(Ба муносибати сабти ҷашни Меҳргон дар Феҳристи репрезентативии мероси фарҳангии ғайримоддии ЮНЕСКО)

Файласуф ва фарҳангшиноси маъруфи тоҷик С.Х.Раҳимов барҳақ қайд дошта, ки “ҷашнҳои Сада, Наврӯз ва Меҳргон аз нигоҳи астрономиашон мантиқан ба ҳам пайваст мебошанд, ҳар кадом идомаи якдигаранд, пайвандии ногусастанӣ доранд, ба истилоҳи дигар ҳар кадом ҳалқаи як занҷиранд”. Ба андешаи донишманди эронӣ Меҳрдод Баҳор бошад, ҷашни Меҳргон дар баробари дигар ҷашнҳои миллӣ пеш аз оини зардуштӣ ва ҳатто пеш аз тамаддуни ориёӣ моли фарҳанги таҳҷойӣ буд.

Дар давраи Ислом ва замони шӯравӣ вобаста ба идеологияи ҳукмрони давр таҷлили онҳо дар сатҳи давлатӣ манъ карда шуда буд. Хушбахтона мардуми ориёитабор бо вуҷуди ҳама гуна монеаҳои сунъӣ эҷодшуда онҳоро ё ба таври ошкоро ё ба тариқи пӯшида ҷашн мегирифтанд ва бо ин васила рукнҳои муҳимми онҳоро аз насл ба насл мерос мемонданд. Махсусан, Меҳргон ҳамчун ҷашни миллӣ муаррифгари фарҳанги кишоварзии мутамаддин ва падидаи нодир дар тамаддуни ҷаҳонӣ ба ҳисоб мерафт.

Дар маврди эҳё ва ба ҷашнҳои байналмилалӣ табдил додани онҳо, ё худ ба саволи “Чӣ ҳикмат аст, ки мо ба эҳёи ҷашнвораҳои кӯҳан саҳм мегирем? – С.Раҳимов посухи воқеӣ дода, андешаҳои худро аз ҷанбаи фалсафӣ дар ҳафт нукта ба таври зайл ҷамъбаст намуда буд: “1) Онҳо тақвимианд, зимни онҳо эҳтиром гузоштан ба унсурҳои оташу ҳавою замин ҷилва доранд. 2) Онҳо фарҳанги кишоварзро тарғиб менамоянд. Аҷдодону худи мо бештар аз зоти кишоварзем ва бароямон табиату замин аз шеваи муқаддас аст. 3) Ҳавзаи ин ҷашнвораҳо, бахусус ҳавзаи Наврўз, Меҳргон ҳамчун модели ҳамзистию ҳамкории осоиштаи мамлакатҳо ва халқҳо дар риштаи иқтисодӣ ва иҷтимоию фарҳангӣ маъруф аст. 4) Тоҷикистон ҳамчун ташаббускори тавонои мероси гуманистии гузашта худро ба ҷаҳониён муаррифӣ кард. Вай аз минбари Созмони Милали Муттаҳидро барои оқилона истифода бурдани неруҳои ҳаётан муҳими обу замин, сулҳу бунёдкорӣ тарғиб менамояд. 5) Ҷашнҳои зикршуда аз хурофот ё дину идеология пайвастагӣ надоранд. 6) Онҳо ба ҳувияту худшиносии миллӣ баҳамоии мардум саҳми бориз мегузоранд. 7) Ҳидояти баҳамоӣ бо аҳли башарро доранд”.

Ҳақиқатан, дар ҳар як нукта як хусусиятгирӣ, як арзиши волои фарҳангӣ, як рукни муҳимми ба ҳамзистию ҳамкорӣ даъват кардани инсоният нуҳуфтааст, ки эҳё ва истифодаи он бе ҳеҷ як шакк раванди муколамаи фарҳангҳоро байни ҷомеаҳои инсонӣ густариш дода, баҳри рафъи ҷангу низоъ ва нобаробариҳои иҷтимоӣ нақши муассир мегузоранд.

Дар фарҳанги гузаштаамон Шаҳриваргонро нишоне аз анҷомёбии тобистон ва оғоз шудани рўзҳои сардӣ мешумориданд. Барои кишоварзон ва боғпарварон арсаи ғун кардани дастоварди ба ранҷ ва заҳмат парварида, ҷашни сари хирман, ки давраи бод кардани коҳ ва ҷудо намудани зироати донагӣ аз он мебошад, маҳсуб меёфт. Ҳосили фаровон табъи кишоварз ва боғбононро болида мегардонид. Ба ин васила ин айём барояшон ҷашн буд, вақти тарабу шодӣ, хурсандӣ. Дигар таомули хос ин ҷашн он буд, ки сарватмандон ба қишри бенавои аҳолӣ кумак мерасониданд, ба онҳо ғизо медоданд то онҳо хушнуд шаванд. Чунки хушнудии раият ин хушнудии шаҳриёрони куҳани мардуми ориёӣ ба ҳисоб мерафт.

Меҳргон низ аз ҷиҳати мазмун ва тамоилгирӣ барои мардумони ориёитабор идомаи мантиқии ҷашни Шаҳриваргон мебошад. Дар баробари «Наврўз» он аз ҷашни бузурге ба ҳисоб мерафт, ки нро бошукуҳ ва дар сатҳи барҷаста таҷлил мекарданд. Яъне, агар ҷашни «Наврўз» барои онҳо паёмовари фасли баҳору сипаришавии мавсими зимистон, ҳамқадаму ҳамрози сарсабзию хуррамӣ маҳсуб меёфт, пас «Меҳргон» дар нимаи дуюми сол, даврае, ки гармои тафсони тобистон ҳарорати худро паст карда, ҳавои мусоид ва файзбахши тирамоҳ ҷойи онро иваз менамуд, таҷлил карда мешуд.

Меҳргон иртибот ба фариштаи меҳр дорад, ки ўро дар китоби муқаддаси «Авесто» Митро меноманд. Мувофиқ ба боварҳои мардумӣ ин ҷашн рўзе барпо карда мешуд, ки подшоҳи пешдодӣ - Фариддун бар парварандаи неруи нопок ва зишти аҳриманӣ - Заҳҳок пирўз омада, дар кўҳи Дамованд ўро ба банд мекашад ва тоҷи шаҳриёрии Эронзаминро бар сар мениҳад. Ё худ ориёитаборон Митроро ба сифати «Худои дӯстӣ, аҳд, ризоият, таҳаммул ва дар асри сеюми қабл аз милод ҳамчун Худои Офтоб шинохтаанд. Ҳаками тавонгари наҷотбахши байни қувваҳои некӣ (Ҳурмузд) ва бадӣ (Аҳриман) медонистаанд».

Вобаста ба тамоилгирӣ ва расму анъанаҳои фарҳанги ориёӣ хусусиятгириҳои хосси ин ҷашни аҷдодӣ - «Меҳргон»-ро месазад дар чанд нуктаи муҳим мушаххас намуд:

1. Таърихан, гузаштагонамон ин ҷашнро рўзи шонздаҳуми моҳи меҳр мутобиқ ба солшумории куҳан ва даҳуми моҳи меҳрмоҳ бо солшумории имрўза (дуюми октябр) таҷлил мекарданд. Файласуфи дақиқназари тоҷик Абурайҳони Берунӣ низ дар китоби худ «Осор-ул-боқия» ин далели таърихиро нисбати баргузории ҷашни мазкур эътироф карда, ироа медорад, ки «Рўзи шонздаҳуми меҳр, ки «рўзи меҳр» аст ҷашни бузург ва баршинохта ба номи «Меҳргон» созвор бо номи он мебошад, ки маънояш «меҳрубонии равон» аст, баргузор карда мешуд». Инчунин, дар сарчашмаҳои маҳфузмонда ин мафҳум синоними вожаи Офтоб фаҳмида мешуд. Маъниҳои меҳр, муҳаббат, самимият, рамзи дўстию бародарӣ, ризоият, ҳамдилӣ ва ғайраро ифода мекард.

2. Меҳргон чун дигар ҷашнҳои суннатӣ, ба вижа «Наврўз» ойин, фарҳанги хосси барпонамоии худро дошт. Таҷлили он шаш рўз давом карда, рўзи аввали онро «Меҳргони омма» ва рўзи охиринашро «Меҳргони хосса» меномиданд.

3. Суннатҳои ҷашни мазкурро бо зикри якчанд таомули хусусияти инсонгароидошта месазад ба таври зайл мушаххас намуд:

- аввалан, мардумон дар ин рўз либоси нав ба бар карда, худро зебову ороста мегардониданд. Бо ин васила на фақат либосҳои миллии худро муаррифӣ менамуданд, балки тавассути ба бар кардани либосҳои миллӣ мардумро аз майл ба фарҳанги бегона, боз медоштанд;

- дуюм, ба хотири амалигардии орзўҳои нек, болидагардонии табъи якдигар ба ҳам ҳадяҳо медоданд, хушнудии якдигарро металабиданд. Ин амал аз тинати соф, ҳамдилӣ ва ҳамдигардўстдории мардум далолат мекард. Зеро кинаву кудурат ва ташвиқи амалҳои зишт хосси ориёиҳо набуд;

- сеюм, хони идона ороста, онро бо ҳафт дона муруд, хушаи ангури сафед, себ, биҳӣ, нилуфар, шакар ва лимў оро медоданд, ки ҳар як анвоъи меваҷот рамз ва хосиятҳои худро дошта, ифодакунандаи арзишҳои фарҳанги ноби ориёӣ буданд.

Ба дигар шакл, рӯзи «Меҳргон» мардум дастархоне аз матоъи сурх ороста мекарданд ва онро бо нонҳои аз зироати ҳамон сол парварида оро медоданд. Аз ҳафт анвоъи зироат: гандум, ҷав, арзан, ҷӯворӣ, наск, биринҷ ва лӯбиё нон мепўхтанд. Гоҳо шумораи навъи зироатҳо ба дувоздаҳ ҳам мерасид.

Рўйи дастурхон гузоштани анвоъи гуногуни шириниҳо, шохаҳои гулу растаниҳо маъноҳои рамзии ҳаётбахш, ҳикмати хосси худро доштанд. Масалан, шакар маънои ширин гузаронидани умри инсонро ифода мекард, хурмо аз серҳосилӣ ва лаззати зиндагӣ баҳраманд гаштани мардум далолат мекард, чормағз – аз сахт будани тан, пурмағзӣ, ки натиҷааш баёни андешаи солим аст, гувоҳӣ медод. Ҷоми тилоӣ таҷассумкунандаи қудрат, покӣ, баракат, анор - серфарзандӣ, равғани зайтун-хушбӯйӣ ва ғайраро тақозо доштанд;

- чаҳорум, агар дар рўзи баргузории ҷашни «Меҳргон» дар хонае аз мардуми ориёитабор тифли навзод чашм ба арсаи ҳаёт мекушод ба хотири эҳтиром ва арҷ гузоштан ба ин ҷашн ба номи ў вожаи меҳрро зам мекарданд. Аз қабили: Меҳрнўш, Меҳрин, Меҳрдод, Меҳрнигор, Меҳрангез, Меҳрбону ва ғайра, ки меҳрашон, муҳаббаташон нисбат ба волидайн, марзу хоки ватан, арзиш ва муқаддасоти миллӣ зиёд шавад. Фарзанди ба обруманд ва содиқи ватан ба камол расида, барои ҳимояи манфиатҳои миллӣ мудом талош варзад.

- панҷум, «Меҳргон» иди ҷамъбасти тобистону тирамоҳ, оғози фасли зимистон, ки гармиро мутеи сардӣ мегардонад, ҷашни захиранамоии маҳсули яксолаи парваридаи деҳқон, натиҷаи даврони хушкию офтобӣ ва ҳосилзамкунию ҳосилғундории кишоварз будааст. Аз мероси хаттии ниёкон иттилое аст, ки асосгузори давлати пуриқтидори Сосониён Ардашери Бобакон дар ин рўз тоҷе, ки дар он сурати Офтоб нақш баста буд ба сар мениҳад ва минбаъд ин фарҳанги тоҷгузорӣ ба рамзи шаҳриёрони Аҷам мубаддал мегардад ва ғайра.

Дар давраҳои гуногуни таърихӣ, хусусан дар натиҷаи тохтутози хонҳои саҳронишини чингизию муғулӣ, манғитӣ ва инчунин идеологияи ҳукмрони собиқ шуравӣ таҷлили ин ҷашн шукуҳу шаҳомати худро аз даст дод, ҳатто дар сатҳи давлатӣ баргузорнамоии он манъ карда шуда буд. Аммо дар рагҳои павандкунандаи вуҷуд, тинати мардуми ориёитабор арзишҳои фарҳангӣ ва зиндагиситои он бо вуҷуди бархурдҳо, фишорҳо, таъкибҳо рабуда нагашта, шуълаи оташаш фурўзон нигоҳ дошта шуд. Хушбахтона, имрўз дар ҷомеаи муосир, дар арсаи давлатдории миллии тоҷикон ин шуълаи фурўзоннуҳуфта ба он боис гашт, ки бо шарофатии соҳибистиқлолии Тоҷикистон таҷлили ин ҷашни суннатӣ аз нав эҳё гардад. Дар баробари дигар ҷашнҳои миллӣ ба риояи рукнҳо ва тамоилгириҳои хосси худ таҷлил карда шавад, бавижа ба қатори ҷашнҳои миллии кишварамон ворид гардад. Дар айёми фасли поиз, фасли ҷамъоварии ҳосили ба ранҷ, вале бо меҳр парварида баргузориаш хусусияти умумимиллӣ касб намояд.

Ҳамин тавр, агар бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 5 августи соли 2009 ҷашни миллии ниёкон - Меҳргон дар ҷумҳурӣ ҳамчун иди миллӣ эътироф гашта, дар қатори дигар ҷашну идҳо таҷлил он ба ҳукми анъана даромад. 15 сол баъд бо ташаббусу талошҳои бевоситаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва дар доираи татбиқи сиёсати фарҳангпарваронаи роҳбарияти давлат ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷашни суннатии - “Меҳргон” 4 декабри соли 2024 дар ҷаласаи 19-уми Кумитаи байнидавлатии ҳифзи мероси фарҳанги ғайримоддӣ дар шаҳри Асунсйони Парагвай расман ба Феҳристи репрезентативии мероси фарҳанги ғайримоддии башарият ворид карда шуд.

Дар ин росто месазад қайд кард, ки ин рӯйдоди нодир бозгӯи он аст, ки ҳақиқатан тоҷикон мардуми фарҳангофар, ҷомеасоз, таҳаммулгаро ва боҳиммат мебошанд. Бо ақлу саводи худ на танҳо арзиш меофаранд, балки бо дастовардҳои илмиву фарҳангии худ ба ҷаҳониён аз улуми ситорашиносию тиб, ҳандасаю мантиқ, фалсафаву риёзиёт, боғдорию кишоварзӣ ва ғайра сабақ додаанд. Имрӯз низ насли созандаи онҳо пешоҳангии худро дар ҳаллу баррасии масоили хусусияти глобалидошта нишон дода, аз ҷанбаи гумманистӣ доштани идеяи давлатдориашон дигаронро ҳушдор медиҳанд.

Аз ин рӯ, таҷлил ва базмороии Меҳргонро ҳамчун ҷашни байналмилалии Наврӯз бояд ба тариқи карнавалӣ ва ҳам чорабиниҳои театришудаи мутантан баргузор намоем. Дар раванди баргузории ҷашнвора баробари иҷрои ҳунарҳои анъанавӣ, инчунин рамзу аъмоли хоссе, ки Меҳргон дар худ таҷассум доштааст, тавассути иҷрои нақшҳо пешкаши мардум намоем. Вижагиҳои хосси онро илман таҳқиқ карда, мутобиқ ба замони муосир рамзу оинҳои онро тақвият бахшем.

Бобоҷон Самиев - мудири шуъбаи фалсафаи фарҳанги Институи фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Дар партави сиёсати ятимпарваронаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар доираи дастури президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт бо ибтикору иқдоми роҳбарияти Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар санаи 10 декабри соли 2024 кумаки хайриявӣ ба 275 дастпарвари мактаб-интернати ҷумҳурияви низомаш махсуси Ҳисор расонида шуд.

Маводи кумаки хайриявӣ аз ҷониби директори Институти омузиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, Ҳайдарзода Рустам Ҷӯра ва директори Агентии амнияти ХБРЯ АМИТ Мирсаидзода Илҳом ба маъмурияти мактаб-интернат супорида шуд.

Бояд гуфт, ки муассисаҳои таҳқиқоти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон таҳти роҳбарии президенти АМИТ, профессор Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт чунин иқдомро идома хоҳанд дод.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар давраи сарнавиштсоз ба фаъолият шурӯъ намуда, ҳадафи асосиаш ваҳдату ягонагӣ, устувориву пойдории сулҳ ва таъмини ояндаи неки шаҳрвандони кишвар аст.

Раиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ– Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон 10 декабри соли 1994 дар Анҷумани муассисони Ҳизби Халқии Тоҷикистон ташкил ёфта, дар Вазорати адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 15 декабри соли 1994 таҳти рақами 199 сабти ном шудааст.

Инак, 30 сол аст, ки дар муҳити сиёсӣ ва иқтисодию иҷтимоии кишвар Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон арзи ҳастӣ дорад ва ин ҳизб, ки маҳсули тафаккури созанда, ва дурандешонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст, дар рушди давлатдории миллӣ, сулҳу суботи пойдори ҷомеа, инкишофи босуръат ва устувори иқтисодӣ, бунёди давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқӣ, дунявӣ, ягона ва самти иҷтимоӣ дошта, ки маҳаки фаъолияти ин ҳизб аст, нақши созандаи худро мегузорад.

Тоҷикистон баъд аз ба даст овардани Истиқлоли давлатӣ роҳи бунёди давлати демократию ҳуқуқбунёдро интихоб намуд, ки яке аз принсипҳои меҳварии бунёди чунин ҷомеа гуногунандешии сиёсӣ аст. Дар асоси талаботи ҷомеаи демократӣташкилоту ҳаракатҳои сиёсӣ одамони ҳамфикру ҳамақидаро бо ҳам муттаҳид менамояд ва онҳо дар чаҳорчўбаи қонунгузории кишвар ҳуқуқ доранд ҳизби сиёсӣ таъсис диҳанд.

Хидматҳои беназири Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун Раиси ҳизб дар роҳи барпо кардани сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ, пойдор ва устувор намудани пояҳои давлатдории миллӣ бо таваҷҷуҳ ба гузаштаи пурифтихор, ҳифзи тамомияти арзӣ ва таъмини ягонагии халқи Тоҷикистон, новобаста аз миллату нажод, забон ва дину ойин сутуданист.

Нақши таърихии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба сифати бунёдгузори давлати миллӣ дар амри таъмини Истиқлоли давлатӣ, ба даст овардани сулҳу суботи сартосариюВаҳдати миллӣ ва ҳастию бақои миллати тоҷик дар тамоми самтҳои ҳаёти иҷтимоию иқтисодии кишвар бараъло зоҳир мегардад ва дар таърихи навини кишвар бо ҳарфҳои заррин навишта хоҳад шуд.

Маҳз садоқату самимияти хосса, эҳсоси баланди меҳанпарастию ифтихори ватандорӣ, ғамхорию назари хайрхоҳона ба халқу миллат ва нияти поку қалби саршор аз муҳаббати инсонии Раиси муаззами Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад, ки сол ба сол аъзою ҷонибдорони ҳизб дар кишвар рӯ ба инкишоф аст.

Чуноне, ки Раиси муаззами ҳизб дар баромадҳояшон қайд намудаанд: “Рисолат ва мазмуну моҳияти барномаҳои Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон рушди устувори Тоҷикистони соҳибистиқлол, ободу пешрафта ва аз лиҳози сиёсӣ ва иқтисодиву иҷтимоӣ босубот мебошад”.

Ҳамин тавр, таъсисёбии Ҳизби Халқи Демократи Тоҷикистонро низ ба сифати дастоварди бузурги сиёсии даврони соҳибистиқлолӣметавон арзёбӣ намуд, зеро фаъолияти ин Ҳизб бо мақсади таҳкими давлатдории навин ва таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд ба фазилатҳои баланди сиёсӣ, сифатҳои наҷиби ахлоқӣва маърифати пурсамари маънавии аъзояш такя намуда, кӯшишу ғайрат ва донишу идроки онҳоро барои мустаҳакам намудани истиқлолияти сиёсию иқтисодӣ, иҷтимоӣва фарҳангӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон сафарбар менамояд.

Юсуфзода Шодоб Хӯҷамқул - Раиси Шӯрои олимони ҷавони Институти фаслафа сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи АМИТ

Санаи 10.12.2024 Конгресси нуҳуми байналмилалии "Мероси ҷаҳонии кишварҳои узви ИДМ" тариқи маҷозӣ баргузор карда шуд. Дар Конгресси сатҳи баланд намояндагони кишварҳои ҳудуди ИДМ, аз ҷумла, намояндагон, мутахассисон, коршиносон ва дигар кормандони илмӣ аз Федератсияи Россия, Ҷумҳурии Беларусия, Ҷумҳурии Қазоқистон, Ҷумҳурии Озарбойҷон, Ҷумҳурии Арманистон ва дигар иштирок ва суханронӣ карданд.

Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар ин Конгресси сатҳи баланд Мирзошариф Абдусаломов - Докторант PhD - и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, ки дар ин самт таҳқиқоти илмӣ анҷом медиҳад муаррифӣ намуд. Номбурда, дар мавзӯи "Раванди омоданамоии парвандаҳои номинатсионии Хуттали Қадим ҷиҳати ворид намудан ба Феҳристи мероси фарҳанги умумиҷаҳонии ЮНЕСКО" суханронӣ кард.

Лозим ба зикр аст, ки соли 2022 бо дастури Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҳисоби олимону, мутахассисон ва коршиносони миллӣ ва байналмилалӣ гуруҳи корӣ барои таҳия намудани парвандаҳои номинатсионии ёдгориҳои таърихию фарҳангии "Хуттали Қадим" дар шакли силсиланоминатсия таъсис дода шуд.

Гурӯҳи корӣ аз олимону мутахассисони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, Вазорати фарҳанги Ҷумхурии Тоҷикистон, Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон, инчунин коршиносон ва мутахассисони байналмилалӣ аз Институти байналмилалии тадқиқотии Осиёи Марказӣ (ИБТОМ) ва ИКОМОС иборат буд.

Бо дарназардошти маълумотҳои илмӣ, археологӣ, бойгониҳо, барномаву стратегияҳои соҳавӣ ва дигар санадҳои дахлдор зиёда аз 200 (дусад) ёдгории таърихию фарҳангӣ рӯйхат карда шуда, ҳайати гуруҳи корӣ тамоми ин дусад ёдгориро як-як аз назар гузаронида, барои таҳияи парвандаи номинатсионии "Хуттали Қадим" корҳои заруриро анҷом доданд.

Чун талаботҳои Кумитаи мероси ҷаҳонӣ ва дар маҷмуъ ЮНЕСКО хеле ҷиддӣ аст аз миёни 200 ёдгории таърихию фарҳангии ҳудуди вилояти Хатлон 11 адади он ниҳоятан интихоб карда шуд.

Инҳо ёдгориҳои таърихию фарҳангии Ҳалевард (Ноҳияи Ҷалолиддини Балхӣ), Аҷинатеппа (ноҳияи Вахш), Золи Зар, Мақбараи Мавлоно Тоҷиддин (ноҳияи Данғара), Шаҳристони Золи Зар, Корвонсаройи Тоҳир, Шаҳртеппа (Ноҳияи Фархор), Шаҳристони Ҳулбук, Қалъаи Ҳулбук, Манзартеппа (ноҳияи Восеъ) ва Хиштеппаи (ноҳияи Ховалинг) мебошанд.

Ёдгориҳои таърихию фарҳангии мазкур бо талошу кӯшиши олимону мутахассисони соҳа санаи 02 июли 2023 ба Рӯйхати пешакии Мероси фарҳанги умумиҷаҳонии ЮНЕСКО (Tentative list) ворид карда шуда, дар назар аст, соли 2025 зимни Иҷлосияи навбатии 47 Кумитаи мероси ҷаҳонӣ, ки дар Ҷумҳурии Булғория баргузор мешавад, он ба Феҳристи асосии мероси фарҳанги умумиҷаҳонии ЮНЕСКО шомил карда мешавад.

Имрӯз, минтақа ва ҷаҳон беш аз ҳар вақти дигар ба ҳамгироии фарҳангӣ ниёз дорад. Албатта, яке аз роҳҳои расидан ба он маҳз тариқи мероси фарҳангӣ бо миёнҷигарӣ ва барномарезиҳои ЮНЕСКО мебошад. Тавре дар Ойинномаи худи созмони ЮНЕСКО омадааст: ЮНЕСКО ба хотири бунёди сулҳ дар ҷаҳон тавассути роҳҳои фарҳангӣ таъсис ёфтааст. Ба ин умедворӣ ва бовар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамкориҳоро бо ин ниҳоди махсуси Созмони Миллали Муттаҳид тақвият дода истодааст.

10 декабр Рӯзи умумиҷаҳонии ҳуқуқи инсон маҳсуб шуда, мақсад аз он ба ҷомеа ва ҳар фард расонидани аҳамияти эҳтиром ва риояи ҳуқуқи инсон, нақши ҳуқуқи инсон дар таҳкиму рушди ҷомеа ва ҳаёти ҳар фард мебошад. Маҳз дар ҳамин рӯз соли 1948 дар шаҳри Парижи Фаронса аз ҷониби Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид Эъломияи умумии ҳуқуқи башар қабул гардид, ки имсол аз қабули он 76 сол сипарӣ шуд.

Рӯзи ҳуқуқи инсон имкон медиҳад, ки ҳар сол атрофи ҳуқуқу озодиҳои инсон, вазъи риояи онҳо ва нақшаҳои минбаъда барои боз ҳам беҳтар ба роҳ мондани фаъолият дар самти тақвияти кафолатҳои конститутсионии ҳимояи давлатии ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд, эҳтиром, риоя ва ҳифзи онҳо барномаҳо доир гашта, тавсияҳои дахлдор пешниҳод шаванд.

Имрӯзҳо эътироф, эҳтиром, ҳифз ва пешбурди ҳуқуқи инсон яке аз мақсадҳои асосии тағйироту дигаргуниҳо дар ҷомеа маҳсуб шуда, ба тағйир додани нақшу ҷойгоҳи инсон, таъмини шароити арзандаи зиндагӣ, кафолати озодӣ, ҳифзи иҷтимоӣ, дахлнопазирӣ ва иштироки фаъол дар идоракунии давлатӣ равона гардидааст. Ҷумҳурии Тоҷикистон аз рӯзҳои нахустини соҳибистиқлолии худ ҳамчун давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ дар Конститутсия ва дигар қонунҳо, принсипҳои башардӯстӣ ва озодона кору зиндагӣ намудани инсонро дарҷ намуда, ҷиҳати дар амал татбиқ гардидани онҳо пайваста кӯшишҳои судманд ба харҷ медиҳад. Дар ин раванд Тоҷикистон ҳамчун ҷузъи ҷудонопазир ва комилҳуқуқи ҷомеаи ҷаҳонӣ иҷрои уҳдадориҳои байналмилалии худро давра ба давра таъмин менамояд.

Ногуфта намонад, ки маҳз боби дуюми Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон пурра ҳуқуқ, оздиҳои инсон ва шаҳрвандро дарбар мегирад. Ва ҳамчунин дар боби якум, моддаи 5-и Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба волоият, арзиши олӣ доштани ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд дарҷ гардида аст.

Инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ арзиши олӣ мебошанд. Ҳаёт, қадр, номус ва дигар ҳуқуқҳои фитрии инсон дахлнопазиранд. Ҳуқуқу оздиҳои инсон ва шаҳрвандро давлат эътироф, риоя ва ҳифз менамояд.
Маврид ба таъкид аст, ки барои фароҳам овардани шароити зиндагии арзанда барои ҳар як фарди ҷомеа Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3-юми декабри соли 2012 таҳти рақами 678 «Дар бораи Барномаи таълим дар соҳаи ҳуқуқи инсон барои солҳои 2013-2020» ба тасвиб расидааст. Мақсади асосии барномаи мазкур баланд бардоштани маданияти ҳуқуқи инсон, риояи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, ҳамкории байни мақомоти давлатӣ оид ба ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, ҷорӣ намудани омӯзиши фанни ҳуқуқи инсон дар системаи маориф, барномаҳои таълимии судияҳо ва низоми хизмати давлатӣ ва чанде аз ҳадафу мақсадҳои дигарро дар бар мегирад.

Расидан ба мақсаду маромҳои олӣ баланд бардоштани фарҳанги ҳуқуқии ҷомеа ва ҳар як фардро тақозо менамояд, зеро эҳтиром ва риояи ҳуқуқи инсон қисми ҷунонашавандаи зиндагӣ, фаъолият ва рафтори ҳар як узви ҷомеа мебошад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон шуруъ аз 2 марти соли 1992 узви комилҳуқуқи Созмони Милали Муттаҳид гардида, заминаи мустаҳкамро барои рушди ҳамкорӣ бо ниҳодҳои оинномавию шартномавии Созмони Милали Муттаҳид ва бо дигар сохторҳои иҷроияи он амали менамояд. Дар ин раванд тибқи маълумоти Ваколатдор оид ба ҳуқуқи инсон, Тоҷикистон солҳои 2010-2023 се маротиба расмиёти Шарҳи гузоришҳои миллии худро ба мақомоти шартномавии СММ оид ба ҳуқуқи инсон пешниҳод намуд ва ҷиҳати ташрифи 11 мандати мавзуии расмиёти махсус мусоидат намудааст. Дар натиҷа ба Тоҷикистон дар маҷмуъ зиёда аз 1000 тавсияҳо дода шуданд, ки масъалаҳои ҳуқуқи инсонро дар бар мегиранд. Яъне, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо дарки арзиши олӣ будани инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯ ва иҷрои бовиҷдононаи уҳдадориҳои байналмилалӣ фаъолият менамояд.

Баҳронов Соҷидхон - мудири шуъбаи таҳияи санадҳои меъёрӣ-ҳуқуқӣ, иҷозатномадиҳӣ ва чораҳои маҷбурсозии Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Дар ташаккул ва пешрафти давлати демократӣ, фаъолияти ҳизбҳои сиёсӣ нақши асосӣ дошта, яке аз унсурҳои муҳимтарини системаи сиёсии давлат маҳсуб меёбад. Ҳизбҳои сиёсӣ вазифаҳои гуногунро иҷро мекунанд ва ҳамчун минбаре барои ифодаи ақидаҳои табақаҳои мухталифи ҷомеа хидмат намуда, воситаи пайвастани мардум бо сиёсати давлатӣ мешаванд. Ин раванд имконият медиҳад, ки ғояҳо ва барномаҳои мухталифи шаҳрвандон дар як низом шаклгирӣ гардида, равандҳои сиёсӣ ба танзим дароварда шаванд.

Дар давлатҳои бисёрҳизба, ҳизбҳои сиёсӣ рақобатро ба миён оварда, ба баланд бардоштани сифати идораи давлатӣ мусоидат мекунанд. Ин раванд имкон медиҳад, ки идораи давлатӣ дар асоси барномаҳои самаранок ва хуб таҳияшуда такмил ёфта, роҳҳои ояндадори рушди давлат интихоб карда шаванд.

Муваффақияти як ҳизби сиёсӣ аз якчанд омилҳо вобаста аст, ки муҳимтаринашон инҳоянд: доштани барномаи идеологии мушаххас, ки манфиатҳои мардум ва давлатро дар назар дорад; амал кардан мувофиқи ҳамин барномаи идеологӣ; шахсият ва иродаи роҳбари ҳизб; мутобиқшавии пайваста ба шароити тағйирёбандаи сиёсӣ ва ҷамъиятӣ; ҳамбастагӣ бо мардум; пешниҳоди барномаҳои беҳсозандаи ҳаёти иҷтимоӣ ва иқтисодии мардум ва таҳкими идораи давлатӣ; тавоноии ҳизб дар ҳалли мушкилоти мавҷуда.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон (ҲХДТ) аз ҷумлаи чунин ҳизбҳо мебошад, ки тӯли се даҳсола дар ташаккул ва рушди Тоҷикистон ҳамчун давлати соҳибихтиёр нақши калидӣ бозида, дар таъмини субот ва рушди устувори кишвар дар шароити гузариш ва эҳёи баъдиҷангӣ саҳми назаррас гузоштааст. ҲХДТ на танҳо ба муттаҳидсозии ҷомеа мусоидат намуд, балки ба нерӯи пешбарандаи ислоҳоте табдил ёфт, ки ба рушди иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии давлат нигаронида шудаанд.

Ғояи таъсиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон соли 1993 аз тарафи Раиси Шурои Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод гардида, ниҳоят 10 декабри соли 1994 бо ташаббуси фаъолони сиёсӣ ва ҷамъиятӣ ин ҳизб таъсис ёфт. Ҳадафи он эҷоди як нерӯи ягонаи сиёсӣ буд, ки тамоми қишрҳои ҷомеаи ҷумҳуриро муттаҳид созад. Таъсиси ҲХДТ ба давраи душвори таърихии Тоҷикистон рост омад, замоне ки кишвар дар остонаи баромадан аз ҷанги шаҳрвандӣ қарор дошт. Ҳизб ҳамчун минбари муколама, оштӣ ва барқарорсозии сулҳ дар кишвар таъсис ёфт.

Ташкилкунанда ва роҳбари Ҳизби халқии демократии Тоҷикистон Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошанд. Зери роҳбариашон Ҳизб мавқеи худро ҳамчун нерӯи асосии сиёсии ҷумҳурӣ таҳким бахшида, дар давраи ташаккули худ дар ҳалли буҳрони сиёсӣ ва пешбурди раванди оштии миллӣ нақши муҳим бозидааст.

Ҷанбаҳои идеологии ҲХДТ бар пояи ваҳдати миллӣ, адолати иҷтимоӣ ва рушди устувор қарор доранд. Барномаи ҳизб ба таъмини субот, таҳкими соҳибихтиёрии давлатӣ, рушди иқтисоди бозаргонӣ, беҳбудии рӯзгори шаҳрвандон ва боло бурдани сатҳи маърифат ва фарҳанг равона шудааст. ҲХДТ диққати асосиро ба ташаккули ҳокимияти қавии давлатӣ медиҳад, ки тавонад сулҳу субот ва тартиботро дар ҷомеа таъмин намояд. Вазифаҳои муҳимтарини Ҳизб дастгирии иқтисоди миллӣ, рушди инфрасохтор, беҳтар намудани низоми тандурустӣ ва маориф, инчунин ҳалли мушкилоти иҷтимоӣ мебошанд. Ҳизб барои рушди институтҳои демократӣ ва ҷалби фаъолонаи шаҳрвандон ба идоракунии давлатӣ талош меварзад.

Дастовардҳои муҳимтарини Ҳизб дар тӯли 30 сол инҳоянд:

1. Мустаҳкам намудани вазъияти сиёсӣ: Яке аз дастовардҳои калидии ҲХДТ барқарории сулҳ ва субот пас аз ҷанги шаҳрвандӣ мебошад. Бо кӯшишҳои ҳизб ва роҳбари он замина барои муколамаи сиёсӣ ва оштӣ фароҳам оварда шуд, ки ин ба Тоҷикистон имкон дод, аз идомаи низоъ ҷилавгирӣ кунад.

2. Ислоҳоти иқтисодӣ: Дар тӯли солҳои мавҷудияти худ ҲХДТ дар пешбурди ислоҳоти иқтисодӣ, ки ба барқарорсозӣ ва рушди иқтисодиёти кишвар мусоидат мекарданд, нақши муҳим бозидааст. Гузариш ба иқтисоди бозаргонӣ, рушди соҳибкории хурду миёна ва ҷалби сармоягузории хориҷӣ асоси рушди иқтисод гардид.

3. Сиёсати иҷтимоӣ: Ҳизб фаъолона ба ҳалли масъалаҳои иҷтимоӣ, аз қабили мубориза бо камбизоатӣ, эҷоди ҷойҳои нави корӣ, беҳбуди шароити зисти аҳолӣ ва рушди инфрасохтори иҷтимоӣ машғул аст. Таваҷҷӯҳи ҷиддӣ ба масъалаҳои маориф, тандурустӣ ва ҳифзи иҷтимоӣ дода мешавад.

4. Рушди инфрасохтор: Дар тӯли се даҳсолаи охир, Тоҷикистон зери роҳбарии ҲХДТ инфрасохтори худро ба таври назаррас беҳтар намуд. Роҳҳо, пулҳо, иншооти энергетикӣ ва дигар иншооти муҳими инфрасохторӣ сохта ва навсозӣ шуданд, ки ин ба сатҳи зиндагии мардум ва рушди иқтисодиёти кишвар таъсири мусбат расонд.

5. Ҳамкориҳои байналмилалӣ: ҲХДТ ба рушди муносибатҳои дипломатии Тоҷикистон бо дигар кишварҳо фаъолона мусоидат мекунад. Ҳизб ташаббусҳоеро, ки ба таҳкими амнияти минтақавӣ ва ҳамкориҳо, инчунин пешбурди манфиатҳои кишвар дар арсаи байналмилалӣ нигаронида шудаанд, дастгирӣ мекунад.

Дурнамои Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон чунин аст, ки он дар остонаи даҳсолаи чаҳорум ҳамчун нерӯи муҳими сиёсӣ боқӣ монда, роҳи рушди ҷумҳуриро муайян мекунад. Дар шароити чолишҳои муосир, аз қабили ҷаҳонишавӣ, тағйирот дар сиёсати байналмилалӣ ва иқтисод, ҳизб бо зарурати мутобиқсозии стратегияҳои худ барои таъмини рушди устувори кишвар рӯбарӯ мешавад.

Самти муҳим ин таҳкими соҳибихтиёрии миллӣ, рушди иқтисоди мустақил ва пешбурди ислоҳоти иҷтимоӣ, ки ба беҳтар кардани шароити зиндагии шаҳрвандон равона шудаанд, боқӣ мемонад. ҲХДТ фаъолияти худро дар беҳтар кардани мавқеи байналмилалии Тоҷикистон, таҳкими муносибатҳои дуҷониба ва бисёрҷониба, бахусус дар доираи ташкилотҳои минтақавӣ, аз қабили ИДМ, СҲШ ва СПАД идома медиҳад.

Ҳизб дар оянда ба ҷавонон таваҷҷӯҳи хосса медиҳад, ки онҳо ба манбаи асосии татбиқи стратегия ва барномаҳои миллӣ табдил меёбанд. ҲХДТ фаъолона дар ҷалби насли ҷавон ба ҳаёти сиёсӣ кор мекунад, ки ин имкон медиҳад пайвастагии идеяҳо таъмин гардида, рушди минбаъдаи Тоҷикистон идома ёбад.

Дар фарҷом қайд кардан мебояд, ки 30-солагии Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон на танҳо як санаи муҳими таърихӣ аст, балки сабабе барои таҳлили роҳи тайшуда ва гузоштани ҳадафҳои нав мебошад. ҲХДТ ба рушди ҷумҳурӣ, субот ва таҳкими мавқеи он дар арсаи байналмилалӣ саҳми назаррас гузошт. Дар оянда ҳанӯз бисёр мушкилот ва вазифаҳо дар пешанд, аммо таҷрибаи бисёрсолаи Ҳизб ва дастгирии мардум имкон медиҳад бо эътимод ба оянда назар афканем.

Директори Институти физикаю техникаи ба номи С.У. Умарови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, д.и.ф.м. Зарифзода Афзалшоҳ Қаҳрамон

9 декабр – Рӯзи геологияи тоҷик

Ҳамасола якшанбеи аввали моҳи апрел дар собиқ Иттиҳоди Шӯравӣ рузи геологон таҷлил мегардид. Ҳануз соли 1966 геологони Шӯравӣ дар қисмати паси Байкал дар натиҷаи пешбурди корҳои геологӣ-иктишофӣ пармачоҳи аз захираи нафт бойро ошкор намуданд. Ин пармачоҳ нахустин коне буд, ки захираи бениҳоят зиёди “тиллои сиёҳ”- ро дошт. Ва маҳз, ин хизмати геологонро ба инобат гирифта, як гурӯҳ геологони варзидаи соҳа бо сарварии академик А.Л. Яншин ба унвонии собиқ Президиуми Шӯрои Олии ИҶШС муроҷиате манзур доштанд, ки хизматҳои геологонро қадрдонӣ намуда, як рӯзро чун рӯзи касбии геологон қабул доранд. Ва хизматҳои бузургу шоёни геологони шӯравиро дар самти бунёди базаи минералӣ-ашёи ба инобат гирифта, Президиуми Шӯрои онвақтаи ИҶШС фармонеро аз 31 уми марти соли 1966 ба тавсиб расонид, ки ҳамасола якшанбеи аввали моҳи апрел чун Иди касбии геологон қайд карда шавад.

Бояд зикр кард, ки беҳудамаҳз дар ин мавсими сол таҷлили намудани Рӯзи геологон ба миён наомадааст. Зеро, ин вақт оғози корҳои саҳроӣ баҳри геологон шурӯъ мегардад...

Дар кишвари мо ибтидо аз соли 2011 бо фармони махсуси Сарвари давлат, Ҷаноби Олӣ Эмомалӣ Раҳмон9-уми декабр ҳамасола Иди касбии геологон таҷлил карда мешавад. Ва дар ин мавсим низ таҷлил намудани Рӯзи геологон беҳуда нест. Зеро, маҳз ин мавсими сол хотимаёбии корҳои саҳроиву экспедитсионӣ барои геологон аст, ки эшон иҷроиши корҳои саҳроӣ, дастовардҳову комёбиҳо ва навгониҳои худро ҷамъбаст менамоянд. Сарвари давлат, Ҷаноби Олӣ Э. Раҳмон боназардошти фаъолияти пурсамари геологон таъкид низ карданд, ки бигзор геологон дар як сол ду рӯз Ид дошта бошанд.

Аз ин иқдому дастгирии бевоситаи Сарвари давлат, муҳтарам Э.Раҳмон геологони тоҷик илҳому неруи нав гирифта, кӯшишу заҳмат мекашанд, ки дар ошкор ва дарёфти конҳои нав ба нави канданиҳои фоиданок дар сарзамини кишвар пурмаҳсул ва содиқона заҳмат кашанд.

Дар ин самт кормандони илмии Институти геология, сохтмони ба заминҷунбӣ тобовар ва сейсмологияи АМИТ дар партави иқдому дастгириҳои Сарвари давлатамон тамоми малакаву дониш ва кӯшишу ғайрати худро ба он равона мекунанд, ки дар пешбурди соҳаи геология ва ғанӣ сохтани иқтисоди кишвар саҳми беандозаи худро гузоранд. Ва ба ин васила, дар соҳибистиқлолии соҳаи геология тоҷик ва иқтисоди кишвар саҳмгузор гарданд.

Ходимони илмии Институт дар ҳамкорӣ бо бо чандин корхонаву муассисаҳоисоҳавии кишвардар омӯзишу ошкор ва кашфи як зумра зуҳуроту конҳои кандании фоиданок саҳми худро гузошта истодаанд.

Геологони Экспедитсияи геологӣ-иктишофии сангҳои қиматбаҳо ва ороишии Саридораи геологияи назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистондар ҳамкорӣ бо ИГСЗТС АМИТ низ ба ин иқдомҳои некхоҳонаи Сарвари давлат, муҳтарам Э. Раҳмон дар канор наистода, дар пиёда намудани стратегияи давлатии Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи геология барои солҳои 2016-2026, Барномаи давлатии Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба омӯзиш ва баҳодиҳии захираҳои металлҳои нодиру камёфт барои солҳои2021-2030, Барномаи давлатии тараққиёти илм, технология ва инноватсия барои солҳои солҳои 2021-2030 гомҳои устувор мегузоранд.

Боис ба зикр аст, ки ҳамасола геологони тоҷик иди касбии хешро бо дастоварду натоиҷи назаррас истиқбол мегиранд. Кормандони Институти геология, сохтмони ба заминҷунбӣ тобовар ва сейсмологияи АМИТ тайи соли сипаригашта ба дастовардҳои беҳтарин ноил гардиданд. Олимони ҷавони ин даргоҳи илм бо дастгирии бевоситаи директори Институт, номзади илмҳои техникӣ Аминзода Пулод ба корҳои саҳроӣ сафарбар карда шуданд, ки натиҷаҳои хубтареро ба даст оварданд. Дар омӯзишичандин махзанҳои нафту газдори кишвар иштирок намуда, дар ошкор намудани як қатор зуҳуроти нави канданиҳои фоиданок бевосита иштирок ва саҳми хешро гузоштанд. Маҳз бо дастгирии бевоситаи директори Институт Аминзода Пулод соли ҷорӣ ҳайати кормандони илмии ин даргоҳи илм дар ҳамкорӣ бо олимони хориҷ ба мавзеъҳои гуногуни кишвар сафар намуда, дар омӯзиши сохти геологии онманотиқ ширкат варзиданд.

Месазад зикр намуд, ки имрӯзҳо Сарвари хирадманди мо Эмомалӣ Раҳмон ба соҳаи геологияитоҷик назари нек доштаву доим диққати махсус зоҳир менамоянд. Соҳаи геологияро яке аз соҳаҳои пешрафта ва созгори иқтисоди кишвар медонанд. Ҳамасола баҳри иҷроиши корҳои саҳроӣ ба соҳаи геология маблағҳои зарурӣ ҷудо мегарданд, ки ин баҳри мо геологон дар гузаронидаи корҳои саҳроӣ ва дар омӯзишу ошкор ва иктишофи конҳои гуногуни канданиҳои фоиданок хело зарур ва муҳим аст.

Боиси зикр аст, ки дар ин самт ошкор ва дақиқ намудани зуҳуроти нави аметист дар мавзеъи Таги Камари ноҳияи Ғарм (қаторкӯҳи ҷанубии Қаротегин), зуҳуроти спфири Бағуши Боло (қаторкӯҳи Ишкошим) як дастоварди наву ҷолиби кормандони илмии Институт бо ҳамдастии геологони Экспедитсияи геологӣ-иктишофии сангҳои қиматбаҳо ва ороишии Саридораи геологияи назди Ҳукумати Тоҷикистон маҳсуб мешавад. Ва бо ибтикори бевоситаи сарвари Саридораи геологияи назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ин зуҳуроти нави аметист ба муносибати Истиқлолияти давлатии Тоҷикистон “Истиқлол” номгузорӣ гашт.

Имрӯзҳо паёмҳои Сарвари давлат, Ҷаноби Олӣ Э. Раҳмонро кулли геологони кишвар сармашқи кору фаъолияти худ қарор дода, тамоми кӯшишу ғайрати худро ба он равона мекунанд, ки дар омӯзишу ошкор ва коркарди канданиҳои фоиданоки кишвар саҳми хешро гузоранад.

Ҳаминро бояд зикр намуд, ки хизматҳову заҳматҳои геологони кишварро хуб дарк намуда, як зумра шоирону эҷодкорон дар васфи геологон суруду тарона эҷод кардаанд. Хоса,дар ин самт шоир ва муҳаққиқи тавонои миллат Алӣ Муҳаммадии Хуросонӣ хело хуб ва ҷолиб фармудаанд:

Роҳи мо аз байни кӯҳу дашту саҳро бигзарад,

Аз раҳу бероҳаҳо чун шӯхдарё бигзарад.

Дӯстам бар чашми кам бар роҳи мо манмо назар,

Роҳи мо ҳар як нафас бар нафъи фардо бигзарад..

Алӣ Муҳамадии Хуросонӣ дар ҷое мефармоянд:

...Оҳуи кӯҳӣ бубин, аз пайраҳи мо бигзарад...

Воҷеан, ҳам дуруст ва бо маврид қайд кардааст, шоир, ки он пайроҳае, ки геологон тай мекунанд, он ҷо ҳатто пойи оҳувон нарасидаст ва оҳувон аз пайи геологон пайроҳаҷӯйӣ мекунанд.

Дар фароварди нигоштаҳои худ мо кулли геологони кишварро бо ин иди касбиашон Рӯзи геологон табрик намуда, баҳри эшон бурдбориву комгорӣ хоста, дастовардҳои назаррасро таманно дорем.

Ф.Г.Ғафуров - мудири лабораторияи геодинамикаи фанерозой ва петрогенезиси ИГСЗТС АМИТ, доктори илмҳои геология ва минералогия, барандаи Ҷоизаи давлатии ба номи Исмоили Сомонӣ дар соҳаи илмҳои дақиқ ва табиатшиносӣ

Рушди демократия ва мустаҳкам шудани равандҳои ба он алоқаманд тақозо менамоянд, ки яке аз муҳимтарин масъалаҳои замони муосир - маърифати ҳуқуқии (донишҳои ҳуқуқӣ)-и шаҳрвандон ҳамеша дар маркази таваҷҷуҳи аҳли ҷомеа бошад.

Маҳз ин омил барои бе монеа амалӣ гаштани ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, танзими ҳуқуқии фаъолияти ниҳодҳои давлатию ҷамъиятӣ ва инчунин бо мақсади таъмини волоияти қонун дар ҷомеа ҳамаҷонибамусоидат менамояд.

Аз ин рӯ, бо назардошти муҳим будани ин масъала Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми навбатии худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» соли 2024-ро дар Тоҷикистон “Соли маърифати ҳуқуқӣ” эълон намуданд.

Лозим ба тазаккур аст, ки маърифати ҳуқуқӣ (донишҳои ҳуқуқӣ) ин воситаи муҳимми танзими рафтор ва фаъолияти инсон дар ҷомеа маҳсуб ёфта, омили асосии таъмини волоияти қонун ва риояи тартиботи ҳуқуқӣ дар кишвар мебошад.

Мусаллам аст, ки тавассути тарбияи ҳуқуқӣ шаҳрванд имконият пайдо мекунад, ки зарурати қабул ва татбиқи қонунҳоро ҳамчун воситаи муҳимми танзими муносибатҳои иҷтимоӣ дарк намояд. Дар ин сурат эътимод ба қонун ҳамчун воситаи таъмини тартибот дар ҷомеа бештар аз пештар меафзояд. Зеро ин масъала барои ҷамъияти мо хеле муҳим аст.

Зимнан бояд қайд кард, ки «Маърифати ҳуқуқӣ», «таълимоти ҳуқуқӣ», «иттилоотонии ҳуқуқӣ», «донишҳои ҳуқуқӣ», «шуури ҳуқуқӣ», «фарҳанги ҳуқуқӣ», «тарбияи ҳуқуқӣ» ва ғайраҳои дигар аз ҷумла мафҳумҳое мебошанд, ки дар баррасии мавзуи маърифати ҳуқуқӣ ба таври васеъ истифода бурда мешаванд.

Маърифати ҳуқуқӣ ба сифати ҷузъи таркибии фарҳанги ҳуқуқӣ ва сиёсӣ ба шаҳрвандонимкон фароҳам меоварад, ки дар шинохти воқеии ҳуқуқу озодӣ ва вазифаю уҳдадориҳо муваффақ гардад. Доираи васеи донишҳои ҳуқуқӣ ба ташаккули шуури ҳуқуқӣ, ки нишонаи фарҳанги комили ҳуқуқӣ мебошад, бевосита таъсир мерасонад.

Аз ин нуқтаи назар маърифати ҳуқуқӣ (донишҳои ҳуқуқӣ) ҳамчун механизми муҳимми таъминкунандаи суботу тартиботи ҷамъиятӣ баромад менамояд, ки баҳри таҳкими Истиқлоли давлатӣ ва ягонагии Тоҷикистон ҳамчун давлати соҳибистиқлол нақши арзишманд дорад.

Дар шароити ҷаҳонишавии босуръат ва рушди равандҳои демократӣ аҳаммияти маърифатнокии ҳуқуқӣ (донишҳои ҳуқуқӣ) ба маротиб афзудааст. Воқеан мо дар замоне зиндагӣ дорем, ки ҳар як шаҳрванд бояд ба мавқеи мустақили шаҳрвандӣ ва шахсияш муносибати бошуурона дошта, ба раванду рӯйдодҳои мухталифи ҷамъиятӣ бохирадона муносибат намояд ва оқибатҳои ҳуқуқии рафтору амалашро ба хубӣ дарк карда тавонад.

Яке аз вижагиҳои замони муосир ин аст, ки таъсиррасонии мухталифи ғоявӣ, арзишӣ, иттилоотӣ ва маърифатӣ тавассути шабакаҳои иҷтимоӣ ва дигар воситаҳои иттилоотӣ хеле зиёд шудаанд. Дар чунин шароит маҳз донишҳои ҳуқуқии зарурӣ, устувории иродаи сиёсӣ ва мафкуравӣ метавонанд, ки фаъолияти шахсро дар доираи муайяннамудаи қонун ва тартибот ҳамаҷониба таъмин созанд.

Маърифати ҳуқуқӣ (донишҳои ҳуқуқӣ) раванди муттасил ва давомдорест, ки шиносоӣ бо донишҳои зарурии ҳуқуқиро тақозо менамояд. Идомаи ин раванд пеш аз ҳама бо қонуниятҳои мухталифи иҷтимоӣ - иқтисодӣ, сиёсӣ ва фарҳангии рушди ҷомеа алоқаманд мебошад. Қонунияти мазкур танзими меъёрии муносибатҳои иҷтимоиро дар асоси талаботи пайдоиши иҷтимоӣ тақозо менамояд. Бинобар ин, донишҳои ҳуқуқӣ мунтазам такмил меёбанд.

Аз ин рӯ, шахс бояд дониши ҳуқуқиашро пайваста такмил диҳад, то рафтори иҷтимоии худро дар доираи он танзим карда тавонад. Дар ин ҷо ҷанбаи муҳимми дигар рафтори фаъоли ҳуқуқӣ муайян мешавад. Ба ақидаи бархе аз коршиносон «рафтори фаъоли ҳуқуқӣ рафторест, ки ба дарки амиқ, мақсаднокӣ ва ташаббускорӣ дар масъалаи татбиқи меъёрҳои ҳуқуқӣ, ҳифзи тартиботи ҳуқуқӣ ва манфиатҳои давлат, ҷомеа ва дигар шаҳрвандон нигаронида шудааст. Меъёрҳои ҳуқуқӣ аз ҷониби шахс ҳамчун меъёрҳои ба таври воқеӣ зарурӣ, мақсадноку ифодакунандаи нуқтаи назар, талабот ва кӯшишҳои шахсӣ дарк карда мешаванд».

Хулосаи мантиқии ин иқтибос аз он иборат аст, ки он ба донишҳои ҳуқуқӣ яъне (маърифати ҳуқуқӣ) асос ёфтааст, ки шахс имконияти ташаккул ва татбиқи шакли муайяни рафтори иҷтимоӣ ҷамъиятӣ, аз ҷумла рафтори фаъоли ҳуқуқиро амалӣ менамояд. Ин шакли рафтор ҳамзамон тавсифи сиёсии худро дорад, ки онро ба сифати рафтори созанда ва фаъоли сиёсӣ маънидод менамоянд. Рафтори сиёсии созанда дар доираи талабот ва меъёрҳои қабулшудаи ҷомеа сурат гирифта, ҳадафи он мусоидат ба рушди он мебошад.

Ҳамин тариқ, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва қонунгузории амалкунандаи кишвар масъалаи таъсис ва фаъолияти ҳизбҳои сиёсӣ, инчунин дигар ташкилотҳои ҷомеаи шаҳрвандиро ҳам муқаррар намудааст. Маҳз фаъолият дар доираи меъёрҳои қонунгузорӣ муайянкунандаи сатҳи маърифати ҳуқуқии онҳо мебошад. Дар марҳалаи рушди босуръати ҷомеа маърифати ҳуқуқӣ яке аз василаҳои муҳимми танзими фаъолияту рафтори сиёсии шахс маҳсуб меёбад.

БАҲРОМОВ Илҳом - cармутахассиси бахши ҳуқуқ ва матбуоти Раёсати АМИТ

Демократия ва ҳуқуқи инсон ду падидаи ҷомеаи навини ҷаҳон мебошад, ки тибқи таълимоти аврупомарказгароён манбаи аврупоӣ доранд. Ҳангоме сухан оид ба демократия меравад, сарчашмаҳои муҳимтарине номбар карда мешавад, ки дар Аврупо (Англия, Фаронса, ШМА ва ғайра) қабул шудаанд. Ғайр аз ин Аврупо ҳамчун маркази тамаддуни ҷаҳон муаррифӣ шуда, ба дигар қитъа ва тамаддунҳо мақоми дуюмдараҷаро додан мехоҳанд.

Махсусан дар тасаавуроти аврупомарказгароён гуё Шарқ бо «деспотизми шарқияш», ҳамеша дар паи тасарруфи замину кишвари ҳамсоя гуё будааст.

Омӯзиши таърихи ниёгони мо тоҷикон, махсусан марҳилаҳои ориёии рушди он пур аз падидаву ниҳодҳое мебошанд, ки дар ташаккулу таҳкими миллат ва давлатдории тоҷикон нақши мондагор доранд. Шиносоӣ бо сарчашмаҳои аввалини ҳуқуқии тоҷикон баёнгари он аст, ки дар пайдоиш ва рушди худ давлатдории тоҷикон аз аврупоиён ягон камӣ надошт ва падидаҳои демократиро на танҳо эълон мекард, балки дар ҳаёти худ ва таҷрибаи давлатдорӣ амалӣ менамуд.

Ҳуқуки инсон яке аз фанҳои ҳуқуқшиносие аст, ки махсусан аз оғози асри ХХI Дар Тоҷикистон муҳим арзёбӣ гардида, фаъолона омӯзиши он оғоз ёфт. Албатта, оид ба ҳуқуқи инсон ва шаҳрванд аллакай дар конститутсияҳои аввалин, аз ҷумла дар конститутсияҳои аввалини Тоҷикистон андешаҳои барои мо тоҷикон муҳим баён шуда буданд ва он ҳамчун падидаи конститутсионӣ-ҳуқуқӣ дар қонунгузории мо дар асри ХХ дарҷ гардида, муносибатҳои муҳимтарини ҷамъиятиро дар ин самт танзим менамуд. Албатта, конститутсияҳои Иттиҳоди Шуравӣ такони бузурге дар ҳимоя ва ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон, ҳимояи меҳнат, озодии шахсият ба ҷаҳон ҳадя намуд. Ба андешаи мо, таъсиси Иттиҳоди Шуравӣ заминаи асосӣ барои воқеӣ гаштани кафолати ҳимояи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон дар ҷаҳон гаштааст.

Дар шароити муосири ҷаҳонишавӣ масоил ва манфиатҳои геополитикии давлатҳои абарқудрат барои ҳуқуқи байналмилалӣ ва қонун ҷой намегузоранд. Яъне, он ҷо ки манфиатҳои геополитикӣ вуҷуд дорад, ҳуқуқи байналмиалӣ «хомӯш» аст, ҳарчанд дер ё зуд барои муқаррар намудани сарҳали манфиатҳои геополитикӣ ва дастовардҳояшон ин давлатҳо низ ба ҳуқуқ рӯй меоранд. Барои мо тоҷикон ҷои таассуф ва дилшикастагӣ набояд бошад, чунки мо тоҷикон асосгузорони ин падидаи нодир дар таърихи бостон мебошем. Дар ин росто, омӯзиши ҳуқуқи инсон дар кишвари мо бояд ба таври ҷиддӣ сурат бигирад, чунки мо тоҷикон асосгузорони ин самти асосии ҳуқуқ – ҳуқуқи инсон буда, гузаштагони мо онро дар заминаи устувори муносибатҳои ҷамъиятӣ тибқи зарурат ва дар заминаи таҳлили масоили мавҷуда пешниҳод кардаанд.

Сарчашмаҳои муҳимтарини ҳуқуқи тоҷикон, ки дар он оид ба ҳуқуқи инсон сухан меравад, бешубҳа, ва пеш аз ҳама, Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир мебошад. Албатта, яке аз аввалин тарҷумаҳои Эъломияи мазкур аз ҷониби устоди зиндаёд Халифабобо Ҳомидов анҷом дода шуда бошад ҳам, дар илми тоҷик ба он диққат ҷалб нагардид. Бо таъсиси кафедраи ҳуқуқи инсон соли 2006 дар факултаи ҳуқуқшиносии ДМТ омӯзиши ҷиддии масоили вобаста ба ҳуқуқи инсон оғоз гардида, яке аз бозёфтҳои гаронарзиши ин кафедра омӯзиш ва тарғибу ташвиқ намудани Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир аст. Дар баробари ин таърихи ҳуқуқи инсон, ва масоили дигар ба мисли мафҳум, давраҳо, намуд ва механизмҳои ҳуқуқи инсон дар Тоҷикистони соҳибистиқлол аз ҷониби устодони ин кафедра мавриди омузиш қарор дода шуданд.

Эъломияи мазкур барои мо тоҷикон арзиши баланди ҳуқуқӣ, сиёсӣ, таърихӣ ва фарҳангӣ дорад. Пеш аз ҳама, он аввалин санади меъёрӣ –ҳуқуқӣ оид ба ҳуқуқи инсон дар ҷаҳон мебошад. Он аввалин Эъломияи ҳуқуқи башар дар таърихи на танҳо тоҷикон, балки дар таърихи тамаддуни инсоният аст. Он сарчашмаи сиёсӣ аст, чунки таърихи бостонии тоҷиконро исбот ва мавҷудияти мактабу таълимоти волои ҳуқуқии миллатамонро инъикос ва исбот менамояд. Эъломия инчунин инъикосгари фарҳанги баланди ҳуқуқии тоҷикон ва умуман мардуми ориёӣ мебошад.

Минбаъд омузиши ҳуқуқи инсон дар кулли макотиби олии кишвар идомат ёфт. Аз дастовардҳои муҳим дар ин самт конфронсҳои байналмилалии ҳарсолаи Академияи Вазорати корҳои дохилии Ҷумҳурии Тоҷикистонро таҳти унвони «Ҳуқуқи инсон ва ҷаҳонишавӣ», ки махсус ба Рӯзи «Ҳуқуқи инсон» бахшида шуда, ҳамасола даҳрӯзаи аввали моҳи декабр, яъне дар арафа ва ё рӯзхи Ҳуқуқи инсчон баргузор мегардад, номбар кардан лозим аст, чунки он аллакай чорабинии илмии сатҳи баланд буда, даҳҳо давлатҳоро ҷалб ва бештар аз 40 марказҳои илмӣ дар он бо маърузаву баромадҳои онлайнӣ иштирок мекунанд.

Дар ин росто, Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон низ бо таъсиси шуъбаи ҳукӯқи байналмилалӣ бо сарварии доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ Саидумбар Раҷабов фаъол буда, на танҳо дар чопи монография ва гузаронидани конфронсҳо, балки дар фаъолияти кумита ва комиссисяҳои ҳукуматӣ, таҳияи ҳисоботҳо ва пешниҳоди хулосаву тавсияҳо фаъоло мебошад. Яъне дар ҷумҳурӣ аллакай даҳҳо марказҳои омӯзиши ҳукӯки инсон таъсис ёфта даҳсолаи охир дар самти омӯзиши он фаъол ҳастанд. Имрӯз дар кишвар дар Академияи мииллии илмҳои Тоҷикистон Шурои дифо дар самти ҳуқӯки меҳнат, ҳуқӯки таъминоти иҷтимоӣ ва ҳуқӯки байналмилалӣ таъсис ёфтааст, ки ба тайёр кардлани кадрҳои баландихтисоси соҳа машғул аст. Яъне шароите ташкил шудааст, ки ин самти ҳуқӯкшиносӣ ба таври муътадил рушду тараққӣ ёбад.

Агар ба масъалаи Эъломия бозгардем, пас, таҳлилу тарғиби ин санад солҳои охир равнақу ривоҷ ёфтааст, вале ба андешаи мо сарчашмаи мазкур ҳанӯз ба таври комил таҳлилу дарк нашудааст, чунки худи Лӯлаи Куруш пурра нест. Вале новобаста аз ин, кашф шудани Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир моро ба хулоса меорад, ки ниёгони мо донишҳои баланди ҳуқуқӣ доштанд, маърифати ҳуқуқии мардуми ориёӣ то он дараҷа баланд буд, ки на танҳо барои худ, балки барои кулли мардуми таҳти ҳимояашон маҷмӯи ҳуқуқҳои башариро паҳн карданд.

Эъломияи Куруши Кабир, ки пеш аз солшумории мелодӣ тақрибан 2 ҳазору 500 сол қабл интишор шуда, ба 72 қавму тоифа ва мардуми ҷомеаи Ҳахоманишӣ пешниҳод шудааст, яқ қатор ҳуқуқу озодиҳоро кафолат додааст. Дар Эъломия ҳуқуқ ба дахлнопазирии шахсӣ, озодии виҷдон, озодии мусофират, ҳуқуқ ба моликият, интихоби манзил ва тарки кишвар ба баргаштан ба он озодии меҳнат намудан кафолат дода шудааст. Дар бахши ҳафтуми Эъломияи Куруши Кабир омадааст, ки «Ман эълон мекунам, ки ҳар кас посухгӯи аъмоли худ мебошад, ҳеҷ касро набояд ба ангезаи ин ки яке аз бастагонаш хилоф кардааст, муҷозот кард ва агар касе аз дудмон ё хонаводае хилоф кард, танҳо ҳамон кас ба кайфар бирасад ва ба дигар мардумон ва хонавода коре нест». «Ҳар кас дар пайравии дини худ озод аст, касе ҳақ надорад диндори ғайрро ба дини худ ба зӯри ҷалб намояд… маъбадҳои динҳои ғайр барқарор карда шавад ва мардум ба ҷои худ оварда шавад…» — гуфта шудааст дар Эъломия [3, 123].

Замоне, ки Куруши Кабир сари ҳокимият ҳукмронию сарварӣ мекард, дастгирӣ кардани ҳуқуқу озодиҳо кори осон набуд, чунки аксаран мардум инро дарк карда наметавонистанд ва сарфаҳм ҳам намерафтанд. Ӯ фармудааст: То рӯзе, ки ман зинда ҳастам, нахоҳам гузошт, ки мардон ва занонро бо номи барда ва каниз ё номҳои дигар бифурӯшанд ва ин расми зиндагӣ бояд аз гетӣ рахт барбандад. Аз Маздо мехоҳам, ки маро дар тааҳҳудоте, ки нисбат ба миллатҳои Эрон ва мамолики чаҳоргона гирифтаам, пирӯз гардонад [4, 77].

Озодии виҷдон, ки яке аз ҳуқуқҳои шахсии инсон ба шумор меравад дар бахши дуюми ин Эъломия зимни баррасӣ қарор гирифтааст ва чунин садо медиҳад: ки «То рӯзе, ки зинда ҳастам ва Маздо подшоҳиро ба ман армуғон мекунад, кеш ва оин ва боварҳои мардумонеро, ки ман подшоҳи онҳо ҳастам, гиромӣ бидорам ва нагузорам, ки фармонфармоён ва зердастони ман кешу оин ва дину равиши мардумони дигарро паст бидоранд ва ё онҳоро биёзоранд». [3, 122],

Дар Эъломия аз номи Куруш гуфта мешавад: Фармон додам, ки аз Бобул то Ошур ва Шуш ва Аккад…ва ҳамаи сарзаминҳое, ки дар он тарафи Даҷла воқеанд ва аз айёми қадим бино шудаанд, маобидеро, ки баста шуда буд, бикушоянд. Ҳама худоёни ин маобидро ба ҷойҳои худ баргардондам, то ҳамеша дар он ҷо муқим бошанд. Аҳолии ин маҳалҳоро ҷамъ кардам ва манозили онҳоро, ки хароб карда буданд, аз нав сохтам ва худоёни Шумеру Аккадро бе осеб ба қасрҳои онҳо, ки «шодии дил» ном доранд, боз гардондам. Сулҳу оромишро ба тамоми мардум ато кардам» [5, 20]. Дар Эъломия эътироф шудааст, ки «Ман эълон мекунам, ки ҳар кас озод аст, ҳар дину оинро, ки майл дорад, баргузинад ва дар ҳар ҷо, ки мехоҳад, сукунат намояд ва ба ҳар гуна ки муътақид аст, ибодат кунад ва муътақидоти худро ба ҷо оварад ва касбу кореро, ки мехоҳад, интихоб намояд, танҳо ба шарте ки ҳаққи касеро поймол нанамояд ва зиёне ба ҳуқуқи дигарон ворид насозад». Аз ин лиҳоз, андеша меравад, ки меҳнати маҷбурӣ нисбати ҳама қишрҳои инсонӣ, оғоз аз аҷдодон то замони ҳозира манъ карда шуда будааст.

Дар баробари Эъломия, як қатор фармонҳои Куруши Кабир оид ба сохтори давлатӣ, ислоҳотҳои давлатӣ-маъмурӣ, ҳарбӣ, соҳаи молия ва андоз, аниқу мушаххаснамоии салоҳияти мансабдорони давлатии ҳокимияти марказӣ ва маҳаллӣ (сатрапҳо) мазмуну моҳияти конститусионӣ – ҳуқуқӣ доштанд. Қайд намудан зарур аст, ки ислоҳотҳои Дориюши Кабир заминаи устувор гардидани сохтори конститутсионии давлат – империя гардид. Аз ин сабаб, ин ислоҳотҳо ҳарчанд дар шакли ягонаи конститутсия то мо омада нарасидаанд, онҳоро мо наметавонем дигаргуна ном барем, чунки ҳадафи ин ислоҳотҳо сохтори давлатӣ буда, тартиби фаъолият, салоҳияти ҳокимиятии амалдорони марказӣ ва маҳаллии ҳокимият, ҳокимияти мулкӣ ва артиш, инчунин, амалдорони молиявию андозро ба таври комил танзим менамуд. Яъне аксарияти тағйиротҳо ба сохтори давлатӣ, муносибати байни ҳокимият, марказу маҳалл таъсир расонида барои беҳтар намудани фаъолияти он равона шуда буданд. Бо роҳи ислоҳот рушди конститутсионӣ –ҳуқуқии давлати Ҳахоманишӣ таъмин карда мешуд.

Бояд қайд намуд, ки пайдоиши давлатҳои аввалини тоҷикон –Пешдодиён ва Каёниён низ бо роҳи ворид намудани тағйирот дар сохтори давлат ва мунтазам такмил додани муносибатҳои ҷамъиятӣ ба амал меомад. Шоҳони Пешдодиро таҳамтанони давлатдорӣ номидан мумкин аст, чунки ривоятҳо ба ҳар яке аз онҳо таъсиси соҳа, самт, ҳунару касберо вобаста менамояд. Бузургтарин хизмати Пешдодиён ба истиснои таъсиси давлати аввалини тоҷикон, нақши ҳуқуқ, қонун ва адолати судиро дар ҷомеа ба таври назаррас боло бурда волоияти адолати судӣ, қонуниятро эътироф кардан мебошад.

Волоияти қонун, ҳалли масоили ҳуқуқӣ тибқи талаботи «ДОТ»- маҷмӯи қонунгузории давлатӣ ва қисматҳои дахлдори ҳуқуқии Авесто дар ҷомеа то дараҷае маъруф гардида буд, номи сулоларо Пешдодиён номиданд, яъне сулолаи ашхосе, ки қонунро волотар аз дигар падидаҳои иҷтимоӣ эътироф мекарданд.[1; 4] Падидаи мазкур, чӣ тавре маълум аст, на танҳо падидаи конститутсионӣ-ҳуқуқӣ, балки яке аз принсипҳои давлати муосири ҳуқуқбунёд ба шумор меравад.

Чӣ тавре маълум аст, аз ҷумлаи ҳуқуқҳои инсон, ки дар Эъломия бевосита номбар шудаанд, Озодии андеша, эътиқод ва озодии виҷдон, новобаста аз он ки пайрави кадом дину мазҳаб буданд; ҳуқуқи озодӣ (ман ба ҳама озодӣ бахшидам ва ҳамаро озод кардам аз Набонид); баргардонидани бадарғашудагон ба ҷои зист, ҳаққи ҷои зист ва ҳуқуқ ба моликият; ҳуқуқҳои фарҳангӣ ва маънавӣ, яъне эҳёи ибодатхонаҳои вайронкардашуда; масъалаи сулҳ, озодии интихоби макони зист, озодии меҳнат, ҳуқуқи берун рафтан аз кишвар ва баргаштан ба он ба таври мушаххас номбар шудаанд. Инчунин ҳимояи эътиқоди динӣ ва ибодатхонаҳо, ҳуқуқи моликият ва ҳимояи он аз ҷониби давлат кафолат дода мешуд.[1]Масалан принсип озодии эътиқод, ки дар Эъломияи Куруш муқаррар шудааст, ба моддаи 18 Эъломияи ҳуқуқи башар аз соли 1948 рост меояд. Принсипи мудохила накардан ба кори мулкиён, ба меъёрҳои ҳуқуқи гуманитарӣ оид ба ҷанговарон ва ашхоси ғайриҳарбӣ рост меояд. Додани озодӣ, озодии ҳаракат, ҳуқуқи моликият ба меъёрҳои ҳамаи Эъломия ва Билл оид ба ҳуқуқи инсон мутобиқат мекунад. Инчунин ҳуқуқ ба фарҳанг ва истифодаи дастовардҳои фарҳангиву динӣ ба меъёрҳои Эъломияи муосир мутобиқат дорад.

Таъсири Эъломия ба рушди давлати Ҳахоманишӣ ва вусъат ёфтани империя, ҳамовозӣ ёфтани он аз ҷониби мардуми ҳамсоякишварҳо сабаби васеъ гардидани давлат ва ҳамроҳ намудани онҳо ба империя мегардад. Аз ин сабаб, амалияи давлатӣ баёнгари он аст, ки Эъломия ба таври реалӣ муносибатҳои ҷамъиятиро танзим намуда, минбаъд заминаи рушди ин давлат мегардад. Аз ин хотир омузиши Эъломия ва таъсири он ба ҷанбаҳои гуногуни ҳаёт дар империя ва берун аз он бояд таҳқиқ гардад.

Озодӣ ва ҳуқуқи инсон ва шаҳрванд ҷузъи ҷавҳарии на танҳо Эъломия, балки конститутсияҳои муосир низ ҳастанд. Азбаски Куруши Кабир Эъломияро дар кишвари худ эълон дошт ва онро амалӣ намуд, онро аввалин конститусия дар таърихи давлатдории тоҷикон низ номидан мумкин аст, чунки он муносибатҳои конститутсионӣ –ҳуқуқиро танзим менамуд.

Онро аввалин конститутсияи ҷаҳон номидан мумкин аст, чунки мафҳуми «конститутсия» низ хеле дертар дар асри 2 то мелод ва асри 2 мелодӣ дар Рим ба вуҷуд омадааст.

Ба андешаи мо, таҳқиқотҳои оянда дар ин масъала боз ҷанбаҳои нави онро ошкор хоҳад кард.

Вобаста ба эътирофи Эъломияи Куруши Кабир ҳамчун сарчашмаи ҳуқуқӣ масоиле пеш меояд, ки бояд онҳоро баррасӣ намуд. Пеш аз ҳама, эълон шудани ин Эъломия аз ҷониби Куруши Кабир ба сифати аввалин Эъломияи Ҳуқуки башар набояд зери шубҳа бошад. Бегумон ин аввалин сарчашмае аст, ки дар он ҳуқуқҳои инсон ва шаҳрванд муқаррар шудаанд. Дуюм, мавҷудияти чунин як Эъломия дар таърихи давлатдории мо ифтихори мо буда, аз ташаккулу рушди илми ҳуқуқшиносӣ дар он марҳилаи давлатдорӣ шаҳодат медиҳад. Албатта, чунин як ҳуҷҷат наметавонист дар ҷое ба вуҷуд ояд, ки аллакай таълимоти рушдёфтаи ҳуқуқӣ надошта бошад. Ин тезис инчунин аз ривоёт оид ба таълиму тадриси шоҳзода ва мардуми марҳилдаи васетоӣ то Сосониён бармеояд, ки ҳар шахсе мехост хат ва ҳуқуқро дар кишвар меомухт, чунин мактабҳо вуҷуд доштанд. Паайдоиши аввалин китобхона, мактабу мадраса ва донишкадаҳо дар кишварҳои ориёӣ низ аз воло будани мавқеи илм дар кишвар шаҳодат медиҳад.

Масъалаи дигаре, ки баъзе муаллифон ба миён мегузоранд, забони Эъломия аст. Ба андешаи баъзе муаллифон Эъломия бо забони одӣ навишта шудааст ва он матни ҳуқуқӣ нест. Агар ба цилиндр (Лулае), ки аз Куруши Кабир боқӣ мондааст, назар андозем, дар ҳақиқат онро ба се қисмат тақсим кардан мумкин аст. Қисмати якум ба сабабҳои ғасби Бобул бахшида шуда, шоҳи Бобул истисмотгар, золим баҳо дода шудааст. Қисми дуюм, интихоб шудани Куруш аз ҷониби худои маҳаллии Бобулиён – Мардук ба ҳайси озодкунандаи халқ сухан меравад. Дар қисмати сеюм, ки бевосита Эъломия дар он ҷойгир аст, чорабиниҳои Куруши Кабир муқаррар шудаанд.

Дар Эъломия ҳуқуқҳо муқаррар шудаанд. Новобаста аз матн ва ё забони истифодашуда, ки мо имрӯз бо он шинос мешавем, аз руи ибораи маъруфи «гуфтаи шоҳ қонун аст», он сарчашмаи ҳуқуқ буд. Империя, амалдорони он тибқи талаботи Эъломия амал намуда, мардуми яҳудиро, ки дар бадарға буданд, ба Байтулмуқаддас баргардониданд, Куруш ибодатхонаи яҳудиро азнав сохт. Бо ин амалҳояш ҳамчун маҳдӣ дар китоби яҳудиён номбар шудааст.

Сарчашмаи дигари муҳим, ки дар он оид ба ҳуқуқи инсон сухан меравад, китоби динии «Авесто» мебошад. Баъзан дар адабиёти илмӣ аз сабаби он ки сарчашмаҳои динӣ бештар уҳдадории диниро муқаррар мекунанд ва ҳуқуқу озодиҳои дар онҳо инъикосшуда ҳадяи илоҳӣ мебошанд, ба онҳо диққат дода намешавад.

Бояд қайд намуд, ки кулли таърихи тулонии тоҷикон аз ориён то Ҳокимияти шуравӣ низоми ҳуқуқии динӣ ҳукмрон буда, кулли муносибатҳои ҷамъиятӣ, аз ҷумла ҳуқуқу озодиҳои инсон дар ин сарчашмаҳо инъикос шудаанд. Мо бояд ба таври объективӣ онҳоро омузем ва баҳои реалӣ ба онҳо диҳем, чунки ҳуқуқу озодӣ ва вазифаҳои мо дар ин сарчашмаҳо муқаррар шуда буданд. Дар ин масъала, мо бо профессор Леонид Рудолфович Сюкияйнен мувофиқ ҳастем, ки оид ба ҳуқуқи ислом гуфта буданд, ки яке аз хусусияти «Ҳуқуқи мусулмонӣ» дар он аст, ки ба қоидаҳои ахлоқ, одоб ва муносибати байниякдигарӣ шакли меъёри ҳуқуқӣ дода, барои онҳо ҷазо муқаррар мекунад[2], ки аз доираи қонун берун мешавад. аз ҷониби дигар, меъёрҳои бекорнашудае вуҷуд доад, ки истифода намешаванд. Аз ин сабаб, ҳуқуқи исломӣ, ҳамон меъёрҳои фикҳ, шариат, таълимоте мебошанд, ки мавриди истифода ва аз ҷониби суд ҳимоя мешаванд.[3]

Ба қавли Леонид Рудолфович, шариат дар ҳамон қисмате ҳуқуқи ислом номидан мумкин аст, ки давлат онҳоро ҳимоя мекунад, муносибатҳои реалии ҷамъиятиро танзим менамояд ва манфиати гурӯҳҳои иҷтимоиро ифода мекунанд.[4]

Яъне, кулли муносибатҳои ҷамъиятиро сарчашмаҳое танзим менамуданд, ки мо ҳуқуки динӣ меномем, вале ҳангоми омӯзиши ҷиддии ин сарчашмаҳо маълум мешавад, ки онҳо муносибатҳои реалии мавҷударо танзим мекунанд ва аз ин сабаб дар танзими муносибатҳои мушаххас на он қадар бо дин алоқаманд мебошанд.

Ҳуқуқи ориёӣ сарчашмаҳои гуногун доранд. Дар ин сарчашмаҳо ҳуқуқи инсон ва шаҳрванд эътироф ва ҳимоя карда мешавад. Шаҳрванд «ир» - ориёӣ шахсеро эътироф мекардланд, ки пайрави дини зардуштӣ, озод ва сарвари оилав бошад. АНИР о шахсеро меномиданд, ки пайрави дини ғайризардуштӣ буд. Ир яъне шаҳрванди давлати зардуштӣ нисбат ба анир ҳуқуқу афзалиятҳои зиёдеро дошт. Вай ҳуқуқи тайин шудан ба мансабҳои баланди давлатӣ, хизмати артиш, харидуфурӯш ва кулли дигар ҳуқуқу афзадлиятҳои шахси озодро дошт. Табиист, ки «анир» яъне «бегона» ва ё ғайришаҳрванд аз баъзе ҳаққҳо маҳрум ва ё маҳдуд карда шуда буд. Анир андози сарикасии «ҷиҷия» барои пайрави аз дини худ пардохт мекард. Як қатор ҳуқуқу озодиҳое, ки ба шаҳрванд дода шуда буд, бартарии ӯро нисбат ба бегонагон дар ҳаёти сиёсиву иҷтимоии кишвар ифода менамуд.

Ин тафриқаҳо танҳо дар ҳаёти сиёсии кишвар бештар зоҳир мегардид.

Дар сарчашмаҳои аввалин мақоми зан дар оила устувор карда шуда буд. Тибқи он вобаста ба асосҳои никоҳ вазъи ҳукӯкии шахс мушаххас карда мешуд. Масалан, агар бо розигии васӣ духтар никоҳ кунад, бо никоҳи доимӣ ва мавқеи подшоҳзанро соҳиб мешуд. Зане ки ба никоҳи дуюм оила барпо намуд, мақоми чокарзанро дошт. Яъне, вобаста ба омилҳои гуногун ҳуқуқи шаҳрванд ва инсон мушаххас карда мешуданд. Албатта, дар ҷомеа ғуломон вуҷуд доштан, вале онҳо доираи маҳдуди ҳуқуқҳоро доштанд.

Дастовардҳои куҳи Муғ далели он ҳастанд, ки никоҳи мардуми тоҷик, дар заминаи принсипи баробарӣ сурат мегирифт. Ҳангоми бастани никоҳ ва дар аҳдномаи никоҳ механизмҳои ҳимояи ҳуқуқи зан гузошта шуда буданд. Ин механизмҳо ҳимояи баробари ҳуқуқҳои занро нисбат ба мард таъмин мекарданд. Дар сурати бекор шудани никоҳ ҳар нафар ҳукуки баробар доштанд.

Хулоса, фарҳанги ҳуқуқии ориёиён, аз ҷумла тоҷикон чунин санади меъёрии байналмилалӣ мисли Эъломияи ҳуқуқи башарро доро буда, он қисмати азими ҳуқуқи инсонро муқаррар ва кафолат дода, заминаи эътироф гардидани озодӣ ва ҳуқӯки инсон дар ҷомеаи тоҷикон ва ҷаҳон гаштааст. \

д.и.ҳ., проф. Буризода Э.Б.

(Ба муносибати сабти ҷашни Меҳргон дар Феҳристи репрезентативии мероси фарҳангии ғайримоддии ЮНЕСКО)

«Воқеан, Меҳргон яке аз куҳантарин ҷашнҳои мардуми ориёинажод буда, гузаштагонамон онро ҳамчун ситоишу ниёиши Меҳр ё Митро ва рамзи аҳду паймон ва дӯстиву муҳаббати оинни меҳрпарастӣ таъбир кардаанд».

Эмомалӣ Раҳмон

Меҳргон ба монанди Наврӯз агарчи дар «Авесто», ки китоби динӣ аст, ёд нашудааст, вале аз замонҳои бостонии пеш аз дини зардуштӣ, яке ҷашнҳои бузургу бошаҳомати мардумӣ буда, оинҳои марбути ин ду ҷашн бо якдигар монандиҳо доштааст. Тавре ки А.Кристенсен, М.Баҳор, Ҳ.Разӣ ва дигарон ишорат намудаанд дар замони қадим шоҳон барои шунидани доди мардум, дар ин ду ҷашн маросими борро, яъне ҳадя додан ва ҳадя гирифтанро, анҷом медоданд. Дар ҳар ду ҷашн марде чун «Пайки Хуҷаста» вориди дарбори шоҳ мешудааст ва оини хосае баргузор мегаштааст. Дар ҳар ду ҷашн дастрахони зебои пурнозу неъмате паҳн мекардаанд. Ҳар ду ҷашн шаш рӯз идома ёфта, Меҳргон низ ба мисли Наврӯз аз «Меҳргони омма» ва «Меҳргони хоса» иборат будааст. Ҳамчунин дар сарчашмаҳо ишорат шудааст, ки ҳар ду ҷашнро дар замони баъзе шоҳон то як моҳ таҷлил менамуданд. Бостонӣ будани ин ду ҷашн боз дар он аст, ки бун-ёдгузорони он ба даврони Пешдодиён расида, Наврӯзро ба Ҷамшед ва Меҳргонро ба Фаридун мансуб медонанд. Нуктаи дигари муҳимтарин он мебошад, ки Наврӯз оғози сол, баробарии шабу рӯз, дар бурҷи ҳамал буда, Меҳргон оғози нимаи дуюми сол дар тирамоҳ мебошад. Зимнан бояд ёдовар шуд, ки дар замони бостон Меҳргон оғози соли Ҳахоманишӣ буда дар тирамоҳ аз вориди Хуршед дар бурҷи мизон оғоз мешудааст. Ҳатто пажӯҳандагон ишорат менамоянд, ки дар даврони Ҳахоманишӣ ба ҷашни Меҳргон таваҷҷуҳ бештар будааст. Дар ин бора таърихнигорони Юнон ва Руми қадим ёдовар шудаанд. Шояд ин ба он вобаста аст, ки ҷойгоҳи эзади Меҳр дар он замон хеле баланд будааст.

Вожаи Меҳргон (митракона; арабиаш: меҳрҷон) аз ду ҷузъ иборат буда, онро дар луғатномаҳо чунин шарҳ додаанд: «меҳр» – муҳаббат, самимият, дӯстӣ ва «гон» – далел бар нисбат, яъне ба чизе мансуб будан аст. «Гон» одатан дар охири исми рӯз ва моҳи хуршедӣ омада, исми амшоспанд (ҷовидони муқаддас) ва фариштае аз устураҳои қадимаи мо мебошад. Мардуми ориёитабор дар замони бостон чунин рӯзеро, ки дар охири рӯзу моҳаш пасванди «гон» мегирифт, бо шукуҳи хос ҷашн мегирифтанд. Барои мисол метавон аз рӯзҳое ёд намуд, ки охирашон пасванди «гон» доранд ва мардум ба онҳо эҳтироми фавқулодда дошта, ин рӯзҳоро ба таври хос таҷлил менамуданд. Инҳо рӯзҳои обонгон, обрезгон, хурдодгон, фарвардгон, меҳргон ва ғайраҳо мебошанд, ки дар ин бора А.Деҳхудо, М.Муин ва дигарон ба таври муфассал сухан гуфтаанд. Ҳарчанд ҷашни Меҳргон дар «Авесто» ва «Ведо» дида намешавад, вале меҳр ба забони санскрит дар шакли митра [mitra], дар «Авесто» митҳра [mithra], дар паҳлавӣ [mitr] буда, ба маънои пайвандгари рӯшноӣ ва нури азалӣ омадааст. Гарчанде иддае аз муҳаққиқон дар баъзе навиштаҳои худ Меҳрро хуршед мегӯянд, вале Меҳр на фақат хуршед аст, балки дар «Авесто» яке аз эзадони устуравии бузург маҳсуб ёфта, ба он ниёгони бостонии мо ниёиш мекарданд ва аз он омурзиш мехостанд.

Тибқи ишорати Ҳ.Разӣ эзади Меҳр дар миёни қавмҳои ҷудогона ҷойгоҳи махсус дошта, ба маънии дӯстӣ, муҳаббат ва довари бузург ва адолатпарвар амал мекард ва миёни мардум ин хислатҳои башардӯстонаро талқин менамуд ва дигаронро низ ба риояи ин арзишҳои эзадӣ ҷалб месохт. Доир ба ин хусусиятҳои эзади Меҳр бостоншиносон аз минтақаи Буғозкӯй дар яке аз шаҳрҳои Осиёи Хурд лавҳи гилине пайдо кардаанд, ки ба номи Капатука [kapatuka] машҳур буда, марбут ба 1400 сол пеш аз мелод мебошад. Ин лавҳ ва даҳҳо лавҳои дигар, ки аз ҷониби бостоншиносон ба даст омадааст, шаҳодат бар он медиҳанд, ки эзади Меҳр дар замонҳои пеш дар ҳаёти мардуми ҳиндуаврупоӣ ҷойгоҳи махсус доштааст.

Меҳр дар адабиёти навишторӣ низ маъмул буда, ба шакли Митро яке аз бузургтарин эзадони мардумони ҳиндуэронӣ будааст. Дар осори санскрит «Ведо» ва «Ригведо» аз он ёд шудааст. Эзади Меҳрро дар китоби «Ведо» ба маънии дӯсту ҳамдами ёрирасон маънидод намудаанд. Ин навъ далелҳо шаҳодат бар он медиҳанд, ки дар замонҳои бостон ҷашни махсусе барои ин эзад доир мегаштааст ва баъдҳо он ба Меҳргон табдил ёфтааст. Чи тавре ки дар боло ишорат рафт дар «Авесто» Меҳр яке аз бузургтарин эзад маҳсуб ёфта, доир ба он борҳо дар ин китоби муқаддас ёдоварӣ шудааст. Чунончи, дар «Меҳряшт»-и Авесто омадааст, ки Аҳура Маздо Меҳрро мисли худ мешуморад: «Аҳурамаздо ба Спитмон Зартушт гуфт: Эй Спитмон! Ба-д-он ҳангом ки ман Меҳри фарохчарогоҳро ҳастӣ бахшидам, ӯро дар шоистагии ситоиш ва барозандагии ниёиш, баробар бо худ, ки Аҳура Маздоям биофаридам».

Аз худи ҳамин ишорат маълум мешавад, ки Меҳр дар низоми бисёрэзадии даврони зардуштӣ ва пеш аз он мақоми хос дошта, барои деҳқонон ва чорводорон арзишманд будааст ва ба тарзи махсус ситоиш ёфта, одамон низ ба он меҳри беандоза доштаанд. Ҳамин пайванди Меҳр бо рӯзгори мардум буд, ки оини Меҳр ва ҷашни Меҳргон арзи ҳастӣ намояд.

Маъмулан дар бештари солҳо дар яке аз моҳҳои қадимӣ, ки «боғёдиш» ном доштааст, иди Митро баргузор мешудааст. М.Муин ба такя ба Тақизода чунин ишорат намудааст: «Исми ин моҳ аз ҳамин ид иқтибос шуда, ки моҳи иди бағ – яъне Митро – бошад (бағ дар порсии бостон усулан ба маънии мутлақи худоён буда, лекин баъдҳо ба тадриҷ ба тариқи алам ба ғалаба ба Митро атлоқ шуда) чунон ки моҳи бобулӣ муодили он, яъне ташрӣ, моҳи шамш (худои офтоб) буд ва моҳи зартуштӣ муодили он дар адвори баъд ҳамон меҳрмоҳ будааст ва ҳамчунин дар моҳҳои арманӣ, исме, ки муодили ин моҳ аст «меҳргон» ном дорад, ки зоҳиран аз исми иди Меҳргон ахз шуда, чунонки исми моҳи суғдӣ муодили он «фағкон» ба исми иди бағ (дар суғдӣ, фағ) зоҳиран асаре аз исми қадими моҳи боғёдиш аст».

Баъди пайдо шудани тасаввуроти асотирӣ доир ба Меҳр он ташаккул ёфт. Дар миёни мардум маҳбубияташ бештар гардид. Аз доираи устураӣ ба як оини мукаммали Меҳр табдил гашт. Мувофиқи баъзе сарчашмаҳои таърихӣ оини Меҳр дар замони ҳукумронии Ардашери дуввум (405-395 п.м.) ва Ардашери Севвум (395-338 пеш аз мелод) дубора роиҷ гардида будааст. Сипас тавассути кишваркушоии Ҳахоманишиён он ба кишварҳои дигар ба монанди Осиёи Хурд ва Рум густариш ёфтааст. Ба хусус сипоҳиёни румӣ ҳар кишвареро тасхир намуда, баъдан мардуми онро маҷбур мекарданд, ки ба оини Меҳр ниёиш кунанд ва рукнҳояшро риоят намоянд. Ҳамин асос шудааст, ки мардумони гуногуни кишварҳои аврупоӣ оини Меҳрро бо худоёни худ, махсусан бо худои Офтоб як бидонанд. Мувофиқи маълумоти Ҳошим Разӣ ва пажӯҳандагони дигар, ки ба таҳқиқи устураҳои қадим ва муқоисаи онҳо машғул будаанд, ҳатто Юпитер ва Зевсро юнониҳо ва румиҳо ба Меҳр монанд мекардаанд.

Аз ишораҳои мазкур маълум мегардад, ки оини Меҳр ба зиндагии мардуми Аврупо роҳ ёфта, бо тарзи хос унсурҳои гуногуни он эҳтирому ниёиш мегардидааст. Дар садаҳои аввали пеш аз мелод бошад, ба воситаи худи румиҳо оини меҳрпарастӣ ба Аврупои ғарбӣ, шимоли Африқо ва баъдтар дар атрофи Баҳри Сиёҳ, Осиёи Хурд паҳн гашта, бо шаклҳои мухталиф густариш пайдо карда будааст.

Дар садаи чоруми мелодӣ кишвари Рум дар Константинопол дини масеҳиро пазируфта, аз оини Меҳр даст мекашад. Вале баъзе унсурҳо ва рукнҳои онро нигоҳ дошта, дар дини масеҳӣ бо тарзу мазмуни нав ҷойгузин менамояд. Сипас бо мурури замон суннатҳои оини Меҳр ба оини месеҳият табдил меёбанд. Ҳатто се рӯзи пас аз таваллуди Хуршедро, ки ба 22 декабр (шаби ялдо) рост меояд, ба 25 декабр наздик сохта, онро шаби таваллуди Исои Масеҳ эълон намуданд ва ба ин санаи асотирию бостонӣ ҷанбаи қадимию таърихӣ ворид намуданд. Ҳамин зоиши Хуршедро дар Олмон «sonntang», дар Англия «sunday» меноманд. Пажӯҳандагони устурашинос бар он назаранд, ки Рум рӯзи таваллуди Митро – хуршеди шикастнопазир, яъне «Sol-Invictus» таваллуди Митро аст ва онро «sol-Natalis Invictus» низ мегӯянд. Аммо калисои масеҳиён зодрӯзи Хуршедро ба таври расмӣ ба таваллуди Исои Масеҳ табдил дод. Ҳолон ки пажӯҳанда Ф.Кумонт (F.Cumont) бовар дорад, ки дар Рум таваллуди Митро ин ҳамон ҷашни Меҳргон аст. Ин гуна трансформатсияи рамзҳову улгуҳои асотирӣ, ки аз як макон ба макони дигар, аз як оин ба оини дигар, аз як шахсият ба шахсияти дигар гузаштаанд, дар устрашиносӣ ва осори фолклорӣ ниҳоят зиёд буда, қадимияти ин арзишҳои мутақаддимро бори дигар исбот менамоянд.

Бешак, дар миёни қавмҳои ориёӣ, аз ҷумла тоҷикон, эҳтиром ба эзади Меҳр роиҷ гардида буд ва тайи садсолаҳо ҷойгоҳи парсатишӣ дошт ва мардум онро ситоиш карда, рукнҳои ин оинро риоя ва иҷро мекарданд. Ба ин ҷиҳат то ҳол мардуми Эрони имрӯза зодрӯзи Меҳрро, ки ба шаби дарозтарин – 22 декабр (шаби ялдо) рост меояд, ёд мекунанд. Ба гуфти баъзе пажӯҳандагон шояд ҳамин ҷашн бо мурури замон ба ҷашни Меҳргон табдил шуда бошад.

Аксари пажӯҳандагон бар ин назаранд, ки Меҳргон ба монанди Наврӯз ҷашни муҳим буда, ба бардоштани самари кишту кор, натиҷаи ҷамъоварии ҳосил ва баракати кишоварзӣ марбут мебошад. Пажӯҳандагон эзади Меҳрро бо Меҳргон пайванд медонанд.

Меҳрдоди Баҳор дар асоси сарчашмаҳои бостонӣ ишорат бар он кардааст, ки Меҳргон ин ҷашни хеле бостонии пеш аз зардуштӣ, ҳатто пеш аз ориёии ниёгони мо буда, собиқаи Байнаннаҳрайнӣ дорад. Ба гуфти эшон Меҳргон низ ба монанди Наврӯз «ба наҳве бо баракат марбут аст».

Ҳамин тавр Меҳргон низ ба монанди аксари оинҳо ва ҷашнҳои бостонии ниёгон чун Наврӯз, Ялдо ва Сада бо зиндагии мардум, тақвими кишоварзӣ, мушоҳидаҳои одамон бар табиат, тасаввуроти инсон нисбати ҳаркати офтобу моҳу замин, баракати зиндагӣ, ҷамъоварии самари кори кишоварзон ва монанди ин пайванди ногусастанӣ дорад.

Равшан Раҳмонӣ - сарходими илмии шуъбаи фолклори Институти забон ва адабиёти ба номи Абуабдуллоҳ Рӯдакии АМИТ

(Ба муносибати сабти ҷашни Меҳргон дар Феҳристи репрезентативии мероси фарҳангии ғайримоддии ЮНЕСКО)

Меҳргон яке аз ҷашнҳои куҳантарини мардуми тоҷику форси даврони бостон мебошад, ки рамз ва арзишҳои ҷавҳарӣ дорад. Ин ҷашн намоёнгари равшани ҷаҳонбинии хосса ва тафаккуроту дониши баланди мардуми тоҷику форсизабонон мебошад. Ба шарофати соҳибистиқлолӣ ва бо ташаббус ва талошҳои Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ин ҷашну расму ойинҳои суннатии бостонӣ аз нав эҳё гардидаанд.

Мувофиқи иттилои АМИТ «Ховар» аз 05.12.2024 «Меҳргон» - ҷашни суннатии тоҷикон расман ба Феҳристӣ репрезентативии мероси фарҳанги ғайримоддии башарият ворид гардид, ки ин хабари хуш баиси ифтихору фараҳмандии мардуми саодатманди тоҷик гардид.

Ҷашни Меҳргон низ таърихи қадимӣ ва беш аз 4000 сола дорад. Бар асоси матнҳои Авесто (китоби муқаддаси зардуштиён), пеш аз сулолаи Ҳахоманишиён, тақвими бостонӣ танҳо дорои ду фасли сол: тобистон ва зимистон буд, ки Наврӯз ҷашни оғози соли нав ва фасли тобистон ва Меҳргон ҷашни оғози нимаи дуввуми фасли сол будааст. Фирдавсӣ низ дар «Шоҳнома»-и худ ба равшанӣ ба ин ҷашни бостонӣ ва пайдоиши он дар даврони подшоҳии Фаридун ишора кардааст, ки ба навиштаи ӯ, оғози ҷашни Меҳргон дар нахустрӯзи ба тахт нишастани шоҳ Фаридун мебошад. Ҳамчунин Абурайҳони Берунӣ дар китоби худ Осор-ул-боқия дар бораи Меҳргон чунин навиштааст: «…иди бузурге аст ва ба Меҳргон маъруф аст.. ва ин ид барои умуми мардум аст ва тафсири он дӯстии ҷон аст ва гӯянд, ки Меҳр номи Офтоб аст ва чун дар ин рӯз Офтоб барои аҳли олам пайдо шуд. Ин аст, ки ин рӯзро Меҳргон гӯянд…».

Ҳамчунин ишора шудааст, ки ҷашни он дар замоне буд, ки дар тирамоҳ шабу рӯз баробар мегашт. Ҷашни Меҳргон аз даҳум то шонздаҳумин рӯз аз ҳафтумин моҳи сол – Меҳррӯз дар Меҳрмоҳ дар Эрони бостон баргузор мешуд ва онро дар қадим Митрокана мехонданд. Имрӯза ин ҷашни бузургро дар тоҷикӣ-форсӣ Меҳргон меноманд. Ҳамин тавр ҷашни Меҳргон пас аз Наврӯз яке аз маросимҳои дорои аҳамияти бузургтарини мардуми тоҷику форси бостон буда, дар оғози фарорасии фасли зебою заррини тирамоҳ баргузор мегардад.

Ҷашни Меҳргон ба монанди Наврӯз бо расму одоб ва маросимҳои ба худ хосса ва ягона баргузор мешавад. Дар ин маросим низ дастархони Меҳргонӣ, ки аз порчаи арғувониранг паҳн карда мешавад ва дар мобайни он гули «ҳамеша шукуфта» (гули «Ҳамешабаҳор»-ро Т.М.) мегузоранд. Сипас атрофи онро бо гулҳои дигар меороянд ва дар паҳлӯи он гулҳо чанд шохаи сабзи дарахтро гузошта ва аз паси он меваҳои хушбӯю рангоранги тирамоҳӣ монанди ангур, санҷид, анор, хурмо, себ, анҷир, бодом, писта, фундуқ, зардолу, шафтолу, чормағз ва амсоли инҳоро рӯи дастархон мечинанд. Ҳамчунин дастархони Меҳргонӣ бо нӯшиданиҳои гулобу шири рақиқ, оби бо гиёҳ омехтаи хушбӯй ва хӯрданиҳо ба монанди нонҳои махсус боз ҳам пурнеъматтар ороста мешуд. Изофа бар ин дар гирди суфраи пурнеъмати Меҳргонӣ нугчаи шамъ ва ё ҷоми оташи гирён, ширинӣ, хӯрданиҳои маҳаллӣ ва ғайраҳо гузошта мешуд. Пас аз хӯрдану нӯшидани неъматҳо, мардум шурӯъ мекарданд ба навохтани мусиқиву рақсу хушҳолӣ ва баъдан гиёҳҳои хушбӯю дуркунандаи балову офатҳоро дар оташ ҳамроҳ карда, ба мисли исфанду заъфарон ва анбар оташро боз ҳам дурашон мекарданд. Мардум дар ҳадди тавоноӣ бо либосу ҷомаҳои ранго-ранги арғувонӣ вориди маҷлиси дастархони Меҳргонӣ мешуданд ва дар ибтидо ҷашнро бо шукргузориву дуо аз неъматҳо оғоз мекарданд. Ба ғайр аз ороиши дастархони меҳргонӣ боз ойинҳои дигар ба монанди тарошидани санг ва рӯӣ навиштан ва ё нигориши шахсҳои таърихӣ-асотирӣ, аз ҷумла нигораҳои Митра, Митра – Варуна, Рита ва амсоли инҳо вуҷуд дошт. Дар охири маросими ҷашнӣ ба шӯълаҳои оташ дастҷамъӣ нигариста, барои таҷдиди пойбандӣ ба паймонҳои гузашта дасти ҳамдигарро фишурда, рӯи паймону аҳди хеш устувор мемонанд. Аз ин ҷо, муҳимтарин фалсафаи ҷашни Меҳргон ин сипосгузорӣ аз Офарандаи якто барои фузунии неъматҳое, ки ба инсонҳо бахшидааст ва ҳамчунин устувории аҳду пайванду меҳрварзӣ, садоқату муҳаббат ва бастани паймонҳои дустӣ байни инсонҳо мебошад.

Мардуми Эрон аз ҳамон даврони қадим то замони ҳол, оғози тирамоҳ, ки моҳи Меҳр шурӯъ мешавад, аз шаш (6) то даҳ (10) рӯзи онро бо ойину одоб ва расми хос ҷашн мегиранд. Умед аст, ки ин ҷашн дар кишвари мо ба монанди ҷашни Наврӯз бо тантана барпо гардад, зеро агар ҳикмати ҷашни Наврӯз сохту соз ва поккуниву озодагӣ пас аз зимистон, заминагузорӣ ва кошти неъматҳои моддӣ, барномагузории корҳои эҷодиву маънавӣ ва амсоли инҳо бошад, Меҳргон намоди ҷамъбасту ҷамъоварии неъматҳои моддӣ, фикрӣ-маънавӣ ва сохту созҳои заҳматҳои иҷтимоии ҷомеа мебошад.

Меҳр, дар «Авесто» Митра ва дар паҳлавӣ Миҳр, ҳамчун рамзи фуруғу рӯшноӣ ва паймоншиносӣ ва дар асотири ҳиндуэронӣ баракатовар, нигаҳбони паймон ва шарик дар фармонравоии ҷаҳон, посдору пуштибони ҳамаи гурӯҳҳои иҷтимоии ҷомеа, нигаҳбонӣ аз ростиву ростгӯӣ ва ғайраҳо мебошад. Аз ин рӯ, Меҳр мутародифи «паймоншикан» аст.

Митра аз муқаддасоти саршиноси Ҳинду Аврупо ва тоҷику форси бостон аст, ки маънии Митра аз решаи мирӣ ба маънои аҳду паймон ва меҳру садоқат омадааст ва аз инҷо ӯро ба назм дароварандаи рафтору гуфтор ва муносиботу иртибототи инсонро бо аҷзои мухталифи иҷтимои башарӣ донистаанд. Ҳамчунин Митра, дар миёни мардуми тоҷику форс бо унвони Миҳр ва ё Меҳр аст, ки рамзи дӯстӣ, муҳаббат ва отифа байни мардум ва зоти паймон буда, намоёнгари фазоест, ки иртиботи одамон бо якдигар бар он устувор аст.

Достони Митро ва ё Митра дар байни мардуми бостони Ҳинд ва тоҷику форс бо унвони худои Хуршед машҳур аст. Мувофиқи таҳқиқотҳои бостоншиносӣ вуҷуди маъбадҳои мухталифе дар Ҳинд, Эрон, Байнаннаҳрайн, Юнон, Италияю Олмон баёнгари он аст, ки онҳо барои ниёиши ин маъбуд бино шудаанд ва аз ин ҷиҳат Митраро танзимкунандаи иртиботи афрод бо аҷзои мухталифи иҷтимои башарӣ донистаанд.

Аммо таъбиру тафсири Миҳр дар Авесто нисбат ба Митраи Ҳинду Европа фарқ дорад. Зеро ки андешаю ҷаҳонбинии мардуми тоҷику форси даврони бостон нисбат ба Ҳинду дигар кишварҳои Европоӣ хеле пешрафта ва аз хурофот дур буд. Дар фаҳмиши ҳиндиҳо «Митра» бо «Варуна» ҷуфти абадиро ташкил медиҳанд, ки аз тарафи мардум ба ёрӣ хонда мешаванд ва дар фарҳанги онҳо «Митра» гардунаи дурахшон ва иқоматгоҳи заррин дорад. Чунин тарзи тафаккурот аз ҷаҳонбинии мардуми Ҳинди қадим то замони кунунӣ ҳам оиди «Митра» вуҷуд дорад. Аммо, «Митра» дар таълимоти ойини зардуштӣ дар мақоми пойинтар аз Аҳурамаздо ва офаридаи ӯ ҳисоб мешавад: «Меҳр – шаҳриёри ҳама сарзаминҳоро меситоем, ки Аҳура Маздо ӯро фараҳмандтарини изадони менуӣ биофарид. Бишавад, ки он бузургворон – Меҳр ва Аҳура Маздо – ҳарду ба ёрии мо оянд».

Ҳамин тавр тафаккуроти мардуми тоҷику форс дар бораи кайҳони нуҷумӣ хеле воқеитару ба ҳақиқат наздиктар нисбати Ҳинди бостон шарҳу баён ёфтааст. Тафаккуроти мардуми Ҳинд бештар дар асоси асотир ташаккул ёфта, дар атрофи худоён ва олами нуҷумӣ мечархад ва онҳо Хуршеду Меҳр ва ё Митраро ба номи яке аз худоёни худ мегузоранд.

Дар андешаҳои Зардушт («Авесто») Меҳр ё Митра пеш аз Хуршед зоҳир мешавад ва ҳамроҳии ӯ бо Хуршед сабаб шудааст, ки баъдҳо Меҳр маънии Хуршед пайдо кунад. Аз ин ҷо, дар Авесто омадааст, ки «Хуршеди ҷовидонаи ройуманди тезаспро меситоем, Меҳр–шаҳриёри ҳама сарзаминҳоро меситоем». Ҳамин тавр Меҳр-Хуршед яке аз мақомҳои асосиро дар олами кайҳони ахтарони осмонӣ фаро мегирад ва бисёре аз дарахту гиёҳҳону гулҳо ба монанди нилуфари обӣ, гули офтобгардон, дарахтони сарву нахлу коҷ намодҳои Хуршеданд, ҳамчунин аз аносир оташ, аз рангҳо сурху зард ва аз фузулот тилло мансуб ба Хуршед аст.

Таҷлили ҷашни Меҳргон дар радифи ҷашнҳои Сада, Наврӯз ва Тиргон, ки ҳама мероси арзишманди ниёгон мебошанд, ҷашни мавсимии тақвимӣ буда, фарҳанги алалхусус кишоварзиро ташвиқ менамоянд ва ба ҷамъоварии ҳосили зироатҳо ва обу замин робитаи мустақим доранд. Ҳамчунин Меҳргон таҷассумгари одобҳои неки инсонӣ аст ба монанди ситоиши Худованд, сипосгузорӣ аз заҳмат ва дастоварди кишоварзон, ривоҷ додани арзишҳои Замин, парастиши меҳрубонӣ, кирдорҳои дуруст, аҳду паймонҳо ва озодихоҳии мардум.

Боиси ифтихор ва хушҳолӣ аст, ки рамзу мафҳум ва русуми баргузории ин ҷашнҳои бостонии мо аз қадим то ба имрӯз боқӣ мондаанд ва сол ба сол мавриди омӯзиш ва баррасии бештар мебошанд. Ин ҷашнҳои мавсимии тақвимӣ шоҳиди ҷовидонагии маънавият, фарҳанг ва андешаҳои болои мардуми тоҷику форс мебошанд ва бешубҳа падидаи нодир дар тамаддуни ҷаҳонианд. Аз нав бозсозии ин ойинҳои бостонӣ сабаби эҳё ва шинохти бештари ҳувияти миллии мардуми кишварамон Тоҷикистон хоҳад буд.

Муродова Тоҷинисо – н.и. фал., дотсент, ходими пешбари илмии ИФСҲ ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Рушду ташаккули Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳайси як давлати соҳибихтиёр ба замоне рост меомад, ки як қатор омилҳои ба таври тавъам амалкунандаи таърихӣ, иқтисодӣ, сиёсӣ, фарҳангию суннатӣ ва иҷтимоӣ боиси он гардид, ки ҷомеаро буҳрони азиме фаро гирад. Марҳилаи аввали ин буҳрони азим, ки тамоми соҳаҳои ҷомеаро фаро гирифта буд, боиси ҷанги ҳамватанӣ гардида, халқи тоҷикро ба вартаи ҷанги таҳмилӣ кашонд. Тоҷикистон дар натиҷаи ҷанги шаҳрвандӣ ба буҳрони азиме гирифтор шуда буд. Хушбахтона, бо талошҳои бевоситаи Ҳукумати кишвар, махсусан Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат пеши роҳи ҷанг гирифта шуд. Дар натиҷаи чунин бесарусомониҳо ва ҷангҳои хунин саҳнаи сиёсии ҷамъият амалан холӣ монда, созмонҳо ва ташкилотҳои оммавии пешазҷангӣ беобрӯ шуданд ва созмонҳои нав, ки битавонанд ба хотири пешрафти ҷомеа ба ҷаҳду талоши воқеии халқ роҳбару раҳнамо шаванд, ҳанӯз ба вуҷуд наомада буданд.

Ҳизби сиёсӣ категорияю марказии илми сиёсӣ буда, яке аз самтҳои афзалиятнок ва муҳимми илми муосири ҷомеашиносӣ ба ҳисоб меравад. Зуҳуроти ҳизбҳои сиёсӣ, ки мақсади аосиашон ба даст овардани ҳокимият аст, ҳанӯз дар замонҳои қадим мавзӯи пажӯҳиши мутафаккирон қарор гирифта буд. Масъалаи ҳизбҳои сиёсиро дар асарҳои Никколо Макиаввели, Томас Гоббс, Ҷон Локк, Томас Ҷеферсон, Шарл Монтеке, Жан-Жак Руссо вохӯрдан мумкин аст.

Даҳсолаи охири асри XX барои Тоҷикистони азизи мо давраи хеле печида ва муташанниҷ гардид. Ҳар кас мехост манфиати худро амалӣ менамуд. Фазои сиёсӣ созанда набуд. Ҳама дар талоши ҷони худ буд ва ояндаи оромро намедид. Баъзеҳо ба тақдир тан дода, намедонистанд, кӣ кай ва бо дасти кӣ кушта мешаванд. Муайян кардан душвор буд, ки кӣ ба кадом қувва ҳамроҳ аст, зеро дар он вақт тасаввур кардани он чӣ ки имрӯз дорем, ба ҳақиқат рост намеомад.

Аввали солҳои 90 асри XX баъди барҳам хӯрдани Иттиҳоди Шуравӣ, ки Тоҷикистон низ яке аз ҷумҳуриҳои иттифоқии он буд, мавҷи ташкилшавии ҳизбу ҳаракатҳои сиёсӣ кишварҳои нави мустақилро фаро гирифт ва чун “Саюдис” дар Прибалтика ва “Растохез” дар Тоҷикитон,“Бирлик” дар Узбекистон қариб дар ҳамаи онҳо ҳизбу ҳаракатҳои сиёсии миллӣ ва маҳаллӣ ба вуҷуд омаданд.

Клуби сиёсии “Рӯ ба рӯ” дар Душанбе, “Созмони ошкоро” дар Кӯлоб, “Лаъли Бадахшон” дар Хоруғ ва ҷамъияти “Носири Хисрав” дар Душанбе дар баробари филиалҳои Ҳизби коммунистии Иттиҳоди Шуравӣ фаъолият карда, фазои сиёсии кишварро гарм нигоҳ медоштанд.

Албатта, таърих роҳу василаҳои золимона ва маккоронаи ғасби ҳокимиятро низ медонад, аммо ин гуна давлатдориҳо ҳеҷ гоҳе интизор набуданд.

Он шеваҳои одилона, озоду демократии давлатдорист, ки халқу миллатҳо ва кишварҳои ҷаҳонро ба саодату хушбахтӣ расонидааст, амну осоиш ваҳдату якпорчагиро дар ҷомеа таъмин намудааст.

Дар чунин шароит мардум имконият пайдо менамоянд, ки барномаи беҳтаринро интихоб кунанд. Аз ҳамин заминаи воқеӣ бояд хулоса кард, ки имрӯз танҳо ҳизби неруманд, ҳизбе, ки дар миёни аҳолӣ обрӯву эътибор пайдо мекунад, ҳокимияти сиёсиро ба даст меоварад.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар ҷойи холӣ бунёд гардида, таҷрибаи мусбияти аҳзоби сиёсии дигарро ба кор бурда, аз амалияи сиёсии ҷаҳонӣ истифода бурдааст. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон аз рӯзҳои аввали ташаккулёбӣ тарафдори роҳу равиши пешрафт буд. Ин аст, ки дар байни халқи шарифи кишвар имиҷи баланди сиёсӣ пайдо карда, тарафдораш зиёд гардидааст.

Дар ин раванд барои ташаккул ва инкишофи ҳизбҳои сиёсӣ қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикитон «Дар бораи ҳизбҳои сиёсӣ», Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи интихоботи Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон», Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи интихобот» ва Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ» заминаи воқеӣ гузоштанд.

Бояд қайд кард, ки дар ҳаёти сиёсии Тоҷикистон иттиҳодияҳои гуногуни сиёсиву ҷамъиятӣ дар доираи Конститутсия ва қонунҳо таъсис меёбанд ва давлат барои фаъолияти онҳо имкониятҳои баробар фароҳам меорад.

Аз ин хотир, ҷамъият ба созмон додани чунин ташкилоти усулан нави сиёсӣ ниёз пайдо кард. Ин созмонро лозим буд, ки на танҳо ҷойи холии фазову арсаи сиёсатро пурра кунад, балки муҳимтар аз ҳама, тавонад ҷамъияти аз ҳам ҷудошудаи моро муттаҳид намуда, ба хотири бунёдкорӣ ва азнавсозии ҷомеа ба он рӯҳу илҳом бахшад.

Кумитаи тадорукотии Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон (дар марҳилаи аввали ташаккулёбӣ бо номи Ҳизби Халқии Тоҷикистон ном бурда мешуд) 6 декабри соли 1993 ба кори худ шуруъ кард ва 10 декабри соли 1994 Анҷумани нахустини ҳизби мазкур баргузор гардид. Дар ин анҷуман вакилон заминаҳои сиёсию иҷтимоии ташаккули ҳизбро мавриди баррасӣ қарор доданд. Ҳамчунин, дар анҷуман оиннома, барнома ва мақсадҳои тактикӣ ва стратегии ҳизбро муайян намуданд. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон аз ҷониби Вазорати адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 15 декабри соли 1994 ба қайд гирифта шуд.

Дар ташаккулёбии Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон Кумитаи ташкилии ҳизб иборат аз 22 нафар ташаббускор саҳм гузоштаанд, ки дар ин кор А.С. Достиев, Н. Асадуллоев, Қ. Ашуров, И. Давлатов, С. Сафаров, X. Ҳомидов, А. Турсон, М. Шаҳобуддинов, Қ. Расулов, Д. Давлатов ва дигарон саҳм доштанд.

Чи тавре ки раиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар китоби «Бист қадами созанда»-и худ иброз доштааст, мақсади стратегии ҳизби мазкур сарфи назар аз мансубияти миллӣ, баромади иҷтимоӣ, дину мазҳаб, тамоюлҳо ва одоти фарҳангӣ ҷонибдори муттаҳид намудани ҳамаи шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар атрофи ҳалли масъалаҳои мушаххас ва таърихан ҳалшавандаи умумимиллӣ, пойдор намудани тараққиёти аз ҷиҳати сиёсӣ соҳибихтиёри иқтисодӣ, якпорчагии мамлакат ва давлати ҳуқуқбунёди аз ҷиҳати ахлоқӣ устувор мебошад, ки он ҷузъи таркибии сохтори ҳозиразамони хоҷагидории умумиҷаҳонӣ ва муносибатҳои байналхалқӣ буда, тавонад бо ҳамаи мамлакатҳои хориҷии ҳам Шарқу ҳам Ғарб дар фазоӣ мусолимат вуҷуд дошта бошад.

Тибқи моддаи 8 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳаёти ҷамъиятӣ дар асоси равияҳои гуногуни сиёсӣ ва мафкуравӣ инкишоф меёбад. Мафкураи ҳеҷ як ҳизб, иттиҳодияи ҷамъиятӣ, динӣ, ҳаракат ва гурӯҳе наметавонад ба ҳайси мафкураи давлатӣ эътироф шавад.Дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст, ки «Таъсис ва фаъолияти ҳизбҳои сиёсие, ки мақсад ё амалашон ба зӯран сарнагун кардани сохти конститутсионӣ ва ташкил намудани гурӯҳҳои мусаллаҳ равона гардидааст ва ё низои нажодӣ, миллӣ, маҳаллӣ, иҷтимоӣ ва диниро тарғибу ташвиқ менамоянд, манъ карда мешавад».

Асос ва ҷавҳари ин меъёри сиёсиро бояд риояву ҳифз намудани манфиатҳои олии миллӣ ва давлатӣ аз ҷониби ҳар як ҳизби сиёсӣ ва ҳар узви он ташкил диҳад, зеро Ватан, Миллат, Истиқлолият, Ваҳдати миллӣ ва оромиву осудагии ҷомеа муқаддастарин арзишҳое мебошанд, ки ягон ҳизб, гурӯҳ ё шахсе ҳаққи халалдор кардани онҳоро надорад. Аз ин рӯ, ҳизбҳои сиёсӣ дар баробари озодона ва мустақилона амалӣ намудани мақсаду мароми худ дар фаъолияти ҳаррӯзаашон бояд ба ин арзишҳои муқаддас содиқ бошанд. Ҳизбҳои сиёсӣ, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва ҳар фарди алоҳида бояд кӯшиш намояд. ки Тоҷикистон кишвари ободу пешрафта, орому босубот ва мояи ифтихори мардуми ин сарзамини бостонй бошад. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ҳамеша кӯшиш менамояд ва талош дорад, ки татбиқи онҳоро таъмин намояд.

Аксарияти аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистонро, ки мусулмонон ташкил медиҳанд, суннатҳои дини мубини ислом дар Ҳизби Халқии Демократӣ азизу муқаддас дониста мешавад. Мутобиқи Конститутсия ва дигар қонунҳои мавҷуда озодии виҷдону эътиқод, озодиҳои инсонро эҳтиром менамояд ва инкишоф медиҳад. Ҳамзамон бо ин кӯшиш мекунад, ки маърифати исломӣ, пеш аз ҳама, барои тарбияи инсони пешрафта ва узви сазовори ҷомеа, таҳкими ватандӯстӣ, ҳисси худшиносӣ ва ифтихори ватандорӣ равона карда шавад.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон баҳри расидан ба ин ҳадафҳои муҳим аз қувваи бузурги ақлонии халқ, аз ҷумла зиёиёни эҷодкор, адибон, симоҳои барҷастаи илмиву адабӣ, ки бо ин ҳизб ҳамкорӣ мекунанд, васеъ истифода бурдааст.

Ҳадафи ягона аз ташкили Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон муттаҳид намудани неруҳои пешбарандаву босалоҳият, вахдатсозу сулҳовар ва дорои масъулияти баланди давлатсозиву давлатдорӣ ва бо ҳамин роҳ гузоштани саҳми арзанда дар бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ буд. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон аз ҷониби Вазорати адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 15 декабри соли 1994 ба қайд гирифта шуда буд.

Масъалаи қабули Конститутсияи мамлакат барои давлату миллати тоҷик аз ҷумлаи масъалаҳои ҳаётан муҳим ба шумор мерафт. Бинобар ин таъсиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ба давраи қабули аввалин Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол рост омад. Беҳуда нест, ки меъёрҳои демократиро ҳамчун асолати конститутсионӣ нахустин шуда Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон пешниҳод намуд ва барои қабул гаштани онҳо талоши зиёде кард.

Яке аз ҳадафҳои дигари Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон, ин ҳамеша ҷонибдории системаи бисёрҳизбӣ ва густариши гуногунандешӣ дар ҷомеа аст. Ҳоло дар кишвар ҳафт ҳизби сиёсӣ ва садҳо иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ фаъолият мекунанд. Онҳо имконият доранд, ки ғояҳои сиёсӣ ва ҳадафҳои барномавии хешро дар байни мардум озодона ва дар асоси қонун тарғиб намуда, ҷонибдорону ҳамфикрони худро пайдо кунанд ва барои ободии ояндаи халқу кишварамон фаъолият намоянд.

Муносибати байни ҳизбҳои сиёсӣ низ яке аз масъалаҳои асосӣ ба шумор меравад. Дар ҷомеаи мо, ки маданияти сиёсӣ ва худшиносии миллӣ ҳанӯз ба қадри кофӣ инкишоф наёфтааст, аъзову тарафдорони баъзе ҳизбҳои сиёсии дигар бештар намояндагони як маҳал мебошанд.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон раванди мутобиқгардониро пешаи худ намуда, тавонист ҳамчун ташкилоти сиёсӣ барои мақоми муайян пайдо намудан дар ҳокимияти давлатӣ ва амалӣ намудани ғояҳояш мубориза барад. Зеро бунёди давлати соҳибистиқлоли демократӣ бе қабули қонунҳои ҳимоякунандаи манфиати умум ва иҷрои саривақтиву бечунучарои онҳо вуҷуд дошта наметавонад. Созмондиҳандагони Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон медонистанд, ки барои миллати тоҷик, ки борҳо бар асари ихтилофоти гуногун пароканда шуда, давлатдории хешро аз даст дода буд, ин ғоя аз ҳама муҳимтар мебошад. Аз ин лиҳоз он дар Конститутсияи ҷумҳурӣ инъикос ёфтааст. Яъне, мақсади ҳизб ва мардуми шарифи тоҷик бунёди давлати соҳибистиқлол, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона мебошад. Аз он сарбаландем, ки бо кӯшишҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Раиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон, Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон олитарин ҳадафи ҳизб - дарёфти сулҳу салоҳ ва оромию осоиштагӣ, пойдор намудани иқтисодиёти устувор, расидан ба вахдати умумимиллӣ ва қадамҳои устувор гузоштан дар самти бунёдкориву созандагӣ дар асри нав, эътимоди халқро ба ояндаи ҳизб қавитар гардонид.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар он солҳои ноорому мухолифатомез худро чун ҷонибдори равандҳои демократикунонии ҷомеа, сохтори бисёрҳизбӣ, озодии сухан, бунёди давлати демократӣ, дунявӣ ва ҳукуқбунёд муаррифӣ намуд. Он ҳамчун неруи тозаву бунёдгару созанда ва навовар дар умқи ҷомеа реша давонда, нафарони хирадманд, сиёсатмадорон ва халқи меҳнаткашу ватандӯстро ба ҳам оварда, сарҷамъ намуд. Ҳар як аъзои ҳизб аз оғози фаъолияти худ аз сиёсати пешгирифтаи Хукумати кишвар, Пешвои миллат содиқона пайравӣ мекунад. Барои ҳарчи зудтар хотима бахшидан ба оташи ҷанги шаҳрвандӣ ва барқарор кардани рӯзгори осоишта, аз байн бурдани парокандагӣ ва ба даст овардани ваҳдату якпорчагии миллӣ кӯшиш намуда, аз рӯзҳои аввали бунёдаш амалҳои террористии нангинро маҳкум намуда, роҳи пешгирифтаи Сарвари давлатро, ки ба таъмини сулҳу ваҳдат ва оромии сиёсӣ дар ҷомеа равона шудааст, дастгирӣ менамояд. Ҳизб мавқеи бетарафиро дар ягон ҳолат ишғол накардааст, баръакс дар ҳаёти сиёсии кишвар фаъолона иштирок намуда, ба воқеаҳои сиёсии баамаломадаи кишвар саривақт баҳои сиёсӣ дода, барои амалӣ шудани дигаргунсозиҳои сиёсию иқтисодӣ ва иҷтимоии кишвар дастгирии худро баён намудааст.

Неруи асосии ҳар як ҳизби сиёсиро мақсад ва вазифаҳои он ташкил медиҳад, зеро ин ҳолат ба зиёд гардонидани таъсири ҳизб дар ҷомеа ва баҳри ба даст овардани ҳокимият хизмат мерасонад. Ҳадафи Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон аз он манфиатҳои халқ, ки дар Конститутсия омадааст, тафовуте надорад. Зеро қариб тамоми роҳбарияти Ҳизб дар қатори дигар элитаи сиёсии кишвар дар таҳия ва қабули Конститутсия ва ҳатто ба он ворид кардани тағйироту иловаҳо фаъолона иштирок намудааст.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон воқеан ҳизби халқӣ ва демократӣ мебошад ва маҳсули тафаккуру эҷоди халқи фарҳангофар ва созандаи мост. Идеологияи ҳизби мазкур ба хотири мардуми азияткашидаамон созмон дода шудааст. Дар сафҳои он аз рӯзҳои аввал мардуми шарифамон ҷамъ омадаанд. Ваҳдати миллӣ, ки яке аз рукнҳои идеологии ин ҳизб аст, вобаста ба ин дар атрофи ин ҳизб ҳам коммунистон, ҳам демократҳо, ҳам аъзои Растохезу ҳам диндорон, ҳам фронтҳои халқиву ҳам намояндагони аҳзоби мухолиф гирд омадаанд. Зеро ғояи аслии ҳизб, ки дар давраи ҷангу ҷидол ҳамчун як қувваи сиёсии муътадил ба вуҷуд омада буд, ин, пеш аз ҳама, ваҳдати миллӣ буд. Ҳизб бо халқ буд ва халқ, бо ҳизб аз ин хотир номаш ҳам халқӣ шуд.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар асоси Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар он роҳи ояндаи Тоҷикистон чун давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, ягона ва иҷтимоӣ мушаххас гардидааст, созмон дода шудааст. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ифодакунандаи иродаи маҳз он мардумест, ки ба ин Конститутсия овоз дода буданд ва роҳи ояндаи Тоҷикистонро дар сулҳу субот, оромӣ, ваҳдати миллӣ, гулгулшукуфӣ, некуаҳволии халқ, таҳкими истиқлолияти давлатӣ ва ташаккули давлати миллӣ дида истодаанд. Сабаби дар атрофи ин ҳизб ҷамъ омадани мардум низ маҳз ҳамин ғояҳои худи халқ аст, ки он ба сиёсати воқеӣ табдил ёфтааст.

ҲXДТ ҳамчун ҳизбе мебошад, ки ба ҷомеаи феълии Тоҷикистон такя дорад ва ҷонибдори давлати иҷтимоист. Амалӣ шудани ин ҳадафи ҳизбро дар фаъолияти ҳамарӯзаи давлат ва ҳукумати Тоҷикистон, дар мисоли сохтмони мактабҳо, шифохонаҳо ва дигар иншоотҳои инфрасохтор, роҳсозию бунёди неругоҳҳо, дастгирии ҳамарӯзаи табақаҳои камбизоати аҳолӣ - ятимон, пирону барҷомондагон ва ғайра мебинем. Ҳамчунин ХХДТ ҳадафи барномавии худро ба эъмори давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ қарор додааст.

ҲXДТ дар бахши иқтисодӣ бошад, шаклҳои гуногуни моликият, аз ҷумла моликияти хусусӣ, озодии фаъолият ва дигар арзишҳоро, ки заминаи пешрафти ҷомеаи имрӯзаи мо гардидаанд, ҷонибдорӣ намудааст ва дастгирии соҳибкорӣ, махсусан соҳибкории хурду миёнаро ҳадафи муҳимми хеш қарор додааст. Ҳамовозӣ ва дастгирии ҳизб аз ҷониби мардуми шарифи кишвар ин аз ормонҳои наҷибе мебошанд, ки ба пешрафти Тоҷикистони азизи мо хизмат менамоянд ва ҳамчун ҳадафи стратегии ҳизби мазкур ба ҳисоб мераванд.

Аз таърихи халқи тоҷик ба мо маълум аст, ки чеҳраҳои намоён ба монанди Нӯшервон, Исмоили Сомонӣ, Низомулмулк барин сиёсатмадорони мо барои татбиқи ҷомеаи адолатпарвар хидматҳои шоиста кардаанд, аммо татбиқ нашуда, ҳамчун орзу боқӣ монд. Аз ин рӯ, давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистон онро нияти ниҳоии худ эълон кард. ҲХДТ яке аз қувваҳои асосии пешбарандаи ҷомеаи имрӯзаи Тоҷикистон буда, татбиқи ҳадафҳои конститутсиониро вазифаи ҷонии худ медонад. Ин ормонро шиор эълон кардани Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон беасос нест, зеро онҳое, ки ин ҳизбро таъсис додаанд, махсусан Пешвои миллат маҳз он неруе мебошанд, ки давлати моро аз ҳалокату парокандагӣ наҷот дод, Халқи тоҷикро аз тоталитаризм, сепаратизм, маҳалгароӣ, экстремизм ва мазҳабталошӣ наҷот бахшид ва ҳизби созанда, бунёдкор ва навовар ном гирифт.

Барномаи Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон масъалаҳоеро фаро мегирад, ки ифодакунандаи дарди ҷомеа мебошанд, яъне барномаи ҳизб ба ҳаёти иҷтимоии ҷомеа мувофиқ аст. Масъалаҳои мазкур дар Анҷумани ҳафтуми ҳизб баррасӣ гардида, вакилон дар бораи онҳо фикру мулоҳизаҳои худро баён намудаанд. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ҳамеша ислоҳоти иқтисодӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии давлатро баҳри фароҳам овардани шароити зиндагии арзанда пайгирона дастгирӣ намуда, дар амалӣ шудани он саҳмгузор мебошад. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон принсипҳои демократӣ, иҷтимоӣ, ҳуқуқбунёдӣ ва дунявӣ доштани давлатро асоси амали худ қарор дода, ба муқобили ҳар гуна зуҳуроти номатлуби иҷтимоӣ, аз ҷумла терроризм, экстремизми сиёсӣ, сепаратизм, ҷинояткории муташаккилона, нашъамандӣ, маҳалгароӣ, бадбинии иҷтимоӣ ва мазҳабӣ мубориза мебарад ва бояд ин кор вазифаи ҷонии ҳар як аъзои ҳизб дониста шавад.

Дар барномаи ҲХДТ омадааст, ки таъмини амнияти озуқаворӣ ва истиқлолияти энергетики, аз бунбасти коммуникатсионӣ баровардани мамлакат, таҳия ва татбиқ намудани барномаи паст кардани сатҳи камбизоатӣ, таъмини афзоиши мунтазам ва устувори маҷмуи маҳсулоти дохилӣ ва афзоиши иқтидори содиротии мамлакат, такмили низоми андозбандӣ ва муҳимтар аз ҳама, густариши ҳамаҷонибаи ислоҳоти иқтисодӣ, тезонидани дигаргунсозиҳои сохторӣ дар низоми идоракунии давлатӣ ва рушди соҳибкории хурду миёна ҳамчун омили муҳимтарини пешрафти иқтисодӣ самтҳои асосии стратегияи иқтисодиву иҷтимоии ҳизб мебошанд.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон масъалаи баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқӣ, эҳтиром ва риояи қонунро вазифаи муқимми фаъолияти худ медонад. Риоя накардани қонун ва беэътиноӣ нисбат ба талаботи он боиси фалаҷ гардидани мақомоти давлатӣ, ба миён омадани бенизомӣ ва поймол шудани ҳуқуқи инсон мегардад. ҲХДТ ба меъёри Конститутсияи кишвар оид ба арзиши олӣ эълон шудани инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯ содиқ буда, барои амалӣ шудани онҳо пайваста мекӯшад. Барои ин бояд сатҳи маърифатию ҳуқуқии ҷомеа баланд бардошта шуда, эҳтиром ба қонун дар ҳар як оила аз кӯдакӣ тарбия карда шавад, зеро маърифати ҳуқуқӣ аз муҳимтарин шартҳои бунёдии ҷомеаи шаҳрвандӣ ва давлати ҳуқуқбунёд мебошад.

Интихобот, ки яке аз маъракаҳои муҳимми сиёсӣ мебошад ва дар рафти он андешаву иродаи интихобкунандагон доир ба сиёсати пешгирифтаи давлат ифода мегардад, кафили амалӣ гаштани ҳадафҳои ҷомеа ва ояндаи дурахшони миллат мебошад. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ҳамеша ҷонибдори интихоботе мебошад, ки ба таври демократӣ, озоду шаффоф ва бо иштироки кулли интихобкунандагон баргузор мегардад.

Ширин Қурбонова, муовини Раиси КИИ "Хирадмандон"- и ҲХДТ дар АМИТ, доктори илмҳои таърих