Истиқлоли давлатӣ ҳамчун оғози марҳалаи нави ташаккули миллати тоҷик муҳаққиқону мутахассисони соҳаи илму фарҳангро водор менамояд, ки арзишҳову суннатҳои миллиро ҳифз намуда, дар роҳи эъмори ҷомеаи пешрафтаи дунявӣ тамоми талошу кӯшиши худро садоқатмандона сарф намоянд. Барои устувор кардани пояҳои давлати миллӣ бояд аз мероси гузашта ва имрӯзаи фарҳанги пурбору куҳани тоҷикон ончунон кор гирифт, ки андешаи ваҳдати миллӣ, муҳаббат ба Ватан, ҳифзи дастовардҳои истиқлол, ваҳдату худшиносии миллӣ дар саросари ҷомеа таъмин гардад. Ба таъбири Пешвои муаззами миллат, «ин рисолати бузурги ҳамаи афроди бедори Ватан ва қабл аз ҳама, зиёиёни кишвари азизамон мебошад. Аз ин рӯ, зиёиёни моро зарур аст, ки пайваста дар сафи пеши созандагӣ, эҳёи арзишҳои милливу инсонӣ ва густариши илму маърифат қарор дошта бошанд. Зиёиёни мо бояд ифтихор намоянд, ки замона ба дӯши онҳо вазифаи боифтихори ташаккул ва рушд додани афкори ҷомеаро гузоштааст» [4].

Мафҳуми «адабиёт» ба ҳама осори навишташуда гуфта мешавад – аз матнҳои адабӣ то асарҳои илмии техникию табиатшиносӣ ва улуми ҷамъиятшиносӣ. Аммо ин истилоҳ маъмулан дар робита ба асарҳои бадеии манзум ва мансур, драма, очерк ва анвои дигари мутун, ки натиҷаи тахайюли бадеӣ ва оганда аз забони ҳунариянд, ба кор бурда мешавад. Ҳар асаре, ки дар он баёноти эҳсосӣ дар бофтаҳои бадеӣ бартарӣ дорад, моли адабиёт аст. Сарчашмаи адабиёт зиндагист, аз воқеият ва ҳастӣ илҳому ғизо мегирад ва достони зиндагиро тасвир мекунад. Майдони таҷаллии адабиёт ҳаёти ҷомеа, урфу одатҳо, фарҳанг, муносибатҳои иҷтимоӣ ва ҳамаи он чиро, ки ба ҳастии инсон пайванд мехӯрад, фаро мегирад. Адабиёт ҳамчун оинаи тамомнамои воқеият ва бозтобдиҳандаи ҳодисаҳоест, ки дар дохили ҷомеа рух медиҳанд. Зуҳури ҳар асари адабӣ тасодуфӣ нест, ба замони худ пайванди мустақим дорад.

Пайваста ошӯбзадаву бурҳонӣ шудани муҳити сиёсию иҷтимоии сайёра ва бархӯрди харобиовари арзишҳои фарҳангӣ тақозо мекунанд, ки битавонем бо роҳи омӯзиши амиқи мероси адабию фарҳангии гузаштаву имрӯза ҳама гуна эҳтимолоти зиёну зарар ва хавфу хатару таҳдидҳоеро, ки боиси изтиробу нооромии ҷомеа мешаванд, ба осонӣ бартараф бикунем.

Адабиёт бо ҷомеа ҳамеша дар робитаи наздику устувор будааст. Адиб як мавҷуди иҷтимоист, ки дар ҷомеа тарбияву таълим гирифта, бузург шудааст ва дар осори ӯ воқеаҳои рӯзгор рангу бӯйи хос дорад. Пайванди адабиёт бо ҷомеа чунин маъно дорад, ки аз як сӯ, ҳаёти воқеии ҷомеа адабиётро ба вуҷуд меоварад ва аз сӯйи дигар, адабиёт ба зиндагию ҷаҳонбинии афроди ҷомеа таъсир мерасонад, зеро ҷаҳонбинии адиб ва афкори ӯ мутобиқ ба муҳит ва ҳолоти ҷомеа шакл мегирад ва дар сурати ҳунарӣ дар осори ӯ бозтоб меёбад.

Адабиёти беш аз панҷҳазорсолаи мо ҳамвора ҳамчун виҷдони бедори худшиносии миллию фарҳангии мо будааст. Дар ҷаҳонбинии тоҷикон адабиёт, бавежа шеър, ҳамеша аз густараи зебоишиносии хеш берун рафта, ҳамаи соҳаҳои зиндагиро фаро гирифтааст. Шеъри порсии тоҷикӣ дорои донишҳои фалсафӣ, асотирӣ, таърихӣ, сиёсӣ, ҳунарӣ ва ирфонист. Ҳамин пурбории адабиёти порсии тоҷикист, ки таърихи пурифтихори гузаштаи моро ба ояндагон интиқол додааст. Аз ин рӯ, адабиёт авроқе хомӯшу беҷони иборат аз каломи бадеъ нест. Ҳар саҳифаи он саршор аз шинохти хосу зебоишиносона ва донишҳоест, ки аз қалби ҳассосу чашми нозукбину андешаи латифу зарифи суханвар берун омадааст. Адабиёт инъикос-кунандаи фарозу нишебҳои иҷтимоию фарҳангии ҷомеа, бозтобкунандаи бовар ва расму оини мардумони он дар давраҳои гуногун будааст. Авзои иҷтимоии ҳар марҳалаи таърихиро дар адабиёти он давра метавон омӯхт.

Инсон ҳамвора пеши худ суол мегузошт: Зиндагӣ чӣ маъно дорад? Ман барои чӣ зода шудаам? Ишқ чист? Мақсад аз офариниши чист? Ва суолҳои бешумори дигар. Агар ба замони пайдо шудани ин гуна пурсишҳо дар таърихи башарият нигоҳе иҷмолӣ афканем, хоҳем дид, ки ниёзҳои отифию маърифатӣ, печидагию душвориҳо ва хастагиҳову хостаҳои равонии инсон онҳоро ба вуҷуд овардааст. Адибони барҷастае чун Абулқосими Фирдавсӣ, Носири Хисрав, Умари Хайём, Ҷалолиддини Балхӣ, Ҳофизи Шерозӣ, Камоли Хуҷандӣ, Уилям Шекспир, Виктор Ҳюго, Лев Толстой, Фёдор Достоевский, Габриэл Маркес ва даҳҳо адиби дигар заҳамоти зиёде кашиданд, то аз умқи андешаву эҳсосот ва нохудогоҳи инсон арзишҳои бунёдиеро кашф намуда, тавассути он ба бисёре аз суолоти мушкилоти муҳимми аҳли башар посух гӯянд. Адиб ва суханвар дар натиҷаи ба тасвири бадеӣ кашидани саргузашту рӯзгори инсонҳо ба гӯшаҳое аз ҷаҳони ботинии онон даст меёфт, ки ҳатто улуми инсоншиносӣ ба дарёфти он муваффақ нашудааст. Кашфиёте, ки Мавлоно дар «Маснавии маънавӣ», Саъдии Шерозӣ дар «Гулистон», У. Шекспир дар «Ҳамлет» ва «Шоҳ Лир», Ф. Достоевский дар романҳои «Бародорон Карамазовҳо», «Аблаҳ», Лев Толстой дар ««Анна Каренина», «Ҷангу сулҳ», Содиқи Ҳидоят дар «Буфи кӯр», устод Айнӣ дар «Марги судхӯр», «Одина», «Ёддоштҳо», Эрнест Ҳемингвей дар «Мӯйсафед ва баҳр» ва даҳҳо суханвари дигар заҳамоти зиёде кашиданд ганҷинаи бебаҳои маънавии аҳли башар аст. Аз ин рӯ, бо қотеият метавон гуфт, ки осори адабӣ васила ва сомонаи гаронмояву нафисест, ки дар тамоми тули таърих ба ҷамъияти башарӣ хидматҳои беназире кардааст. Бавежа дар замони муосир таҷрибаҳои андӯхтаи суханварон аз анъанаҳои адабии пешин, такомули равандҳои адабӣ, густариши зарфиятҳои забонӣ ва жарфоиши андешаи инсони муосир адабиётро ба дигаргуниҳои моҳиятӣ дучор кардааст. Хонандаи муосир, бо вуҷуди саргармиҳову сардаргумиҳои рӯзгор ҳанӯз ишқу алоқа ба адабиёт дорад, ҳамвора дасти ниёзу иштиёқ ҷониби он дароз мекунад ва ба умеди хондани осоре ҳаст, ки машъалу роҳнамои фурӯзон ва ёру ёвари некуи ӯ дар роҳи пурпечутобу камошнои замони пасомодерн бошад.

Адабиёти бадеӣ беҳтарин ва таъсирбахштарин маҷмуаест, ки метавонад таърихи пурмоҷарои миллатро бо тамоми пирӯзиҳову нокомиҳо ва ситаму озорҳое, ки дар тӯли таърихи хеш кашидааст, таҷассум карда, арзиши воқеии истиқлол ва ҳувияти миллии имрӯзаи кишварро ба тасвири бадеӣ бикашад ва ба ин васила дар қалбу андешаи ҳар фарди ин зодбуми куҳан оташи ишқу алоқаро ба бунёдитарин арзишҳои муқаддаси ватандорӣ барафрӯзад.

Дар замони муосир, махсусан, дар шароите, ки бархӯрди арзишҳои гуногуни фарҳангӣ торафт шиддат мегирад, шоиста нест, ки мо мазмуни асосии адабиётро, ки инсон аст, нодида бигирем, зеро танҳо ҷаҳони густардаву пуртазоди инсони муосир аст, ки сатҳи ҷаҳонбинии адиб ва тавоноиҳои халлоқияти ҳунарии ӯро месанҷад. Адиб чӣ гуна воқеияти имрӯзро ҳунармандона тасвир кунад, ки ба завқу дарки хонанда мувофиқ бошад? Зиндагӣ комилан дигар шудааст, сабки шеваи зистан тағйир пазируфтааст. Мантиқан ин дигаргунӣ сабку шеваи ҷадиди шоирӣ ва ҳикоят карданро бояд дигар бикунад. Оё адиби имрӯзаи тоҷик дигар шудааст ё ҳамон «Аҳмади порина» аст? То чӣ андоза нубуғи табиии суханвар, ки дар мактаби адабии пешиниёни хеш ҳунари сухангустарияш сайқал хӯрдааст, ӯро ба сӯйи навпардозию тозаҷӯӣ савқ медиҳад ва ҷасорат мебахшад, то чаҳордевори баланду мустаҳками суннатҳои адабиро бишканад ва бо диде ва сабке тоза ба ҷаҳони нави инсон ва ҷомеаи ӯ ворид гардад ва онро воқеъбинона, ҳамон гуна ки ҳаст, бозофаринӣ кунад. Дар чунин вазъият аҳли адаб наметавонад тағйиротеро, ки дар арзишҳои инсонӣ, муҳити иҷтимоӣ, робитаи рӯйдодҳо бо замону макон, таҳаввулоту дигаргуниҳо дар адабиёти ҷаҳон, ки амалан пайомад ва инъикоси муносибату вобастагии инсон ва ҷаҳон аст, нодида бигирад.

Агар ба таърихи адабиёти порсии тоҷикӣ аз ибтидо то имрӯз назари гузаро афканем, хоҳем мушоҳида кард, ки дар замони тасаллути саросарии забони арабӣ дар сарзамини мо ба эҷоди ҳамосаи беҳамто – «Шоҳнома» иқдом намудани Абулқосим Фирдавсӣ беҳикмат набудааст. Ин донишномаи тамомнамои корзори боифтихори миллат, аз як тараф, саргузашти пурифтихори тоисломии миллат, расму оину асотир, тасвири фазои иҷтимоию таърихии замон ва аз ҷониби дигар, муҳити отифию ҳассоси ҷомеа, муҳаббат ба меҳан ва забони модарӣ, худшиносии миллӣ, руҳия ва диди зебоишиносонаи онро дар замоне ба намоиш гузошт, ки ҷунбишҳои миллии мардумони Хуросони Бузург бар зидди истилогарон сартосари он марзу бумро фаро гирифта буд. Ҳар саҳифаи он саршор аз шинохти хосу зебоишиносона ва донишҳоест, ки аз қалби ҳассосу чашми нозукбину андешаи латифу зарифи суханвар берун омадааст. Ин гуна маълумотро аз осори илмӣ, рисолаҳои таърихӣ ё фалсафӣ наметавон пайдо кард. Бозтоби равшани авзои иҷтимоии ҳар давраро дар адабиёти бадеии он давра метавон дарёфт.

Адиб як мавҷуди иҷтимоист, ки таҳти таъсири ҷомеа қарор мегирад ва ин таъсир дар осори ӯ ранг бӯйи хосе дорад. Пайванди адабиёт бо ҷомеа чунин маъно дорад, ки аз як тараф, ҳаёти воқеии ҷомеа адабиётро ба вуҷуд меоварад ва аз ҷониби дигар, адабиёт ба зиндагию ҷаҳонбинии афроди ҷомеа таъсир мерасонад, зеро ҷаҳонбинии адиб ва афкори ӯ мутобиқ ба муҳит ва ҳолоти ҷомеа шакл мегирад ва дар осори ӯ инъикос мешавад.

Аз ин рӯ, адабиёти бадеиро метавон бо риояи усулҳои шинохтгароии адабӣ (Literary Cognitivism) ҳамчун санади илмӣ ва таърихӣ ҳисоб кард. Тапиши қалби ҷомеа дар матни бадеӣ таҷассуми бештар меёбад. Cарфи назар аз он ки матни адабӣ дар чӣ навъу шаклу ҷинси адабие офарида шудааст, дониш, биниш ва бардошти муаллифи онро аз воқеияти рӯзгор инъикос мекунад. Дар ин навъ матн вожагон ончунон аз назари ҳунарӣ ороставу пероста ҳастанд ва дебои зебои ҳунарӣ ба бар кардаанд, ки то ҳамеша дили хонандаро мерабоянду руҳу завқашро шодию оромиш мебахшанд ва ба донишу таҷрибаҳои андӯхтааш чанд баробар меафзоянд.

Адабиёт дар тарбияи инсон, такомули шахсияти вай, шинохти ӯ аз неку бад, сайқал додани завқи зебоишиносии ӯ аҳаммияти вежа дорад. Адабиёт ба шахс имкон медиҳад, ки аз нигоҳи дигар ба ҳақиқати зиндагӣ бинигарад, аз ҷаҳони мутанаввеъи одамон огоҳ гардад, ахлоқро биомӯзад, аз таҷрибаи дигарон баҳра бигирад. Адабиёт дарвозаеро бар рӯйи инсон боз мекунад, ки бо гузаштан аз остонаи он ба ҷаҳоне комилан дигари саршор аз таҷормуби зиндагии дигаргуна ва саргузашти пурмоҷарои инсонҳо ворид шуда, шинохти ӯро аз ҳаёт бештар мекунад.

Адабиёт мактаби бузурги таълиму тарбия аст, инсонро аз падидаҳои зиште мисли хушунат, ифротгароӣ, душманӣ бо тамаддуни муосир, бегонаситезӣ, ифротгароии динӣ, инсонбадбинӣ ва дигар олудагиҳои фикрӣ бо змедорад. Тухми зиёновари нафрат ва бадбинӣ, азхудбегонагӣ ва тангназариҳои диниро, ки аз тарафи ҳар гуна ҳаракатҳои ба ном «динӣ» ва «мазҳабӣ» ба воситаи шабакаҳои ҷаҳонии таблиғотии гурӯҳҳои исломии ифротгаро дар тафаккури инсонҳо кошта мешавад, метавон аз тариқи бакоргирии дурусти мероси адабӣ дар фаъолиятҳои фарҳангӣ барчид.

Адабиёт ба монанди рӯзгори мо падидаи зиндаву доим дар таҳаввулу ташаккул аст. Аз ин рӯ, он ҳамвора сухани тоза аз рӯзгори рангини мардум мегӯяд. Чун рӯзгорони гузашта бидуни тағйироте бунёдӣ оҳиста-оҳиста ҷараён дошт, адабиёт низ дар қолабҳои суннатии хеш такомул ва ташаккул меёфт. Аммо ҷаҳони имрӯз дигар аст. Технологияҳои муосири пешрафтаи иттилоотӣ, ки қаблан касе тасаввурашро надошт, чунон рангу рӯзгорони моро дигар кардаанд, ки дар як они воҳид садҳо хабару иттилоъ, навоварию навпардозӣ вориди зиндагии ҷомеа мешаванд ва диду дарёфт, шинохту маърифати инсонро вусъате бештар мебахшанд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханрониҳои хеш пайваста таъкид мекунанд, ки «дар баробари ифтихор доштан бо ин мероси пурғановат ба ҳар яки мо зарур аст, ки онро амиқ омӯзем, ҳамаҷониба таҳқиқ кунем ва барои тарбияи ахлоқию фарҳангии наврасону ҷавонон васеъ истифода намоем. Зеро омӯзишу таҳқиқ ва тарғиби эҷодиёти ниёгони некноми мо беҳтарин восита ва пули пайвандкунандаи гузашта бо имрӯз мебошад. Ба имрӯзиён фаҳмонидани моҳияти аслӣ ва арзиши офаридаҳои ҷовидонии гузашта роҳи бисёр муассири ба камол расонидани насли ояндаи бедору ҳушманд ва худшиносу худогоҳ ба ҳисоб меравад» [6].

Ҳақиқатан, варақ андар варақи осори адабии гузашта ва имрӯзаи мо афкори муфиду судбахше роҷеъ ба ҷанбаҳои фалсафӣ, фарҳангӣ, равонӣ ва иҷтимоии худшиносии миллӣ ва муҳаббат ба Ватан пайваста таъкид шудааст. Метавон гуфт, ки адабиёти порсии тоҷикӣ аз оғози пайдоиш то имрӯз ҳамвора дар тавлид, парвариш ва тақвият бахшидан ба худшиносии миллӣ хидмат кардааст. Аз ин рӯ, адабиётро метавон ҳамчун воситаи асосии таблиғи арзишҳои асили инсонӣ ва абзори муассире барои эҳёи ҳувияти миллӣ истифода бурд, зеро дар он расму ойинҳо, боварҳо, ақидаҳои фалсафию динӣ, андеша ва ғояҳои миллат инъикос ёфтаанд. Омилҳои ташкилкунандаи ҳувияти миллӣ беш аз манобеи дигар дар осори адабӣ инъикос ёфтаанд. Истифодаи чунин мазомин метавонад нақши бузургу таъсирбахшандае дар бедор кардан ва тақвият бахшидани ҳувияти миллӣ иҷро намояд. Ин бахши муҳимму пурбори фарҳанг макони тавлиди андешаҳои бузургу сутурги суханваронест, ки бо мантиқи қавии баён ва сеҳрофаринию дилнишинии каломи хеш падидаҳои иҷтимоию сиёсии миллатро дар анвоъу қолабҳои гуногуни адабӣ арза доштаанд. Ин шоҳкорҳои ҷаҳонии арзишманд, ки дар жанрҳои ғиноӣ, таълимӣ ва ҳамосӣ офарида шудаанд, дорои матолиб ва мадорики муҳимми ҳувиятсозе мебошанд. Агар дар жанрҳои ғиноӣ ҳувияти «ман»-и фардӣ бозтоб ёбад, дар осори таълимӣ шинохт ва бозсозии ҳувияти иҷтимоии шахс сурат мегирад ва дар осори ҳамосӣ, ки таърихи пурмоҷарои муборизаҳову қаҳрамониҳои миллиро фаро мегирад, муҳаббат ба хоку буми ватан, эҷоди ҳувияти миллию фарҳангӣ инъикос ёфтааст. Ба ин маънӣ «Шоҳнома»-и Фирдавсиро метавон дастур ва роҳнамои асосӣ барои таҳкими андешаи миллӣ ва густариши афкори фарҳангию иҷтимоӣ ва фалсафию таърихи миллат шумурд.

Бо вуҷуди он ки дар тӯли таърих минтақаҳои мухталифи сарзамини паҳновари мо бо номи Варазрӯдон пайваста таҳти ҳукуматҳои бегона буда, мардумони он равобити хубе бо ҳам надоштанд, ҳамбастагӣ ва ягонагии миллии хешро ба воситаи забони ягонаи тоҷикӣ ва адабиёту фарҳанги ягона ҳифз намуданд. «Ба ин маънӣ, забони давлатӣ, бешубҳа, таҷассумгари таърихи пуршебу фарози халқи куҳанбунёди тоҷик мебошад. Зеро забони ҳар қавму миллати дунё ёдгории маънавиест, ки дар тӯли асрҳо ҳамроҳ бо наслҳои худ аз мушкилоту монеаҳои гуногун гузаштааст» [3]. Танҳо мероси адабӣ ба забони ягона буд, ки сарфи назар аз мансубияти он ба ҳукуматҳои алоҳида, ҳамчун арзишмандтарин мероси адабию миллӣ аз ҷониби тамоми халқияту миллатҳои қаламрави забони порсии тоҷикӣ пазируфта мешуд. Ҳар падида ва навоварие, ки дар заминаи шеъру адаб рух медод, фавран дастраси тамоми қалаврави фарҳанги порсии тоҷикӣ мешуд, ки далели боэътимоду раднопазири ягонагӣ ва ҳувияти миллии халқи тоҷик буд. Бар ин мабнӣ адабиёти форсии тоҷикӣ комилтарин ва дақиқтарин манбаест, ки ҳувияти миллии моро дар худ хеле равшану возеҳ инъикос кардааст. Дар маҷмӯъ, метавон изҳор дошт, ки афкори баландпояву инсондӯстонаи суханварону андешамандони гузашта, ки дар жанрҳои манзуму мансур сабт гардидааст, дар бозшинохти ҳувияти милии мо нақши боризе дорад. Ҳамон тавр, ки С. Ятимов дар мақолаи пурбори хеш таъкид меварзад: «Моҳияти ҳақиқии адабиёт ва фарҳанги асил тараннум ва ҳимояи манфиатҳои миллат аст. Адабиёти тоҷик – дар тӯли асрҳо комилан адабиёти майдони мубориза буд. Ҳатто дар асарҳои лирикии он оҳанги иҷтимоии озодандешӣ, хирадпазирӣ, ақлсолорӣ, хурофотситезӣ, мазаммати шадиди тавбафармоёни дурӯяи хилватамал бо қотеият садо медод. Хусусияти озодманишии ин адабиёт тавонист принсипи миллии тоҷикиятро дар ниҳоди мардум ҷой кунад, ба воя расонад, ҳифз намояд. Муносибати аслии мардумиро ба тарзи ҷаҳонбиние, ки нафаси андешаро дар қафас ҳам гулӯгир мекунад, муайян кард. Дар гаҳвора нигоҳ доштани девонҳои Ҳофиз, Бедил, »Маснавии маънавӣ»-и Ҷалолиддини Румӣ ҳамчун китобҳои муқаддас – умеди нигаҳдорӣ ва тарбияи ҷигарбанди одамӣ, бо тарзи тафаккури озодагӣ, маърифатпарварӣ ва адолатхоҳӣ аз анъанаҳои воқеии иҷтимоии ин адабиёт буд» [7, 23].

Дар байни ин аҷноси адабӣ ҳамоса ҷойгоҳи хосе дорад. Ҳамоса сурудаест, ки дар худ рӯҳ ва андеша, орзу ву ормонҳои миллии халқро инъикос мекунад. Дар ин гуна осор таърихи куҳани қаҳрамониҳову фидокориҳои миллат барои марзу буми хеш ҷомаи бадеӣ ба бар карда, падидаҳои ахлоқии низоми иҷтимоӣ, ҳаёти сиёсӣ ва дидгоҳҳои фалсафию эътиқодии гузаштагонро инъикос кардааст. Аз ин рӯ, «Шоҳнома»-и Фирдавсӣ – ҳамосаи миллии моро чун беҳтарин дастур барои тарбияи ҳувияти миллии ҷомеа метавон истифода кард. Ба гуфтаи Исломии Надӯшан: «Агар «Шоҳнома» намебуд, як диди ҷаҳоншумул нисбат ба зиндагӣ, ки фориғ бошад аз ифтироқҳои қавмию забонию оинӣ, дар тафаккури эронӣ роҳ намеёфт, ки инсоният инсонро ба доду диҳиш бишиносад ва бигӯяд: «Ту доду диҳиш кун, Фаридун туӣ» ва он гоҳ ба Мавлавӣ бирасад, ки бигӯяд: «Ҳамдилӣ аз ҳамзабонӣ беҳтар аст» ва сипас ба Саъдӣ, ки ёдоварӣ кунад: «Банӣ одам аъзои якдигаранд»… вақте Ҳофиз гӯяд: «Мабош дар паи озору ҳар чӣ хоҳӣ, кун // Ки дар тариқати мо ғайр аз ин гуноҳе нест» ва бад-ин гуна қалами бутлон мекашад бар ҳамаи амру наҳйҳо...» [2, 27-32]. Воқеан, «Шоҳнома» донишномаи таъриху фарҳанг ва адаби пурифтихори тамоми ақвоми ориёӣ буда, ҳамаи марҳалаҳои зиндагонии ориёиёнро, ки саршор аз шодию нишот, орзуву ормон, шигифтию андӯҳ, муҳаббат ба меҳану нафрат ба душман, поси некию нописандии зиштӣ ва ғайра будааст, дар достонҳову қиссаҳои худ инъикос кардааст. Ин ҳамосаи беназир бар иловаи тасвири шуҷоату далерии қаҳрамонони миллӣ, ки ҳамвора дар ҳимояи марзу буми ватани хеш будаанд, маҷмуи расму оини мардумони Хуросони бузургро бо ҳарорати баланди ватандӯстона ва маҳорати бемисли шоирона ба риштаи назм даровардааст. Аз ин рӯ, «Шоҳнома» шоҳасарест, ки ягонагӣ ва иттиҳоди рӯҳии мардумонро дар мубориза бар зидди ақвоми истилогар барои ба даст овардани озодӣ ва истиқлол бо тамоми шукӯҳмандию ҷалолати сухан ба тасвир кашида, дар паҳлӯи ин мазомин расму оинҳои мардумию динӣ ва иҷтимоию ахлоқии гузаштагони моро бо тамоми ҷузъиёти он ба тасвир кашидааст. Ҳамзамон дар ин ҳамосаи пурмоя беҳтарин лаҳзаҳои шодию сурур, айшу нишот ва мубоҳисаҳои пурдоманаи фалсафию динии гузаштагон таҷассум гардидааст. Ин китоби мумтозу беқиёсро метавон чун беҳтарин сарчашма ва дастури раҳнамо барои ташаккули ҳувияти миллӣ мавриди омӯзиши васеъ қарор дод. Бефоида нахоҳад буд, агар аз ёд донистани як ё якчанд достони «Шоҳнома» дар рӯйхати адабиёти тавсияшаванда дар ҳамаи номинатсияҳои озмуни «Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст» шарти асосӣ бошад.

Адабиёти давраи истиқлол то андозае зодаи вазъи таърихии замони хеш аст. Тағйироти сиёсию иҷтимоие, ки дар ҷомеа ба вуҷуд омад, сабаб шуд адибоне, ки қаблан дар бораи масъалаҳои иҷтимоию сиёсӣ наменавиштанд, ба чунин мавзуъҳо рӯй биоваранд. Як идда адибон ба навиштани осори адабӣ дар жанрҳои таърихӣ пардохта, дар бораи гузаштаи таърихии миллӣ асарҳо офариданд. Ба ин васила адабиёт вазифаи иҷтимоии худро, ки ба ҳеч ваҷҳ наметавонад фурӯ гузорад, аз нав ба уҳда гирифт. Чунон ки Жан Пол Сартр мегӯяд «навиштан шакли сонавии амал аст», адибон тибқи мантиқи раванди адабиёт мебоист камари ҳиммат баста, ба инъикоси воқеияти давр мепардохтанд.

Чунонки пештар ишора шуд, ҳар асари бадеӣ қабл аз он ки баёнгари ҳолоти ботинии муаллифи он бошад, дар бештари мавридҳо вазъияти иҷтимоию фарҳангии ҷомеаеро инъикос мекунад, ки адиб дар он парвариш ёфтааст. Баррасии тамоми равандҳои адабӣ дар робита бо вазъияти замон кори хеле тӯлонист, ки равшан кардани он дар доираи мақолаи мазкур ғайриимкон аст. Аз ин рӯ, танҳо ба чанд мисоли мухтасар роҷеъ ба давраҳои шукӯҳманди таърихи худшиносии тоҷикон, ки дар устувор кардани пояҳои забону адабиёти миллии мо саҳми беназир гузоштаанд, ишораи гузаро мекунем.

Ин ҳаракат бо талошҳои пайгиронаи Имом Абуҳанифа дар роҳи ворид кардани забони форсии тоҷикӣ ба русумот ва маносики дини ислом оғоз ёфт, ки минбаъд яке аз асосҳои сиёсати давлати Сомониён гардид. Бо амри амирони миллатдӯсту меҳанпарвари сомонӣ тарҷима шудани рисолаи «Ас-саводу-л-аъзам»-и Абулқосим Исҳоқ ибни Муҳаммад Ҳакими Самарқандӣ, машҳур ба Ҳакими Самарқандӣ ва Абулқосим Ҳакими Самарқандӣ (874-956), ки дар усули ақоид ва каломи мазҳаби ҳанафӣ нигошта шуда, яке аз қадимтарин намунаҳои насри порсии тоҷикӣ маҳсуб мешавад. Ҳамчунин тарҷимаи рисолаи машҳури Муҳаммад ибни Ҷарири Табарӣ бо номи «Таъриху-р-русул-ва-л-мулук» («Таърихи паямбарон ва подшоҳон») ба забони порсии тоҷикӣ ба амри Мансур ибни Нӯҳи Сомонӣ аз ҷониби Абуалӣ Муҳаммад ибни Муҳаммади Балъамӣ (ваф. байни солҳои 992-997) – муваррих, адиб ва ҳамчунон вазири хонадони Сомониён, бино бар ахбори «Муҷмалу-т-таворих» соли 963 оғоз гардида, ҳудудан даҳ сол идома ёфт [1], ки ба унвони «Тарҷимаи Таърихи Табарӣ» ё «Таърихи Табарӣ» шинохта шуд. Чун Балъамӣ матолиби бисёреро аз манобеи гуногун ба тарҷимаи хеш илова кард, таҳрири наве аз он рисола падид омад, ки баъдан бо номи «Таърихи Балъамӣ» шуҳрати густардае ёфт. Ин таърихнома аз қадимтарин замон оғоз гардида, то даврони муаллифи он идома меёбад. Китоби дигари арзишманди Муҳаммад ибни Ҷарири Табарӣ «Ҷомеъу-л-баён ан таъвили-л-Қуръон» яке аз куҳантарин ва ҷомеътарин тафосири Қуръон ба забони араби аст. Тарҷимаи порсии тоҷикии он ҳамчунон ба амри амир Мансур ибни Нӯҳ ва дар асоси фатвои як гурӯҳ олимону фақеҳони мовароуннаҳрӣ ва ҳамкории бевоситаи Абулфазли Балъамӣ сурат гирифт, ки бо номи «Тафсири Табарӣ» ё «Тафсири Кабир» дар қаламрави забони порсии тоҷикӣ маъруф аст. Ба ин тартиб нубуғи фикрию фарҳангии Сомониён барои бедории миллӣ ва эҳёи фарҳанги куҳани аҷдодӣ мисли нӯшдоруи ҳаётбахше буд, ки тани аз дасти тохтутозҳои аъроб хаставу бемор ва пур аз ҷароҳати миллатро марҳаме гашта, онро бар ҳолати пешини фараҳбори хеш бозгардонд ва ба ин васила наҳзати азими илмию фарҳангии бемисле дар қаламрави он сарзамин падид омад. Ин амали некӯ Абурайҳони Беруниро (973-1048) ба амалҳои сутурге дар ин соҳа барангезонд. Ӯ бо шӯру шавқ ва талошу кӯшиши зиёд дар осори илмии хеш ба ҷои истилоҳоти роиҷи илмии арабӣ муродифоти форсии онҳоро мавриди истифода қарор дод. Масалан, дар рисолаи «Ат-тафҳим», ки дар илми нуҷум ва риёзиёт аст, ба ҷойи «зовияи мунфарриҷа» «зовияи гушода», дар баробари «зовияи ҳода» «зовияи тез», дар муқобили «мутасовию-л-азлоъ» «ростпаҳлӯ», ба ивази «устурлоб» «ситораёб» ва даҳҳои истилоҳи дигари порсии тоҷикиро вориди забони илмӣ кард. Ин навпардозиҳо аҳли илму адабро чунон ба шавқ оварданд, ки ҳар олиме мекӯшид тавоноиҳои забони модарияшро ба намоиш гузорад[1]. Дар идомаи ин қиём ва ҷунбиши фарҳангие, ки яке аз пояҳои мустаҳками худшиносии миллӣ гардид, Абуалӣ Ибни Сино (980-1037) «Донишномаи алоӣ»-и хешро ба забони модарияш – порсии тоҷикӣ нигошт ва ҳамчунин рисолаҳое дар сарфу наҳви забони порсии тоҷикӣ ба таҳрир даровард, то қудрату нерӯи онро дар баробари андешаҳои носолиме, ки гӯё забони порсии тоҷикӣ тавони баёни масъалаҳои илмиро надорад ва танҳо ба ин забон мешавад осори адабӣ офарид, ба исбот расонид. Илова бар анбуҳи истилоҳоту ибораҳои илми мантиқу фалсафа ба забони порсии тоҷикӣ «Донишномаи алоӣ» як давраи комили фалсафаи машшоъ ва такмилаи фалсафаи Арастуро дар бар гирифтааст. Тавассути ин асари мондагор Абуалии Сино андешаи диниро ба хирад ва фалсафа омезиш дода, шинохти вежаеро аз ҳастӣ матраҳ намуд, ки бо дидгоҳҳои суннатии динии он даврон созгор науфтод ва ба ин сабаб ҳамвора аз ҷониби диндорони мутаассиб мавриди такфиру таҳқир қарор гирифт. Душманони сарсахту ҳасуду нотавонбинаш бар сари ӯ пайваста туҳматҳо бор карданд, ки сурудаҳои зер дар посух ба иттиҳомоти онҳост:

Куфри чу мане газофу осон набувад,

Муҳкамтар аз имони ман имон набувад.

Дар даҳр чу ман якю он ҳам кофар!?

Пас, дар ҳама даҳр як мусулмон набувад!

Дар рубоии дигар Абуалии пури Сино ногузир бо шигифту дареғи зиёд аз намодҳои манфӣ ҳунармандона кор мегирад, то ба падидае номатлуби замонааш, ки ба аҳли донишу хирад эҳтиром қоил набудаанд, бо шӯру ситез фарёд бизанад:

Бо ин ду-се нодон, ки чунон медонанд

Аз ҷаҳл, ки донои ҷаҳон эшонанд

Хар бош, ки ин ҷамоат аз фарти харӣ

Ҳар к-ӯ на хар аст кофараш мехонанд.

Матлаби сазовори гуфтан ин аст, ки рӯ овардан ба омӯзиши осори адабию илмии Ибни Сино дарвозаҳои хирадгароиро ба рӯи инсон боз мекунад. Гарчанде аз назари замонӣ байни мо ва ин нобиғаи беназир беш аз ҳазор сол фосила аст, вале осори пурбору арзишманди ӯ ҳанӯз таваҷҷуҳи аҳли илму адабро ба худ мекашад.

Адабиёти шукӯҳманди даврони шукуфоии давлатдории Сомониён саршор аз осори гаронмояи адабию илмиест, ки зиндагии он рӯзгоронро бо тамоми шаҳомату шукӯҳаш тасвир кардааст. Оғози нигоштани «Шоҳнома»-и Абулқосимми Фирдавсӣ ба даврони наҳзатҳои худшиносӣ ва истиқлоли миллӣ ва ҳамчунин эҳёи забони модарӣ рост меояд. Ин шоҳкори беназир ба ғайр аз достонҳои асотирию таърихии пурмазмун манзумаҳои бузурге монанди «Достони Эраҷ», «Достони Рустам ва Суҳроб», «Достони Исфандёри Рӯинтан», «Достони Сиёвуш» ва ғайраро дорад, ки дар онҳо рӯҳи миллӣ, муҳаббат ба меҳан, ифтихор аз кешу оини ниёкон ва орзуву ормонҳои инсон барои зиндагии осудаву шукӯҳманд бо забони ниҳоят ҷаззобу шево тавассути хомаи тавонову сеҳрофарини шоир тасвир ёфтаанд. Арзишҳое, ки дар ин ҳамосаи бемисл бозгӯ шудаанд, дар рӯзгорони мо аз аҳаммияти бештаре бархӯрдоранд. Барои Фирдавсӣ мафҳуми «ватан» бештар аз хоку буми обоист, ҳастии шоир аст, бе ватан худашро ҳеч мешуморад:

Чу Эрон набошад тани ман мабод!

Дар ин буму бар зинда як тан мабод!

Воқеан яке аз мавзуъҳои меҳварии «Шоҳнома» ишқ ба сарзамини обоию аҷдодии ҳаст. ин мазомин пайваста дар тӯли асар бо авотифу эҳсосоти нишотангез ва сӯзу гудози пуршӯр садо медиҳанд. Шоир ҳимоят аз ватанро, ки бо ифтихор онро «Озодбум», «Шаҳри озодагон» мехонад, вазифаи муқаддаси ҳар шаҳрванд мешуморад ва мардумро ба хотири пуштибонию ҳифозат аз бару буму хонаву фарзанди хеш ба пойдорию ҷасорат ва устуворию муқовимат дар баробари душманон даъват мекунад:

Зи баҳри бару буму фарзанди хеш,

Зану кӯдаки хурду пайванди хеш

Ҳама сар ба сар тан ба куштан диҳем,

Аз он беҳ, ки кишвар ба душман диҳем!

Барои ҳакими фарзона аз ҳама азизтар ватан аст. Дар саросари «Шоҳнома» бар гиромӣ доштани ватан таъкид мекунад ва ҳаммеҳанони хешро даъват мекунад, ки бар ободу осуда нигоҳ доштани меҳан бикӯшанд ва пойдории истиқлол ва посбонии озодию оромиши сарзаминро муқаддастарин вазифаи хеш донанд:

Намонем, к-ин бум вайрон кунанд,

Ҳаме ғорат аз шаҳри Эрон кунанд!

Нахонанд бар мо касе офарин,

Чу вайрон бувад буми Эронзамин!

Дар саросари ин ҳамосаи пуразамат рӯҳу андешаи миллӣ ва ҷаҳонбинии воҳиди меҳанпарастӣ партав афкандааст. Аз ин паёми ваҳдатофарини Фирдавсии бузург барои барангехтани муҳаббат ба арзишҳои миллӣ бояд пайваста истифода кард. Бо ин роҳ дар замири мухотабон меҳру дилбастагӣ ба хоку буми сарзамин парваронидан лозим аст. Номҳои қаҳрамонони «Шоҳнома» дар ҳамаи хонаводаҳои тоҷикон дида мешавад, ки нишонае аз ишқу алоқаи тоҷикон ба гузаштаи пурифтихори хеш аст. Аз ин рӯ ин ҳамосаи бузург метавонад дар таҳкими ҳувияти миллӣ хеле муфид бошад.

Беш аз ҳазор сол аст, ки сухани пур аз ҳикмати Абулқосимми Фирдавсӣ бар инкишоф ва пешравии илму адаби башарият афзудааст. Дар тӯли таърих дурустӣ ва азамати ин каломи мондагори Ҳакими Тӯсиро аҳли башар дарёфт ва дар заминаи он назарияҳои вобаста ба танзим ва мудирияти донишро тавлид намуд.

Метавон хулоса кард, ки адабиёти порсии тоҷикӣ, бавежа дар қаламрави шеър, аз қадимтарин ва тавонотарин адабиётҳои ҷаҳон аст. Ба сабаби густардагию ғанои зеҳнию маърифатӣ ва адабию фарҳангии худ, адабиёти порсии тоҷикӣ метавонад ба ҳаёти шахсию ҷамъиятии инсон, ба қасду ният ва азму иродаи ӯ таъсири бениҳоят калон расонад. Адабиёти ҳамосӣ рӯҳияи миллӣ ва муҳабббат ба ватанро тавассути тасвири шукӯҳу азамати ва корномаҳои сазандаву ситоишбарангези ниёкон дар кори ҳимоят аз марзу буми меҳан дар инсон тақвият мебахшад.

Шодимуҳаммад Суфизода - Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

КИТОБНОМА

1. Khaleghi-Motlagh, Dj. Amīrak Balʿamī [Electronic Resource] / Dj. Khaleghi-Motlagh // Encyclopædia Iranica. I/9. – Р. 971-972. – available online at http://www.iranicaonline.org/ articles/amirak-balami (accessed on 16 March 2021).

2. Надӯшан, И. Агар «Шоҳнома» намебуд... / Исломии Надӯшан // Фаслномаи Бож. Соли аввал. Шумораи ҷаҳорум, зимистони соли 1387. – С. 27-32.

3. Паёми табрикии Пешвои миллат, Президенти мамлакат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба муносибати Рӯзи забони давлатӣ // Ҷавонони Тоҷикистон. – 2016. – 5 октябр.

4. Раҳмон, Э. Суханронӣ дар маросими ифтитоҳи Осорхонаи миллии Тоҷикистон ва мулоқот бо зиёиёни кишвар [Манбаи электронӣ] / Э. Раҳмон // Осорхонаи миллии Тоҷикистон. – 2013. – 20 март. – Низоми дастрасӣ: www. URL:http://newnmt.tj/tj/home-4/167-dar-marosimi-iftito-i-osorkhonai-millii-tojikiston-va-mulo-ot-bo-zijoijoni-kishvar

5. Султонов, Мирзоҳасан. Становление и развитие персидско-таджикской научной терминологии. На материале научного наследия IX-XI вв. / Мирзоҳасан Султонов. – Palmarium Academic Publishing, 2015. – 444 с.

6. Суханронии Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон дар Симпозиуми байналмилалӣ ба ифтихори 700-солагии Камоли Хуҷандӣ [Манобеи электронӣ]. – Низоми дастрасӣ: www.URL:http://gst.tj/tj/navidho /item/sukhanronii-peshvoi-millat-emomal-ra-mon-darsimpoziumi-bajnalmilal-ba-iftikhori-700-solagii-kamoli-khu-and.html

7. Ятимов, С. Адабиёт ва диалектикаи ҳаёт / С. Ятимов // Илм ва Ҷомеа. – 2018. – №4 (12). – С. 5-39.

[1]. Дар бораи ташаккул ва такомули истилоҳоти илмии порсии тоҷикӣ ниг.: [5].

Бознашр аз маҷаллаи Суханшиносӣ

№ 2(46), 2024, саҳ. 69-80

Пиряхи Туейтс дар қитъаи Антарктида пиряхи калонтарин баҳисоб рафта, масоҳаташ 192 ҳазор километри мураббаъро ташкил медиҳад ва аз масоҳати Британияи Кабир (тақрибан 209 ҳазор километри мураббаъ) каме хурдтар ва дар қисмати ғарбии Антарктида ҷойгир мебошад. Пиряхи мазкур ба шарафи олими пиряхшинос Фредерик Т. Туейтс ( 1883-1961) номгузорӣ шуда, инчунин бо номи “Пиряхи рӯзи қиёмат” низ машҳур мебошад. Қисми дар қад-қади соҳили океан тулкашидаи пирях 120 км дарозӣ дошта, байни ҳамаи пиряхҳои дигар, нишондиҳандаи рекордӣ дорад.

Агар пиряхи мазкур комилан фурӯ рехта об шавад, сатҳи уқюнуси ҷаҳонӣ 0,6 м ва сатҳи оби баҳри Амундсен, ки пирях дар ҳудуди он ҷойгир аст, то 3 метр баланд мешавад. Обшавии ҳозираи ин пирях аллакай сатҳи оби баҳрро 4% боло бурда, ҳар сол аз он ба уқёнус, 50 миллиард тонна ях мерезад. Пажӯҳишҳои соли 2014 аз ҷониби Донишгоҳи Вашингтон, бо истифода аз аксҳои кайҳонӣ ва моделҳои компютерӣ гузаронидашуда нишон доданд, ки пирях айни замон тадриҷан об шуда истода, мумкин аст давоми 200 - 1000 соли оянда бебозгашт аз байн равад. Тибқи маълумотҳои соли 2021 дақиқшуда бошад, қисми шинокунандаи пирях, метавонад дар давоми 5 - 10 соли оянда нобуд шавад.

Қабати яхбандии Антарктидаи Ғарбӣ ба афзоиши ҳарорати миёнаи солона махсусан осебпазир буда, тибқи гузоришҳои иқлимшиносон, сарфи назар аз амалҳои андешидаи одамон, бояд дар садаҳои наздик фурӯ равад. Савол ба миён меояд, ки пиряхи Туейтс ба ин падида чӣ гуна рабт дорад? Гап сари он аст, ки пиряхи мазкур як навъ василаи аз фурӯ рафтан нигоҳ доштани тамоми яхбастагии Антарктидаи Ғарбӣ амал мекунад ва дар натиҷаи нобудшавии он қисми зиёди яхбандӣ метавонад фурӯ рафта, боиси боло рафтани сатҳи уқюнуси ҷаҳонӣ гардад. Мумкин аст, маҳз бо ҳамин сабаб, пиряхи Туейтс номи “Пиряхи рӯзи қиёмат” - ро гирифтааст, чунки гумон меравад ба далели обшавии он ба саёраи мо фалокати ҷаҳонӣ таҳдид мекунад.

Тибқи таҳқиқотҳои давоми соли 2022 дар Европа гузаронидашуда, дар қатори дигар омилҳои муҳими тағирёбии иқлим, аққалан ба 1,5°C афзудани ҳарорати миёнаи солонаи ҳаво, метавонад боиси пурра аз байн рафтани пиряхи Туейтс гардад. Илова бар ин, дар давоми ин тадқиқотҳо олимон далелҳоеро кашф намуданд, ки мувофиқи онҳо пиряхи Туейтс аллакай наздик ба нобудшавӣ аст. Инро мушоҳидаҳои зериобӣ низ исбот менамоянд, ки мувофиқи натиҷаҳои онҳо пирях тадриҷан аз қаъри баҳр боло шуда, таги онро ҷараёнхои гарми уқюнусӣ шуста бурда истода, обшавии онро тезонида истодаанд.

Тадқиқотҳои соли 2024 гузаронидашуда нишон доданд, ки нобудшавии пиряхи мазкур на дар тули 500 сол, балки шояд барвақттар, дар давоми камтар аз 200 сол, рух диҳад. Бо вуҷуди ин, сарфи назар аз пешгӯиҳои навмедкунанда, ҳоло дақиқ гуфтан барвақт аст, ки пиряхи мазкур аз байн меравад. Масалан, иқлимшиносон, ба он назаранд, ки барои қисман пур кардани талафоти ях метавонад боришоти мунтазам ва шадиди барф дар Антарктида, кӯмак кунад. Гузашта аз ин, ҳар қадаре ҳарорати солонаи ҳаво баландтар шавад, мумкин аст, дар ин минтақа ҳамон қадар барфи зиёд борида, обшавии пиряхро ҷуброн кунад.

Бархе аз олимон бар ин назаранд, ки хатарҳои мавҷударо бо истифода аз усулҳои геоинженерӣ кам кардан мумкин. Онҳо ният доранд, ки барои суст кардани обшавии пирях ин технологияро ҳатто дар сурати тадриҷан боло рафтани ҳарорати миёнаи солонаи ҳаво низ, истифода баранд.

Усулҳои геоинженерӣ - маҷмӯи тадбирҳои антропогение мебошанд, ки ба тағйир додани ҳолати муҳити зист нигаронида шуда, ҳадафи асосии онҳо мубориза бо оқибатҳои манфии тағирёбии иқлими ҷаҳонӣ мебошад. Яке аз ин тадбирҳо, ҷиҳати зиёд кардани фоизи инъикоси нури офтоб, ба қабати стратосфера илова кардани аэрозол мебошад, ки аз ҷиҳати назариявӣ бояд ба паст шудани ҳарорати миёнаи солонаи сайёра мусоидат кунад.

Гарчанде, лоиҳаҳои геоинженерӣ то ҳол дар амал истифода нашуда бошанд ҳам, аллакай роҳҳое вуҷуд доранд, ки бо истифодаи онҳо одамон метавонанд қабати яхбастаи Антарктидаи Ғарбиро муҳофизат кунанд. Яке аз ин тадбирҳо эҷоди "пардаҳо"-и зериобие мебошад, ки ҳамчун монеа байни асоси ба таги баҳр расидаи пиряхҳо ва ҷараёнҳои гарми уқюнусӣ амал мекунанд.

Бо вуҷуди аз ҷиҳати назариявӣ фоиданок арзёбӣ шудани ин тадбирҳо, айни замон таъсири истифодаи онҳоро пешгӯӣ кардан душвор аст, чунки ҳоло ҳам хатарҳои зиёди оқибаташон манфӣ вуҷуд доранд, ки боиси мушкилоти боз ҳам бештари глобалӣ мегарданд. Илова бар ин, бисёре аз коршиносон бар ин ақидаанд, ки ин гуна тадбирҳо яку якбора ҳама мушкилотро ҳал карда наметавонанд. Бинобар ин стратегияи асосӣ ва воқеан муассир, барои кӯмак ҷиҳати боздошти нобудшавии пиряхҳои Антарктидаи Ғарбӣ ва дигар минтақаҳои яхбандидошта, аз он ҷумла пиряхи Туейтс, ин кам кардани партовҳои гулхонавӣ ба атмосфера ва бад ин васила, ба эътидол овардани тағйирёбии ҳарорати миёнаи солона мебошад.

Алишо Шомаҳмадов – ходими пешбари илмии Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои физикаю математика

Имрӯз ҷомеаи ҷаҳон дар пешорӯи хатарҳои номатлуб қарор гирифтааст, ки яке аз чунин масъалаҳои муҳим ва мубрам мушкилоти норасоии оби тоза ва ошомиданӣ дар миқёси сайёра ба шумор меравад. Пас, раҳоӣ аз вартаи чунин ҳолати бисёр печидаву ногувор ва душвору хатарзо чи гуна буда метавонад? Чи тавр мебояд дар рӯ ба рӯи ин хатари ҳалокатовар истодагарӣ кард? Роҳҳои пешгириву ҳалли масъала кадом аст?

Мушкилоти глобалӣ, аз ҷумла тағйирёбии иқлим ва оқибатҳои вазнини он, ҷангу низоъҳои қавмиву мазҳабӣ ва амалҳои террористиву экстремистӣ дар минтақаҳои мухталифи сайёра торафт бештар доман густурда, ба амнияту оромӣ ва суботи сиёсиву иқтисодии кишварҳо хатар эҷод мекунанд.[1] Аз ин рӯ, идома пайдо кардани чунин вазъият метавонад ба аҳли башар, бахусус, барои кишварҳои рӯ ба инкишоф пайомадҳои нохуши ҷиддӣ ба бор оварад.

Мусаллам аст, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар арсаи олам ҳамчун роҳбари ташаббускор ва нақшгузор дар ҳалли мушкилоти глобалӣ эътироф гардидаанд. Дар ибтидои асри 21 муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон яке аз аввалин роҳбароне ҳастанд, ки ба баррасӣ ва ҳалли мушкилоти кишвари худ ва ҳамчунин, иктишофи роҳи дурусти ташаккул барои ояндаи башарият таваҷҷуҳи хосса зоҳир намудаанд. Ин аст, ки дар арсаи ҷаҳон роҳбарони кишварҳои пешрафтаи олам ва намояндагони созмонҳои байналмилалӣ ташаббусҳои Эмомалӣ Раҳмонро хеле хуб истиқбол ва пуштибонӣ менамоянд.

Боиси зикр аст, ки Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо андешаҳои худро доир ба мушкилоти минтақа ва ҷаҳон, аз ҷумла аз минбарҳои баланди ҷаҳонӣ ва чорабиниҳои сатҳи гуногун баён намуда, ҷомеаи ҷаҳониро ба кӯшишҳои дастҷамъона барои истодагарӣ дар рӯ ба рӯи ин хатарҳои инсонӣ ва инчунин роҳҳои ҳаллу пешгирии он даъват намудаанд.

Воқеан, саҳми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҷиҳати ҳаллу фасли масъалаҳои глобалӣ ниҳоят бузург ва саривақтианд. Масалан, дар ин қарина муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо аз минбари баланди Созмони Милали Муттаҳид суханронӣ карда, дар баробари мушкилоти Тоҷикистон таваҷҷӯҳи ҷомеаи ҷаҳониро ба қазияи Афғонистон, масъалаҳои мубориза бо терроризму экстремизм, қочоқи маводи мухаддир, рушди нобаробари давлатҳои ҷаҳон, масъалаи таъминоти оби тоза ва ғайраҳо ҷалб намудаанд.

Агар масъалаи мушкилоти оби ошомиданиро баррасӣ намоем, аён аст, ки ҳамарӯза анқариб ҳазорон кӯдак аз бемориҳое, ки ба об вобастаанд, мефавтанд. Миллионҳо нафар оби ифлосро истеъмол менамоянд. Пас метавон ишора кард, ки норасоии оби тоза аз баохир расидани захираҳои нафт ҳам муҳимтар буда, мушкилоти рақами яки инсоният дар асри XXI ба ҳисоб меравад. Аз ин лиҳоз, бартараф накардани мушкилоти вобаста ба об омили асосии бархӯрди қудратҳову тамаддунҳо шуда метавонад. Дар ин маврид як нукта мавриди зикри хос мебошад. Ин ҳам қобилияти дарки саривақтии ин мушкил ва пешниҳоди тадбирҳо ва талошҳои пайгирона дар роҳи ҳалли он аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст. Яъне Пешвои миллати тоҷикон ин мушкили глобалиро пештар ва бештар аз ҳама дарк кардаву ҷомеаи ҷаҳонро барои ҳалли он даъват намуданд.

Боиси зикр аст, ки «Соли байналмилалии оби тоза» (2003), Даҳсолаи байналмилалии амалиёти «Об барои ҳаёт», солҳои 2005 - 2015, Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об (2013) ва ниҳоят Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор», солҳои 2018 - 2028 аз муҳимтарин иқдомоти ҷаҳонии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ташаббусҳои Президенти ин кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба шумор мераванд. Маҳз аз ҳамин хотир, ҷомеаи байналмилалӣ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро ба ҳайси поягузори ҳама ташаббусу иқдомҳои байналмилалӣ дар соҳаи об эътироф кардааст. Ташаббусҳои ҷаҳонии Тоҷикистон дар соҳаи об ҳамеша мавриди дастгирии ҷомеаи байналмилалӣ қарор гирифтаанд, ки ин амр дар болоравӣ ва вусъати обрӯву эътибори Тоҷикистон дар сатҳи ҷаҳонӣ нақши муҳим бозидааст.

Илова бар ин, боиси хушнудӣ ва истиқболу сарфарозист, ки 14 декабри соли 2022 Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид ташаббуси панҷуми Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар соҳаи об якдилона бо қабули қатъномаи махсуси худ тасдиқ намуд ва тибқи ин қатънома соли 2025 ҳамчун Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо эълон гардид. Яъне, қабули чунин қатънома шаҳодати идомаи татбиқи ташаббусҳои байналмилалии Тоҷикистон дар мавзӯи обу иқлим мебошад.

Бояд тазаккур дод, ки дар асоси қатъномаи мазкур, пешниҳодҳои ироашудаи Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҷониби кишварҳои узви СММ дастгирӣ ёфтанд, аз ҷумла:

- Эълон гардидани 21 март ҳамчун Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо;

- Эълон шудани соли 2025 ҳамчун Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо;

-Дар назди СММ таъсис додани Фонди боварии байналмилалӣ барои саҳмгузорӣ ба ҳифзи пиряхҳо;

- Дар соли 2025 доир намудани Конфронси байналмилалӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо дар ш.Душанбе.

Аз ин рӯ, Қатъномаи номбурда аҳаммияти умумибашарӣ дошта, пиряхҳоро ҳамчун ҷузъи таркибии даври гидрологӣ ва таъсири ҷиддии обшавии босуръати онҳоро ба иқлим, муҳити зист, саломатии инсон ва рушди устувор қайд намудааст. Инчунин дар ин санад таъкид шудааст, ки таъсири гармшавии глобалӣ боиси қоҳиши густурдаи криосфера шудааст, ки дар натиҷа устуворӣ дар минтақаҳои баландкуҳҳо кам шуда, миқдору мавсими маҷрои об ва захираҳои обро дар ҳавзаҳои дарёҳои барфу пиряхдор тағйир додааст. Ин омил ба паст шудани маҳсулоти маҳаллии кишоварзӣ, афзоиш ёфтани норасоии об ва баланд шудани сатҳи миёнаи баҳрӣ таъсир расонида истодааст.

Албатта, тағйирёбии глобалии иқлим ба сифати яке аз мушкилоти муосир, пеш аз ҳама, ба ҳолати пиряхҳо, захираҳои барф ва об таъсири манфӣ мерасонад. Бинобар ин, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон вобаста ба ин масоили муҳим ва мубрам, ки хислати ҷаҳонӣ дорад, аз минбарҳои созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ борҳо суханронӣ намуда, ҷиҳати пешгириву ҳалли он таъкид варзидаанд. Чуноне аз баёни худи Пешвои миллат равшан аст “Ҷомеаи ҷаҳонӣ хуб дарк мекунад, ки коҳиш ва харобшавии минбаъдаи манбаъҳои обҳои ошомиданӣ дар сайёра метавонад аҳли башарро ба фалокатҳои зиёди ҷонӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодӣ дучор намояд. Аз ин лиҳоз, ба ҷомеаи ҷаҳонӣ лозим меояд, ки барои ҳалли ин масоили глобалӣ ҳарчи зудтар чораҳои зарурии муштаракро таҳия ва татбиқ намояд”. Аз ин лиҳоз, имрӯз муҳокима ва баррасии тамоми масъалаҳои марбут ба мудирияти захираҳои об, тарҳрезии талошҳои байналмилалӣ барои ҳалли мушкилоти таъмини дастрасии ҳамагонӣ ба оби тозаи ошомиданӣ ва роҳандозии ҳамкорӣ дар ҳама сатҳҳо бо иштироки фаъоли Ҷумҳурии Тоҷикистон сурат мегиранд. Боварии комил дорем, ки ташаббуси оянда саҳифаи нав барои ноил гардидан ба ҳадафҳои дар сатҳи байналмилалӣ мувофиқашуда дар соҳаи захираҳои об хоҳад буд. Аз ин рӯ, мебояд тадбирҳои муассирро дар сатҳи миллӣ, минтақавӣ ва байналмилалӣ барои расидан ба ҳадафҳои ин иқдоми нави байналмилалӣ таҳия ва амалӣ кард. Зикри нуктае ҳам бамаврид аст, ки дар рафти татбиқи ташаббусҳои ҷаҳонии Тоҷикистон шаҳри Душанбе пойтахти ҷаҳон оид ба баррасии масъалаҳои марбут ба об гардид. Дар натиҷаи чорабиниҳои баргузоргардида роҳҳо ва механизмҳои ҳалли масъалаҳои муҳими марбут ба захираҳои об муайян гардида, муколамаҳо миёни тасмимгирандагон ва истифодабарандагони об дар ҳама сатҳҳо мустаҳкам шуданд. Баргузор шудани чандин нишаст, конференсияҳои байналмилалӣ ва симпозиумҳо, бо қарорҳои Маҷмаи умумии СММ тасдиқшуда на танҳо барои муаррифии Тоҷикистон, захираҳои бойи табиии он, мардуми куҳанбунёд ва фарҳанги кишвар буд, балки тоҷиконро ҳамчун мардуми меҳнатдӯсту созанда, ки дар шароити амнияти куллӣ ва субот зиндагӣ доранд, ба оламиён ошно кард. Ҷумҳурии Тоҷикистон, бо мақсади ба роҳ мондани ҳамкории худ дар соҳаи об ва бозидани нақши фаъол дар ҳалли муаммоҳои вобаста ба об дар сатҳи ҷаҳониро пайравӣ мекунад. Маҳз бо ҳамин мақсад ташаббусҳои созандаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон оид ба об дар сатҳи ҷаҳонӣ ба роҳ монда шудааст. [2] Пас, ҳадафи ташаббусҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ин раванд таъкиди зарурати ҳалли масъалаҳои вобаста ба об ҳамчун ҳастии ҳаёт ва рушди устувори инсоният аст.

Ҳамин тавр, дар асоси андешаҳои болозикр, гуфта метавон, ки барои расидан ба ҳадафҳои меҳварии сиёсати давлативу умумибашарӣ оид ба ҳифзи захираҳои обӣ зарур аст, ки тамоми давлатҳо, созмонҳои байналмилалӣ новобаста аз эҳтиёҷмандиашон нисбат ба ин захираи табиӣ ташаббускорӣ ва ҳамбастагии муштаракро тақвият бахшанд. Чунки истифодаи беҳтари захираи обҳои фаромарзӣ ба ҳамкории зичи миёни кишварҳои ҳамсоя бештар вобастагӣ дорад. Аз ин лиҳоз, ҳамкорӣ ва ҳамгироии байни кишварҳои ҳамсояи наздисоҳилӣ дар таъмини истифодаи босуботи об барои наслҳои оянда нақши муҳим мебозад. Дар баробари ин, яке аз ҳадафҳои бунёдии расидан ба мақсадҳои пешгузоштаи давлат оид ба беҳдошти вазъи экологӣ, ҳамчунин ҳифзи захираҳои обӣ мақоми ҳар як узви ҷомеа низ калидӣ маънидод мегардад.

Ардамеҳр Ашуров - номзади илмҳои таърих, ходими пешбари илмии шуъбаи Аврупо ва Америкаи Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

[1]Суханронии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Иҷлосияи нахустини Маҷлиси Миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон даъвати шашум. 20.04.2020.

[2]​Иқдомҳои байналмилалии Пешвои миллат дар соҳаи об. https://www.hgu.tj/news/post/ikdomoi-bajnalmilalii-pesvoi-millat-dar-soai-ob.html.

21 июли соли 2025 дар Маркази илмӣ-таҳқиқотии экология ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ (Душанбе)-и Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо иштироки Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, академик Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт ва Муовини вазири Вазорати илм ва технологияи Ҷумҳурии Халқии Хитой, ҷаноби CHEN JIACHANG ифтиҳтоҳи расмии озмоишгоҳи муштараки Тоҷикистону Хитой оид ба ҳифз ва истифодаи устувори гуногунии биологӣ дар доираи ташаббуси “Камарбанд – Роҳ” баргузор гардид. Дар ифтитоҳи озмоишгоҳи муштарак ҳамчунин ҳайати намояндагони Вазорати илм ва технологияи ҶХХ ноибони президент, саркотиби илмӣ ва директорони муассисаҳои илмӣ-таҳқиқотии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон иштирок намуданд.

Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, академик Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт ва Муовини вазири илм ва технологияи Ҷумҳурии Халқии Хитой, ҷаноби CHEN JIACHANG расман озмоишгоҳи муштараки Тоҷикистону Хитой оид ба ҳифз ва истифодаи устувори гуногунии биологӣ дар доираи ташаббуси “Камарбанд - Роҳ” ифтитоҳ намуданд.

Сипас ҳозирин ва меҳмон аз озмоишгоҳи муштарак, ки дар Маркази илмӣ-таҳқиқотии экология ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ (Душанбе)-и Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҷойгир мебошад, дидан намуданд.

Профессори Институти Синзянии экология ва географияи Академияи илмҳои Хитой YANG WEIKANG ва узви вобастаи АМИТ АБДУСАТТОР САИДОВ, ки ҳамдиректори озмоишгоҳи навтаъсис аз ҷониби Тоҷикистон мебошанд оид ба мақсад ва вазифаҳои озмоишгоҳи муштараки Тоҷикистону Хитой оид ба ҳифз ва истифодаи устувори гуногунии биологӣ дар доираи ташаббуси “Камарбанд - Роҳ” ахборот пешниҳод намуданд.

Ёдовар мешавем, ки озмоишгоҳи муштараки Тоҷикистону Хитой оид ба ҳифз ва истифодаи устувори гуногунии биологӣ бо мақсади амалӣ намудани дастуру супоришҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Раиси Ҷумҳурии Халқии Хитой Си Сзинпин ҷиҳати тақвият бахшидани фаъолият оид ба ҳифзи захираҳои биологӣ дар минтақаҳои хушки Осиёи Марказӣ, ба роҳ мондани таҳқиқот ва таҳияи технологияҳои пешрафтаи калидӣ, мусоидат намудан ба рушди сабз ва устувори минтақа, таъмин намудани дастгирии илмию технологӣ дар доираи ташаббуси «Бунёди ҷомеаи сарнавишти муштараки Тоҷикистону Хитой дар марҳилаи нав» ва ташаббуси «Камарбанд ва Роҳ” таъсис дода шудааст.

Ба озмоишгоҳи муштарак ҷиҳати пешбурди корҳои илмӣ-таҳқиқоти оид ба ҳифз ва истифодаи устувори захираҳои биологӣ олимону коршиносони кишварҳои дигари Осиёи Марказӣ ҳамчун шарикони калидӣ ҷалб карда мешаванд.

Таъкид гардид, ки фаъолияти озмоишгоҳ дар оянда ба ҳифз ва истифодаи устувори захираҳои биологӣ дар минтақаҳои хушк равона карда мешавад ва платформаи сатҳи баланди ҳамкории байналмилалии инноватсионӣ дар соҳаи илм ва технология ба шумор рафта, технологияҳои калидиро дар соҳаи ҳифзи муҳити зист ва истифодаи захираҳои биологӣ таҳия ва ба рушди бемайлони минтақа мусоидат хоҳад намуд.

Ҷаҳон имрӯз бо мушкилоти ҷиддие рӯбарӯст, ки яке аз асоситаринашон тағйирёбии иқлим ва тамомшавии тадриҷии захираҳои маъмули энергия мебошад. Тағйирёбии иқлим яке аз мушкилоти глобалист, ки оқибатҳои ҷиддии иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва экологӣ дорад. Ин мушкил ба афзоиши ҳарорати глобалӣ, обшавии пиряхҳо, баландшавии сатҳи баҳрҳо ва тағйироти ногаҳонӣ дар низоми обу ҳаво сабаб гардидааст.

Дар асри гузашта иқтисоди ҷаҳонӣ асосан ба нафту газ ва ангишт такя дошт, ки ин манбаъҳо ҳамчун сӯзишвории фоиданок ва арзон шинохта шудаанд. Аммо истихроҷи густурдаи ин захираҳо боиси коҳиши захираҳои табиӣ ва инчунин ба ифлосшавии муҳити зист гардид. Сӯзондани захираҳои маъмулии энергетикӣ (мисли ангишт, газ ва нафт) боиси ихроҷи моддаҳои зараровар, аз ҷумла гази карбонат (CO2), оксиди сулфур (SO2), оксиди нитроген (NOx) ва моддаҳои сахти зараровар мегардад. Аз ин моддаҳо CO2 нақши калидӣ дар гармшавии глобалӣ дорад, ки ҳамчун яке аз сабабҳои асосии тағйирёбии иқлим эътироф шудааст. Ғайр аз ин, истихроҷи нафту газ боиси тағйироти геологии муҳит ва вайроншавии экосистемаҳо мегардад, ки ба коҳиши гуногунии биологӣ ва вайроншавии муҳити зист оварда мерасонад.

Бо назардошти ин омилҳо, зарурати гузариш ба манбаъҳои барқароршавандаи энергия беш аз пеш равшан ва муҳим мешавад. Гузариш ба истифодаи энергияи барқароршаванда метавонад таъсири манфии фаъолияти инсон ба муҳити зистро ба таври назаррас коҳиш диҳад ва инчунин ба устувории энержетикии кишварҳо мусоидат намояд.

Манбаъҳои барқароршаванда ва энергияи сабз

Манбаъҳои барқароршавандаи энергия он манбаъҳое мебошанд, ки ҳангоми истифода тамом намешаванд ва ба таври табиӣ ва пайваста дубора барқарор мешаванд. Ба ин гурӯҳ энергияи офтобӣ, бодӣ, гидроэнергетика, биомасса ва геотермалӣ дохил мешаванд. Ҳамаи ин манбаъҳо аз лиҳози экологӣ ба муҳити атроф зарари ҷиддӣ намерасонанд.

Энергияи сабз мафҳумест, ки бештар ба манбаъҳои энергияе ишора мекунад, ки муҳити зистро ифлос намекунанд ё ифлосшавии онҳо хеле маҳдуд мебошад. Ин истилоҳ асосан ба энергияи офтоб ва бод марбут аст, зеро истифодаи онҳо таъсири экологӣ ва партоби газҳои зарароварро ба таври назаррас коҳиш медиҳад.

Энергияи офтоб бо истифода аз панелҳои офтобӣ ё фотоэлектрикӣ истеҳсол мешавад, ки нури офтобро ба ҷараёни электрӣ табдил медиҳанд. Ин намуди энергия қобилияти баланди истеҳсолшавӣ ва нигоҳдорӣ дорад ва барои минтақаҳое, ки рӯзҳои офтобӣ зиёд доранд самаранок мебошад.

Энергияи бодӣ тавассути турбинаҳои бодӣ истеҳсол мешавад, ки аз ҷараёни шамол қувваи механикӣ гирифта, онро ба нерӯи барқ табдил медиҳанд. Турбинаҳои бодӣ дар минтақаҳое, ки шамолҳои доимӣ доранд, хеле муассир мебошанд. Афзалияти калони энергияи бодӣ дар он аст, ки вай ҳеҷ гуна ифлосшавии муҳити атрофро ба вуҷуд намеорад ва захираҳои табииро истифода намебарад.

Илова бар ин, энергияҳои барқароршаванда имкон медиҳанд, ки кишварҳо вобастагии худро аз воридоти сӯзишвории анъанавӣ коҳиш дода, ба амнияти энергетикии худ мусоидат намоянд. Ин омил дар ҷаҳони муосир, ки буҳронҳои энергетикӣ ва ноустувории бозори сӯзишворӣ зиёданд, аҳамияти махсус пайдо мекунад. Зарурати гузариш ба манбаъҳои барқароршаванда дар Тоҷикистон

Заминаҳои ҳуқуқии истифодаи манбаъҳои барқароршавандаи энергия дар Тоҷикистон

Дар Тоҷикистон ба масъалаи истифодаи манбаъҳои барқароршавандаи энергия дар сатҳи ҳукумат таваҷҷуҳи махсус зоҳир карда мешавад. Барои таъмини заминаҳои ҳуқуқии истифодаи манбаъҳои барқароршаванда, як қатор санадҳои меъёриву ҳуқуқӣ ва стандартҳои миллӣ қабул шудаанд, ки танзими тарҳрезӣ, сохтмон ва истифодабарии неругоҳҳои офтобии фотоэлектрикӣ, ҳамгироӣ ба низоми умумии энергетикӣ, шартҳои истеҳсол ва фурӯши нерӯи барқ ва дигар масъалаҳоро дар бар мегиранд.

Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи энергетика» аз соли 2000 (дар таҳрири соли 2022 №1909) асосҳои ташкилӣ ва ҳуқуқии танзими фаъолияти иқтисодиро дар соҳаи энергетика муайян менамояд. Ин қонун барои танзими муносибатҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва ҳуқуқӣ дар соҳаи энергетика, таъмини рушди устувори он ва таъмини амнияти энергетикии кишвар заминаи муҳим мебошад.

Соли 2010 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи истифодаи манбаъҳои барқароршавандаи энергия» қабул гардид (дар таҳрири соли 2022, №1910), ки асосҳои ташкилӣ, ҳуқуқӣ ва иқтисодии сарфаҷӯии энергия, коҳиши таъсири инсон ба муҳити зист ва иқлим, истифодаи самараноки манбаъҳои барқароршавандаи энергия, ваколатҳои мақомоти давлатӣ, ҳуқуқу уҳдадориҳои шахсони воқеӣ ва ҳуқуқиро дар ин соҳа муайян менамояд.

Соли 2013 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи сарфаҷӯӣ ва самаранокии энергия» қабул шуд (№1018), ки муносибатҳои ҷамъиятиро дар соҳаи сарфаи энергия ва самаранокии он ба танзим медарорад ва тартиби истифодаи захираҳои энергетикиву сӯзишвориро муайян мекунад.

Илова бар ин, «Барномаи комплексии мақсадноки истифодаи васеи манбаъҳои барқароршавандаи энергия, амсоли энергияи дарёҳои хурд, офтоб, шамол, биомасса, энергияи минбаъдаи зеризаминӣ барои солҳои 2007-2015» қабул ва амалӣ гардид (Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 феврали 2007 №41).

Соли 2016 «Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030» (СМР-2030) қабул шуд, ки дар он бахши энергетика яке аз қисматҳои асосии татбиқи он мебошад. Тибқи ин стратегия, рушди бахши энергетикаи Тоҷикистон дар асоси консепсияи 10/10/10/10 сурат мегирад:

а) иқтидори лоиҳавии низоми электроэнергетикаи кишвар ба 10 гВт расонда мешавад;

б) содироти солонаи неруи барқ ба кишварҳои минтақа ба 10 млрд. кВт. соат расонида мешавад;

в) диверсификатсияи иқтидорҳои низоми электроэнергетикаи ҷумҳурӣ тавассути зиёд кардани иқтидори дигар манбаъҳои энергия, аз ҷумла ангишт, нафту газ ва манбаъҳои барқароршавандаи энергия, дар ҳаҷми на камтар аз 10 фоиз таъмин карда мешавад;

г) талафоти неруи барқ дар ҷумҳурӣ то 10% паст карда мешавад.

Интизор меравад, ки пас аз татбиқи ин стратегия сатҳи баланди эътимоднокии таъмини аҳолӣ ва бахши истеҳсолӣ бо нерӯи барқ таъмин гардида, мушкилоти мавсимии норасоии барқ ҳал мешавад.

Инчунин, бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 марти соли 2011 «Қоидаҳои пешбурди кадастри давлатии манбаъҳои барқароршавандаи энергия» тасдиқ шуданд, ки аз кадастри энергияи манбаъҳои обӣ, энергияи офтобӣ, бодӣ, геотермалӣ ва энергияи биомасса иборат мебошад.

Соли 2022 «Стратегияи рушди иқтисоди “сабз” дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2023-2037» қабул шуд, ки ҳаҷми маблағгузории он 21,586 млрд сомониро ташкил медиҳад. Ҳоло марҳилаҳои якум ва дуюми ин стратегия (2023-2025 ва 2026-2028) амалӣ мегарданд, ки дар онҳо паҳн кардани маълумот дар бораи иқтисоди сабз, ташаккули тафаккури иқтисодиву экологӣ, татбиқи принсипҳои иқтисоди сабз дар санадҳои меъёриву ҳуқуқӣ, риояи онҳо дар қабули қарорҳо ва ҷорӣ кардани стандартҳои иқтисоди сабз дар бахши иҷтимоию иқтисодии кишвар пешбинӣ шудааст.

Татбиқи ин стратегия барои рушди устувор дар соҳаҳои энергетика, иқтисодиёт, суботи иҷтимоӣ, мувозинати экологӣ ва баланд бардоштани сатҳи зиндагии аҳолии Тоҷикистон мусоидат мекунад.

Захираҳои манбаъҳои барқароршавандаи Тоҷикистон

Низоми энергетикии Тоҷикистон ба таври анъанавӣ асосан аз неругоҳҳои барқи обӣ иборат аст, ки беш аз 92% нерӯи барқи кишварро таъмин мекунанд. Ин омил боиси он мегардад, ки дар фасли зимистон, ҳангоми коҳиши сатҳи об дар дарёҳо, истеҳсоли нерӯи барқ кам шуда, дар натиҷа норасоии нерӯи барқ дар минтақаҳои гуногуни кишвар ва ҷорисозии маҳдудият ба вуҷуд меояд.

Бо тағйирёбии иқлим, ки ҳоло дар тамоми ҷаҳон ва алалхусус дар Тоҷикистон ба таври назаррас мушоҳида мешавад, пиряхҳои кишвар бо суръати баланд об шуда истодаанд. Ин раванд дар ояндаи наздик метавонад ба камшавии ҷиддии захираҳои обӣ оварда расонад ва ба истеҳсоли энергияи гидроэнергетикӣ таъсири манфӣ расонад. Бинобар ин, гузариш ба истифодаи васеи манбаъҳои дигари барқароршавандаи энергия, аз қабили энергияи офтобӣ ва бодӣ, дар Тоҷикистон аҳамияти хоса пайдо кардааст.

Тибқи таҳқиқоти охирин, потенсиали техникии энергияи бодӣ дар Тоҷикистон 15557 МВт ва потенсиали иқтисодии он тақрибан 4485 МВт мебошад. Захираҳои энергияи офтобӣ дар кишвар назар ба бод боз ҳам бештар аст ва потенсиали техникии он ба 646850 МВт, иқтисодӣ бошад ба 369600 МВт мерасад. Бахусус дар минтақаҳои ҷанубӣ ва шарқии Тоҷикистон, ки рӯзҳои офтобӣ зиёдтар мебошанд, шароит барои сохтмони нерӯгоҳҳои офтобӣ хеле мусоид арзёбӣ шудааст.

Лоиҳаҳои манбаъҳои барқароршавандаи энергия дар Тоҷикистон

Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон аллакай чандин нерӯгоҳҳои офтобӣ сохта шудаанд, ки онҳо дар шаҳрҳои Душанбе, Бохтар, Хуҷанд ва ноҳияи Мурғоб мебошанд. , ки дар Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон (ВМКБ) ҷойгир аст, аз рӯйи иқлими махсусан хушки баландкӯҳӣ ва зиёда аз 300 рӯзи офтобӣ дар сол, яке аз беҳтарин маконҳои кишвар барои рушди энергияи офтобӣ маҳсуб меёбад. Дар ин минтақа бо дастгирии молиявӣ ва фаннии USAID ва ширкати «Pamir Energy» соли 2020 аввалин нерӯгоҳи офтобӣ бо иқтидори 200 кВт ба истифода дода шуд. Дар ҳоли ҳозир, лоиҳае амал мекунад, ки иқтидори ин нерӯгоҳро то 800 кВт афзоиш дода, инчунин бо батареяҳои замонавӣ бо иқтидори нигаҳдории барқ то 1,2 МВт·соат таъмин мекунад. Ғайр аз ин, сохтмони се нерӯгоҳи дигар дар деҳаҳои Аличур (иқтидори 2,8 МВт), Гулзор (450 кВт) ва Булункул (565 кВт) идома дорад. Ҳар яки ин лоиҳаҳо дорои аккумуляторҳои махсус барои захираи нерӯи барқ мебошанд, ки ин боиси таъмини барқ ба аҳолии дурдасти ин минтақаҳо дар давоми тамоми шабонарӯз мегардад.

Дар вилояти Суғд бошад, дар доираи лоиҳаи бузургтар – сохтмони нерӯгоҳи офтобии 200 МВт пешбинӣ шудааст. Ин нерӯгоҳ дар майдони қариб 400 гектар ҷойгир хоҳад шуд ва солона тақрибан 350 млн кВт·соат барқ истеҳсол менамояд, ки метавонад ҳиссаи назарраси талаботи энергетикии вилояти Суғдро таъмин созад.

Дар шаҳри Душанбе се неругоҳи офтобии шабакавӣ фаъолият мекунад: неругоҳи офтобии иқтидораш 120 кВт дар Беморхонаи клиникии марказӣ, неругоҳи офтобии иқтидораш 40 кВт дар Институти илмию тадқиқотии акушерӣ, гинекология ва перинатологияи Тоҷикистон ва неругоҳи офтобии иқтидораш 34 кВт дар Таваллудхонаи № 1.

Ба ҷуз ин лоиҳаҳое амалӣ шуда истодаанд, ки ба насби лавҳаҳои офтобӣ дар болои боми биноҳои нави баландошёна равона шудаанд.

Хулоса

Гузариш ба манбаъҳои барқароршавандаи энергия дар Тоҷикистон на танҳо зарурат, балки як имконияти хубест, ки метавонад кишвари моро аз мушкилоти энергетикӣ раҳо кунад ва устувории энергетикии онро таъмин намояд. Татбиқи пурраи стратегияи рушди энергетикаи барқароршаванда ба Тоҷикистон имкон медиҳад, ки дар оянда на танҳо ба таъмини талаботи дохилии худ бо нерӯи барқ даст ёбад, балки ба содиркунандаи асосии энергияи сабз дар минтақа табдил гардад.

Ризои Баҳромзод - корманди Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Донишмандони Донишгоҳи Колорадо тағирёбии иқлимро ба афзоиши зудии заминҷунбиҳо рабт медиҳанд. Таҳлили тарқишҳо (разломы) дар қаторкӯҳҳои Сангре де Кристо дар ҷануби Колорадо нишон дод, ки обшавии пиряхҳо пас аз давраи яхбандии охирин метавонад фаъолияти сейсмикиро афзоиш диҳад.

Дар давраи яхбандии охир бошад пиряхҳо бо сабаби вазни зиёд доштанашон ба тарқишҳои қад-қади қаторкӯҳ фишори ҷиддӣ ворид намуда, ҳаракати онҳоро маҳдуд мекарданд. Аммо бо коҳиш ёфтани пиряхҳо, сарборӣ ба тарқишҳо кам шуда, боиси афзоиши лағжиши қад-қади онҳо гардид. Ин аз он гувоҳӣ медиҳад, ки бо гарм шудани иқлим ва инчунин ақиб нишастани пиряхҳо, фаъолияти сейсмикӣ дар ин минтақаҳо метавонад афзоиш ёбад.

Натиҷаи тадқиқотҳо нишон доданд, ки пас аз обшавии пиряхҳо суръати лағжиш дар қад-қади тарқишҳо нисбат ба давраи зери яхбандӣ будани минтақа панҷ баробар меафзояд.

Заминҷунбии соли 1958 дар Аляска бо шиддати 7,8 балл аз рӯи ҷадвали Рихтер, низ далели он буд, ки дар натиҷаи обшавии шадиди пиряхҳо замини аз яхбандӣ озодшуда шакли аслии худро ба таври чандирӣ (бо ҷаҳиш) барқарор кард. Сабабаш он буд, ки дар Аляска пиряхҳои калонтарини ҷаҳон ҷойгир буда, вазнашон миллионҳо тоннаро ташкил медиҳад ва зери вазни онҳо замин хам мезанад. Вақте ки пиряхҳо ба обшавӣ шурӯъ мекунанд, замини як дафъа хам шуда ҷои пешинаашро гирифта, ин таъсирро ба плитаҳои тектоникӣ медиҳад ва ин боиси заминҷунбӣ мегардад. Ин гуна ҳодисаҳо аллакай дар дигар минтақаҳои аз ҷиҳати тектоникӣ на он қадар фаъол, аз қабили қисматҳои дохилии Канада ва Скандинавия низ, ба амал омадаанд.

То вақтҳои охир сейсмологхо чунин мешумориданд, ки заминҷунбиҳои шиддатнокиашон аз рӯи ҷадвали Рихтер 7-балла ва аз он зиёдтар, дар рӯи замин дар як моҳ як-ду маротиба ба амал меоянд. Аммо, чунон ки маълум гардид, дар рӯи замин ҷойҳое низ мавҷуданд, ки дар онҳо ин гуна заминҷунбиҳо рӯзе ду маротиба ба амал меоянд ва ин макон Антарктидаи Ғарбӣ мебошад.

Вақте ки дар ибтидои асри ХХ сейсмологи америкоӣ Дуглас Уинс аз университети Сент-Луиси шаҳри Вашингтон ва ҳамкасбони ӯ дар ин минтақа датчикхои сейсмикиро гузоштанд, онҳо аз сигналҳои (навиштаҳои) қайдкардаашон дар ҳайрат монданд. Гап сари он буд, ки дар ҳар 12 соат мавҷҳои сейсмикӣ бо энергияи умумии ба заминҷунбии 7 балла аз рӯи ҷадвали Рихтер баробар, дар саросари Антарктидаи Ғарбӣ паҳн мешуданд. Акси ин сигналҳо ҳазорҳо километр дуртар аз Антарктида - тавассути сейсмографҳои дар Австралия насбшуда низ сабт шуда буданд.

Ин, дар мавриди аввал, метавонад тааҷҷубовар ба назар расад, аммо муҳаққиқони сершумори дар Антаритидаи Ғарбӣ фаъолиятдошта - махсусан пиряхшиносон ва муҳаққиқони зиёди тағирёбии иқлим, дар робита ба ин заминҷунбиҳои ҳаррӯзаи дар пиряхҳо баамаломада ҳеҷ гуна нороҳатиро эҳсос накарданд. Гузашта аз ин, онҳо ин заминҷунбиҳоро пай низ набурданд.

Гап сари он аст, ки заминҷунбии маъмулии аз рӯи ҷадвали Рихтер 7-балла, ҳамагӣ чанд сония давом карда, боиси ларзиши шадиди қишри замин мегардад. Заминчунбиҳое, ки Уинс мушоҳида карда буд, аз 10 то 23 дақиқа давом мекард, яъне аз заминҷунбиҳои муқаррарӣ садҳо баробар сусттар буда, шиддаташон аз 2-3 балл зиёд набуд. Чун қоида, барои пай бурдани чунин сигналҳо сейсмографҳо ва биноҳои бисёрошёна лозиманд, ки аз ҳолати ашёҳои дар онҳо буда фаҳмида шавад, ки замин ҷунбида истодааст, аммо дар Антарктидаи Ғарбӣ ягон бинои баланде нест, ки дар он ҳангоми ин гуна заминҷунбиҳо қандилҳо ба лапидан даромада, шиддати заминҷунбиро муайян кунанд.

Алишо Шомаҳмадов – ходими пешбари илмии Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои физикаю математика

(Бардошт ва таасурот аз иштирок дар маҷлиси васеи Кумитаи иҷроияи марказии Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон, 17.07.2025)

Ҷумҳурии Тоҷикистон мутобиқи моддаи 1 Конститутсияи худ кишвари соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ, ягона ва иҷтимоӣ буда, барои ҳар як шаҳрванд шароити арзандаи зиндагӣ ва инкишофи озодонаро фароҳам меорад. Ин арзишҳои конститутсионӣ заминаи идеологии фаъолияти Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон (ҲХДТ) мебошанд, ки 10 декабри соли 1994 дар Анҷумани муассисони Ҳизби Халқии Тоҷикистон таъсис ёфта, 15 декабри ҳамон сол таҳти №199 дар Вазорати адлия сабти ном шудааст. Раиси муаззами ҲХДТ, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз рӯзи аввал роҳбарии ҳизбро ба уҳда доранд.

Дар Анҷумани IV (18 апрели 1998) муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид карда буданд: «Таърих гувоҳ аст, сиёсатмадороне, ки мехоҳанд дар кишвари худ ислоҳоти куллӣ гузаронанд, бояд қабл аз татбиқи барномаи стратегии худ ҳамсафон ва ҳаммаслақони худро ёбанд».

ҲХДТ дар шароити мураккаби сиёсии солҳои 90-уми асри XX таъсис ёфт, вақте ки Тоҷикистон пас аз истиқлолият (1991) бо ҷанги шаҳрвандӣ (1992-1997) рӯбарӯ шуд. Дар чунин вазъияти буҳронӣ, таъсиси ҲХДТ бо роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун як нерӯи сиёсии муттаҳидкунанда барои барқарорсозии сулҳ ва ваҳдати миллӣ замина гузошт.

Ҳизб аз рӯзи аввал ба арзишҳои демократӣ, аз қабили баробарҳуқуқӣ, ошкорбаёнӣ ва шаффофият такя карда, дар таҳкими суботи сиёсӣ ва рушди иқтисодии кишвар нақши муҳим бозид. Дар тӯли 30 сол ҲХДТ бо дастгирии мардуми Тоҷикистон ба як қувваи пешбарандаи сиёсӣ табдил ёфт, ки барои амалӣ намудани барномаҳои давлатӣ ва баланд бардоштани сатҳи зиндагии аҳолӣ фаъолият мекунад.

Фаъолияти ҲХДТ дар асоси принсипҳои демократии зерин амалӣ мегардад:

1. Умумияти ғоявӣ ва ягонагии манфиатҳо. Ҳизб аъзоёнашро дар атрофи ҳадафҳои муштараки миллӣ муттаҳид мекунад.

2. Шаффофият ва худидоракунӣ. Ташкилотҳои ибтидоии ҳизбӣ мустақилона фаъолият намуда, ба нуқтаи назари аъзоён эҳтиром мегузоранд.

3. Интихобии вазифаҳои роҳбарикунанда. Ҳамаи мақомоти роҳбарикунандаи ҳизб тавассути интихоботи демократӣ интихоб мешаванд.

4. Интизоми қатъии ҳизбӣ. Қарорҳои мақомоти болоии ҳизб барои мақомоти поёнӣ ҳатмӣ мебошанд.

5. Роҳбарии дастҷамъона. Масъулияти шахсии аъзоён бо роҳбарии дастаҷамъона мутавозин гардидааст (Оинномаи ҲХДТ, 2025).

ҲХДТ бо ҳамаи ҳизбҳо ва созмонҳои ҷамъиятии дар доираи қонун фаъолияткунанда ҳамкорӣ намуда, ба таҳкими сулҳ ва ваҳдати миллӣ мусоидат кардааст.

ҲХДТ дар барқарорсозии сулҳи Тоҷикистон пас аз ҷанги шаҳрвандӣ нақши калидӣ бозид. Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ (1997), ки таҳти роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба имзо расид, заминаи ҳуқуқии ваҳдати миллӣ гардид. ҲХДТ тавассути барномаҳои худ ба таҳкими суботи сиёсӣ, фарҳанги сиёсӣ ва худшиносии миллӣ мусоидат кард.

Дар суханронии худ санаи 30.11.2022 Раиси муаззами ҲХДТ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид карда буданд, ки: «Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар ҳаёти сиёсиву иҷтимоии сокинони Тоҷикистон нақши муассир дошта, дар ташаккули фарҳанги сиёсӣ ва худшиносиву худогоҳии мардум нақши сазовор мегузорад».

ҲХДТ тавассути ташкилотҳои ибтидоии худ, ки дар 7336 сохтори давлатӣ, корхонаҳо ва муассисаҳо фаъолият мекунанд, барномаҳои созандаро амалӣ намуда, ба баланд бардоштани маърифати сиёсии аҳолӣ мусоидат мекунад.

ҲХДТ дар тӯли 30 соли фаъолият бо роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба дастовардҳои назаррас ноил гардида, дар таҳкими сулҳ, ваҳдати миллӣ ва рушди иқтисодиву иҷтимоии Тоҷикистон саҳми арзанда гузоштааст. Принсипҳои демократии ҳизб, аз қабили шаффофият, баробарҳуқуқӣ ва интизоми қатъии ҳизбӣ, заминаи устувори фаъолияти онро ташкил медиҳанд.

17 июли 2025 дар шаҳри Душанбе маҷлиси васеи Кумитаи Иҷроияи Марказии ҲХДТ бо иштироки Раиси муаззами ҳизб, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баргузор гардид. Дар ин маҷлис масъалаи вусъати фаъолияти ташкилоти ҳизбӣ барои истиқболи сазовори ҷашни 35-солагии истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон баррасӣ шуданд.

Раиси ҲХДТ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон соли 2025-ро соли муҳими сиёсӣ ва таърихӣ номиданд. Онҳо ба муваффақияти интихоботӣ дар соли 2025 ишора карда, онро нишонаи ташаккули фарҳанги сиёсӣ ва болоравии эҳсоси ватандӯстии мардум арзёбӣ намуданд. Воқеан ҲХДТ аз рӯзҳои аввали таъсисёбӣ ба масъалаҳои сулҳ, ваҳдати миллӣ ва созандагӣ таваҷҷуҳи аввалиндараҷа зоҳир карда, барномаҳои илман асоснокро татбиқ намудааст. Раиси ҲХДТ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба мухолифатҳои сиёсӣ, яроқнокшавии бошитоб, “ҷанги сард” ва тағйирёбии иқлим ишора карда, аъзои ҳизбро ба муносибати ҷиддӣ ва масъулиятнок даъват намуданд. Такид намудандл, ки ҳизб ҳамчун нерӯи пешбаранда дар рушди иқтисодиву иҷтимоии кишвар нақши калидӣ дорад.

Дар ин маҷлис низомномаҳои ҳизбӣ дар таҳрири нав тасдиқ гардиданд ва дастгоҳи Кумитаи Иҷроияи Марказӣ вазифадор шуд, ки фаъолиятро ба ин санадҳо мутобиқ созад.

Раиси ҲХДТ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба кумитаҳои иҷроия дастур дод, ки:

- Худшиносии миллӣ ва ватандӯстиро тақвият бахшанд;

- Маърифати сиёсиву ҳуқуқии аҳолиро, бахусус дар байни ҷавонон, баланд бардоранд;

- Манфиатҳои миллиро ҳимоя намуда, шаҳрвандонро ба раванди давлатдорӣ ҷалб кунанд;

- Корҳои ободониро ба муносибати ҷашни 35-солагии истиқлол вусъат бахшанд.

ҲХДТ дар татбиқи чор ҳадафи стратегии давлат – истиқлолияти энергетикӣ, амнияти озуқаворӣ, раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ ва саноатикунонӣ – саҳми муҳим гузоштааст. Ин ҳадафҳо барои расидан ба зиндагии шоистаи мардум равона шудаанд. Ҳизб инчунин дар беҳсозии инфрасохтори иҷтимоӣ, дастгирии оилаҳои серфарзанд, ятимону маъюбон ва гурӯҳҳои осебпазир фаъол аст.

Раиси ҲХДТ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар маҷлиси 17.07.2025 ба мушкилоти глобалӣ, аз қабили мухолифатҳои сиёсӣ, яроқнокшавии бошитоб, “ҷанги сард” ва тағйирёбии иқлим ишора карда, таъкид намуданд, ки ин вазъият аз аъзои ҳизб масъулияти баланд ва муносибати ҷиддӣ талаб мекунад. ҲХДТ дар татбиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи тарбияи ватандӯстии шаҳрвандон” нақши муҳим бозида, бо мақомоти маҳаллӣ ва сохторҳои гуногун (маориф, тандурустӣ, фарҳанг) ҳамкорӣ мекунад. Ташкилотҳои ибтидоии ҳизб дар деҳот ва маҳалҳо корҳои таблиғотиро барои баланд бардоштани маърифати сиёсӣ ва ҳуқуқии аҳолӣ ба роҳ мондаанд.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар тӯли 30 сол бо роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба дастовардҳои назаррас ноил гардида, дар таҳкими сулҳ, ваҳдати миллӣ, рушди иқтисодӣ ва иҷтимоии Тоҷикистон саҳми арзанда гузоштааст. Маҷлиси васеи 17.07.2025 нишон дод, ки ҲХДТ барои истиқболи сазовори ҷашни 35-солагии истиқлол омода аст ва фаъолияти худро барои тақвияти худшиносии миллӣ, пешрафти иқтисодӣ ва ҳифзи манфиатҳои давлатӣ идома медиҳад.

Ҳизби Сарвар, ҳизби халқи Тоҷикистон,

Раҳбараш Пешвои миллат - Оли Раҳмон.

Дар ҳаёти иҷтимову иқтисоду ҳам сиёсат,

Нақши боризу саодат баҳри инсон.

Бо ҳидоятҳои раҳбар аҳли кишвар,

Мекушояд роҳи иқболро саросар.

Ҳизби нерӯ, ҳизби армону навовар,

Бо дуои Сарвари мо тахти бовар.

Ҳизби Сарвар, ҳизби халқи Тоҷикистон,

Раҳбараш Пешвои миллат - Оли Раҳмон.

Дар ҳаёти иҷтимову иқтисоду ҳам сиёсат,

Нақши боризу саодат баҳри инсон.

Бо ҳидоятҳои раҳбар аҳли кишвар,

Мекушояд роҳи иқболро саросар.

Ҳизби нерӯ, ҳизби армону навовар,

Бо дуои Сарвари мо тахти бовар.

Ин ки моро Оли Раҳмон Пешвоӣ мекунад,

Ҳизби моро то Сурайё раҳнамоӣ мекунад.

Сулҳу оромӣ, суботу ваҳдати мо пойдор,

Қисмати моро ҳамеша ибтикори созгор.

Ифтихори Дониёр оромиши ҳизбу Ватан,

Дур бодо душманӣ аз эътибори анҷуман!

САНГИНЗОДА Дониёр Шомаҳмад муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

(Илҳом аз иштирок дар маҷлиси васеи Кумитаи иҷроияи марказии Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон аз 17.07.2025)

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон воқеан ҳизби халқӣ ва демократӣ мебошад ва маҳсули тафаккуру эҷоди халқи фарҳангофар ва созандаи мост. Идеологияи ҳизби мазкур ба хотири мардуми азиаткашидаамон созмон дода шудааст. Дар сафҳои он дар аз рӯзҳои аввал дар атрофи Раиси ҳизб муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мардуми шарифамон ҷамъ омадаанд. Ваҳдати миллӣ, ки яке аз рукнҳои идеологии ин ҳизб аст, вобаста ба ин дар атрофи ин ҳизб ҳам коммунистон, ҳам демократҳо, ҳам аъзои Растохезу ҳам диндорон, ҳам фронтҳои халқиву ҳам намояндагони аҳзоби мухолиф ҷамъ омадаанд. Зеро ғояи аслии ҳизб, ки дар давраи ҷангу ҷидол ҳамчун як қувваи сиёсии муътадил ба вуҷуд омада буд, ин пеш аз ҳама ваҳдати миллӣ буд. Ҳизб бо халқ буд ва халқ бо ҳизб аз ин хотир номаш ҳам халқӣ шуд.

Агар аз дидгоҳи имрӯз ба равандҳои он замон нигарем, дарк хоҳем кард, ки дар он рӯзҳои вазнин тарғиб намудани ғояҳои ҳизби нави сиёсӣ кори саҳл набуд. Мардум баъди ҳодисаҳои фоҷиабори ибтидои солҳои 90-ум, вақте ки баъзе ҳизбҳои сиёсӣ ва ҳаракатҳои мардумӣ зери ниқоби муборизаи сиёсӣ даст ба экстремизм заданд ва қариб буд, ки миллатро ба вартаи ҳалокат ва мамлакатро ба порашавӣ оварда расонанд, дигар ба ҳизбҳои сиёсӣ бовар надоштанд. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар чунин шароити таърихӣ по ба арсаи ҳастӣ гузошт. Ин вазифа хеле душвор буд, зеро ҳамаи онҳое, ки ҳизб бунёд кардан ба сиёсатбозӣ машғул буданд. Ин матлабро Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон ба таври муфассал чунин шарҳ додааст:

Аввал, охири солҳои 80-ум ва ибтидои 90-ум ҳизбҳое арзи ҳастӣ намуданд, ки соҳиби ҳокимият шудан мехостанд. Аммо Ҳизби Халқи Демократии Тоҷикистонро шахсоне ташкил доданд, ки аллакай ҳокимият доштанд. Онҳо мехостанд ба давлатдорӣ ва ҳамкории сиёсӣ ҳазорон нафар одамони ҳаммаслаконашонро ҷалб кунанд, ки дар сояи мансабталошиҳо аз назар дур монда буданд. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон чун роҳнамои демократия ба вуҷуд омад.

Дуюм, Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ҳамчун ҳомии манфиати мардуми Тоҷикистон арзи ҳастӣ кард, на манфиати қишри алоҳидаи ҷомеа гурӯҳи ҷудогонаи одамон, балки тамоми халқро таҳти ҳимояи худ эълон намуд ва ин орзуи тамоми мардум буд. Номи ҳизб низ аз ҳамин усули фаъолият бар меояд.

Сеюм, Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ба муқобили дини мубини ислом ҷанг накарда, эҳтироми имон ва озодии виҷдонро эътироф намуд, гузашта аз ин ҳизби мазкур ба ҳизбҳои дигар, намояндагони муасисаҳои динӣ дар як қатор масъалаҳои муҳим, аз ҷумла дар покии ахлоқи ҷомеа ва дар мубориза алайҳи мафкураи ба халқи шарифи тоҷик бегонаи ахлоқию этникӣ ҳамкорӣ намудааст. Маҳз ин ва дигар ғояҳои воқеан миллии халқи мо дар барномаи амали ҳизбамон инъикос ёфт ва бо шарофати онҳо Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар умқи ҷомеа реша давонд.

Аз ин сабаб, бо мушкилиҳои зиёд бошад ҳам ба Ҳизби Халқи Демократии Тоҷикистон муяссар гардид, ки мақсад ва ҳадафҳои худро ба мардум фаҳмонад ва бо мурури замон боварии халқро ба даст биёрад. Ба Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар як муддати нисбатан кӯтоҳ муяссар гардид, ки дар назди тақдири давлати соҳибихтиёри тоҷикон масъулияти комилро ба уҳда гирифта дар ҳамин мақом аз тарафи аҳли ҷомеа шинохта ва пазируфта шавад.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар давраи сарнавиштсоз ба фаъолият шурӯъ намуд. Аз рӯзҳои аввали таъсисёбӣ барои устувориву пойдории сулҳ ва ободии Ватан кӯшиш ба харҷ дода, ҳадафи асосии ҳизб низ ваҳдату ягонагӣ, таъмини ояндаи неки кишвар аст. Имрӯз аъзои Ҳизби Халқи Демократии Тоҷикистон ғояи умумӣ ва вазифаҳои бузурге, ки ҳалли онҳо танҳо ба манфиати ҷомеа аст, муттаҳид менамояд.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон яке аз ҷавонтарин ҳизбҳои сиёсии кишвар буда, метавон онро зодаи даврони истиқлол номид. Ҳадафи ташкили ин ҳизб, ки дар он нерӯҳои ақлонии кишварро ба ҳам оварданд, бо роҳи мусолиҳа ва гуфтушунид ҳал кардани масоили сиёсӣ буд. Маҳз ин таҷрибаи аъзои Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон метавонад худ як омили сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ дар кишвар бошад. Дар ҳамон давра зиёиёни кишварамон дарк намуданд, ки Тоҷикистон дигар бо сохти тоталитарӣ ва маҳдуд намудани озодиҳои инсон, матбуот ва баёни сухан наметавонад дар ҷомеаи ҷаҳонӣ мавқеи сазовор ёбад. Дар оиннома, барнома ва доктринаи ҳизб фикрҳои нав зиёд буданд. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар фаъолияти худ ба одамони касбӣ, босалоҳият ва кордон такя мекунад, ки василаи муҳими ба даст овардани ин мақсад мебошад.

Дар ин давра (солҳои аввали ташаккулёбии ҳизб) ҳизб на онқадар пурқувват буд, зеро заминаи иҷтимоии он ҳанӯз қавӣ набуд. Ин ҳолат аз соли 1994 то соли 1998 давом кард.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар он солҳои ноорому мухолифатомез худро чун ҷонибдори равандҳои демократикунонии ҷомеа, сохтори бисёрҳизбӣ, озодии сухан, бунёди давлати демократӣ, дунявӣ ва ҳуқуқбунёд муаррифӣ намуд. Вай ҳамчун нерӯи тозаву бунёдгару созанда ва навовар дар умқи ҷомеа реша давонда, нафарони хирадманд, сиёсатмадорон ва халқи меҳнаткашу ватандӯстро ба ҳам оварда сарҷамъ намуд. Ҳар як аъзои ҳизб аз оғози фаъолияти худ аз сиёсати пешгирифтаи Пешвои миллат содиқона пайравӣ менамуд. Барои ҳарчи зудтар хотима бахшидан ба оташи ҷанги шаҳрвандӣ ва барқарор кардани рӯзгори осоишта, аз байн бурдани парокандагӣ ва ба даст овардани ваҳдату якпорчагии миллӣ кӯшиш менамуданд. Ҳизби Халқи демократии Тоҷикитон аз рӯзҳои аввали бунёдаш амалҳои террористии нангинро маҳкум намуда, роҳи пешгирифтаи сарвари давлатро, ки ба таъмини сулҳу ваҳдат ва оромии сиёсӣ дар ҷомеа равона шудааст, дастгирӣ мекунад. Ҳизб мавқеи бетарафиро низ дар ягон ҳолат ишғол накардааст, баръакс дар ҳаёти сиёсии кишвар фаъолона иштирок намуда, ба воқеаҳои сиёсии баамаломадаи кишвар саривақт баҳои сиёсӣ дода, дар амалӣ шудани дигаргунсозиҳои сиёсию иқтисодӣ ва иҷтимоии кишвар дастгирии худро баён намудааст.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар асоси Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар он роҳи ояндаи Тоҷикистон чун давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, ягона ва иҷтимоӣ мушаххас гардидааст созмон дода шудааст. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ифодакунандаи иродаи маҳз он мардуме аст, ки ба ин Контитутсия овоз дода буд ва роҳи ояндаи Тоҷикистонро дар сулҳу субот, оромӣ, ваҳдати миллӣ, гулгулшукуфӣ, некуаҳволии халқ, таҳкими истиқлолияти давлатӣ ва ташаккули давлати миллӣ медид ва имрӯз ҳам дида истодааст. Сабаби дар атрофи ин ҳизб ва раиси он ҷамъ омадани мардум низ маҳз ҳамин ғояҳои худи халқ аст, ки он ба сиёсати воқеӣ табдил ёфтааст.

Обрӯю нуфузи ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон маҳбубияти он дар байни мардум дар умқи ҷомеаи мо реша дорад ва ҷонибдории роҳи сиёсии мо пеш аз ҳама ба он вобастааст. Чӣ тавре ки дар Конститутсия таъкид шудааст давлати мо давлати иҷтимоӣ аст, ин хусусияти хоси давлатии миллии мост, ки он маҳбуби ҳамагон гардидааст. Тамоми руҳияи Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ва Раиси он ба бунёдкориву созандагӣ, ваҳдати милливу некуаҳволии шаҳрвандон, рушди иҷтимоиву иқтисодии ҷомеа, амали гаштани озодиҳо ва ҳифзи ҳуқуқи инсон нигаронида шудааст. Маҳз ҳамин ҷиҳати ҳизб маҳбубияташро дар байни қишрҳои васеи ҷомеа таъмин менамояд. Ҳифзи гуногунандешӣ, озодии сухан, интихоботи шаффофу демократӣ, ҳифзи арзишҳо ва анъаноти миллӣ, рушди шаклҳои гуногуни моликият, аз ҷумла моликияти хусусӣ, дастгирии соҳибкорӣ, чун ормонҳои наҷиби ҳизби номбурда зина ба зина амалӣ шуда истодааст, ки он мавқеи ҳизбро дар ҷомеа беш аз пеш мустаҳкам мегардонад.

Асосгузори Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси Раиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон зикр намудааст: “Мушкилоти мардум ин мушкилоти ҳизби мо ва сиёсати мост. Мо ҳизби худро на барои афзудани шумораи бюрократҳо, балки барои эҷоди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ, барои марҳила ба марҳила баланд бардоштани сатҳи зиндагии халқ ва амнияти иҷтимоии ӯ созмон додаем”.

Таъмини осоиштагии мардуми шарифи кишвар ҳамеша зери назари Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва махсусан Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат қарор гирифтааст. Ҳамасола дар асоси маблағгузории соҳаҳаҳои хоҷагии халқи кишвар лоиҳаҳои зиёде амалӣ шуда истодаанд, ки алббата, ба баланд бардоштани ҳуввияти миллӣ, эҳтиром ба арзишҳои миллӣ мусоидат менамоянд.

Бояд қайд намуд, ки Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар ҷои холӣ бунёд гардида, таҷрибаи мусбии аҳзоби сиёсии дигарро ба кор бурда, аз амалияи сиёсии ҷаҳонӣ истифода бурдааст. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон аз рӯзҳои аввали ташаккулёбӣ тарафдори роҳу равиши пешрафт буд. Ин аст, ки дар байни халқи шарифи кишвар имиҷи баланди сиёсӣ пайдо карда тарафдораш зиёд гардидааст.

Чи тавре ки Асосгузори Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар китоби «Бист қадами созанда»-и худ иброз доштаанд: “мақсади стратегии ҳизби мазкур сарфи назар аз мансубияти миллӣ, баромади иҷтимоӣ, дину мазҳаб, тамоюлҳо ва одати фарҳангӣ, ҷонибдори муттаҳид намудани ҳамаи шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар атрофи ҳалли масъалаҳои мушаххас ва таърихан ҳалшавандаи умумимиллӣ, пойдор намудани тараққиёти аз ҷиҳати сиёсӣ соҳибихтиёри иқтисодӣ, якпорчагии мамлакат ва давлати ҳуқуқбунёди аз ҷиҳати ахлоқи устувор мебошад, ки он ҷузъи таркибии сохтори ҳозиразамони хоҷагидории умумиҷаҳонӣ ва муносибатҳои байналхалқӣ буда, тавонад бо ҳамаи мамлакатҳои хориҷии ҳам Шарқу ҳам Ғарб дар фазои мусолимат вуҷуд дошта бошад”.

Асос ва ҷавҳари ин меъёри сиёсиро бояд риояву ҳифз намудани манфиатҳои олии миллӣ ва давлатӣ аз ҷониби ҳар як ҳизби сиёсӣ ва ҳар узви он ташкил диҳад, зеро Ватан, Миллат, Истиқлолият, Ваҳдати миллӣ ва оромиву осудагии ҷомеа муқаддастарин арзишҳое мебошанд, ки ягон ҳизб, гурӯҳ ё шахсе ҳаққи халалдор кардани онҳоро надорад. Аз ин рӯ, ҳизбҳои сиёсӣ дар баробари озодона ва мустақилона амалӣ намудани мақсаду мароми худ дар фаъолияти ҳаррӯзаашон бояд ба ин арзишҳои муқаддас содиқ бошанд. Ҳизбҳои сиёсӣ, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва ҳар фарди алоҳида бояд кӯшиш намояд, ки Тоҷикистон кишвари ободу пешрафта, орому босубот ва мояи ифтихори мардуми ин сарзамини бостонӣ бошад. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ҳамеша кӯшиш менамояд ва талош дорад, ки татбиқи онҳоро таъмин намояд.

Ҳадафи ягона аз ташкили Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон муттаҳид намудани нерӯҳои пешбарандаву босалоҳият, ваҳдатсозу сулҳовар ва дорои масъулияти баланди давлатсозиву давлатдорӣ ва бо ҳамин роҳ гузоштани саҳми арзанда дар бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ буд. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон аз ҷониби Вазорати Адлияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 15 декабри соли 1994 ба қайд гирифта шуд.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон масъалаи баланд бардоштани сатҳи маърифати ҳуқуқӣ, эҳтиром ва риояи қонунро вазифаи муҳими фаъолияти худ медонад. Риоя накардани қонун ва беэътиноӣ нисбат ба талаботи он боиси фалаҷ гардидани мақомоти давлатӣ, ба миён омадани бенизомӣ ва поймол шудани ҳуқуқи инсон мегардад. Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ба меъёри Конститутсияи кишвар оид ба арзиши олӣ эълон шудани инсон ва ҳуқуқу озодиҳои ӯ содиқ буда, барои амалӣ шудани онҳо пайваста мекӯшад. Барои ин бояд сатҳи маърифатию ҳуқуқии ҷомеа баланд бардошта шуда, эҳтиром ба қонун дар ҳар як оила аз кӯдакӣ тарбия карда шавад, зеро маърифати ҳуқуқӣ аз муҳимтарин шартҳои бунёдии ҷомеаи шаҳрвандӣ ва давлати ҳуқуқбунёд мебошад.

Масъалаи дигаре, ки Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ба он таваҷҷуҳ менамояд, ин эҳтиром гузоштан нисбат ба ҳамаи гурӯҳҳои миллӣ ва этникии сокини ватанамон мебошад. Ҳизб барои фарҳанги хоси ин гурӯҳҳои миллӣ ва этникӣ тамоми шароитро фароҳам овардааст. Дар баробари ин ҳизби мазкур маҳалгароиро ҳамчун падидаи номатлуб маҳкум мекунад. Ҳам дар сатҳи давлатӣ ва ҳам ҳизбӣ, ҳизб барои дар вазифаҳои масъулиятнок ҷой гирифтани занону духтарон талош мекунад.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон созандагиву бунёдкорӣ, сулҳу субот ва ваҳдати милливу ҳифзи истиқлолияти давлатиро шиори хеш қарор додаву пайваста аз пайи амалӣ кардани орзуву ормонҳои мардуми Тоҷикистон аст. Ҳизби Халқи Демократии Тоҷикистон ҳизби садоқат ва соҳибиродаву пурмасъулият аст. Хислати демократӣ ва иҷтимоӣ дошта, созандаи давлати миллӣ мебошад.

Ғояҳои худшиносии миллӣ, ватандӯстӣ, эҳтироми анъанаҳои милливуарзишҳои фарҳангӣ, аз ҷумла арзишҳои беҳтарини тамаддуни башарӣ, кисми ҷудонашавандаи сиёсати Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ва Асосгузори он мебошад.

ШИРИН ҚУРБОНОВА - сарходими илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.

  МУҚАДДИМА

Муҳимтарин масъалае, ки устод Садриддин Айнӣ ҳаёти худро ба ҳаллу фасли он сарф намудааст, тарғиби зарурати донишандӯзӣ, маърифаткунонии саросарӣ, ташвиқи оммаи мардум барои расидан ба истиқлоли руҳиву равонӣ ҷиҳати ноил гаштан ба пирӯзии инқилоби маданӣ, таъсис, рушд ва пойдории давлати миллии тоҷикон буд.

Мутаассифона, дар шароити кунунӣ, агар бо такя ба принсипи таърихии дарки воқеияти ҳастӣ муҳокимаронӣ кунем, раванди ташаккули мафкураи қисме аз насли ҷавон самти диалектикии инкори баръакс – буҳрони хавфноктар аз замони Айниро касб кардааст.

Ҷаҳонбинӣ ва идеологияи хурофотӣ сабаб гашт, созмонҳои экстремистиву террористӣ давра ба давра шакл бигиранд. Ҳалқаҳои махфии он тамоюл ва имконоти барои давлати миллӣ хатарзои афзояндаро аз худ нишон диҳанд.

Ин ҷараёнҳои махлут бо ифротгароӣ дар ягон давр чунин вусъати паҳншавӣ надоштанд, агар даҳшати замони ҷанги шаҳрвандиро истисно кунем.

Омилҳои аслии фоҷиа аз камбуди тарбия дар шароити оила (1), нотавонии мактаб (2), заифии муҳити маънавӣ (3) ва инфрасохтори ташаккули ҳисси ватандории баробарвазн ба ҷаҳонбинии таассубгароёна (4), адами масунияти (иммунитети) ақидавӣ дар муқобили таҳрики ғояҳои зиддимиллӣ (5) сарчашма мегиранд.

Маълум аст, ҷаҳонбинӣ маҷмуи систематикунонидашудаи муҳтавои руҳи инсон – ангезандаи вокуниши амалии ӯ нисбат ба муҳити атроф аст. Маҳз ҳамин ҷавҳар воқеиятро ба тарзи идеалӣ дар худ инъикос мекунад. Баҳогузорӣ, ҳамзамон, нақшаи тағйири онро тарҳрезӣ менамояд. Тимсоли (образи) вазъ ва намунаи ояндаи чунин дигаргуниро дар ақли худ ҷой медиҳад. “Мебинад”. Роҳу восита ва усули бамақсадрасиро интихоб мекунад.

Бидуни шак, тафсири мазкур ифодаи классикии таърифи шинохти табиат, ҷамъият ва тафаккур аст. Муҳим ба назар мерасад, ки ҳангоми арзёбии инкишофи ҷаҳонбинии узви ҷомеа, дар маҷмуъ, шуури ҷамъиятӣ, формулаи ёдшуда мадди назар гирифта шавад. Махсусан, вақте сухан дар бораи ҷараёни ифротишавии ҷомеа, оқибатҳои на чандон дур ва агар пешгирӣ нашавад, фоҷиабори он равад.

Адабиёт муҳимтарин воситаи ташаккули руҳ, ҷаҳонбинии воқеӣ — муассиртарин василаи сохтани давлати миллӣ аст. Агар ин амал бо дарки интихоби мавзуи рӯз, ҳамчун ниёзи иҷтимоӣ – таърихӣ, мақсаднок, устодона, нишонрас, ба умеди ноил гардидан ба натиҷаи меҳнати нависанда тарҳрезӣ ва анҷом шавад. Чуноне ки мо онро дар эҷодиёти устод Садриддин Айнӣ мебинем.

Мавзуи баҳси мо, тавассути хотиррасон кардани заҳматҳои эҷодии ин нобиғаи илм ва каломи бадеӣ, кӯшиши наздик кардани адибон ва адабиёти муосир ба дарки ҳолати буҳронии руҳиву равонӣ ва воқеияти вазъи маънавии қисме аз узви ҷомеаи имрӯза мебошад. Зеро муътақид ҳастем: “Суханҳо ҳеҷ арзише надоранд, агар идеяҳоро ифода намуда, бо далелҳо зарурат ва ҳақиқати онҳо исбот нагарданд” (В.Г. Белинский. Собрание сочинений. Т. 8. – М.: 1982. – С.107).

                                     ЗАРУРАТИ ИҶТИМОИИ АЙНИШИНОСӢ

Аз давраи ба Истиқлоли давлатӣ расидани миллати тоҷик чанд даҳсола сипарӣ гашт.

Таърихи навтарин бори дигар исбот кард, халқ замоне соҳибдавлат мегардад, ки зарурати ногузир ва бебозгашти аз кашмакашҳои дохилии ҷомеа раҳо шудани хешро ба куллӣ эҳсос намояд (1), руҳ, маънавиёт ва соҳибиродагии сиёсӣ нишон диҳад (2), шароити таърихӣ ба он созгор ояд (3) ва сарвари қудратманди дорои сифатҳои фавқулода дошта бошад, ки таъсис, ташкил ва раҳбарии давлатро ба уҳда бигирад (4), дар фаъолияти сиёсӣ нақша ва ормонҳои тамаддунии миллатро собитқадамона амалӣ созад (5).

Ба бахти таърихии халқи тоҷик дар вазъи фоҷиабор, ки Тоҷикистон на ҳамчун мафҳуми ҳуқуқии давлат, балки дар доираи истилоҳи ҷуғрофиёии мамлакат ҳанӯз ҳам арзи ҳастӣ менамуд, Пешво, саробон ва роҳнамои худро пайдо кард.

Ӯ тавонист шароит, захираҳои маънавӣ ва моддии мардуми хешро ба хотири барқарории давлат, таъмини сулҳу субот, рушду тараққии он хирадмандона сафарбар кунад. Давлати мус- тақили барои таъмини ниёзҳои сиёсӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва маданӣ комгор ва дар муносиботи байналхалқӣ соҳибихтиёр барпо намояд. Ба тарзи дигар, бунёди муассисаи ҷавобгӯ ба манфиатҳои миллиро, бо дарназардошти шароити рақобатҳои пешгӯинашавандаи геополитикӣ, асос гузорад ва устувор созад.

Дуруст аст, “ёдоварии давлат набояд чизи дигаре бошад, ғайр аз рӯйдодҳои муассир. Давлат муҳокимаронӣ намекунад. Ҳарф намезанад. Аз худ фаъолияти натиҷаманд нишон медиҳад”. (В.Г. Белинский. Т. 4. – М.: 1954. – С.7). Ин аст табиати таъйиноти принсипалӣ ва императивии давлат.

Аммо яке аз классикони фалсафаи эмпиризм меомӯзад: “Инъикоси табиатро дар тафаккури инсон бояд на ба тарзи “шахшудамонда”, на ба тарзи “номуайян”, на бидуни ҳаракат, на бидуни зиддият, балки дар шакли абадии ҳаракат, рух додани зиддиятҳо ва ҳаллу фасли онҳо фаҳмидан лозим аст” (Иқтибос аз асари Л. Живкович. Теория социального отражения. – М.: Прогресс, 1969. – С. 49).

Собиқ давлати пуриқтидори дар шашяки рӯйи замин истиқрор, ин қонунмандии диалектикиро сарфи назар кард. Шикаст хӯрд. Аз харитаи сиёсии олам нопадид гашт.

Дар алоқамандӣ бо чунин воқеият, дар шароити кунунӣ масъалаи ҳифз ва афзун гардонидани дастовардҳои муҳимми замони Истиқлол аз мавзуъҳои марказии давлатдорӣ ба ҳисоб меравад.

Аммо дарки ҳақиқати воқеӣ ва тибқи он ноил гаштан ба пешрафт ва муваффақият, дар раҳи рост муяссар намегардад. Тибқи ифодаи мантиқии Аристотел дар асари машҳураш “Сиёсат”, давлат мебояд раванди ташаккули мафкураи сиёсии аҳли ҷомеаро мадди назар бигирад. Ба он таъсиргузор бошад.

Дар ин маврид, формулаи ҳолати муайянкунандагӣ доштани ҳастӣ нисбат ба руҳ ва ҷаҳонбинӣ, зуҳуротеро касб кардааст, ки мутаассифона, дараҷаи донишу хиради қисме аз узви ҷомеаи мамлакатҳои мусулмоннишин ба фаҳми муҳтавои найрангҳои геополитикӣ намерасад. Ба осонӣ, дар кӯтоҳмуддат онҳоро раҳгумзада мекунонад. Аз манзалати истифодабаранда ва ҳимоякунандаи манфиатҳои миллӣ, “дареғу дард, ки ғофил зи кори хештан” (Ҳофиз), ба унсури истифода ва роҳбаришаванда ҳамчун усулу восита мубаддал мегардад.

Ба ин мантиқ, сухани Уинстон Черчил шоистаи ёдоварист. Ӯ дар оғози Ҷанги дуюми ҷаҳон, дар хусуси нафари ташаббускори он, бо таассуфу нафрат, изҳор дошта буд: “Бубинед, як ефрейтор тамоми дунёро ба даҳшат овард”.

Сухан сари муаммоест, ки ҳамагӣ чанд ашхоси ҷаҳолатпешаи аз мантиқи миллат ва манфиатҳои миллӣ, давлат ва давлатдорӣ ноогоҳ, бар болои “ҷумҳурии мардумаш саросар босавод”, чунон мушкил эҷод карданд, ки ҳазорон назариётчӣ, олим, мутафаккир ва сиёсатмадору давлатдор дар посухгӯйӣ ба он суолот лол монданд.

Сабаби ҷанги шаҳрвандии Тоҷикистон низ аз ҳамин ҳақиқат иборат буд.

Боиси таассуф аст: “Таърих ба инсон меомӯзад, ки инсон аз таърих чизеро намеомӯзад” (Г.В.Ф. Гегель. Лекции по философии. – Санкт-Петербург: 2000. – С. 55).

Акнун ҳамарӯза шоҳиди он муаммое ҳастем, ки ҷаҳолат, таассуб, торикӣ, бефарҳангӣ, нодонӣ, чорагарӣ, бедонишиву носипосӣ, осоиш аз омӯхтан, илмситезӣ ва натиҷаи он оҳарманӣ – ҳанӯз ҳам дар ҳазор шакли хурофот дар муқобили сохти давлатдорӣ, донишситоӣ, ақлгароӣ, нексиголӣ, додгарӣ, ватанпарварӣ, хидматгузорӣ ба халқу миллат, рисолатшиносӣ, ҳушмандӣ, балоғатсолорӣ, номусгароии аҳли Аҷам муборизаи ошкору пинҳон мебаранд. Дар олами ғаразпарвар растагор меҷӯянд. Пуштибон меёбанд. Гоҳе муваффақ ва дастболо мешаванд.

Тули асрҳо мушкили аслӣ ва фоҷиабори миллати тоҷик ҳамин буд ва ҳаст.

Ба ҳамаи ин суолҳо дар осори ҷовидонаи Садриддин Айнӣ посух ёфтан мумкин аст. Онҳо дастур ва роҳнамои маорифи халқ мебошанд, на танҳо барои Вазорати маориф.

САДРИДДИН АЙНӢ – САРЧАШМАИ МАЪНАВИИ ТАЪСИС 

ВА ТАҲКИМИ СОХТИ ДАВЛАТДОРӢ

Масъалаи муҳтаво, руҳ, мантиқ, мундариҷа ва маънавиёти миллӣ истилоҳоти мураккаб ҳастанд. Агар мо онҳоро ҳамчун мафҳум, категория ё дефинитсия истифода карданӣ бошем. Агар мо бо ин “силоҳ” вориди баҳс шуданӣ бошем.

Дар яке аз мусоҳибаҳои охирин, узви вобастаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, мунаққиди барҷаста Соҳиб Табаров коромад, сифат, мундариҷаи адабиёти пешин ва муосирро бо ҳам муқоиса карда, аз ҷумла, мегӯяд:

“… бо вуҷуди ин мани 23-соларо соли 1947 ба аъзогии Иттифоқи нависандагон пазируфтанд. Он вақт иттифоқ 33 аъзо дошт. Ҳоло 400-500. Он вақт ҳар сол, ақаллан, 10-15 асари нағз ба дасти хонанда мерасид. Аммо имрӯз дар 10-15 сол як асари хуб ҳам ба майдон намеояд. Имрӯз ҳама узви Иттифоқ…

Канӣ шумо ду се адиби замони Истиқлолро ба ман гӯед, ё китобашро ба ман оред… ман кӯру кар. Асарашро баланд – баланд хонед. Ман фаҳмам. Ана баъд мебинем. Наметавонед! Зеро нест!” (Ҳафтаномаи “Тоҷикистон”, №15. 15.04.2015).

Ба гуфти В.Г. Белинский, асар ҳамон аст, ки хонанда онро на кам аз ду бор, батакрор, бо иштиёқ хонад. Ва ба дигарон бо завқи баланд қисса намояд.

Дар муддати сад соли мавҷудияти Тоҷикистон ҳамчун истилоҳи сиёсӣ, муҳтаво ва ҷараёни ташаккулёбии шуури миллӣ аз мавзуъҳои марказии қаламбадастони ватанпараст маҳсуб мегардид.

Сарфи назар аз камбудиҳо, адабиёти бадеӣ, матбуот, васоити ахбори умум, дар маҷмуъ, дар ин ҷараёни масъулиятноки таърихӣ нақши мусбат доштанд.

Албатта, иҷрои муваффақонаи ин вазифа кори саҳл нест.

Қудрати нависанда, тавоноии ӯ дар истеъдод (1), донишу хирад ва фазилати (2) ӯст. Асоснокии ин фарзияро академик будани нависандагони бузург Садриддин Айнӣ, Мирзо Турсунзода, Чингиз Айтматов ва баъзе аз қаламкашони сатҳи ҷаҳонӣ тасдиқ мекунад.

Адабиёт илм аст. Нависандаи ҳақиқӣ олим. Ӯ медонад, ки адабиёт ҳам шакли фаъолияти пурмуҳтавои ҷомеаи инсонист. Мақсад аз он омӯхтан, тадқиқи оламу одам, тафаккур, равандҳои ҷомеа, ҷараёнҳои табиат ва қонунмандиҳои тараққиёти онҳост. Баръакс, ба адабиёти воқеънигорӣ ҳеҷ зарурат намемонд, агар байни зуҳурот ва моҳияти раванди ҳастии ҷамъиятӣ номуайянӣ, нофаҳмӣ, мавҳум ва тазод вуҷуд намедошт.

Шарт нест, ки адиб аз доираи салоҳияти худ берун ва ба илм машғул шавад. Не. Аммо ӯ бояд донишманд, то дараҷае энсиклопедист бошад. Дар ин маврид, дониш ба сифати тасаввуроти илмӣ мадди назар аст. Агар хоҳад, ки асари хотирмон ва барои ҷомеа судманд эҷод намояд, то “аз боду борон, наёбад газанд”.

Бартарии Садриддин Айнӣ дар кори эҷодӣ, дар замири як шахс тавъам омадани хотироти таърихӣ, истеъдоди камназири нависандагӣ бо донишманди бузурги илмҳои таърих, мардумшиносӣ, забоншиносӣ, адабиётшиносӣ ва руҳшиносист. Баркамолӣ ва безаволии асарҳои бадеии ӯро низ сабаб ҳамин аст. Ин хосиятро дар ҳар шакл нависандагони машҳури олам, аз ҷумла, Уилям Шекспир (1564 -1616), Иоган Волфанг Гёте (1749 – 1832), Оноре де Балзак (1799 – 1850), Лев Толстой (1828 -1910), Робендранат Такур (1861 — 1941) нишон дода буданд.

Бидуни шак, Садриддин Айнӣ аз ҷумлаи онҳост. Ҳамзамон, афзалияти ин абармард нисбат ба дигарон дар матонат, ҷасорат, аз худ гузаштанҳо, мубориз будан ва руҳияи инқилобӣ доштани ӯст.

Садриддин Айнӣ медонист, ки натиҷаи муборизаи ҳазорсолаи миллати тоҷик ба муқобили нимғуломдорӣ тавассути Инқилоби Бухоро, мисли ҳадяи таърих ба орзуву омол ва фаъолияти ҷоннисоронаи халқи ӯ амалӣ гардид. Мутафаккир, ҳамчун фарзанди намаксипос, ки аз хислатҳои ҳамидаи халқи бузургаш аст, ин инқилобро бо ташбеҳи “машъали рахшони адолат” ва “мурғи ҳумо” васф кард. Ҷавонмардона, бе дудилагӣ дар олами ақибмондаи хатарнок, пешгӯинашавандаи сиёсӣ ва иҷтимоии асримиёнагии Шарқ, худро шогирди чилсолаи Инқилоб эълон намуд. Инқилобе, ки асли онро дунявият ташкил мекард.

Худи Айнӣ, вобаста ба замон ва муҳити ба камол расиданаш, имкони даст ёфтан ба адабиёти илмӣ, ки инқилоби иҷтимоиро ҳамчун дигаргун кардан, барҳам задан, шикаст додани форматсияи иҷтимоӣ-иқтисодии куҳна, ба минбар нишондани низоми пешбар, мутараққӣ ва инсонмеҳвар тафсир мекард, надошт.

Дар шароити Бухорои асримиёнагӣ чунин табақаи иҷтимоӣ, назарияи илмӣ ва шуури инқилобӣ аз худ дарак ҳам намедод.

Дар чунин ҳолат, Айнӣ ҳама гуна дигаргуниҳои иҷтимоиро дар натиҷаи амалҳои фаъол ва таъсирбахши маорифпарварона – инқилоби маданӣ тасаввур мекард ва медид.

Аз лиҳози дигар, агар Айнӣ Аҳмад – махдуми Донишро “доҳии модарзод” номида бошад, худи ӯ низ аз ҷумлаи нобиғагони банӣ башар буд, ки қобилияти ирсӣ, табиӣ ва фавқулодаи дарки воқеияти ҳастиро дошт. Бидуни инқилоб ҳам, то дами марг рисолати худро мисли Гомер, Шекспир, Гёте, Байрон, Мартин Лютер ва дигар қаҳрамонони миллатсоз иҷро мекард. Як шахсияти одӣ набуд.

Дар шароити хатари марговар ба ӯ ва ҷигарбандонаш, ду сол қабл аз Инқилоби Бухоро, ҳанӯз соли 1918, бидуни такягоҳу пуштибон сохти амириро рӯирост чун “хонаи бедоду ситам”, “маҳкамаи ҷабр” маҳкум, “он қозиву муфтиву он шоҳу вазир”-ро орзуи сарнагун кардан дошт. Ҳамчун инқилобчӣ мардонавор қад барафрохт. То охири умр ба муқобили ҷаҳонбинӣ, руҳу маънавиёти миллаткуш ва урфу одати боқимондаи замони куҳан мубориза бурд.

Бидуни шак, “Ҳар як инсон таърих дорад. Шахсро дар ин таърих лаҳзаҳои хатарнок ҳамраҳӣ мекунанд: дар бораи одам бошад, фақат ҳамон вақт бехато муҳокимаронӣ кардан мумкин аст, ки ӯ дар он асно чӣ тавр фаъолият кард, чӣ гуна рафтор нишон дод, вақте ки дар ду паллаи тарозу ҳаёту мамот, шаъну шараф ва хушбахтии ӯ меистоданд.

Чӣ қадар инсон баландмоя бошад, ҳамон қадар таърихи вай пуршукӯҳтар, лаҳзаҳои хатаровар барояш даҳшатбортаранд. Ҳамзамон, берун гаштан аз чунин ҳолати фалокатбор барои ӯ ҳамон қадар тантанавор ва ба дараҷаи баланд муассир ҳастанд. Ҳаёти чунин шахс ба ҳаёти халқаш тавъам меафтад” (В. Г. Белинский. Собрание сочинений. Т. 2. – М.: Художественная литература, 1977. – С. 138-139).

Садриддин Айнӣ фақат баъди инқилоб ҳамсони худро дар шахсияти Абулқосим Лоҳутӣ пайдо кард. Аз рӯйи дарку қобилият ва ҷавонмардиву матонат, сарсупурдагиву садоқат, дӯсти дар парешонҳоливу дармондагии худро дарёфт.

Руҳи инқилобии Лоҳутӣ ҳам ба Айнӣ бетаъсир намонд.

Садриддин Айнӣ, ба ғайр аз ҷаҳонбинии динӣ – схоластикӣ, боз ба вуҷуд доштани назарияи дигар – нақши инсони донишманд дар дигаргунсозии ҳаёти ҷомеа ниёз дошт. Ва аз адабиёти дастрас ба ҳамин суолҳои худ посух меҷуст.

Албатта, баъдан ин дастоварди маънавӣ дар суханони Садриддин Айнӣ иброз гаштааст.

Аммо раванд ва воқеияти ташаккули шахсияти худи мутафаккирро ҳам бояд ба инобат гирифт. Ҳамчун ҷавонмарди ташнаи дониш, то замони шиносоӣ бо эҷодиёти Аҳмади Дониш, Айнӣ бо маъхазҳои асосии инсонпарваронаи адабиёти классикӣ оғоз аз Абуабдуллоҳи Рӯдакӣ, Абулқосими Фирдавсӣ, Абуалӣ ибни Сино, Умари Хайём, Носири Хусрав, Низомии Ганҷавӣ, Абдурраҳмони Ҷомӣ, Саъдии Шерозӣ, Ҳофизи Шерозӣ, Камоли Хуҷандӣ, Сайидои Насафӣ, Мирзо Абдулқодири Бедил ва даҳҳо мутафаккирони бузурги таърихи ҳазорсолаи адабиёти тоҷик шиносоии баркамол дошт. Ва баҳраварии эҷодкорона аз мафкураи таърихӣ – ҷоннисориҳои абармардони майдони сиёсат ва ақидаҳои маорифпарваронаи адабиёти классикӣ – тамаддуну фарҳанги ниёгон, оқибат ҳимоя кардан ва ба истиқлол расидани миллатро тавассути ин нависандаи баркамол ва дигар ҷавонмардони муборизу фидоӣ сабаб шуд.

Ҳамзамон бо ин, асарҳои равшангаронаи Аҳмади Дониш, ҳамчун дидгоҳи бозбинии замони истибдоди амирӣ, ҷамъбасти мантиқӣ ва ифодакунандаи вазъи ҷаҳонбинӣ ва фазошиносии давр, такони ҷиддӣ барои дарк ва инъикоси воқеияти замони Айнӣ маҳсуб мегарданд.

Таърихи таҳаввули ҷаҳонбинӣ ва афкори миллати тоҷик дар тули ҳазор сол, бори дигар исбот кард, ки руҳ, маънавиёт, дидгоҳ, нуқтаи назари сиёсӣ, ки онро дар маҷмуъ, идеология ном мебаранд, хосияти иманентии диалектикӣ надоранд. Он аз воқеият, ки амали мақсаднок ва бошууронаи инсон, аз муҳимтарин ҷузъи он мебошад, вобаста аст.

Оғоз аз ҳамин нуқтаи дарк ва камоли андеша, муборизаи ақидавӣ ва инқилобии Айнӣ муҳтавои баробарвазн ба воқеият гирифт.

Дар ин маврид, Айнӣ муносибати худро ба ҳукумати амирӣ аз лиҳози мавқеъгирии сиёсӣ комилан тағйир дод (1). Хурофотро ҳамчун усул, восита, ҳамсафар ва ҳимоятгари аслии маънавӣ ва ҷисмонии ҷиноятҳои амирӣ бар зидди оммаи мардуми ноогоҳу бесарпаноҳ шинохт (2). Донист, ки идеологизми таҳмилӣ ва урфу одати аҷнабиён, дар ягон ҳолат наметавонад созгори имрӯзу ояндаи босубот ва умедбахши халқи азияткашидаи тоҷик бошад (3). Ба хулосае омад, ки ягона роҳи озодӣ, аввалан, дар тағйири моҳият ва мундариҷаи ҷаҳонбинӣ, руҳиву равонӣ – дар истиқлоли зеҳни инсон аст. Бидуни он озодии воқеӣ ва ояндасоз хобу хаёлу шиору орзуе беш нест (4). Ва ин дастовард, танҳо тавассути рӯ овардан ба илм, босавод кардани оммаи мардум (5) ва баҳраварӣ аз нуқтаи бунёдӣ, такягоҳӣ – таърих ва тамаддуни миллати ӯст. На афсона ва тахайюли дигар (6).

Ин ақидаҳои барои миллат ҳаётбахшро Садриддин Айнӣ дар тули умри бобаракати худ ҳам бо сухан, ҳам бо қалам ва ҳам бо қадам исбот кард.

АЙНӢ –

ДОҲИИ АДАБИЁТИ НАВИНИ ТОҶИК

Садриддин Айнӣ дар таърихи тоҷикон, аз ҷумла, дар мураттабсозӣ, муаррифӣ, рушди адабиёти он сармашқ, абармард, воломақом, соҳибдафтар, баландҳиммат, Рустами таърихсози миллат, муҳандис ва бозофарандаи забони адабии ҳозираи тоҷик, масъулиятшинос, инқилобчии матин, озодихоҳ, муҷассамаи бузурги ҳувияти миллӣ буд, ҳаст ва мемонад.

Дар давраи навини Истиқлоли давлатӣ, ки худшиносии миллӣ аз муҳимтарин масъалаи суботи давлатдорист, ҷойи Айнӣ ҳамчун олим ва адиби мубориз холист.

Дар оғози асри гузашта, Айнӣ бо вуҷуди маҳдудияти зимом ва тангии замон, дар байни обу оташ роҳи зиндагии худро интихоб кард.

Аммо дар ин маънӣ Айнӣ мисли худ ҳамфикру ҳамақидаи якдилу рӯинтан надошт.

Ба дарбор ҳамчун шоир даъват гардид. Онро рад кард. Нахост қаҳрамони ягонаи ба миллати худ бегона бошад. Дар сахтиҳо дилшикаста нашуд. Муборизаашро идома дод. Ба оммаи мардуми бесаводи азияткашида, маҳкум ба бадбахтӣ ва “тири фалак” хӯрда муроҷиат намуд. Онро омӯхт. Қаҳрамон интихоб кард. Хост мардумро ба худи мардум шиносонад. Онҳоро оинаи якдигар қарор бидиҳад. То фаҳманд, ки ҳазор соли бандагӣ, адами истиқлол онҳоро ба чӣ аҳвол рӯ ба рӯ кардааст. Хост адабиёти миллии бошахсият, анъана ва урфу одати тоҷикиро асос гузорад. Ба истилоҳҳои “халқ”, “миллат”, “манфиатҳои миллӣ” ҷон бахшад.

Айнӣ аз аввалин адибони миллии воқеиятшинос буд. Кӯшид, ба одамони одӣ сабаб ва воситаи раҳоӣ аз мушкилоти фоҷиабори иҷтимоиашро фаҳмонад. Онҳоро ба бесуботии тафаккури афсонавии “малакутӣ” (олами фариштаҳо), дом ва доди бедоди гиряолуди идеологияи шикоятомези нотавонӣ, оҷизӣ, ночорӣ, дармондагии дастҳо сӯйи “фалак” (осмон, тақдир, гардише, ки инсон дигар наметавонад дар он нақш дошта бошад, маҷбур аст ба чунин қисмат тан диҳад) муътақид созад. Фаҳмонад, ки озодӣ ва шоистасолории инсон фақат аз Ақл, Хирад, Илму Дониш ва рафторҳои заминии ӯ вобастагӣ доранд.

Нобиғагӣ ва заковатмандии толибилми мадрасаи Бухорои асримиёнагӣ дар он буд, ки дарк кард, арзиши дониш дар муносибат ва муқоиса ба воқеияти ҳаёт санҷида мешавад. Ва дараҷаи муҳиммияти ҳама гуна назария дар алоқамандӣ бо таҷрибаи зиндагист.

Шогирди солманди Инқилоби навини иҷтимоӣ нисбат ба худ ва пайравон ниҳоят серталаб буд. Таъкид менамуд, сухани бадеӣ ҳеҷ чизеро ифода намекунад, агар он ормону орзу ва афкори пешқадамеро тафсир ва тасвир нанамояд. Муътақид накунонад. Одамро ба шахсият мубаддал насозад. Посухгӯи ниёзҳои иҷтимоии давр набошад.

Чунин эътиқодмандӣ на танҳо дар асарҳои бадеӣ, илмӣ ва илмӣ–таърихии Айнӣ, балки дар мукотибаҳои ӯ бо аҳли илму адаб ҳам ба назар мерасад. Ин мактаби нави адабиёт ва адабиётшиносии тоҷик буд.

Барои мисол, таваҷҷуҳ карда шавад, ба як номаи ватандӯсти беамсол, ниҳоят пуркору масруфу гирифтору масъулиятшиносу фаъол, ки умре ба хурдтарин зуҳуроти ҷаҳонбинии миллӣ бетарафӣ накарда, аҳаммият додааст. Фурсат пайдо карда, онро баҳогузорӣ ва хулосабарорӣ намудааст. Мутаносибан, барои ислоҳи вазъи тарбия дар мактабҳо, мундариҷа ва муҳтавои ҷаҳонбинии муаллимон тавсияҳо манзур сохтааст:

“Ман дар бораи аз ҳама ҷо дар Ленинобод зиёд будани хурофоти динӣ ба шумо як мисол нишон медиҳам. Дар тобистони соли 1946 ба Самарқанд як студенти ленинободӣ, ки дар Москва таҳсил мекунад, омад. Аз рӯйи шуниди ман, он студент бародари хурдтараки худро, ки «кокулаш ба Шоҳи Зинда назр будааст», гирифта овардааст, то ки гӯсфанде харида, ба сари мазори мазкур бурда, кокули бародарашро тарошонад.

Ин корро ягон касе аз аҳолии ҳозираи Самарқанд ва Бухоро намекунад. Ин факт ҳаминро нишон медиҳад, ки агар шумо бинои сари мазори шайх Маслаҳатро вайрон карда партоед ҳам, хурофотпарастон аз ҷоҳои дур ҳам бошад, барои қонеъ кунонидани орзуи хурофотпарастии худ, мазоре меёбанд ва инчунин, ин факт ҳаминро ҳам нишон медиҳад, ки дар Ленинобод – дар мактабҳо ҳанӯз тарбияи советӣ–коммунистӣ дуруст ба амал монда нашудааст, вагарна як студент ин корро намекард.

Бинобар ин, аз ҳама пештар ба воситаи мактабҳо муборизаро ташкил кардан лозим аст ва аз ҳама пештар муаллимонро аз назари тавфиқ гузаронидан даркор аст” (С. Айнӣ. Мактубҳо. – Душанбе: Дониш, 2024. – С. 449).

Дар олам инсони бешахсият буда наметавонад. Агар мо ин истилоҳро ҳам аз лиҳози маънавӣ, ҳам аз лиҳози ҷисмонӣ ва ҳам аз лиҳози иҷтимоӣ баррасӣ намоем. Аммо наметавон инкор кардан ҳақиқатеро, ки баҳогузорӣ ва қимати шахсият ҳам дараҷабандӣ дорад. Гарчанде дар ин арҷгузорӣ сифр ҳам меъёр аст.

Шахсияти гениалӣ дараҷаи олии сифати инсон аст, ки дар соҳаи муайян шуурнокӣ, ақл, хирад, дониш, касбият, тахассус, тавон, истеъдод, иродатмандӣ, ҷавонмардӣ ва масъулиятшиносии фавқулодаеро аз худ ба намоиш мегузорад. Аз замони худ чанд зина пештар меистад. Дар илму адаб ва паймону пайкор намунаи афзалияти бебаҳси иҷтимоӣ нишон медиҳад. Ин хосият ва дастовардҳои ба мерос мондааш барои аҳли башар чанд аср хидмат мекунанд.

Як аломати гениалии нависанда он аст, ки ӯ вазъиятро меомӯзад. Қисмати ҳассоси ба талаботи иҷтимоӣ нигаронидашудаи онро ҳамчун ҷузъ аз кулл тасаввур ва интихоб мекунад. Дар тасвир мегирад. Нуқтаи калидиашро пайдо намуда, ин вазъро мутобиқ ба манфиати ҷомеа саҳнасозӣ, роҳбарӣ ва роҳнамоӣ мекунад.

Чунин эҳсоси баланди миллатдӯстӣ ва ватанпарварии Айнӣ дар очеркҳои таърихӣ – бадеии “Исёни Муқаннаъ” ва “Қаҳрамони халқи тоҷик Темурмалик” боз ҳам аниқтар ба назар мерасад.

Маълум аст, ки ин ду асар дар замони Ҷанги дуюми ҷаҳонӣ навишта шудаанд. Қаҳрамониву фидокории миллати тоҷикро ҳини асрҳои VIII ва ХIII, дар мудҳиштарин лаҳзаҳое, ки мардуми мо ба муқобили фашизм муборизаи беамон мебурд, бо далелҳо, чун мафкураи таърихии ҳифзи Ватан ва нангу номуси миллӣ, на танҳо ба оммаи тоҷик, балки дар назди оламиён тафсир ва исбот менамояд. Дар ин ҳамосаҳо нависанда характери миллӣ, моҳияти маънавии миллати тоҷик, корномаҳои воқеӣ–таърихии фарзандони ӯ, ки маънан ба рафти муборизаи башарият ба муқобили вабои аср тавъам афтода буданд, ҳамчун арзиши умумибашарӣ тафсир ва ба оламиён манзур кард.

Яъне, “Исёни Муқаннаъ” ва “Қаҳрамони халқи тоҷик Темурмалик”, ки ҳамосаҳои ҷовидонаи қаҳрамонҳои миллати тоҷик ҳастанд, дар баробари идеалҳои бузурги маънавии умумибашарӣ гузошта шуданд. Шакл ва воситаи муаррифии миллати куҳанбунёди муаллифи асарҳои ҷовидона ба ҷаҳониён мебошанд.

Нависанда намунаҳои тавонмандии фитрии хешро ҳанӯз дар аввалин шеърҳои худ “Дар фоҷиаи шиаву суннӣ”, “Бомдоди баҳорон”, “Саҳаргоҳон”, “Заминро мафрӯш”, “Марсия”, “Суруди озодӣ” ва дигар ашъораш тахассусмандона нишон дода буд. Яъне, нишонаҳои нобиғагии нависанда то замони эълони принсипҳои синфият, ҳизбият ва халқият, ки гоҳо Айниро мехоҳанд ба онҳо пойбанд кунанд, арзи ҳастӣ доштанд.

Албатта, метавон, тавре имрӯз барои иддае ҳукми анъана касб кардааст, худро шоиру нависандаву олим номид ё номаълумакак соҳибунвон гашт.

Аммо табиат дар тақсими истеъдоду қобилият ниҳоят хасис аст. Ва мардум баҳогузори сахтгир.

Агар Садриддин Айнӣ дар алоқамандӣ ба ҳар як зуҳуроти муҳимми сиёсӣ ва иҷтимоӣ ҳамқадам будани худро бо дарди ҷомеа ва ватандорӣ нишон дода бошад, дар маҷмуъ, ӯ тули ҳаёти эҷодии худ фақат асарҳое офаридааст ва оммаи мардумро бо дарк, фаҳм, инъикоси равонӣ ва вокуниши баробарвазн ба он даъват кардааст, ки барои таъмини суботи сохти давлатдорӣ ва рушди миллӣ ҳаётан муҳим аст. Яъне, воқеан, дар амал суварнигори ҳадис будани худро исбот намудааст.

Доҳии адабиёти навини тоҷик муътақид буд: “Маданият, агар он ба тарзи стихиявӣ инкишоф ёбад, на бошуурона мудирият шавад, инкишоф ёбад, рушд намояд, баъди худ биёбонро мемонад” (Иқтибос аз асари В.Н. Сагатовский. Вселенная философа. – М.: 2013. – С. 15).

Ҳақиқат доштани ин назарияро мо дар таърихи на чандон дури инсоният ва замони муосир дар ҳама кунҷу канори олам дидем ва баръало дида истодаем.

Масъулиятшиносии меъмори бузурги руҳи миллӣ тули фаъолияти эҷодӣ, сарфи назар аз маҳрумият ва мушкилоти даҳр, вазъи сангини иҷтимоӣ, гоҳҳо дар ҳолати ногувори руҳиву ҷисмонӣ ҳам, собитқадамона эҳсос мегардад.

Таҳлили характер, рафтор, сифатҳои шахсӣ ва тақдири қаҳрамонҳои Айнӣ дар қисса, повест, роман ва ёддоштҳо, аз ҷумла, Муқаннаъ, Темурмалик, Одина, Ёдгор, Абдуллоҳхоҷа, Сафар, авлоди Раҳимдод, Гулбибӣ, Гулнор, падараш Сайид Муродхоҷа, Тутапошшо, Муҳаммадсиддиқи Ҳайрат, Аҳмади Дониш, Шарифҷон – махдуми Садри Зиё ва садҳо персонажҳои мусбату манфии офаридаи ӯ ҳамагӣ образҳои типӣ ҳастанд.

Нависанда қаҳрамонҳои офаридаашро аз маъхазҳои таърихӣ, таърихӣ – бадеӣ омӯхтааст. Бо чашми худ дидааст. Ба гӯши худ шунидааст. Дар рӯзгор санҷидааст. Онҳо бо дарки илмӣ, бадеӣ ва воқеъбинона дар тасаввур ва қалами нависанда инъикос ёфтаанд.

Баъзе мунаққидҳо Айниро дар сустирода будани Одина мазаммат кардаанд. Баръакс, Одинаро чунин тасвир намудани нависанда аз афзалиятҳои эҷодии ӯст.

Адиб дар кӯҳистони ақибмондаи тоҷик ҳамин симоро дарёфт ва нишон додааст. Субъекти намунаи умумияти иҷтимоӣ офаридааст. Бадбахтӣ ва камҳавсалагии ӯро сабаби фоҷиаи шахсиаш ва ҳамчун намунаи фоҷиаи миллӣ, дар маҷмуъ, тасвир кардааст.

Аммо Ятим, Ёдгор, Сафар, Абдуллоҳхоҷа ва насли дуюму сеюми Раҳимдодро пайдо намуда, аз онҳо шахсони воқеан фаъол, мубориз, сафшикан, дар муборизаи ҳаёт пирӯз тарбия карда, ба воя расонида, қаламдод намудааст. Дар муқобили Одинаҳои азияткашида, таҳқирдида, дар азоби хурофот ва урфу одатҳои ақибмонда танида гузоштааст.

Адибони имрӯза, ҳамасрони замони Истиқлоли моро чӣ мушкил домангир аст, ки чунин андешаву маҳсули эҷодро ба намоиш гузоранд. Аз тоҷики раҳгумзадаи замони ҷанги шаҳрвандии ба ном “демократ”, “муҷоҳид”, “муборизи роҳи исломи ноб”, муаллимбадбини пойбанди ҷаҳолату торикӣ, “зиёӣ” – профессорону журналис- тони (дар ҳоли ҳозир забондарози пушаймоннагаштаи) думрави муллоҳои ташаббускори ҷанги хонумонсӯзи шаҳрвандӣ ва акнун, дар даҳаи чоруми замони Истиқлол – ҷавонони гумроҳи узви созмонҳои террористии байналхалқӣ, зархаридони бозигарони геополитикӣ, соҳибунвонҳову мансабдорони хурофотзадаи бетарафи дампову хомӯши розӣ ба авҷи ҷаҳолату бегонапарастӣ қаҳрамонони воқеан табдилгаштаи бошууру муборизи роҳи эъмори давлати миллӣ офаранд. Тарзе ишора шуд, вазъи фоҷиаборро “бигиранд” ва аз он фазои маънавии шахсияти бунёдкор “созанд”. Дар амал “фалакро сақф бишкофанду тарҳи нав дарандозанд”. Ба “фатвои хирад хилофомади одат талабанд”, “субҳхезиву саломатталабӣ”-ро (маъниҳо аз Ҳофиз) ба хотири суботу гул-гулшукуфоии Ватан – модари азиз, Тоҷикис- тон кунанд. Шанси фавқулодаи таърихро аз даст надиҳанд. “Типҳое офаранд, ки дар он муҳри нишони муаллиф насб шуда бошад. Барои коғаз, барои як шумораи маҷалла нанависанд. Китоб не, асар офаранд. Эҷодашон аломати расмиятчигӣ, намоишӣ, ҳисоботдиҳӣ ва рӯякӣ надошта бошад. Ва адиб қаҳрамони парварида, комил ва пирӯзи худро дар зиндагиаш бо чашми худ бинад. Ифтихор намояд. Агар қаҳрамон, персонажи барои нависанда тип бошад, хонанда онро дар ҷомеа эҳсос намояд, бишиносад. Аз ӯ омӯзад. Пайрави ӯ бошад (В.Г. Белинский). Ин аст асари зинда, коромӯз, коргар ва тавре дар боло ишора шуд, офаридае, ки масъули нақди сухан ҳам аз набудани он эҳсоси таассуф наварзад.

Агар Айнӣ ҳозир ҳам зинда мебуд, ҳамин масъулият ва нақшу мартаба барҳақ моли ӯ буданд. Баъди сад соли дигар ҳам, ин афзалият мансуби ӯ мемонд.

Қаламкаши бузургро тақдир ва таъйин ҳамин аст, чуноне ки нишонаҳои барҷастаи онро мо баъдтар дар эҷодиёти Мирзо Турсунзода, Сотим Улуғзода, Ҳабиб Юсуфӣ, Ғаффор Мирзо, Ҷалол Икромӣ ва Фазлиддин Муҳаммадиев медидем.

АЙНӢ –

АСОСГУЗОРИ МАЪНАВИЁТИ МИЛЛӢ

Садриддин Айнӣ дар чандин лаҳза худро, барҳақ, инқилобчӣ номидааст. Албатта, ин хулосаро, замоне ки нависандаро ҷабри рӯзгор ва аъмоли ҳасудони фурӯмояи дурӯяи чоплуси замонасози носозгор ба ҷон расонидаанд, иброз доштааст. Аммо чашми воқеъбин ва гӯши ҳақшунав ниёз ба изҳори чунин мавқеъ надошт.

Аз лиҳози дигар, ҷаҳонбинӣ маҷмуи дидгоҳи инсон аст, ки он муносиботи назариявии ӯро ба табиат, ҷамъият ва худи инсон муайян мекунад. Муҳтавои фаъолияташро мақсадгузорӣ ва роҳнамоӣ месозад. Фаъолияти ӯро ба танзим медарорад.

Бидуни шак, ҳама шахс ҷаҳонбинӣ дорад. Аммо агар дар як нафар он ба тарзи номуназзам, ғайриихтиёрӣ, механикӣ, таҳти омилҳои ғайриинтизор ташаккул ёбад, нафари дигар мекӯшад, тавассути аз худ кардани илму маърифат, донишҳои баробарвазн ба воқеият ва таҷрибаи рӯзгор зиндагиро дарк намояд, фаҳмад, ба он ворид гардад.

Фарзияи охирин дар ҳаёти Айнӣ бо омили фавқулодаи генетикӣ, табиӣ, чун зуҳуроти муайянкунандагии ҳаёти ӯ тавъам омада буд.

Мубориза барои инқилоби маънавӣ ва тавассути он расидан ба таҳаввулоти иҷтимоӣ аз мақсадҳои Айнӣ ба шумор мерафт. Агар инқилоб ӯро раҳоӣ намебахшид, Айнӣ дар ҷодаи интихобкардааш ҷоннисорӣ мекард, чунончи режими зиддимиллии асримиёнагии амирӣ барои қасдгирӣ аз ин ҷавонмарди акнун дар роҳи инқилоб қадамҳои устувормонда, бо палидии хабисона бародари ҷигарбанди маъсуми ӯро ба қатл расонд.

Муборизаҳои таърихӣ ва тақдирсози Садриддин Айнӣ барои исбот кардани тоҷикон ҳамчун миллати тамаддунофари бумӣ, бо таърихи зиёда аз шашҳазорсола (1), забони тоҷикӣ – воқеияти мустақили ҷамъиятӣ ва далели барҷастаи шуури таърихӣ, зеҳниятсоз, воситаи акумулятсия ва инкишофи илм, адабиёт ва яке аз намунаҳои бузурги тамаддуни ҷаҳонӣ (2), аслияти руҳ, анъана, урфу одат, фарҳангу маданият ва характери миллӣ, ки дар муборизаҳои шадиди сафшикан “зи баҳри бару буму фарзанди хеш” ба муқобили истилогарони аҷнабӣ зуҳур ёфтаанд (3), қобилияти пазируфтан, таҳаввул дидан, рушд ёфтан, ғанӣ гардонидан, мутобиқ кардан ва ҳамқадам буда тавонистани миллати тоҷик ба ҳама гуна дастовардҳои пешқадами тамаддуни ҷаҳонӣ, ки инқилоби иҷтимоии даҳаи дуюми асри ХХ (4), аз зумраи онҳо маҳсуб мегарданд, равона шуда буданд.

Таърихи тафаккури инсониро аз нигоҳи фалсафӣ, адабӣ, ҳуқуқ, ахлоқ ва маънавиёт асрҳо боз ду раванди ба ҳам зид ҳамроҳӣ мекунанд. Яке иртиҷоӣ, (хурофотии асримиёнагӣ, бегонапарастӣ, рукуди зеҳнӣ ва ҷаҳолат) ва дигаре пешқадам (миллатдӯстӣ, меҳанпарастӣ, хештаншиносӣ, тарғиби идеяҳои маорифпарварӣ, илму хирад, ростиву растагорӣ, пайкор ба беадолативу дурӯғ, тороҷу ғорати мардуми бесарпаноҳ).

Ҳардуи ин ҷараёнро манфиат ҳамчун категорияи фалсафӣ, иқтисоди сиёсӣ, идеологӣ, ахлоқиву маънавӣ муҳтаво мебахшад. Шакл меофарад. Ба намоиш мегузорад.

Дар як масъала ду ҳақиқати мухолиф вуҷуд дошта наметавонад.

Ҷаҳонбиние, ки аз исёни Муқаннаъ сарчашма мегирифт, барои Садриддин Айнӣ ҳамчун манбаи ғоявии эҷодиёт ва ҳақиқати оштинопазир боқӣ монд.

Минбаъд на дар тарҷумаи ҳол, на дар асарҳои бадеӣ, илмӣ, бадеӣ – таърихӣ, публитсистика, мукотибаҳо ва на дар гуфтору рафтор, муколама ва муносиботи рафиқона ҳаргиз дудилагӣ, замонасозӣ ва расмиятчигии ноҷо, ки шахсият, роҳи интихобкарда ва бузургвории ин доҳии модарзоди илму адаби миллати тоҷикро зери шубҳа гузошта бошад, дида намешавад.

Садриддин Айнӣ Қаҳрамони барҳақи миллати тоҷик аст, ки Пешвои муаззам, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ӯро ба ин унвон сазовор донистааст.

ДАЛЕЛИ АҚИБМОНДАГИИ ШУУРНОКӢ АЗ ВОҚЕИЯТИ ҲАСТӢ

Бо шарофати Истиқлол орзу ва нияту мақсадҳои Садриддин Айнӣ амалӣ гардиданд. Миллати тоҷик соҳибдавлат шуд. Аммо тавассути прототипҳои персонажҳои манфии таърихии Айнӣ, давлати тозабунёд ба хоку хун оғушта ва ҳукумат сарнагун гардид.

Ҷанги хонумонсӯзи шаҳрвандӣ аланга зад.

Бо шарофати тақдир ва ба бахти мардуми ҷафокашида, шахсияте сари қудрат омад, ҳаракати озодихоҳонаи миллатро раҳбарӣ кард, ки устоди забардасти илму маърифат ва адабиёту маданият Садриддин Айнӣ сифоташро дар замири хеш мепарварид. Дар асарҳои бадеӣ ва илмию таърихӣ образи қаҳрамононаи ӯро тасвир ва тафсир мекард. Ба хотири тантанаи пирӯзӣ ва адолат қасидаҳои ҳамсони “Ҷанг ва зафар” менавишт. Онеро инъикос мекард, ки баъди ҳазор сол давлати миллӣ сохт. Анъана, урфу одат, фарҳанг ва маданияти миллиро эҳё намуд. Тамаддуни беш аз шашҳазорсолаи ӯро аз нав ҷон бахшид. Тасдиқ кунонд. Муҳру васиқа кард. Эътиқодмандона ҳамчун сарвати поённопазир ва шиносномаи беназир ба ҷаҳониён муаррифӣ сохт.

Иқтисодиёт ва иҷтимоиёти мардуми кишварашро тарзе ташкил кард, инкишоф дод ва рушд бахшид, ки миллати тоҷик ҳазорсолаҳо орзуи онро мекард.

Ҳамзамон, хотирнишони кардани як нукта зарур аст – рисолати адабиёт, театр, кино, ки онҳоро классикони илм ва адабиёти ҷаҳон меъмору созандаи руҳи инсон номидаанд, баробари масъулияти давлатсозист.

Мо аз ғарази бадхоҳони миллат ва руҳияи таърихии бегонапарастии онон огаҳӣ дорем. Ва медонем, “фаъолияти мақсадгузорӣ (дар муносибат ба руҳ, андеша, идея, образ, мафкурасозӣ – С. Я.) ба худи он (ташаббускор – С. Я.) равона нагардидааст. Баръакс, ба он нигаронида шудааст, ки тавассути нобуд кардани хосият, аломат ва зуҳурот – ҳадафҳои ҷаҳони беруна (дидгоҳ, ҷаҳонбинӣ, маънавиёт – С. Я.), воқеят доштани фаъолияти худро дар муҳити атроф бубинад, тасдиқ кунонад. (Г.В.Ф. Гегель. Илми мантиқ. – М.: 2013. – С. 8).

Вобаста ба ин ҳар вақте мо зуҳуроту рӯйдодро аз паси худ набарем, аёну ноаён зуҳуроту рӯйдод моро аз паси худ мебаранд.

Чунин муносибат зуҳуроти нобахшиданист.

Воқеияти имрӯзаи ҷомеаи Тоҷикистон, дар масъалаи вазъи ҷаҳонбинии миллӣ, сарфи назар аз дастовардҳое, ки дар кулли соҳаҳои замони истиқлол рух доданд, ниёз ба бознигарӣ дорад. Гап сари он аст, ки маънавиёти (дидгоҳ, арзишҳои ҷамъиятӣ) хештаншиносии қисме аз узви ҷомеа, аз дараҷаи суръати тараққиёти иқтисодӣ – иҷтимоии мамлакат, таҳаввулоти инқилобие, ки ҳукумати кишвар ба тарзи пешгӯинашаванда рушди онро таъмин кард, фарсахҳо қафо монд.

Аз як тараф, ин камбуди ҷиддии дастгоҳи идеологӣ ва маорифи халқ (на Вазорати маориф дар танҳоӣ) – падару модар, муҳити оилавӣ, маҳал, деҳа, мактабҳои миёна, олӣ, иттифоқҳо ва иттиҳодияҳои эҷодии мафкурасози ҷомеа, васоити ахбори умум, муассисаҳои фарҳангӣ, коргоҳҳо – дар маҷмуъ, ниҳодҳои масъули ташаккули муносиботи ҷамъиятӣ мебошад.

Аз лиҳози дигар, ин падида хосияти қонунмандӣ ҳам дорад.

Гурӯҳҳои ифротӣ ҳаргиз рӯшод намегӯянд, ки ҳукумат мехоҳанд. Онҳо амалҳои террористӣ ва мақсаду мароми худро бо шиору суханҳои муқаддас пӯшонида, зебу зинат ва обу ранг медиҳанд. Нигаред ба ҳодисаҳои солҳои навадуми Тоҷикистон, воқеаҳои тули таърихи на чандон дуру наздики кишварҳои Шарқи Наздику Миёна, ба ҳамсоякишвари мо.

Далел ва зуҳуроти фоҷиабори ақиб мондани шуурнокӣ аз воқеияти зиндагиро мо дар таърихи бисёр кишварҳо, аз ҷумла, Тоҷикистон, ҳамчун падидаи хатарнок, баръало мебинем.

Вазъи баамаломада мебояд ҳамчун ҳадаф ва мавзуи тадқиқоти илмӣ, таърихӣ – бадеӣ ва бадеӣ интихоб шавад. Омӯзиш бинад. Амалан тат-биқ гардад.

Дар ин маврид, дониста бошем, ҷаҳонбинӣ ва идеологияҳое, ки ҳамакнун мардумро ба раҳгумӣ андохтаанд, аз нигоҳи назарӣ ва таҷрибаи таърихӣ нисбат ба идеяҳои эҳёгарии миллӣ, ҳувиятсозӣ, худшиносӣ, давлатдории миллӣ, ватанпарварӣ, равшангароӣ, таърихофаринӣ, ҷамъияти маданӣ, дунявият ва халлоқияту додхоҳӣ ҳазор сол ва зиёда аз он собиқаи бештар доранд. Ба қавли мардуми англис: ‘’Devil is very wise, because He is very old’’.

Аз лиҳози дигар, омили этногенетизм наметавонад, рефлексия ва ё инъикоси хотираи таърихии ирсиятро дар рафторҳои иҷтимоӣ сарфи назар кунад.

Ин воқеият масъулияти зиёиёни миллиро, ки ба тақдири мардуми хеш бетараф нестанд, боз ҳам зиёдтар мекунад.

Акнун майдони адабӣ нависандаеро тақозо дорад, ки айнивор қудрати кушодан ва фош кардани муаммои сарбастаи раҳгумии фоҷиаи иддае аз намояндагони ҳамин миллатро дошта бошад, ки ӯро бо шиорҳои дурӯғини хурофотӣ назди оламиён дар хиҷолат монда ва садҳои дигарро, ки барои як порча нон дар талошанд, дар вазъи бозгардониву сарсониву ҳайронӣ гузоштааст. Гарчанде мо медонем, ки ҳозира натиҷаи гузаш- та ва ишора ба оянда аст. Ва сухани ёдшудаи он абармарди Ғарб: “як ефрейтор дунёро ба таҳлука даровардааст”, аз ҳар гӯшае акси садо медиҳад.

Дарк ва тафсири вазъи рӯз ба рӯз мушкилшудаистодаи ҷаҳонбинии як қисми фаъоли ҷомеа навъи ҳушдор аст, ки раванди онро аз нигоҳи методологӣ, ҳазор сол қабл Абуалӣ ибни Сино пешбинӣ ва хотирнишон мекунад: “Валекин ҳар он чӣ ба чизи ҳозирбуда далолат намояд, инчунин, ба чизи интизорбудаамон низ далолат мекунад” (Абӯалӣ Сино. Осори мунтахаб. Ҷ. 2. – Душанбе: Ирфон, 1980. – С. 270).

Аз Шимолу Ҷанубу Шарқу Ғарб акси садои ҷаҳолат, ифротгароӣ ва терроризми идорашавандаи маҳсули адами адабу фарҳангу масъулияти ватандорӣ баланд мешавад. Ана ҳамин аст, ба назари мо, суоли матраҳ ба “пайравони (имрӯзаи) Айниву Турсунзода”, масъалаи коҳилии баҳсбарангези муҳандисони руҳ ва самтгирии маънавӣ дар мавзуи рӯз – фанатизми динӣ ва тантанаи шабаҳи фарогири бадбахтӣ.

ХУЛОСА

Чун Инқилоби соли 1917 ва 1920 мардуми тоҷикро аз ғуломӣ озод кард, ба ӯ ихтиёр, шароит ва раванди давлатсозӣ ато намуд, фарде доно ва нигорандае тавоно, зиндакунандаи руҳи Муқаннаъу Темурмалику Рӯдакиву Фирдавсӣ, Саъдиву Ҷомӣ, Восифиву Аҳмади Дониш ва даҳҳо дигар бузургони ҷодаи набарди руҳу ҷисми миллат – Садриддин Айнӣ ба ҳайси ҳимоятгари ин лаҳзаи мусоиди гардиши бузурги таърихӣ, лаҳзаи бедорию бедорсозӣ ба майдон бархост.

Дар шароити зарурати бозсозии руҳ, эҳтиром гузоштан ва афзалият бахшидан ба арзишҳои миллӣ, дар муқобили ҳама гуна равияҳои хурофотӣ, бегонапарастӣ ва ифротгароӣ, ки авҷи он рӯз ба рӯз нигаронкунанда ва харобиовар мегардад, адабиёту фарҳанг ниёз ба Рустами дунёи сухан, додгару додҷӯву хирадманд ва сафшикани руҳи Оҳарман доранд.

Мақсад – бо эҷоди асарҳои синну солӣ, публитсистика, очерк, қисса, ҳикоя, повест, роман, драматургия, саҳнасозӣ, филмҳои ҳуҷҷативу бадеӣ бо қаҳрамон, персонаж – образҳои бадеӣ бархостан, қад афрохтан ва қотеона ҳимоя кардани сохти давлатдории дунявӣ – давлатдории миллӣ аз бузургтарин вазифаи адабиёти имрӯз ба ҳисоб меравад.

Муҳим ба назар мерасад, мисли ҷонфидоиҳои устод Садриддин Айнӣ, ки раҳбарии инқилоби мадании тоҷикро сад сол қабл ба уҳда гирифта, дар он пирӯз гашта буд, тавонем, то бори дигар “ҷаҳонро ба бад наспарем”. Ангуштнамои таърих нагардем.

Мавзуи рӯзмарра ҳамин аст.

Ахиран, ягона аз ҳамасроне, ки Садриддин Айнӣ ӯро дар номаҳои худ, бо арзи эҳтиром ва истифода аз мартабаи “устод” (С. Айнӣ. Мактубҳо. – Душанбе: Дониш, 2024. – С. 242, 276, 294) ва “рафиқи шафиқ” ном мебарад, Абулқосими Лоҳутӣ мебошад. Ва доҳии адабиёти давр як шеъри бузургворонаи дӯсти ҷонии худро борҳо, эҳтиромона, ҳамчун шиор, рамзи дилсӯзиву мас- ъулияти ватандории ӯ ва ҷавобгӯи талаботи замон ёдоварӣ кардааст, ки ин аст:

                            Бо ҳама нуқсу мавонеъ кор мебоист кард,

                            Тӯдаи тоҷикро бедор мебоист кард…

                            Сустию навмедӣ андар роҳи заҳматкаш хатост,

                            То нафас боқист дар тан, кор мебоист кард.

 

Саймумин ЯТИМОВ,
узви вобастави АМИТ

Бознашр аз маҷаллаи академии илмӣ-оммавии “Илм ва Ҷомеа”, №2 (40), 2025

Пайдоиши прототипҳои ҳизбҳои сиёсии муосир ба давраи бостонии таърихи башар рост меояд. Он ҳангом барои дастгирии як сиёсатмадори муайян ва пешбарӣ кардани номзади онҳо ба эшелонҳои ҳокимият гурӯҳҳои гуногуни сиёсӣ ба таври стихиявӣ таъсис ёфта, ҳамоҳангсозии минбаъдаи амалҳо ба вуҷуд меомадаанд. Аммо ба вучуд омадани аввалин ҳизбҳои сиёсӣ ба маънои классикиашон ба садаи XIX тааллуқ дорад. Раванди таъсиси ҳизбҳои сиёсӣ тӯлонӣ ва душвор буда, марҳилаи ибтидоии муборизаи ҷонибдорони самтҳои гуногуни давлатдории навбунёдро инъикос мекард. Ба вучуд омадани аҳзоб дар қитъаи Аврупо бо ташаккули буржуазия алоқаманд аст. Дар кишварҳои Осиё, Африқо ва Амрико пайдоиши аҳзоби сиёсӣ бинобар ба миён омадани ҳаракатҳои миллӣ-озодихоҳӣ сурат пазируфта, гурӯҳҳои ҷамъиятӣ дар ин кишварҳо дар заминаи манофеи миллӣ ташкил мешудаанд.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон чун татбиқкунандаи ормонҳои миллӣ дар шароити басе мушкилзо ба вуҷуд омада, яке аз ҳадафҳои он хомӯш сохтани алангаи ҷанги шаҳрвандӣ буд. Ҳизби мазкур таҳти сарварии Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки ҳизби мардумиро дар он давраи нобаҳангом таъсис дода, ба вазифаи Раиси ҳизб интихоб гардиданд, дар муддати кӯтоҳ ба ин ҳадафи пешгузошта шарафёб гардиданд. Раиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон (аз апрели соли 1998) зимни суханронии пурмуҳтаво дар анҷумани XV ҲХДТ авзои ҳамонвақтаро таъкид сохта, илова намуданд, ки ҳизби мо масъулияти дифоъ аз озодиҳои шаҳрвандон монанди озодии сухан, виҷдон, эътиқод, матбуот ва ғайраро дорост: «Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар раванди басо мушкилу мураккаби хомӯш кардани оташи ҷанги шаҳрвандӣ, вусъат бахшидани музокироти сулҳ ва таҳкими оромиву суботи ҷомеа нақши босазои худро гузошт. Ҳизби мо ба сифати нерӯи муқтадири сиёсии кишвар барои воқеан амалӣ гардидани озодиҳои сиёсиву иқтисодӣ, аз қабили гуногунандешӣ, бисёрҳизбӣ, озодии сухан, матбуот ва эътиқод, интихоботи шаффофу демократӣ, волоияти қонун, иқтисодиёти гуногуншакл, рақобати озоди иқтисодӣ, рушди соҳибкории хурду миёна, ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ ва монанди инҳо ҳамчун ҳадафҳои барномавии худ то имрӯз талош меварзад. Натиҷаи ҳамин аст, ки намояндагони аксари қишрҳои ҷомеа ифодаи манфиатҳояшонро дар барномаи ин ҳизб мебинанд ва онро ҷонибдорӣ мекунанд».

Лозим ба ёдоварист, ки ҳизби мардумӣ барои халқ таъсис ёфта, бобати ҳимояи тарзи тафаккур ва ҷаҳонбинии мардумӣ фаъолият менамояд. Бинобар ин, дар назди аъзои он вазифаи ҷалби одамон ва таблиғи давлатдорию давлатсозии мардумӣ бо вижагиҳои ҳуқуқбунёду дунявӣ истодааст. Ҳар фарде, ки аз қишрҳои гуногун бо ҳизби мардумӣ мепайвандад, ба хубӣ дарк хоҳад кард, ки омили рушду тараққӣ кардани дилхоҳ давлат дар шароити ҷаҳонишавӣ тақвият додани ҷаҳонбинии дунявӣ маҳсуб мешавад. Бинобар ин, ҳизби мардумӣ ҳадафи асосии хешро дар таҳия ва татбиқи давлати муосири демокративу ҳуқуқбунёд ва дунявию иҷтимоӣ дида, бо марому пайвастагӣ ҷиҳати роҳандозӣ шудани он амалан ҷаҳду кӯшишҳои собитқадамонаро аз ҳар узви хеш талаб менамояд. Аз ҳамин хотир аст, ки Раиси ҲХДТ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба сохтани роҳу нақбҳо ва мактабу бохчаҳо ва дигар муассисаҳои такмили инсон беш аз пеш таваҷҷуҳ намуда, мустақилиятро аз авомили рушду тараққӣ донистаанд: «Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ҳанӯз аз оғози фаъолияти худ эъмори давлати демокративу ҳуқуқбунёд ва дунявию иҷтимоиро ҳамчун ҳадафи асосӣ пеш гирифт.

Амалӣ шудани ин ҳадафи барномавии ҳизбро мо дар иқдомоти ҳамарӯзаи Ҳукумати мамлакат, дар мисоли сохтмони мактабу шифохонаҳо, роҳу нерӯгоҳҳо ва дигар иншооти инфрасохторӣ, дар муҳайё сохтани ҷойҳои нави корӣ ва дар амри дастгирии пайвастаи табақаҳои камбизоати аҳолӣ – ятимону маъюбон, шахсони бесаробонмонда ва оилаҳои камбизоат мебинем».

Иҷрои вазифаҳои асосии худ аз ҷониби ҳизбҳои сиёсӣ ба онҳо имкон медиҳад, ки ба фаъолияти тамоми системаи сиёсӣ самараноктар таъсир расонанд ва онҳоро ба субъектҳои асосии ҳаёти ҷомеа табдил диҳанд. Бояд қайд кард, ки дар ҷаҳони муосир фаъолияти ҳизбҳои сиёсӣ на танҳо дар давлатҳои демократӣ амалӣ карда мешавад, аммо чун қоида, дар дигар низомҳои сиёсӣ вазифаҳои тамоман дигар амалӣ карда мешаванд. Дар шароити муосир ҳизбҳои сиёсӣ дар давлатҳои демократӣ як навъ механизми муштараки ҳамкорӣ, «миёнарав»-ии байни ҷомеаи шаҳрвандӣ ва сохторҳои ҳукуматӣ, назорат аз болои он аз ҷониби аввалӣ мебошанд. Дар баробари ин ташаккули низоми ҳизбӣ дар асоси муборизаи софдилонаи рақобати ҳуқуқӣ барои қудрати сиёсӣ бо рушди институти ҷомеаи шаҳрвандӣ ва манфиатҳои устувори гурӯҳҳои гуногуни иҷтимоӣ пайваста алоқаманд аст.

Намояндагони манфиатҳои аҳолӣ бо роҳи муттаҳид кардани манфиатҳои интихобкунандагон, бо шаклҳои гуногуни фаъолият пардохта, нақши худро зимни интихоботи сиёсӣ ба андозаи каму беш мегузоранд. Дар чунин шароит таваҷҷуҳ ба сифати фаъолияти сиёсӣ бештар гардида, раванди бо ҳар роҳу васила афзудани сафи ҳизбиён чандон истиқбол намегардад. Бинобар ин, Сарвари давлат ба ин масъала диққат дода, зимни суханронӣ таъкид намуданд, ки ҳангоми қабули шаҳрвандон ба сафи ҳизб бояд ба сатҳи маърифатнокии довталабон аҳаммият дода шавад: «Дар робита ба масъалаи қабули аъзои нав ба сафи ҳизб ба масъулини ҳизбӣ бори дигар таъкид месозам, ки набояд танҳо аз пайи шумора рафт, баръакс бештар ба сифатҳои шахсии аъзои ҳизб эътибор дода, пеш аз ҳама, хоҳишмандон ва шахсонеро ба сафҳои ҳизб ҷалб бояд кард, ки маърифату маънавиёти баланд дошта бошанд ва ғояҳои созандаи ҳизбро содиқона ҷонибдорӣ намоянд».

Яке аз таъкидҳои саривақтии Пешвои миллат, Раиси ҲХДТ мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон истифода аз лаёқату қобилиятҳои занон мебошад. Дар ҷомеаҳои муосир зан фаъолтарин шаҳрванд дониста шуда, дар рушду тараққии ҷомеа нақши босазо мегузорад. Дар сурати ба кору фаъолият ҷалб нашудани занон ҷомеа дар ҳоли нохудогоҳӣ қарор гирифта, наслҳое ба воя мерасанд, ки дар таассуб ғарқаанд. Бинобар ин, Раиси ҲХДТ ин навбат низ таъкид намуданд, ки ба фаъолияти ҳизбӣ занон низ ҷалб карда шаванд: «Дар марҳалаи таҳкими пояҳои давлатдории миллӣ истифодаи самараноки нерӯи созандаи занон яке аз омилҳои муҳимми таъмини рушди иқтисодиву иҷтимоӣ, суботи сиёсӣ ва болоравии сатҳи худшиносиву худогоҳии мардум мебошад. Гузашта аз ин, таваҷҷуҳи доимӣ ба ҳалли масоили занон ва ташаккули чеҳраи сиёсии онҳо яке аз ҳадафҳои асосии барномавии ҳизби мост. Тадбирҳои ҳизб дар ин бобат бояд ба ташаккули ҷаҳонбинии муосир, баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ, ҳимояи манфиатҳои занон, воридшавии онҳо ба раванди муносибатҳои нави ҷомеа ва дастгирии ташаббусҳои созандаи занон равона карда шавад».

Ҳизбҳои сиёсии муосир дар хидмати худ ба манфиатҳои ҷамъиятӣ як қатор вазифаҳоро иҷро мекунанд, ки тавассути онҳо нақши он дар ҷомеа, ҳифзи манфиатҳои синфҳо, гурӯҳҳои иҷтимоӣ, табақаҳои иҷтимоӣ зимни иҷрои вазифаҳои мушаххас ошкор карда мешавад. Вазифаи рӯйимизии дилхоҳ ҳизб дар давлати демократи пеш аз ҳама, муайян кардани ҳадафи рушд мебошад. Ҳизбҳо барои таҳкими фаъолияти сиёсии шаҳрвандон ва фароҳам овардани замина барои фаъолияти дарозмуддати сиёсӣ пешбинӣ шудаанд. Ҳизбҳои сиёсӣ дар ҳоле ки субъекти муҳимми сиёсат боқӣ мемонанд, дар кишварҳои демократии пешрафта таҳаввули муайянеро аз cap гузарондаанд. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ормони «Ваҳдати миллӣ» ва таҳкими сулҳу суботи иҷтимоӣ яке аз вазифаҳои рӯзмарраи инсонҳо гардидааст ва ҳизбию ғайриҳизбӣ барои тақвияти ин масъала талош меварзанд. Раиси ҲХДТ ин мавзуро чунин баррасӣ намуданд: «Сулҳу субот, ваҳдати миллӣ, сарҷамъиву ҳамдигарфаҳмӣ дар ҷомеа рӯз ба рӯз густариш ёфта, ба шарофати ин раванди нек сатҳи зиндагии мардум торафт баланд мегардад. Воқеан, истиқлолият ҳамон вақт маъниву моҳияти ҳақиқӣ пайдо мекунад, ки ҳар фарди ҷомеа, аз ҷумла аъзои ҳамаи аҳзоби сиёсӣ, аз ҷумла ҳар як узви ҳизби мо ба қадри он расанд ва ин неъмати муқаддасу бебаҳоро ҳамчун дастоварди бузурги таърихӣ ҳифз намоянд ва таҳким бахшанд».
Раванди ҷаҳонишавӣ ва авзои кунунии ҷаҳони муосир моро водор мекунад бобати таъмини сулҳу суботи кишварамон андеша кунем. Махсусан, фаъолгардии ҳаракатҳои мухталифи экстремистӣ ва ифротгароии динӣ кишвари моро низ асар карда, минбаъд моро водор хоҳад кард, ки ҷиҳати ҳифзу якпорҷагии мамлакатамон чораҷӯйӣ намоем. Сарвари давлат дар анҷумани навбатии ҲХДТ иктифо намуда, таъкид сохтанд, ки айни ҳол бо ниқоби ислом қариб ҳамаи рухдодҳои ваҳшиёна роҳандозӣ мешаванд ва моро зарур аст, ки қурбони ифротгароӣ нашавем: «Имрӯз мо шоҳиди густариши бесобиқаи фаъолияти ҳаракату равияҳои экстремистӣ ва ифротгароии динӣ мебошем. Яке аз онҳо давлати ба ном исломии Шому Ироқ мебошад, ки ҳомиёну сарпарастони маънавии он ҷавонони зиёдеро қариб аз 80 кишвари гуногуни олам ба доми ғаразноки худ дароварда, ба ҷангҳои бисёр даҳшатноку ҷоҳилона бар зидди худи мардуми мусулмон сафарбар карда истодаанд. Мутаассифона, чунин аъмоли ваҳшатнок бо истифода аз номи ислом сурат мегирад, ки боиси бадномии дини мубини ислом ва мардуми мусулмон мегардад. Табиист, ки як қисми чунин ҷавонон минбаъд ба кишварҳои худ бармегарданд ва барои нооромиҳои иҷтимоӣ замина мегузоранд. Аз чунин ҳолат Тоҷикистони мо низ истисно нест».

Барои аҳзобе, ки дар замони муосир нисбат ба соири ҳизбҳо дар дохили як кишвар бартарӣ дошта, ҷиҳати пайвастани ҷомеаи шаҳрвандӣ бо қудрати сиёсӣ нақши муҳимро адо менамояд, вазифаҳо ва фаъолияти сиёсӣ ба ду бахши мувофиқ тақсим мешаванд: дохилӣ ва хориҷӣ. Қисмати дувуми ин вазифаҳо имкон фароҳам меоранд, ки ҳизб бо унсурҳои ифротгароёна дар муқовимат қарор гирифта, бобати ҳифзи якпорчагию сулҳу суботи дохилӣ иқдом намояд. Чунки сулҳу суботу оромии дохилии дилхоҳ давлат айни замон аз сатҳи баррасиҳои хориҷӣ вобаста буда, фаъолияти сиёсиро хориҷ аз ҳизбҳо таманно менамояд. Аз ин хотир, муборизо бо терроризму экстремизм низ барои ҲХДТ дар замони муосир яке аз ҳадафҳои асосӣ бояд баррасӣ шавад. Раиси ҳизби мо муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханрониашон аз он таъкид намуда, бо қатъият илова намуданд, ки мубориза бо терроризму экстремизм чун ифротгароии динӣ вазифаи ҳар шаҳрванд новобаста аз мансубияти ҳизбӣ маҳсуб мешавад.

Ширин ҚУРБОНОВА, доктори илмҳои таърих

муовини КИИ “Хирадмандон”-и ҲХДТ дар АМИТ

Пайдоиши прототипҳои ҳизбҳои сиёсии муосир ба давраи бостонии таърихи башар рост меояд. Он ҳангом барои дастгирии як сиёсатмадори муайян ва пешбарӣ кардани номзади онҳо ба эшелонҳои ҳокимият гурӯҳҳои гуногуни сиёсӣ ба таври стихиявӣ таъсис ёфта, ҳамоҳангсозии минбаъдаи амалҳо ба вуҷуд меомадаанд. Аммо ба вучуд омадани аввалин ҳизбҳои сиёсӣ ба маънои классикиашон ба садаи XIX тааллуқ дорад. Раванди таъсиси ҳизбҳои сиёсӣ тӯлонӣ ва душвор буда, марҳилаи ибтидоии муборизаи ҷонибдорони самтҳои гуногуни давлатдории навбунёдро инъикос мекард. Ба вучуд омадани аҳзоб дар қитъаи Аврупо бо ташаккули буржуазия алоқаманд аст. Дар кишварҳои Осиё, Африқо ва Амрико пайдоиши аҳзоби сиёсӣ бинобар ба миён омадани ҳаракатҳои миллӣ-озодихоҳӣ сурат пазируфта, гурӯҳҳои ҷамъиятӣ дар ин кишварҳо дар заминаи манофеи миллӣ ташкил мешудаанд.

Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон чун татбиқкунандаи ормонҳои миллӣ дар шароити басе мушкилзо ба вуҷуд омада, яке аз ҳадафҳои он хомӯш сохтани алангаи ҷанги шаҳрвандӣ буд. Ҳизби мазкур таҳти сарварии Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки ҳизби мардумиро дар он давраи нобаҳангом таъсис дода, ба вазифаи Раиси ҳизб интихоб гардиданд, дар муддати кӯтоҳ ба ин ҳадафи пешгузошта шарафёб гардиданд. Раиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон (аз апрели соли 1998) зимни суханронии пурмуҳтаво дар анҷумани XV ҲХДТ авзои ҳамонвақтаро таъкид сохта, илова намуданд, ки ҳизби мо масъулияти дифоъ аз озодиҳои шаҳрвандон монанди озодии сухан, виҷдон, эътиқод, матбуот ва ғайраро дорост: «Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон дар раванди басо мушкилу мураккаби хомӯш кардани оташи ҷанги шаҳрвандӣ, вусъат бахшидани музокироти сулҳ ва таҳкими оромиву суботи ҷомеа нақши босазои худро гузошт. Ҳизби мо ба сифати нерӯи муқтадири сиёсии кишвар барои воқеан амалӣ гардидани озодиҳои сиёсиву иқтисодӣ, аз қабили гуногунандешӣ, бисёрҳизбӣ, озодии сухан, матбуот ва эътиқод, интихоботи шаффофу демократӣ, волоияти қонун, иқтисодиёти гуногуншакл, рақобати озоди иқтисодӣ, рушди соҳибкории хурду миёна, ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ ва монанди инҳо ҳамчун ҳадафҳои барномавии худ то имрӯз талош меварзад. Натиҷаи ҳамин аст, ки намояндагони аксари қишрҳои ҷомеа ифодаи манфиатҳояшонро дар барномаи ин ҳизб мебинанд ва онро ҷонибдорӣ мекунанд».

Лозим ба ёдоварист, ки ҳизби мардумӣ барои халқ таъсис ёфта, бобати ҳимояи тарзи тафаккур ва ҷаҳонбинии мардумӣ фаъолият менамояд. Бинобар ин, дар назди аъзои он вазифаи ҷалби одамон ва таблиғи давлатдорию давлатсозии мардумӣ бо вижагиҳои ҳуқуқбунёду дунявӣ истодааст. Ҳар фарде, ки аз қишрҳои гуногун бо ҳизби мардумӣ мепайвандад, ба хубӣ дарк хоҳад кард, ки омили рушду тараққӣ кардани дилхоҳ давлат дар шароити ҷаҳонишавӣ тақвият додани ҷаҳонбинии дунявӣ маҳсуб мешавад. Бинобар ин, ҳизби мардумӣ ҳадафи асосии хешро дар таҳия ва татбиқи давлати муосири демокративу ҳуқуқбунёд ва дунявию иҷтимоӣ дида, бо марому пайвастагӣ ҷиҳати роҳандозӣ шудани он амалан ҷаҳду кӯшишҳои собитқадамонаро аз ҳар узви хеш талаб менамояд. Аз ҳамин хотир аст, ки Раиси ҲХДТ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба сохтани роҳу нақбҳо ва мактабу бохчаҳо ва дигар муассисаҳои такмили инсон беш аз пеш таваҷҷуҳ намуда, мустақилиятро аз авомили рушду тараққӣ донистаанд: «Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон ҳанӯз аз оғози фаъолияти худ эъмори давлати демокративу ҳуқуқбунёд ва дунявию иҷтимоиро ҳамчун ҳадафи асосӣ пеш гирифт.

Амалӣ шудани ин ҳадафи барномавии ҳизбро мо дар иқдомоти ҳамарӯзаи Ҳукумати мамлакат, дар мисоли сохтмони мактабу шифохонаҳо, роҳу нерӯгоҳҳо ва дигар иншооти инфрасохторӣ, дар муҳайё сохтани ҷойҳои нави корӣ ва дар амри дастгирии пайвастаи табақаҳои камбизоати аҳолӣ – ятимону маъюбон, шахсони бесаробонмонда ва оилаҳои камбизоат мебинем».

Иҷрои вазифаҳои асосии худ аз ҷониби ҳизбҳои сиёсӣ ба онҳо имкон медиҳад, ки ба фаъолияти тамоми системаи сиёсӣ самараноктар таъсир расонанд ва онҳоро ба субъектҳои асосии ҳаёти ҷомеа табдил диҳанд. Бояд қайд кард, ки дар ҷаҳони муосир фаъолияти ҳизбҳои сиёсӣ на танҳо дар давлатҳои демократӣ амалӣ карда мешавад, аммо чун қоида, дар дигар низомҳои сиёсӣ вазифаҳои тамоман дигар амалӣ карда мешаванд. Дар шароити муосир ҳизбҳои сиёсӣ дар давлатҳои демократӣ як навъ механизми муштараки ҳамкорӣ, «миёнарав»-ии байни ҷомеаи шаҳрвандӣ ва сохторҳои ҳукуматӣ, назорат аз болои он аз ҷониби аввалӣ мебошанд. Дар баробари ин ташаккули низоми ҳизбӣ дар асоси муборизаи софдилонаи рақобати ҳуқуқӣ барои қудрати сиёсӣ бо рушди институти ҷомеаи шаҳрвандӣ ва манфиатҳои устувори гурӯҳҳои гуногуни иҷтимоӣ пайваста алоқаманд аст.

Намояндагони манфиатҳои аҳолӣ бо роҳи муттаҳид кардани манфиатҳои интихобкунандагон, бо шаклҳои гуногуни фаъолият пардохта, нақши худро зимни интихоботи сиёсӣ ба андозаи каму беш мегузоранд. Дар чунин шароит таваҷҷуҳ ба сифати фаъолияти сиёсӣ бештар гардида, раванди бо ҳар роҳу васила афзудани сафи ҳизбиён чандон истиқбол намегардад. Бинобар ин, Сарвари давлат ба ин масъала диққат дода, зимни суханронӣ таъкид намуданд, ки ҳангоми қабули шаҳрвандон ба сафи ҳизб бояд ба сатҳи маърифатнокии довталабон аҳаммият дода шавад: «Дар робита ба масъалаи қабули аъзои нав ба сафи ҳизб ба масъулини ҳизбӣ бори дигар таъкид месозам, ки набояд танҳо аз пайи шумора рафт, баръакс бештар ба сифатҳои шахсии аъзои ҳизб эътибор дода, пеш аз ҳама, хоҳишмандон ва шахсонеро ба сафҳои ҳизб ҷалб бояд кард, ки маърифату маънавиёти баланд дошта бошанд ва ғояҳои созандаи ҳизбро содиқона ҷонибдорӣ намоянд».

Яке аз таъкидҳои саривақтии Пешвои миллат, Раиси ҲХДТ мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон истифода аз лаёқату қобилиятҳои занон мебошад. Дар ҷомеаҳои муосир зан фаъолтарин шаҳрванд дониста шуда, дар рушду тараққии ҷомеа нақши босазо мегузорад. Дар сурати ба кору фаъолият ҷалб нашудани занон ҷомеа дар ҳоли нохудогоҳӣ қарор гирифта, наслҳое ба воя мерасанд, ки дар таассуб ғарқаанд. Бинобар ин, Раиси ҲХДТ ин навбат низ таъкид намуданд, ки ба фаъолияти ҳизбӣ занон низ ҷалб карда шаванд: «Дар марҳалаи таҳкими пояҳои давлатдории миллӣ истифодаи самараноки нерӯи созандаи занон яке аз омилҳои муҳимми таъмини рушди иқтисодиву иҷтимоӣ, суботи сиёсӣ ва болоравии сатҳи худшиносиву худогоҳии мардум мебошад. Гузашта аз ин, таваҷҷуҳи доимӣ ба ҳалли масоили занон ва ташаккули чеҳраи сиёсии онҳо яке аз ҳадафҳои асосии барномавии ҳизби мост. Тадбирҳои ҳизб дар ин бобат бояд ба ташаккули ҷаҳонбинии муосир, баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ, ҳимояи манфиатҳои занон, воридшавии онҳо ба раванди муносибатҳои нави ҷомеа ва дастгирии ташаббусҳои созандаи занон равона карда шавад».

Ҳизбҳои сиёсии муосир дар хидмати худ ба манфиатҳои ҷамъиятӣ як қатор вазифаҳоро иҷро мекунанд, ки тавассути онҳо нақши он дар ҷомеа, ҳифзи манфиатҳои синфҳо, гурӯҳҳои иҷтимоӣ, табақаҳои иҷтимоӣ зимни иҷрои вазифаҳои мушаххас ошкор карда мешавад. Вазифаи рӯйимизии дилхоҳ ҳизб дар давлати демократи пеш аз ҳама, муайян кардани ҳадафи рушд мебошад. Ҳизбҳо барои таҳкими фаъолияти сиёсии шаҳрвандон ва фароҳам овардани замина барои фаъолияти дарозмуддати сиёсӣ пешбинӣ шудаанд. Ҳизбҳои сиёсӣ дар ҳоле ки субъекти муҳимми сиёсат боқӣ мемонанд, дар кишварҳои демократии пешрафта таҳаввули муайянеро аз cap гузарондаанд. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ормони «Ваҳдати миллӣ» ва таҳкими сулҳу суботи иҷтимоӣ яке аз вазифаҳои рӯзмарраи инсонҳо гардидааст ва ҳизбию ғайриҳизбӣ барои тақвияти ин масъала талош меварзанд. Раиси ҲХДТ ин мавзуро чунин баррасӣ намуданд: «Сулҳу субот, ваҳдати миллӣ, сарҷамъиву ҳамдигарфаҳмӣ дар ҷомеа рӯз ба рӯз густариш ёфта, ба шарофати ин раванди нек сатҳи зиндагии мардум торафт баланд мегардад. Воқеан, истиқлолият ҳамон вақт маъниву моҳияти ҳақиқӣ пайдо мекунад, ки ҳар фарди ҷомеа, аз ҷумла аъзои ҳамаи аҳзоби сиёсӣ, аз ҷумла ҳар як узви ҳизби мо ба қадри он расанд ва ин неъмати муқаддасу бебаҳоро ҳамчун дастоварди бузурги таърихӣ ҳифз намоянд ва таҳким бахшанд».
Раванди ҷаҳонишавӣ ва авзои кунунии ҷаҳони муосир моро водор мекунад бобати таъмини сулҳу суботи кишварамон андеша кунем. Махсусан, фаъолгардии ҳаракатҳои мухталифи экстремистӣ ва ифротгароии динӣ кишвари моро низ асар карда, минбаъд моро водор хоҳад кард, ки ҷиҳати ҳифзу якпорҷагии мамлакатамон чораҷӯйӣ намоем. Сарвари давлат дар анҷумани навбатии ҲХДТ иктифо намуда, таъкид сохтанд, ки айни ҳол бо ниқоби ислом қариб ҳамаи рухдодҳои ваҳшиёна роҳандозӣ мешаванд ва моро зарур аст, ки қурбони ифротгароӣ нашавем: «Имрӯз мо шоҳиди густариши бесобиқаи фаъолияти ҳаракату равияҳои экстремистӣ ва ифротгароии динӣ мебошем. Яке аз онҳо давлати ба ном исломии Шому Ироқ мебошад, ки ҳомиёну сарпарастони маънавии он ҷавонони зиёдеро қариб аз 80 кишвари гуногуни олам ба доми ғаразноки худ дароварда, ба ҷангҳои бисёр даҳшатноку ҷоҳилона бар зидди худи мардуми мусулмон сафарбар карда истодаанд. Мутаассифона, чунин аъмоли ваҳшатнок бо истифода аз номи ислом сурат мегирад, ки боиси бадномии дини мубини ислом ва мардуми мусулмон мегардад. Табиист, ки як қисми чунин ҷавонон минбаъд ба кишварҳои худ бармегарданд ва барои нооромиҳои иҷтимоӣ замина мегузоранд. Аз чунин ҳолат Тоҷикистони мо низ истисно нест».

Барои аҳзобе, ки дар замони муосир нисбат ба соири ҳизбҳо дар дохили як кишвар бартарӣ дошта, ҷиҳати пайвастани ҷомеаи шаҳрвандӣ бо қудрати сиёсӣ нақши муҳимро адо менамояд, вазифаҳо ва фаъолияти сиёсӣ ба ду бахши мувофиқ тақсим мешаванд: дохилӣ ва хориҷӣ. Қисмати дувуми ин вазифаҳо имкон фароҳам меоранд, ки ҳизб бо унсурҳои ифротгароёна дар муқовимат қарор гирифта, бобати ҳифзи якпорчагию сулҳу суботи дохилӣ иқдом намояд. Чунки сулҳу суботу оромии дохилии дилхоҳ давлат айни замон аз сатҳи баррасиҳои хориҷӣ вобаста буда, фаъолияти сиёсиро хориҷ аз ҳизбҳо таманно менамояд. Аз ин хотир, муборизо бо терроризму экстремизм низ барои ҲХДТ дар замони муосир яке аз ҳадафҳои асосӣ бояд баррасӣ шавад. Раиси ҳизби мо муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханрониашон аз он таъкид намуда, бо қатъият илова намуданд, ки мубориза бо терроризму экстремизм чун ифротгароии динӣ вазифаи ҳар шаҳрванд новобаста аз мансубияти ҳизбӣ маҳсуб мешавад.

Ширин ҚУРБОНОВА, доктори илмҳои таърих

муовини КИИ “Хирадмандон”-и ҲХДТ дар АМИТ

Об арзишмандтарину муҳимтарин сарватест, ки тамоми мавҷудоти зинда ба он ниёз доранд ва он ягона қувваи сабзишу инкишоф аст. Норасоии андаки об мушкилоти бузург ба вуҷуд меорад.

Захираи фаровони оби мамлакат моро водор месозад, ки аз он оқилона истифода барем ва барои покиза нигоҳ доштани он масъулият эҳсос намоем. Дар ин роҳ талошу иқдомҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар арсаи ҷаҳонӣ шоистаи таҳсинанд. Сарвари давлат аҳамияти ҳалли масъалаҳои вобаста ба норасоии обро сари вақт дарк намуда, онро бо камоли хирад ба ҷаҳониён расонд, то аз ин ганҷинаи нодири дунё қадрдонӣ намоянд.

Аҳамияти ташаббусҳои беназири Президенти Тоҷикистон имрӯзҳо дар чорчӯбаи роҳандозии Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018 – 2028» бештар бозтоб мегардад. Вобаста ба татбиқи даҳсолаи номбурда ҳоло дар бештари нуқоти олам чорабиниҳо амалӣ мегарданд, ки Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018 - 2028» дар шаҳри Душанбе аз зумраи онҳост.

Ҷамъомадҳои сатҳи ҷаҳонӣ ва минтақавӣ доир ба иҷрои муқаррароти даҳсола, бешак, аз андешаҳои инсонпарваронаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон сарчашма мегиранд, ки натиҷа ва бузургии онро ҷаҳониён имрӯз шоҳиданд. Ин амал барои шаҳрвандони кишвар мояи ифтихору сарбаландӣ буда, онҳоро муваззаф месозад, ки дар роҳи ҳифзу сарфакорона истифода бурдани об пешдастӣ намоянд.

Сарзамини Тоҷикистон аз обҳои тоза саршор буда, сарфи оқилонаи ин неъмати худодод дар кишвар барои рушди устувори иқтисодию иҷтимоии давлат мусоидат менамояд. Ҳамчунин, ҳифзи манбаъҳои обӣ яке аз омилҳои мустаҳкамшавии ҳамкориҳо бо кишварҳои ҷаҳон, хусусан ҷумҳуриҳои Афғонистону Покистон, мебошад. Ташрифи намояндагони олии Вазорати оби Покистон ба Тоҷикистон ва баргузории семинари омӯзишӣ дар мавзӯи "Об барои рушди устувор - Тоҷикистон ташаббускори асосӣ» дар Исломобод аз рушди ин ҳамкориҳои минтақавӣ шаҳодат медиҳад, ки аҳамияти бузурги стратегӣ доранд. Об ва арзиши волои он аз ҷониби донишмандону муҳаққиқони ҷаҳонӣ ҳамчун масъалаи муҳими стратегӣ шинохта шудааст. Дар китоби "Ҷаҳон дар соли 2020", ки аз ҷониби нависанда Ҳамиш Мекрой таҳия гардидааст, об чун манбаи асосии ҳаёт номбар шуда, зикр шудааст, ки он солҳои баъдӣ ба мисли сӯзишворӣ ба омили чолишҳои сиёсӣ дар байни кишварҳо табдил хоҳад ёфт. Ҳамин аст, ки ташаббуси навбатии Тоҷикистон баҳри назорат ва мудирияти захираҳои обӣ роҳи асосии пешгирии моҷароҳо ва ҳалли масоили марбут ба мушкилоти вобаста ба об мебошад.

Дар ҳошияи конфронси навбатӣ доир ба даҳсолаи байналмилалӣ имконият фароҳам меояд, ки коршиносони ҷаҳонӣ фикру андешаҳои худро дар бораи ҳалли масъалаҳои зикршуда мавриди табодул қарор дода, дар асоси таҷрибаҳои навин роҳҳои истифодаи дурусту самараноки обро муайян намоянд.

Мирсаид РАҲМОНОВ, ходими илмии Институт омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АИ ҶТ