаҳои таълимӣ дар пойтахти мамлакат ба шумор меравад ва дар он беҳтарин шароити илму донишомӯзӣ муҳайё карда шудааст, баргузор гардид. Азбаси мардуми Тоҷикистон, ки солҳои 90-уми асри гузашта даҳшату воҷеаҳои ҷанги шаҳрвандиро аз сар гузаронидаанд, медонанд, ки сулҳу субот ва амнияту оромӣ барои ҳар як шахс ва ҳар як оила чӣ қадру манзалат ва арзишу аҳамаият дорад.

Зимни суханрониашон Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд намуданд, ки вақтҳои охир дар дунё бархӯрди манфиатҳои абарқудратҳо, ки бо мақсади аз нав тақсим кардани ҷаҳон дар шакли мухолифатҳои сиёсиву низомӣ, яроқнокшавии бошитоб ва «ҷанги сард» роҳандозӣ гардидааст, рӯз ба рӯз шиддат гирифта истодааст. Имрӯзҳо мову шумо аз расонаҳои хабарӣ огоҳем, ки дар дигар нуқтаҳои даргири олам низ ҳазорон нафар одамони бегуноҳ қурбони манфиатҳо ва бозиҳои геосиёсии кишварҳои абарқудрат шуда истодаанд. Дар чунин шароите, ки таърихи инсоният ба давраи ниҳоят ҳассосу пешгӯинашаванда расидааст, барои ҷомеаи башарӣ таҳаммулгароӣ, саъю талош ба хотири ҳифзи сулҳ дар сайёра, гуфтугӯи тамаддунҳо ва густариши ҳамкорӣ миёни давлатҳо ва халқҳо ба хотири ҳамзистии осоиштаи мардумони олам аҳаммияти аввалиндараҷа пайдо кардааст. Зимни суханронӣ Пешвои Миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид карданд, ки мо бояд ба қадри Сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва Ваҳдати миллӣ ба қимати ҷони ҳазорон ҳамватанонамон бадастомадаро ҳифзу эҳтиёт кунем, дар шароити дар шароити имрӯз бесуботи ҷаҳон барои ҳимояи истиқлолу озодии давлат ва Ватани маҳбубамон ҳамеша кӯшишу талош намоем.

Ногуфта намонад, ки мо бояд ба таълиму тарбияи фарзанд ва тарбияи ватандӯстии шаҳрвандонро диққат дода, мардумамонро аз хавфу хатарҳои замони муосир эмин нигоҳ дорем, то онҳо дигарбора ба доми фиреби хоинони Ватану миллат гирифтор нашаванд.

Бинобар ин мо бояд имрӯз дар атрофи сиёсати хирадмандона ва маорифпарваронаи Пешваои муаззами миллат сарҷамъ шуда, барои ободӣ ва шукуфоии Ватани азизамон талош варзида, илми тоҷикро ҳаматарафа ба ҷаҳониён муаррифӣ намуда саҳми босазои хешро гузорем.

Санавбарбону Воҳидова, мудири шуъбаи Аврупои Институти омузиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон доктори илмҳои таърих, профессор

«Пешрафти давлат ба ривоҷи илм ва натиҷаҳои он вобаста аст»

Э. Раҳмон.

«Истиқлолият шиносномаи ҳастии давлати комилҳуқуқ ва соҳибихтиёри тоҷикон дар ҷомеаи ҷаҳонист, ки низоми давлатдорӣ, сиёсати дохилию хориҷӣ, сиёсати иқтисодӣ, иҷтимоию фарҳангиро мустақилона пеш мебарад».

Ҳар як халқу миллат таърихи худро дорад, ки пешравию тараққиёт, озодию ободонӣ, гулгулшукуфию сарсабзиҳо, таназзулу пошхӯрӣ ва мутаҳидии сарзамини аҷдодӣ дар он сабт гардидааст.

Дастовардҳои илму техникаи муосир дар шароити кунунӣ, дар ҳамаи соҳаҳои ҳаёти ҷомеа таҳаввулоти куллиро ба миён овард. Маҳз самараи истиқлолият буд, ки ҳайати кормандони Муассисаи давлатии илмии “Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон” баҳри таъмини фаъолияти босамар тадбирҳои зарурӣ меандешанд.

Ғамхориҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон кормандони марказро водор менамояд, ки дастовардҳои ҳаётан муҳим ва ҷавобгӯйи талаботи давру замон ба даст оварда шаванд.

Яке аз дастоварҳои Марказ дар даврони истиқлолият ин ба экпедитсияҳо сафарбар намудани ҷавонон ва бонувони болаёқату кордон мебошад, ки ҷиҳати гузаронидани корҳои илмӣ - таҳқиқотӣ кушишу ғайрати худро дареғ намедоранд.

Ногуфта намонад, ки агар соли гузашта теъдоди экспедитсияҳои 20 адад-ро ташкил дода бошад соли 2024 шумораи онҳо ба 30 адад расид, ки нисбати соли гузашта 1,5 баробар зиёд аст.

Роҳбарияти Марказ бо мақсади баланд бардоштани савияи дониш ва малакаи касбии кормандони ҷавони Марказ онҳоро ҳаматарафа дастгирӣ менамояд. Ин онҳоро водор менамояд, ки минбаъд содиқонаву аҳлона ва бо масъулияти баланди ватандориву ватансозӣ, меҳнатдӯстиву меҳанпарастӣ меҳнат карда, заҳмат кашанд.

Бо истифода аз фурсати муносиб тамоми кормандони Марказ ва аҳли ҷомеаро бо рӯзи Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон табрику муборакбод намуда, саодатмандӣ, хонаободӣ, осмони софу беғубор, сулҳу салоҳ, осоиштагӣ ва ба корҳояшон фаъолияти пурсамарро таманно дорам.

Майсара Абдуллоева - корманди МДИ “Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ”

Дар давраи инқилоби Фаронса консептсияҳои халқ ва давлати миллӣ тартиб дода шуданд, ки онҳо минбаъд барои ташаккули консептсияи нави муносибатҳои байналмилалӣ асос гардиданд. Минбаъд, дар охири асри XIX ҳаракати худмуайянкунии халқҳо ба вуҷуд омад, он бар ғояи доштани ҳуқуқи ҳар як халқ ба давлат ва истиклолияти худ асос ёфтааст.

Дар ин қарина инчунин Эъломияи машҳури принсипҳои Барномаи Вилсон (1918), ки аз ҷониби Президенти Амрико Вудро Вилсон дар давраи Ҷанги Якуми Ҷаҳонӣ таҳия шуда буд, қобили таваҷҷӯҳ аст. Он 14 моддаро дарбар мегирад, ки аз чунин ғояҳои асосӣ иборат аст:

1. Муоширати ошкорои дипломатӣ байни ҳамаи кишварҳо.

2. Савдои озод ва шароити баробарии иқтисодӣ барои ҳамаи давлатҳо.

3. Паҳн намудани принсипҳои демократӣ ва ҳифзи ҳуқуқи ақаллиятҳои миллӣ.

4. Ташкили ташкилоти байналмилалӣ, ки дар доираи он давлатҳо баҳсҳои худро бо роҳи осоишта ҳал карда метавонистанд.

5. Даст кашидан аз истифодаи зуроварӣ ба муқобили дигар давлатҳо ва ё поймол кардани сохибихтиёрии онҳо.

6. Демилитаризатсияи давлатҳо, аз ҷумла бекор кардани хизмати ҳатмии ҳарбӣ ва мудирияти арсеналҳои давлатӣ аз ҷониби ташкилоти байналмилалӣ.

7. Мустақилият ва озодӣ дар роҳҳои баҳрӣ барои ҳамаи мамлакатҳо.

8. Таъсиси низоми ҳуқуқи байналмилалӣ барои ҳалли баҳсҳои байни давлатҳо.

9. Барҳам додани истисмори мустамликавӣ ва мусоидат ба худмуайянкунии халкҳо.

10. Коҳиш додани хароҷоти ҳарбии ҳамаи давлатҳо .

11. Кафолати истиқлолияти давлатӣ ва томияти ҳудудии ҳамаи давлатҳо.

12. Эҷоди меъёрҳои байналмилалии меҳнат, ки ҳуқуқи коргаронро эҳтиром мекунад.

13. Барҳам додани монеаҳои молиявии байни кишварҳо ва таъсиси низомиустувори иқтисодии ҷаҳонӣ.

14. Ташкили механизми байналмиллалии хифзи манфиатхои минтақави ва таъмини сулх дар шароити осоишта [2].

Эъломияи принсипҳои Вилсон дар ташаккули муносибатҳои байналмилалӣ муҳим буд ва нуқтаи ибтидоии таъсиси Лигаи Миллатҳо гардид.

Ғояи эҳтироми ҳатмии хуқуқҳои сохибихтиёрии ҳар як халқ дар шароити муносибатҳои байналмилалӣ баъд аз анҷоми Ҷанги Дуюми Ҷаҳонӣ ба миён омад. Амалишавии ин принсипҳо минбаъд ба таъсиси Созмони Милали Муттаҳид дар соли 1945 оварда расонид [1].

Дар давраи ба охир расидани ҷанг бисёр мамлакатҳо соҳибихтиёр ва мустақил гардиданд. Ин раванд дар муносибатҳои байналмилалӣвазъияти мураккаб ба амал овард, зеро қаблан давлатхои мустамликадор дар муносибат бо мамлакатҳои мустақил аз имтиёзҳо истифода мебурданд.

Дар марҳилаҳои аввали таъсиси Созмони Милали Муттаҳид якчанд ҳуҷҷатҳои байналмилалӣ қабул карда шуданд, ки принсипи эҳтироми ҳатми ҳуқуқҳои соҳибихтиёрии ҳар як халқро дастгирӣ мекарданд. Аз ҷумла, ин Эъломия оид ба эҳтироми соҳибихтиёрӣ ва якпорчагии давлатҳо, ки соли 1970 қабул шудааст ва инчунин Оинномаи СММ мебошад, ки принсипи дахолат накардан ба корҳои дохилии дигар давлатҳоро муқаррар мекунад [4].

Принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуҳуқҳои соҳибихтиёрии ҳар як халқ сарчашмаи худро аз ҳуқуқи байналмилалӣ ва воқеаҳои таърихӣ мегирад, ки баъдан бар асоси онҳо ин принсип ташаккул ёфтанд [5]. Масалан, яке аз чунин воқеаҳо соли 1945 ташкил ёфтани Созмони Милали Муттаҳид (СММ) буд, ки дар оинномаи он принсипҳои баробарӣ ва сохибихтиёрии давлатҳо муқаррар карда шуда буд.

Ба ғайр аз ин, принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои сохибихтиёрии ҳар як халқ аз ғояихудмуайянкунии миллӣ чудонашаванда аст, яънедар ҳолате ки ҳар як халқ ба роҳи мустақили рушди худ ва бидунидахолати дигар давлатҳо ҳал кардани корҳои дохилиаш ҳуқуқ дорад.

Аммо дар паси таърихи принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои соҳибихтиёрии ҳар як халқ, баъзан таърихи ихтилофҳои байни давлатҳо низ мавҷуд аст. Масалан, соли 1947 аз ҳайати империяи Британия ҷудо шудани Ҳиндустон боиси барпо гардидани давлати нави мустақил ва муқаррар шудани принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои сохибихтиёрии ҳар як халқ гардид.

Принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои соҳибихтиёрии ҳар як халқ бо роҳи муқаррар намудани аҳамият ва баробарҳуқуқии ҳамаи халқҳои ҷаҳон аз ҷиҳати сиёсӣ, ҳуқуқӣва иҷтимоӣ ташаккул меёбад. Ин принсип дар Эъломияи Созмони Милали Муттаҳид оид ба эҳтироми соҳибихтиёрӣ, тамомияти арзӣ ва истиқлолияти давлатҳо ва адолат дар муносибатҳои байналмилалӣ (1970) сабт шудааст [1].

Мувофики ин принсип хамаи халқҳо ҳуқуқ доранд,ки роҳи тараққиёти сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва мадании худро озодона муайян кунанд, инчунин захираҳо ва комёбиҳои пешрафти милли идора кунанд. Ин принсип эҳтироми гуногунии фарҳангӣ ва забонро дастгирӣ мекунад ва ба тамоми ҷанбаҳои ҳаёти одамон, аз ҷумла ҳуқуқҳои онҳо ба саломатӣ, таҳсилот, ғизо, манзил, ҳимоя аз табъиз ва зӯроварӣ дахл дорад.

Дар натиҷа, ҳар як халқ бояд дар заминаи гуногунанфикриимиллии худ, ки дар он ҳар як андеша арзишу эҳтироми баробар дорад, озодона манфиатҳои худро баён кунад, сиёсаташро пеш барад ва ҳокимиятро амалӣ созад. Ба ғайр аз ин, принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои соҳибихтиёрии ҳар як халқ ба эҳтироми ҳуқуқи байналмилалӣва шартномахои байналмилалӣ, инчунин ифодаи дастгирӣ ва хамфикрӣ нисбат ба ҳамдигар дар тамоми соҳаҳои ҳаёт ташвиқ мекунад.

Албатта, ин принсип на ҳамеша риоя карда мешавад ва ҳанӯз ҳам ихтилофҳои байналмилалӣ ба амал меоянд. Аммо ташаккули ин принсип шарти зарурии пойдор гардондани мавҷудияти баробарҳуқуқ ва осоиштаи ҳамаи халқҳои руи замин мебошад.

Инчунин воқеаҳои таърихие, ки бо инкишофи муносибатҳои байналмилалӣва хамкорӣ алоқаманданд, шарти ҳатмии ташаккули принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои сохибихтиёрии ҳар як халқмебошанд. Масалан, соли 1957 таъсис ёфтани Иттиҳоди Аврупо боиси ҳамгироии миллатҳои гуногун ва эҳтироми ҳуқуқу озодиҳои ҳар як узви Иттиҳоди Аврупо гардид.

Умуман, принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои соҳибихтиёрии ҳар як халқ баридеологияи демократия бунёд ёфтааст, ки он дар навбати худ ба принсипу озодиҳои ҳар як шаҳрванд, инчунин эҳтироми сохибихтиёрии давлат ва ҳуқуқҳои давлатҳо ба роҳи инкишоф худашон асос ёфтааст.

Илова бар ин, принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои сохибихтиёрии ҳар як халқ бунёди ташаккули принсипи бисёрфарҳангӣ гардид, ки онсоли 1980 дар доираи СММ қабул шудааст [4]. Принсипи мазкур аз он иборат аст, ки ҳар як халқ бидуни дахолати дигар халқҳо бояд ҳуқуқи ҳифз, рушд ва ифодаи фарҳанги худро дошта бошад. Ин ва дигар вокеаҳои таърихӣ пойдевори ташаккули принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои соҳибихтиёрии ҳар як халқгардиданд. Он бунёди низоми ҳозираи байналмилалӣгардида, ба сиёсати берунии бисёр давлатҳо дар давраи ҳозира таъсири калон мерасонад.

Ҳамин тариқ, шартҳои таърихӣ ва сиёсии ташаккули принсипи эҳтироми ҳатмии ҳуқуқҳои соҳибихтиёрии ҳар як халқ иқдоми дар арсаи байналмилалӣ муқаррар кардани баробарӣ ва эҷоди танзими ҳуқуқӣ дар муносибатҳои байналмилалӣ буд.

1. Дахлнопазирии томияти ҳудудӣ принсипест, ки мувофиқи он сарҳадҳои ҳудуди давлатҳо бояд қатъиян муҳофизат ва маҳфуз дошта шаванд. Ин принсип барои муносибатҳои байналмилалӣ асосӣ буда, яке аз принсипҳои асосии Оинномаи Созмони Милалаи Муттаҳид мебошад. Он дар назар дорад , ки сарҳадҳои байни давлатҳоро маҷбуран тағйир додан мумкин нест, магар ин ки ин ҳолат мувофиқи ҳуқуқи байналмилалӣва ризоияти ҳамаи тарафҳои манфиатдор ба амал наояд. Вайрон кардани принсипи дахлнопазирии томияти ҳудудӣ боиси сар задани низоъҳои байналмилалӣ ва амалиёти ҳарбӣ мегардад.

2. Соҳибихтиёрӣ ва истиқлолият ду мафҳуми муҳим дар соҳаҳои сиёсӣ, ҳуқуқӣ ва иқтисодӣ мебошанд [6].

Соҳибихтиёрӣ ба ҳокимияти давлатӣ дахл дорад ва маънои онро дорад, ки давлат бар қаламрави худ ва аҳолии худ қудрати мутлақ дорад. Ин ҳуқуқи давлатест, ки корҳои худро худаш идора кунад ва бидуни дахолати давлати дигар қарор қабул кунад.

Истиқлолият маънои мавҷуд набудани ягон вобастагӣ ба давлати дигар ё қувваи берунаро дорад. Давлат дар сурате мустақил аст, агардар қабули карорҳо ва амалҳое, ки ба манфиатҳои худ ва муҳити зист мувофиқ аст, озод бошад.

Ҳамин тариқ, соҳибихтиёрӣ ва истиқлолият мафҳумҳои ба ҳам алоқаманданд, ки истиқлолияти давлатӣ ва ҳуқуқи худмуайянкуниро дар доираи низоми байналмилалӣ муайян мекунанд.

3. Баробарӣ ин принсипест, ки ҳамаи одамон бидуни ҳеҷ гуна маҳдудият ё табъиз аз рӯи ҷинс, мансубияти этникӣ, динӣ, иҷтимоӣ ва дигар асосҳо ҳуқуқ ва озодиҳои якхела доранд. Баробарӣ як принсипи муҳими ҳуқуқи байналмилалӣ ва меъёрҳои байналмилалии ҳуқуқи инсон мебошад. Он кафолат медиҳад, ки ҳар як шахс ба имкониятҳо ва захираҳо, новобаста аз маълумот ва мақоми онҳо, дастрасии баробар дорад. Баробарӣ на танҳо волоияти қонун ва адолатро кафолат медидад, балки омили асосии инкишофи демократия ва инкишофи устувори тамоми ҷомеа мебошад.

4. Дахолат ба корҳои дохилӣ дахолат номумкин аст. Ҳар як халқ ҳуқуқ дорад аз дахолати ҳарбӣ, иқтисодӣ ва маданӣ ба корҳои дохилии худ озод бошад.

5. Бо роҳи осоишта ҳал кардани низоъҳо принсипест, ки мувофиқи он ҳама намудихтилофҳои байни давлатҳо ва халкҳо бояд бидуни зӯроварӣ, балки бо роҳи муколамма, гуфтушунид ва созиш ҳал карда шаванд. Ин принсип яке аз унсурҳои асосии ҳуқуқи байналмилалӣ буда, арзиши ҷомеаи ҷаҳонӣ мебошад.

Ҳалли осоиштаи низоъҳо аз куштор, харобкорӣ ва зӯроварӣ, ки ба давлатҳо, шахсони алоҳида ва умуман ҷомеа зарари ҷиддӣ мерасонанд, пешгирӣ мекунад. Он ба дарёфти роҳҳои созиш нигаронида шудааст, ки манфиатҳои ҳамаи тарафҳоро конеъ гардонанд ва ба ташаккули эътимод ва таҳкими суботи байналмилалӣ мусоидат кунанд. Ҳалли мусолиматомези низоъҳоро метавон тавассути истифодаи усулҳои гуногун, аз ҷумла музокироти байнидавлатӣ, миёнаравӣ, ҳакамӣ ва мурофиаи судӣ, ки таҳти назорати созмонҳои байналмилалӣ, аз қабили Созмони Милали Муттаҳид сурат мегирад, ба даст овард.

6. Эҳтироми ҳуқуқи инсон асоси рушди ҷомеаи одилона ва демократӣ мебошад, ки дар он ҳар як инсон ҳуқуқу имкониятҳои баробар дорад. Эҳтиром ба ҳуқуқи инсон маънои онро дорад, ки давлат ва ҷомеа бояд озодӣ ва баробариро дар назди қонун, ҳуқуқ ба зиндагӣ, озодии баён, виҷдон, эътиқод, ҳаракат, баён, эҳтироми ҳуқуқ ба рушди иҷтимоию иқтисодӣ ва саломатӣ, ҳуқуқ ба таҳсил, кӯдакӣ, оила ва хона кафолат диҳанд. Ин ҳуқуқҳо на танҳо маҷмӯи расмии меъёрҳои ҳуқуқӣ мебошанд, балки онҳо принсипҳои асосии ҳаётро ифода мекунанд, ки бояд эҳтиром ва ҳифз карда шаванд [6].

Эҳтироми ҳуқуқи инсон ба таҳкими институтҳои демократӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ, баланд бардоштани сатҳи зиндагӣ ва пойдории сулҳу субот дар ҷомеа мусоидат мекунад. Давлат ва ҷомеа бояд барои беҳтар намудани шароити зиндагии мардум, таъмини имкониятҳои баробар ва дастрасии хизматрасониҳо, аз ҷумла рушди иҷтимоию иқтисодӣ якҷоя амал кунанд. Умуман, эҳтиром ба ҳуқуқи инсон як принсипи бунёдист, ки дар ҳар ҷомеае, ки барои адолат ва баробарӣ талош мекунад, бояд риоя шавад.

7. Ҳамкорӣ ва муомила ду мафҳуми ба ҳам алоқаманданд, ки маънои якҷоя кор кардан ва мубодилаи иттилоот ва захираҳоро байни одамон, гурӯҳҳо ё созмонҳо барои ноил шудан ба ҳадафи умумӣ доранд.

Ҳамкорӣ маънои онро дорад, ки ҳар як иштирокчӣ кӯшишҳо ва захираҳои худро барои ноил шудан ба натиҷаи ниҳоӣ, ки ба ҳамаи иштирокчиён манфиат меорад, саҳм мегузорад [5]. Дар ҳамкорӣ ҳар як шахс ҳамчун шарики баробарҳуқуқ баромад мекунад ва ҳамкории онҳо ба эътимод, эҳтиром ва ҳамдигарфаҳмӣ асос ёфтааст.

Аз тарафи дигар, муомила мубодилаи иттилоот, ғояҳо, дониш ё захираҳо байни одамон, гурӯҳҳо ё созмонҳоро дар бар мегирад. Муомила метавонад расмӣ ё ғайрирасмӣ бошад ва ҳадафи он метавонад барқарор кардани робита бо одамони дигар, васеъ кардани ҷаҳонбинии худ, табодули таҷриба ё ба даст овардани дониш ва малакаҳои зарурӣ бошад.

Умуман, ҳамкорӣ ва муомила барои ноил шудан ба натиҷаҳои бомуваффақият дар кор ва ҳаёти шахсӣ муҳим аст, зеро онҳо ба одамон имкон медиҳанд, ки якҷоя кор кунанд, ғояҳо ва захираҳоро мубодила кунанд ва ба ҳадафҳое ноил шаванд, ки агар ҳар як шахс танҳо амал мекард, дастнорас хоҳад буд.

Дар хотима қайд кардан мехоҳем, ки ҳуқуқҳои сохибихтиёрӣ - ҳуқуқи худидоракунӣ ва қабули карорҳое мебошанд, ки ба ҳаёт ва ояндаи халқ дахл доранд. Ин ҳуқуқҳо бояд ҳифз ва эҳтиром карда шаванд, то ҳар як халқ озодона зиндагӣ ва рушд кунад.

Эҳтироми ҳуқуқи соҳибихтиёрии ҳар як халқ эҳтиром ба фарҳанг, анъана ва вижагиҳои ин халқ аст. Ҳар як миллат фарҳанги хоси худро дорад ва мо бояд онро эҳтиром ва қадр кунем, то сулҳу оромӣ дар ҷаҳон пойдор шавад. Бинобар ин, барои пойдор гардондани сулҳу осоиши тамоми ҷаҳон ҳуқуқҳои соҳибихтиёрии ҳар як халқро эҳтиром кардан зарур аст.

Ин ба таҳкими эътимод ва ҳамкории байни халқҳо ва ба вуҷуд овардани ҷаҳони боз ҳам одилона ва устувор мусоидат менамояд.

ЛИТЕРАТУРА

1. Декларация о недопустимости интервенции и вмешательства во внутренние делагосударств. Резолюция Ген. Ассамблеи 36/103. // Официальный сайт ОрганизацииОбъединенных Наций. [Электронный ресурс].URL: http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarations/internal_affairs_decl.shtml.

2. Декларация о предоставлении независимости колониальным странам и народам. Резолюция Ген. Ассамблеи 1514 (XV) // Официальный сайт Организации Объединенных Наций. [Электронный ресурс]. URL: http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarations/colonial.shtml.

3. Доклад совещания экспертов СБСЕ по мирному урегулированию споров. //Официальный сайт ОБСЕ. [Электронный ресурс]. URL:http://www.osce.org/ru/secretariat/30119?download=true.

4. Устав ООН // Официальный сайт Организации Объединенных Наций. Хельсинский Заключительный акт. [Электронный ресурс]. http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarations/colonial.shtml.

5. Даниленко В.И. Современный политологический словарь / В.И. Даниленко. - М., 2000. -1024 c.

6. Демократия и суверенитет. Многообразие исторического опыта / Под ред. А.А. Гусейнова. -М., 2010. -236 c.

7. Дмитриев Ю.А. Суверенитет в науке конституционного права / Ю.А. Дмитриев, Ш.Б. Магомедов, А.Г. Пономарев. -М., 1998. -107 c.

8. Гегель Г. В. Ф. Философия права / Г. В. Ф. Гегель. - М., 1990. -524 c.

9. Гессен В.М. Общее учение о государстве / В.М. Гессен. - Спб., 1912. -190 c.

10. Еллинек Г. Общее учение о государстве / Г. Еллинек. - Спб., 1908. -626 c.

11. Каламанова С.В. Суверенитет государства в условиях глобализации / С.В. Каламанова - М., 2012. -162 c.

12. Кокошин А. Реальный суверенитет / А.Кокошин. - М., 2006. -180 c.

13. Кузнецова Е. Западные концепции государственного суверенитета // Международные процессы. - М., 2006. -Т.4. -№2(11). [Электронный ресурс]. URL:http://intertrends.ru/old/eleventh/007.htm.

14. Левин И.Д. Суверенитет / И.Д. Левин. - Спб., 2003. -373 c.

15. Марченко М.Н. Проблемы общей теории государства и права / М.Н. Марченко. - М., 2015. -Т. 1. -744 c.

16. Мелешкина Е.Ю. Формирование новых государств в Восточной Европе / Е.Ю. Мелешкина. - М., 2012. - 252 c.

ШАРИПОВ ИЗАТУЛЛО АМИРШОЕВИЧ – унвонҷӯи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.М. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон.

(Дар ҳошияи суханронии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба муносибати Рӯзи дониш аз 1 сентябри соли 2024)

Дар арафаи таҷлили 33-юмин солгарди Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардидани мулоқоти Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо аҳли маорифи кишвар, ки дар бинои навбунёду замонавии муассисаи таҳсилоти умумии рақами 19 шаҳри Душанбе ҷараён гирифт, дар қалби ҳар як корманди соҳаи илму маориф эҳсоси умеду бовариро ба рушди ин соҳаҳо ва мутаносибан, ба ояндаи дурахшони кишвари соҳибистиқлоли мо ва насли ояндасози он боз ҳам таҳким бахшид. Ин вобаста ба он буд, ки дар суханронии Пешвои муаззами миллат арҷгузорӣ ба шахсияти устоду омӯзгор, илму донишомӯзӣва нақши онҳо дар рушди ҷомеа ба таври возеҳва дар сатҳи хеле баланд зуҳур намуда, бори дигар таъкид гардид, ки «танҳо саводу маърифат ва илму дониш инсонро аз ҳама бадбахтиву нокомиҳо наҷот мебахшад». Аз ин рӯ, мо кормандиони соҳаи илму маорифро зарур аст, ки беш аз пеш барои рушди ин соҳаҳои наҷотбахши миллату давлат ва насли наврасу ҷавон бо ҳисси масъулияти баланди шаҳрвандӣ ва қарзи инсонии худ таваҷҷуҳ зоҳир намоем.

Ҳамзамон, дар суханронии Сарвари давлат ба муносибати Рӯзи дониш на танҳо вазъи маорифи кишвар ҳамаҷониба ва дар асоси арзёбии комёбиву мушкилоти тамоми зинаҳои таҳсилот сурат гирифт, балки дастуру супоришҳои мушаххасе дода шуданд, ки иҷрои онҳо ин соҳаро метавонад рушд бахшида, дар оянда дар сатҳи байналмилалӣ рақобатпазир гардонанд. Вобаста ба ин ва чанд дастуре, ки Пешвои муаззами миллат дар назди масъулин, аз ҷумла олимони кишвар дар ин мулоқот гузоштанд, чанд нуктаеро мехостем махсусан таъкид созем.

Аз ҷумла, дар назди Академияи миллии илмҳо ва мақомоти дигари дахлдори давлатӣ вазифагузорӣ карда шуд, ки «Консепсияи миллии тарбия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон»-ро, ки бо қарори Ҳукумати мамлакат3 марти соли2006 ба тасвиб расида буд, дар таҳрири нав пешниҳод намоянд. Дар ҳақиқат, ин санад дар зарфи 18 соли гузашта боиси иҷрои вазифаҳои муҳим дар самти тарбияи насли даврони соҳибистиқлолӣ дар сатҳи баланд гардид. Аммо дар ҷаҳони имрӯзаи зудтағйирёбанда вазифаҳои дигаре дар пеш истодаанд, ки таҷдиди саривақтии ин Консепсияро тақозо мекунанд. Аз ҷумла, мубориза бо ҷангҳои зеҳнӣ ё менталӣ, оқибатҳои ногувори раванди глобализатсия ё ҷаҳонишавӣ, таҳкими пояҳои истиқлолияти давлатӣ ва соҳибихтиёрии миллӣ дар шароити болоравии нақши созмонҳои фаромиллӣ ва амсоли он аз чунин вазифаҳо ба шумор мераванд. Аз ин рӯ, эътимоди комил дорем, ки олимону донишмандони ҷумҳурӣ бо пешниҳоди тадбирҳои мушаххас дар ин самт ва дигар соҳаҳои сарнавиштсози давлатдории миллӣ ва тарбияи насли навраси ҳамаҷониба рушдёфта, соҳиби худшиносии баланди шаҳрвандию миллӣ ва амсоли он дар такмили «Консепсияи миллии тарбия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» бо дарназардошти талаботи замони муосир саҳми воқеӣ мегузоранд.

Ҳамзамон, ба Академияи миллии илмҳо ва масъулини дигар супориш дода шуд, ки вазифаи қаблан дар мулоқот бо аҳли илм ва маорифи кишвар 30 майи соли 2024 гузошташуда, яъне заминаҳои меъёрии ҳуқуқии фаъолият ва назоратро дар соҳаи маориф ва илм ҳарчи зудтар таҳия карда, арзёбии фаъолияти муассисаҳои илмӣ-таҳқиқотӣ ва таълимиро дар асоси онҳо ба роҳ монанд. Дар самти иҷрои ин вазифа бо қарори Раёсати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон аллакай «Низомномаи арзёбии самаранокии фаъолияти илмӣ-таҳқиқотии кормандони илмии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон” ба тасвиб расида, он ба таври таҷрибавӣ озмуда шуда истодааст. Эътимоди комил дорем, ки дар якҷоягӣ бо Дастгоҳи иҷроияи Президент ва Агентии назорат дар соҳаи маориф ва илм паҳлӯҳои дигари масъала низ бо пешниҳоди меъёрҳои мушаххаси арзёбии онҳо дар муҳлатҳои кӯтоҳтарин роҳи ҳалли худро пайдо мекунанд.

Дар мулоқоти Пешвои миллат бо аҳли маорифи кишвар инчунин масъалаи пайванди илм бо истеҳсолот бори дигар таъкид гардида, дастур дода шуд, ки ин раванд шуруъ аз зинаи таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбӣ ба роҳ монда шавад, «зеро таҷриба нишон медиҳад, ки дар аксари кишварҳои пешрафта ҷавонон аз ин муассисаҳо ба истеҳсолот ҷалб карда мешаванд ва чунин иқдом, дар навбати худ, ба коҳишёбии сатҳи бекорӣ мусоидат мекунад». Дарвоқеъ, пайванди илм бо истеҳсолот, ки дар ҷумҳурии мо имрӯз бо баъзе мушкилоти ҷиддӣ рӯ ба рӯ гаштааст, аз тамоми ниҳодҳои илмӣ-таҳқиқотӣ ва муассисаҳои таҳсилоти касбӣ тақозо менамояд, ки дар ин самт тадбирҳои мушаххас андешанд. Дар ин росто, ба андешаи мо,оғози ҳамкории муассисаҳои илмӣ бо муассисаҳои таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбӣ дар самти таҳия, такмил ва таҷдиди механизмҳои оддитарин барои соҳаҳои кишварзӣ, сохтмон, маишӣ, инчунин истифода аз технологияҳои иттилоотӣ дар раванди истеҳсолот ва ғайра метавонанд судманд бошад.

Чунонки маълум аст, ҷавҳари таълиму тарбияи дурустро дар муассисаҳои таълимӣ, хусусан, дар зинаи таҳсилоти умумӣ китобҳои дарсӣ ташкил медиҳанд. Бо ҳамин сабаб, Сарвари давлат масъулинро вазифадор намуданд, ки раванди ислоҳ ва бознашри китобҳои дарсии ин зинаи таҳсилотро идома дода, 82 номгӯйи боқимондаи онҳоро ба меъёру арзишҳои Конститутсияи ҷумҳурӣ ва ҷаҳонбинии илмӣмутобиқ созанд. Оид ба ин масъала бояд тазаккур дод, ки аксарияти олимону донишмандони кишвар бо Вазорати маориф ва илми ҷумҳурӣдар ин самт ҳамкориҳои тулонӣ дошта, муаллифии чандин китобҳои дарсиро собиқан ба дӯш доштаанд. Ҷалби чунин олимон ва ҳамкорӣдар ин самт бо мутахассисони дигари дахлдори муассисаҳои илмӣ-таҳқиқотӣ, хусусан, Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, метавонад дар таълифи насли нави китобҳои дарсӣ, ки на танҳо ба арзишҳои миллии мо, меъёрҳои конститутсионӣ, ҷаҳонбинии илмӣ ҷавобгӯ бошанд, балки дар асоси дастовардҳои навтаринии илмӣ таълиф шуда бошанд, самараи нек ба бор оварад.

Ва ниҳоят, чунонки дар ибтидо низ зикр гардид, мулоқоти Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо аҳли маорифи кишвар гувоҳи возеҳ аз арҷгузорӣ ба шахсияти омӯзгор ва дар маркази таваҷҷуҳи Пешвои миллат қарор доштани ин масъала буд. Маҳз бо ҳамин сабаб, Пешвои муаззами миллатомӯзгорро ҳамчун шахсе, ки «бо нури саводу маърифат ва илму дониш ҳаёти ҷомеаро равшан месозад, хурофоту ҷаҳолатро аз ҳаёти ҷомеа берун мекунад ва созандагону ободгарони ояндаи Ватанро ба камол мерасонад», баҳогузорӣ намуда, ба ҳамагон хотирнишон сохтанд, ки «эҳтиром ба омӯзгор – эҳтиром ба ояндаи миллат аст». Вобаста ба ин ба мақомоти дахлдори давлатӣ супориш дода шуд, ки лоиҳаи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи мақоми омӯзгор»-ро таҳия намуда, онро барои баррасӣ ба Ҳукумати мамлакат пешниҳод намоянд.

Боиси зикри хос аст, ки дар қонунгузории ҷумҳурӣ ва санадҳои меъёрии ҳуқуқии амалкунанда вобаста ба мақоми омӯзгор то ҳол муқаррароти зиёде пешбинӣ гардидааст. Аммо дар шакли алоҳида пешниҳод намудани як қонуни мукаммал дар ин самт метавонад дар баробари дигар қонугузории сирф миллии мо доир ба танзими ҷашну маросимҳо, масъулият дар тарбияи кӯдак ва тарбияи ватанпарастӣамалияи қонугузории ҷумҳуриро боз ҳам ғанитар гардонад. Дар ин ҷода, аз нигоҳи мо, бояд на танҳо собиқаи миллати мо оид ба арҷгузорӣ ба мураббию омоӯзгор дар тули ҳазорсолаҳо ва дар даврони муосир, балки инчунин таҷрибаи байналмилалӣ низ ба эътибор гирифта шавад. Аз ҷумла, омӯзиши талаботи «Мақоми глобалии омӯзгор», санади қабулнамудаи ЮНЕСКО «Оид ба мақоми омӯзгор» (аз 5 октябри соли 1966), таҷрибаи кишварҳое чун Олмону Япония ва ғайра дар ин самт аз фоида холӣ нахоҳад буд.

Дар маҷмуъ, мулоқоти Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо аҳли маорифи кишвар, ки санаи 1 сентябри соли ҷорӣ баргузор гардид, бори дигар нишон дод, ки дар сиёсати хирадмандона ва маорифпарваронаи Сарвари давлати мо ва Ҳукумати ҷумҳурӣ ин соҳа калидӣ боқӣ монда, минбаъд низ барои таълиму тарбияи насли наврас, рушди илму донишомӯзӣ ва боло бурдани мақоми омӯзгор дар ҷомеа тамоми тадбирҳои зарурӣ роҳандозӣ хоҳад шуд.

Хуршед Зиёӣ - доктори илмҳои фалсафа, профессор, муовини директор оид ба илм ва таълими Институти фалсафа, сиёсатшиносӣва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоуддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Истиқлолият неъмати бебаҳо ва дастоварди муҳимми ҳар як халқу миллат ба шумор рафта, ба даст овардани он хушбахтии бузург аст. 9 сентябри соли 1991 халқи тоҷик ба ин неъмати бебаҳо соҳиб гашта, ҳамчун давлати соҳибистиқлол дар харитаи сиёсии ҷаҳон ворид гардид. Баъд аз ба даст овардани истиқлолият давлату ҳукумати мамлакатро зарур омад, то баҳри таъмин намудани шароити арзанда кӯшишҳои зиёд намоянд.

Аммо дар ин давраи таърихӣ душманони миллат аз сатҳи ҷаҳонбинии пасти бархе аз нафарон истифода бурда, хостанд халқи тоҷикро ба вартаи нобудӣ расонанд. Вале маҳз сарвари оқилу дурандеш – Эмомалӣ Раҳмон тавонист бо мусолиҳа байни мардум сулҳу субот ва оромиро талқин сохта, нақшаҳои душманони миллатро барбод диҳад.

Тоҷикистон дар қатори дигар давлатҳои ҷаҳон дар ҳалли проблемаҳои ҷаҳонӣ шарик буда, якчанд иқдомоти сарвари давлат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат аз ҷониби созмонҳои бонуфуз пазируфта шуда, баҳри ҳалли масъалаҳои умумиинсонӣ кӯмак мерасонад. Дар ин миён метавон мубориза бар зидди терроризму ифротгароӣ, маводи мухаддир, ҷиноятҳои муташаккилонаи фаромиллӣ, масъалаҳои экологӣ ва амсоли онҳоро номбар намуд.

Махсусан, як қатор ташаббусҳои Пешвои миллат дар робита ба ҳалли мушкилоти об дар ҷаҳон Тоҷикистонро арсаи байналмилалӣ ҳамчун кишвари ташаббускор муаррифӣ намуд.

Имрӯз мо бо хушнудӣ гуфта метавонем, ки халқи тоҷик сарварии Эмомалӣ Раҳмон ва сиёсати дурандешонаи пешгирифтаи ӯ тавонист дар давоми 33 соли истиқлолият ба пешрафту тараққиёти зиёд ноил гардад. Акнун фарҳангу тамаддуни халқи тоҷик миёни оламиён маъруф асту давлатҳои зиёде ин миллату давлатро эътироф намудаанд. Дар давраи истиқлолият шумораи сайёҳон ба ҷумҳурии зебоманзари мо афзуд, ки ин баҳри баланд бардоштани буҷаи давлат ва ба ин васила боло бурдани сатҳи зиндагии шаҳрвандони мамлакат ёрии амалии худро мерасонад.

Бояд қайд намуд, ки дар тӯли истиқлолият Ҷумҳурии Тоҷикистон қариб бо тамоми давлатҳои дунё робитаву ҳамкорӣ дорад. Ҳоло дар аксарияти донишгоҳу донишкадаҳои ҷаҳон донишҷӯёну мутахассисони тоҷик таҳсил ва кору фаъолият намуда, таъриху тамаддуни оламшумули тоҷиконро ба ҷаҳониён муаррифӣ менамоянд.

Ибрагимова Рухшона - лаборанти калони шуъбаи бостоншиносии Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи Аҳмади Дониш

Бо шарофати Истиқлолияти давлатӣ ва ваҳдату ягонагӣ дар кишвари Тоҷикистон пеш аз ҳама бо талошу заҳматҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон соҳаи маориф ва илм рушди бесобиқа намуда истодааст.

Ҳамин аст, ки Ҳукумати кишвар аз ҷумла Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз солҳои аввали соҳибистиқлолӣ ба соҳаи маориф ва илм диққати аввалиндараҷа равона намудаанд. Маҳз ин иқдому ташаббусҳои созанда имконият фароҳам овард, ки кишвари Тоҷикистон дар тамоми соҳаҳо пешрафт намояд.

Албатта бунёди муассисаҳои таълимии наву замонавӣва ба таҳсил фаро гирифтани наврасону ҷавонон яке аз ҳадафҳои нахустини Ҳукумати кишвар ба ҳисоб меравад. Зеро миллате, ки аҳолияш донишманду соҳибилм аст рушди бомайлон менамояд.

Маҳз заҳмату талошҳои Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои бунёди муассисаҳои таълимии наву замонавӣва ба донишандӯзӣ фаро гирифтани наврасону ҷавонони кишвар қобили таҳсин аст. Зеро мо имрӯз бояд дар чунин шароитҳои фароҳамовардаи Ҳукумати кишвар ба фарзандони худ имконият диҳем то таҳсил намоянду барои Ватану миллати хеш хизмат намоянд.

Имрӯз дар арафаи фарорасии оғози соли таҳсил, ки ҳамасола ба 1- уми сентябр рост меояд аз ҷониби Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ноҳияи Синои шаҳри Душанбе Муассисаи таҳсилоти миёнаи умумии №19-ро мавриди баҳрабардорӣ қарор доданд. Акнун 3500 хонандаи хуштолеъи кишвар дар оғози соли нави таҳсил соҳиби мактаби наву замонавӣ гардиданд.

Бояд гуфт, ки зимни ифтитоҳи ин Муассиса Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин иншооти бо тарзу усули наву замонавӣ сохта шударо дар рӯзи оғози соли нави хониш туҳфаи арзандаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои аҳли маориф ва насли хуштолеъи кишвар номиданд.

Воқеан ҳам насли имрӯзаи кишвар бисёр хуштолеъ мебошанд, ки маҳз дар замони соҳибистиқлолӣ Ҳукумати кишвар барои ба таҳсил фаро гирифтани онҳо шароит ва имкониятҳои васеъро фароҳам оварда истодааст. Дар баробари ин ғамхориҳои Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон наврасону ҷавонон бояд аз пайи дониш андухтану соҳибилм гардидан шуда, барои ватану миллати хеш саҳми арзишманд гузоранд.

Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронии худ бисёр аз масъалҳои мубрамро доир ба рушди соҳаи маорифи кишвар ва баланд бардоштани сифати таҳсил мавриди барасӣ қарор доданд. Ҳамчунин қайд намуданд, ки дар баробари ба истифода додани шумораи зиёди Муассисаҳои таҳсилоти миёнаи умумӣ ҳоло ҳам дар кишвар нарасидани мактабҳои замонавӣ амиқ эҳсос мегардад. Бинобар ин таъкид доштанд, ки агар мо тибқи барнома аз ҳисоби маблағҳои мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатии шаҳру ноҳияҳо ҳар сол 100 муассисаи томактабӣ бунёд ва ба истифода диҳем ин мушкилӣ бартараф хоҳад шуд.

Дар замони соҳибистиқлолӣ маҳз таҳти таваҷҷӯҳи Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мақому манзалати омӯзгор дар ҷомеа ба маротиб зиёд гардидааст. Зеро омӯзгор ҳидоятгари роҳи ростӣ, тарбиятгари насли наврас, чароғи роҳнамо ба сӯи фардои дурахшон мебошад. Зимни суханронии хеш Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба масъулин дастур доданд, ки ҳарчи зуддтар дар Тоҷикистон Қонун “Дар бораи мақоми омӯзгор” қабул карда шавад. Ин аз он далолат мекунад, ки омӯзгор дар ташаккули ҷомеаи оянда нақши барҷаста дорад.

Дар кишвар солҳои охир таҳти сарпарастии Пешвои муаззами миллат муҳтарм Эмомалӣ Раҳмон бо мақсади ҷалби наврасону ҷавонон ба омӯхтани осори муттафакирони барҷасати форсу тоҷик озмунҳои ҷумҳуриявии “Тоҷикистон ватани азизи ман”, “Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст”, “Илм фурӯғи маърифат”, “Тоҷикон- оинаи таърихи миллат” баргузор мегарданд. Дар суханронии имрӯза дастур шуд, ки мукофотпулӣ барои ғолибони озмунҳои мазкур аз мактабҳо сар карда то сатҳи ҷумҳуриявӣ 100 фоиз зиёд карда шавад.

Ҳамчунин Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии хеш пешниҳод намуданд, ки дар кишвар барои гурӯҳои алоҳидаи синусолӣ, яъне хонандагон, донишҷӯён ва калонсолон озмуни “Шоҳномахонӣ” роҳандозӣ гардида, дар арафаи ҷашни 35- солагии Истиқлолияти давлатӣ ҷамъбаст карда шавад ва ғолибон бо ҷоизаву мукофотпулиҳои арзишманд қадрдонӣ карда шаванд.

Дар воқеъ чунин мулоқоту вохуриҳои анъанавию судманди Пешвои миллат дар оғози соли нави таҳсил гувоҳест аз ғамхориҳои Ҳукумати мамлакат ҷиҳати рушди соҳаи маориф ва илм, ки яке аз омилҳои асосии густариши ҷомеа ба ҳисоб меравад.

Муҳаммад АМИНЗОД – котиби матбуотии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Август 31, 2024 13:39

ДУШАНБЕ, 31.08.2024 /АМИТ «Ховар»/. Мардуми шарафманди Тоҷикистон имсол 33-солагии Истиқлоли давлатиро ҷашн мегиранд. Истиқлол нодиртарин падидаи таърихӣ дар ҳаёти миллату халқият маҳсуб шуда, кафолат медиҳад, ки тамоми орзуву ормонҳо амалӣ гарданд. Ҳама халқу миллатҳо аз ибтидо то имрӯз барои ба даст овардани истиқлол талош менамоянд. Оне ки истиқлол дорад, дар пайи таҳкимаш аст ва оне, ки аз ин падидаи нодир маҳрум мебошад, баҳри ноил гардидан ба он талош менамояд.

-Миллат ва ҷомеае, ки ба истиқлоли давлатӣ арҷ мегузорад, албатта, дар роҳи расидан ба зиндагии шоиста муваффақ мегардад. Нишони арҷ гузоштан ба истиқлоли давлатӣ аз ҷониби гурӯҳҳои мухталифи ҷомеа, пеш аз ҳама, иҷрои рисолати шаҳрвандӣ аст. Ҳар шаҳрванде метавонад бо талошу меҳнати софдилона дар самти фаъолият дар роҳи таҳкими истиқлоли давлатӣ саҳм гузорад. Омӯзгор бо донишу дарси хуб, донишҷӯ бо талошу заҳмат баҳри аз худ намудани асосҳои илму дониш, сохтмончӣ бо меҳнати ҳалол ва ғайра. Арҷгузорӣ ба истиқлол аз дарку фаҳмиш ва талошу заҳмати ҷомеа бармеояд.

Ҳамон вақт истиқлол кафили зиндагии шоистаи мо мегардад, ки пеш аз ҳама, худи мо рисолати касбӣ ва шаҳрвандиамонро аз будаш зиёд иҷро намоем. Талошу заҳмати ҷомеа имкон фароҳам меорад, ки вобастагии давлату миллат аз дигар давлатҳо камтар шавад. Ҳамон ҷомеае истиқлолро ҳамчун кафили амалишавии тамоми ормонҳо дарк менамояду барои ҳифзи он талош менамояд, ки пеш аз ҳама, бо маърифат мусаллаҳ мебошад. Миллате бардавомии хешро нигаҳ дошта метавонад, ки аз истиқлоли давлатӣ ба таври самаранок истифода намояд ва онро бо тамоми вуҷудаш ҳамчун сарчашмаи амалӣ гардидани ҳадафҳо ва зиндагии шоиста ҳифз кунад. Он миллате истиқлоли хешро пойбарҷо нигаҳ медорад, ки дарки амиқи онро дошта бошад.

Имрӯз бо мақсади баланд бардоштани маърифати ҷомеа дар заминаи илму дониш ҳар шаҳрванди мамлакатро зарур аст, ки фаъолияти худро бо назардошти талаботи замони муосир амалӣ намуда, тамоми имконотро барои тарбияи насли бофарҳангу ватандӯст, ворисони арзандаи сарзамини аҷдодӣ, ҳамчунин омода намудани кадрҳои болаёқат ва ҷавобгӯ ба талаботи замони муосир равона созад.

Бо мақсади руҳбаландии гурӯҳи соҳибмаърифату зиёӣ ва дастгирии ин самти афзалиятноки ҷомеа ба мушкилоти сиёсӣ нигоҳ накарда, соли 1996 Президенти ҷумҳурӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Академияи илмҳои Тоҷикистон бо олимони мамлакат мулоқот намуданд. Маҳз ҳамин мулоқот бо доираҳои илмии ҷумҳурӣ боиси боз ҳам мукаммал гардидани фаъолияти олимон шуд. Дар ин вохӯрӣ Сарвари давлат тариқи суҳбати ошкоро ба донишмандону фозилони мамлакат масъалаҳои мавҷудаи мушкилоти соҳаи илм ва муассисаҳои илмию таҳиқотиро дар давраи гузариш ва роҳҳои ҳалли мушкилоти соҳаро мавриди баррасӣ қарор дода, нақши тақдирсози илм ва неруи зеҳниву ақлонии ҷумҳуриро дар инкишофи босуботи иқтисоду фарҳанг ва ташаккули тафаккури созандаву ватандӯстонаи шаҳрвандон муҳим арзёбӣ намуданд.

Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар назди роҳбарияти Академияи илмҳо ҳамчун муассисаи пешбарандаи соҳа ва тамоми олимон аз рӯзҳои нахуст вазифа гузоштанд, ки илм ба шароити нав мутобиқ карда шавад. Яъне тибқи талаботи ҳаёти иқтисодӣ ва моддию маънавии ҷумҳурӣ ба роҳ мондани фаъолияти илмӣ ва илмию техникӣ зарур аст. Ба ҳамагон маълум аст, ки асри ХХI – асри рушди босуръати илму техника ва технологияҳои нав, зуҳури уфуқҳои нави илм ва таҳаввулоти ҷиддии илмию техникӣ мебошад. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳама вохӯриҳо бо аҳли зиёи ҷумҳурӣ даъват менамоянд, ки олимону кормандони Академияи миллии илмҳо ва муассисаҳои таҳқиқотӣ дар самти пажуҳиш ва тарбияи кадрҳои илмӣ тадбирҳои самаранок андешида, барои баланд бардоштани сатҳу сифат ва фаъолияти пурсамари илмӣ аз тамоми имконот истифода намоянд.

Дар айни замон илм ба рукни муҳими иҷтимоӣ, манбаи арзишманд, неруи истеҳсолкунанда ва сарвати қиматтарини зиндагии инсон табдил ёфтааст. Тамоми равандҳои ҷаҳони муосир имрӯз талаб менамоянд, ки ҳар шахс дар ҷомеа ҳатман бояд соҳиби донишу маърифат бошад. Тамоми иқдому ибтикороти Ҳукумати ҷумҳурӣ бо сарвари Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон талаби замони муосир мебошад. Дар ибтидои асри нав миллати куҳанбунёди тоҷик ба иқтисоду истеҳсолоти замонавию ҷавобгӯ ба манфиатҳои давлатдории миллӣ, татбиқи комёбиҳои тамаддуни ҷаҳонӣ ва илму технологияи нав, насли дорои тафаккури созанда ва донишу ҷаҳонбинии нав, ки барои инкишофу пешрафти ояндаи босуботи мамлакат хизмат намояд, эҳтиёҷ дорад. Ин эҳтиёҷи миллатро ҳамон қишри зиёии ҷомеа қонеъ менамояд, ки маҳорати хешро дар омода намудани кадрҳои ҷавон самаранок истифода барад. Дар робита ба ин зарур аст, ки Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо тамоми ҳайати кормандони илмӣ талош намояд, то рисолати касбӣ самаранок иҷро шавад.

Бояд гуфт, ки рақобатпазирии миллату давлатҳо дар шароити муосир аз рӯи имконоти онҳо, ки дар ташаккули ҷомеаи иттилоотӣ донишҳои навро тавлиду амалӣ месозад, муайян мегардад. Дар раванди бархӯрди тамаддунҳо илму дониш ба соҳаи муҳимме табдил ёфтааст, ки барои рушди ҳамаи соҳаҳои ҳаёти ҷамъиятӣ мусоидат менамояд. Дар робита ба ин бояд гуфт, ки маърифати ҷомеа омили аз ҳама муҳимми рушди устувор ва амнияти ҳар мамлакат ба ҳисоб меравад. Ҳамон ҷомеа ва ҳамон миллату давлате минбаъд рақобатпазир шуда метавонад, ки самаранокӣ ва сифати маҳсули зеҳнаш бартарӣ дорад. Маҳз маърифат раванди рушди босуботи ҷомеаро мушаххасу муайян месозад. Илму маърифат истиқлоли миллатро ҷовидон гардонида, онро таҳким мебахшад. Ба истилоҳи дигар, нишони тавоноии миллату давлат дар мафкураи солиму ояндасози ҷомеаи он ниҳон аст. Дар раванди ҷаҳонишавӣ неруи зеҳнӣ нақши ҳалкунанда дорад. Имрӯз неруи зеҳнии ҷомеа ба ченаки муҳим ва муайянкунандаи рушди ҷомеа мубаддал гардида, заиф шудани он, пеш аз ҳама, ба амният ва истиқлоли давлатҳо таъсири манфӣ мерасонад.

Дар Тоҷикистон бо мақсади рушди маърифати ҷомеа шумораи муассисаҳои илмию таҳқиқотӣ, марказҳои илмии макотиби олӣ зиёд шуда, барои аҳли зиё шароити созгор фароҳам оварда шудааст. Дар ин радиф барои тайёр намудани ашхоси дорои дараҷа ва унвонҳои илмӣ, аз қабили номзад ва доктори илм, профессору академикҳо тадбирҳои зиёд амалӣ гардиданд. Бо мақсади амалӣ намудани ин ҳадаф қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тасдиқи Барномаи тайёр кардани кадрҳои илмӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2009–2015)» қабул карда шуд.

Дар айни замон на танҳо дар мамлакати мо, балки дар пажуҳишгоҳҳои илмии ҷаҳон нарасидани олимону мутахассисон ба назар мерасад. Дар ҳама давру замон илму маърифат диққати ҷомеаи ҷаҳонро ҷалб менамуд.

Ба хотири рушди илму маърифат, махсусан аз ҳисоби ҷавонон омода намудани олимон чораҳои бисёр муҳимму саривақтӣ дар амал татбиқ мегарданд. Таъсиси стипендияҳои президентиву ҷоизаҳо, баланд бардоштани стипендия ва таъсиси хобгоҳҳои махсус барои унвонҷӯён боиси ҷалби ҷавонон ба самти илм гардид. Ҳамчунин ташкили шуроҳои диссертатсионӣ дар назди Академияи миллии илмҳо ва муассисаҳои олии таълимӣ ва Комиссияи олии аттестатсионии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон шароити мусоидро барои ҷалби бештари ҷавонон ба соҳаи илм ва аз ҳисоби онҳо омода намудани олимон фароҳам овард.

Ҳама он ташаббус ва талошҳои Ҳукумати ҷумҳурӣ таҳти роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз он хабар медиҳад, ки илми қарни ХХI дар ҳалли масъалаҳои рушди устувори иқтисоди ҷаҳон, кашфи кайҳон, ҳалли мушкилоти глобалӣ, ба монанди камбизоатӣ, хароб гардидани муҳити зист, амният дар соҳаи озуқаворӣ ва таъмини аҳолии сайёра ба оби ошомиданӣ ва дар маҷмуъ рушди инсоният нақши муҳимму муассир дорад. Зарур аст, ки аҳли зиёи ҷумҳурӣ дар масири татбиқи ҳадафҳои стратегии давлат нақши муассирро бо иҷрои рисолати шарафмандона пеш гузорад. Маърифати насли наврас ва ҷавони мамлакатро дар заминаи илму дониш баланд бардоштан лозим аст. Ба ин восита дар таъмини босуботи зиндагии шоистаи мардум ва амнияту истиқлоли давлатӣ бояд саҳм гузорем.

Дар муддати 33 соли истиқлоли давлатӣ миллати тоҷик дар заминаи сиёсати хирадмандонаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба дастовардҳои бузургу назаррас ноил гардид. Зарур аст, ки тамоми гурӯҳҳои ҷомеа барои баланд бардоштани сатҳи маънавию фарҳангии наслҳои наврас ва ҷавони ҷумҳурӣ саҳм гузоранд. Дар ин раванди пуртазод ва бархӯрди тамаддунҳо, ки натиҷаи ҷаҳонишавӣ аст, ҳамон миллате ҳастии хешро нигаҳ медорад, ки аз таъриху тамаддуни миллӣ огаҳ бошад ва ба арзишҳои миллию фарҳангӣ арҷ гузорад.

Дар акси ҳол дар зери фарҳанги бегона қарор гирифта, оқибат бегонапарастӣ ва ифротгароӣ боиси нест гардидани миллат мешавад. Таҷрибаи таърихи ҷаҳонӣ собит намудааст, ки канда шудан аз таърихи хеш умри миллатро кӯтоҳ менамояд. Маърифат сипари боэътимоди истиқлоли давлатӣ ва рушди босуботи ҷомеа маҳсуб мешавад. Қудрати миллату давлат аз маърифати ҷомеаи он вобастагии зиёд дорад. Баҳри қудратманду тавоно гаштан имрӯз моро мебояд дар иҷрои рисолати хеш ҷиддӣ ва собитқадам бошем.

Қобилҷон ХУШВАХТЗОДА, президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, профессор

Ба истиқболи Рӯзи Дониш

Ниёгони мо ҳанӯз дар ҳазорсолаҳои пеш аз солшумории масеҳӣ ба ҷамъоварии донишу маърифати инсонӣ машғул гардида, нисбат ба афроди донишпажӯ илтифот доштанд. Ин ҳарфро сангнабиштаҳо, бозёфтҳои бостоншиносон ва сарчашмаҳои хаттии бар мо меросмонда шаҳодат медиҳанд. Шоҳони каёнӣ ва силсилаи ҳахоманишӣ дар дарбор инсонҳои донишмандро ҷамъ оварда, онҳоро талқин менамуданд, ки таъриху фарҳангҳо нависанд, чунки ҳама гуна андеша тавассути хат ба ёдгор мемонад.

Онҳо буданд, ки Зардуштро гиромӣ доштанд ва бо ӯ мусоидат карданд то китоби “Авасто” – ро нависад. Дар Авасто бошад, гиромитарини гиромидоштҳо донишу донишпажӯ ба қалам омадаанд. Яъне, пос доштани инсонҳо ба хотири донишу лаёқат ва дигар сифатҳо дар миёни аҷдодони мо расм будааст. Гузашта аз ин, онҳо дар давраи асримиёнагӣ низ аз пажӯҳишу таҳқиқ ва донишандӯзӣ сарпечӣ нанамудаанд. Айни замон, дар давраи муосир низ тоҷикон ба омӯзиши илму фан рағбат доранд, гӯё онҳо бидуни донишандӯзӣ ва донишпажӯҳӣ зистан намехоҳанд. Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ дар ашъори безаволи худ донишро “Ҷавшани ҷону тан” пиндошта, дар гиромидошти хирад марсияҳо навиштааст ва ба суоли “Чаро донишпажӯҳӣ гиромӣ гардид?”, чунин посухи мушаххас додааст:

Гирд карданду гиромӣ доштанд,

То ба санг андар ҳаме бингоштанд:

“Дониш андар дил ҷароғи равшан аст,

В-аз ҳама бад, бар тани ту ҷавшан аст””.

Ҳаким Абулқосим Фирдавсии Тусӣ, ки мусаннифи “Шоҳнома” асту имрӯз тамоми дунё ин шоҳкориро мутолиа мекунад, дар васфи донишу донишпажӯ ҳикматҳо гуфта, ба як хулосаи дақиқ омадааст, ки дониш дили марди солхӯрдаро ҷавон мегардонад:

Тавоно бувад, ҳарки доно бувад,

Ба дониш дили пир барно бувад.

Яке аз чеҳраҳои басе нотакрор дар таърихи фарҳанг ва тамаддуни ҷаҳонӣ пизишктоҷике бо номи Абӯалӣ ибни Сино мебошад, ки бинобар талаботи замонаш бо ду забон асарҳо нигоштааст ва имрӯз илми ҷаҳонӣ дар пояи таҳлилҳову таҳқиқҳои илмии ӯ баррасӣ мешаванд. Ин донишманди ҳамадон асаре бо забони тоҷикӣ таълиф карда, онро “Донишнома” номгузорӣ менамояд.

Дигар аз нобиғаҳои илму дониш аз зумраи ниёгонамон Мавлоно Ҷалолуддин Муҳаммади Балхист, ки ӯ низ зиндагиро бе донишандӯзиву донишпажӯҳӣ тасаввур намекунад. Мавсуф дар “Васиятнома” – аш мегӯяд: “Шуморо сифориш мекунам ба кам гуфтану кам хӯрдану кам хуфтан... ва ҳамоно беҳтарини шумо касест, ки барои мардуми худ муфид бошад”. Яъне, ҳадаф дар зиндагӣ суд овардан аст, на суд ҷустан ва инсони бомаърифат барои муҳите, ки дар он иқомат мекунад, фоида меорад, аммо инсони бехабар ва ғофилу аз донишҳо маҳрум иқдом мекунад, ки зимни муносибат аз дигарон манфиат бинад.

Дигар аз бузургони илму фан шайхи Шероз Муслиҳиддин Саъдии нотакрор аст, ки дар “Гулистон” – и бехазон нодониро баробар ба марг муаррифӣ кардааст: “Нодонро беҳ аз хомушӣ чизе нест ва агар ин маслиҳат бидонистӣ, нодон набудӣ”.

Ҳамаи бузургони тоҷик дар қарнҳои мухталиф дониш ва донишандӯзиро васф намуда, нисбат ба афроди донишманд эҳтироми хосеро иқрор кардаанд. Дар замони муосир бо ибтикор ва тавсеаи Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин посдорӣ ва гиромидошти илму дониш дубора эҳё гардид. Алҳол, таърихи 1 сентябр расман Рӯзи Дониш эълон гардида, дар ин рӯз Пешвои миллат дар ҳузури омӯзгорон ва донишандӯзон суханронӣ мекунад. Озмунҳое мисли “Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст”, “Илм – фурӯғи маърифат” бо пешниҳоди худи Президенти кишвар роҳандозӣ шуда, шавқу рағбати хонондагонро нисбат ба донишандӯзӣ бедор мекунад. Ҳадафи Пешвои миллат аз баргузории инчунин озмунҳо рушди тафаккури техникӣ ва ҷаҳонбинии илмӣ аст, чунки ояндаи кишвар аз сатҳи ҷаҳонбиние вобаста мебошад, ки алҳол мо онро интишор менамоем.

Инсон аз лиҳози табиӣ бо фарорасии синну соли балоғат кӯшиш мекунад, ки дар макотиби олӣ, ё худ дар хориҷи мамлакат таҳсилро идома диҳад. Ин фикрро аксар донишҷӯён дар қалби хеш мепарваранд.

Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳост, ки ҳангоми суханронии хеш мактабу маорифро асоси сиёсати худ муаррифӣ кардааст. Бешубҳа, дар кишвари мо ба сатҳи донишандӯзии наврасону мактаббачагон аҳамияти дилхоҳ дода мешавад ва дар мактабҳо ба онҳое, ки бо баҳои хубу аъло таҳсилро идома медиҳанд, ҳавасмандкунӣ мушоҳида шуда, бартарӣ дода мешавад.

Ҳанӯз аз замони Шӯравӣ бархе аз довталабон аз натиҷаи ҷамъбасти имтиҳонсупорӣ норизо гардида, пас аз муддате ба минтақаҳои саноатии Иттиҳоди Шӯравӣ пайи такмил додани донишҳои худ раҳсипор мешуданд ва ду даҳсолаи аввали истиқлолият низ ҳамингуна мушоҳидаҳо идома дошт. Бинобар ин, бо ибтикори Президенти мамлакат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Маркази миллии тестии назди Президенти Ҷумхурии Тоҷикистон дар соли 2013 ташкил шуду шаффофият дар имтиҳонсупорӣ татбиқ гардид. Аз ҳамон сол инҷониб ошноёни худро баъзан мебинам, ки бо арзи сипос ба Маркази миллии тестӣ муроҷиат карда, аз он хушҳоланд, ки адолати иҷтимоӣ дар ин самти фаъолият ҳаддалимкон роҳандозӣ шудааст. Сатҳи дониш ва савияи донишандӯзӣ бинобар талаботи Марказ рӯз аз рӯз меафзояд ва донишҷӯён пайваста мекӯшанд, ки мактабро бо хониши хубу аъло ба анҷом расонанд.

Ҳамасола санаи 1-уми сентябр дар Ватани азизамон Рӯзи Дониш ва дарси Сулҳ ҷашн гирифта шуда, зимни баргузории он Пешвои миллат чандин муассисаҳоро барои истифода ифтитоҳ намуда, дастуру супоришҳои навро ба кормандони соҳаи маориф ироа менамояд.

1-уми сентябр рӯзи байналмилалии дониш эътироф шудааст. Аз рӯйи анъана дар ин рӯз дар мактабҳо линейкаҳои ботантана, соатҳои тарбиявӣ, дарсҳои дониш, сулҳ, бехатарӣ ва мардонагӣ шуда мегузаранд. Хуллас, рӯзи 1-уми сентябр рӯзи тантанаи Дониш асту донишандӯзон дар ин рӯз ид доранд.

Тоҷикон аз зумраи миллати донишпажуҳ маҳсуб мебошад. Яке аз омилҳои он ин аст, ки тоҷикон дар гузашта ва имрӯз китобро азиз доштаанд ва бархе аз онҳо китобхонаҳои шахсӣ низ доранд. Дар ин маврид хостам иқтибосе аз суханрониҳои Президенти мамлакат оварам, ки дар ситоиши китоб барҳақ фармудааст:

Тоҷикон мо аз даврони қадим китобро сарчашмаи ақлу донишу заковат, ахлоқи ҳамида, ва беҳтарин ҳамнишину ҳамроз, омӯзгори беминнат, ҳамсуҳбати хушгуфтору беозор мепиндоштем. Ва бузургони мо китобро аниси кунҷи танҳой ва фурӯғи субҳи доной медонистанд”.

Ҷои дигар овардааст: “Китоб як рукни муҳими тамаддуни башарӣ ва ҷузъи ҷудонопазири зиндагии инсон аст. Аз ин ҷост, ки мардуми олам бо арзи эҳтиром ба ганҷинаи маънавии ниёгон китобҳоро дар хазинаҳои миллии хеш нигахдорӣ мекунанд, то ин ки наслҳои имрӯза ва оянда аз онҳо барои рушду камолоти маънавии худ истифода баранд”.

Чунонкӣ аз осори ниёгон бармеоянд, бузургони илму дин дар ситоиши дониш ва тафаккури илмӣ махдияҳо гуфтаанд:

Дониш андар дил чароғи равшан аст,

В-аз ҳама бад бар тани my ҷавшан аст.

Покиза шаву рост бизӣ, илм омӯз,

To тоҷи наберагони Одам бошӣ.

Дониш талабу бузургй омӯз,

То беҳ нигарад рӯзат аз рӯз...

Рӯзи Дониш ва дарси Сулҳро ба ҳамватанони азиз шодбош мегӯям ва таманно дорам, ки онҳо пайваста дар донишандӯзӣ талош варзанд, ки ҳама гуна тараққӣ дар дилхоҳ кишваре аз гиромидошти илму донишандӯзӣ оғоз меёбад. Рӯзи дониш бо дарназардошти дарси сулҳ ҳумоюн бод, ҳамватанони гиромӣ!

Ширин ҚУРБОНОВА, доктори илмҳои таърих, Муовини раиси КИИ “Хирадмандон”-и ҲХДТ дар АМИТ