“Созишномаи сулҳ барои сарзамини аҷдодии мо субботу оромии воқеиро таъмин кард, ваҳдати миллиро ба вуҷуд овард ва зиндагиеро фароҳам сохт, ки онро ҳар фарди покдилу некхоҳи мамлакат дер боз интизор буданд.”

Эмомалӣ Раҳмон

Ваҳдати миллӣ мафҳуми васеъ буда, дар истифодаи умум, пеш аз ҳама волотарин сайри такомули иҷтимоию сиёсӣ ва фарҳангию маънавии ҳар як халқу миллат буда, омӯзиши чунин арзишҳои муштараки миллӣ, худшиносиву худогоҳии миллиро ба вуҷуд оварда, нигоҳдорӣ ва арҷгузории онҳоро ба ояндагон талқин медиҳад. Ваҳдати миллӣ ҳамчун як навъи махсуси раванди муосир баррасӣ карда мешавад ва ҳувияти миллӣ арзишҳое мебошанд, ки дар заминаи ормонҳои миллӣ ба вуҷуд омада, аз ҳар фард матиниродагиву дурандешӣ, ватандӯстию посдорӣ, қадршиносӣ ва арҷгузории арзишҳои миллиро талаб менамояд.

Барои шакл гирифтани ваҳдати миллӣ, ноил шудан ба ҳадафҳо аз ҷониби субъектҳои сиёсии ҷомеа бо истифода аз ҳифзи унсурҳои фарҳанги миллӣ, якпорчагии Ватан, ҳифзи марзу буми он, умуман ҳамагуна муқаддасоти миллӣ масъул будани худро дарк меномояд. Ваҳдати миллии ифодакунандаи сарҷамъиву муттаҳидии фарду ҷомеа, гузаштан аз гуноҳи якдигар, аз як гиребон сар баровардан, ҳамдигарфаҳмиву поктинатӣ, саодатмандию сарфарозии миллат нисбати ояндаи халқи хеш мебошад, ки ҳар як миллату давлат худро хеле орому осуда ва хушбахту сарҷамъ хис мекунад, ки дар фазои сулҳу суботи истиқлолияти давлатӣ зиндагӣ меномояд.

Сулҳу ваҳдат ифтихори миллати соҳибдилам,

Васфи онҳоро намояд, решаи ҷону дилам.

Дар миёни қавмҳо пайвастагӣ моро аз он,

Даҳр бинмояд ситоиши мардуми барнодилам.

Дар таърихи бисёр халқҳои ин ё он кишвар дар оғози марҳилаи навини давлатдории хеш ба ихтилофоту дигаргуниҳо рӯ ба рӯ шуданд, ки баҳри устуворӣ ва пойдорсозии дастовардҳои миллиашон пайгирона талош варзидаву чоннисориҳои зиёд намуданд.

Ваҳдати миллӣ ва давраи гузариши он дар Ҷумҳурии Тоҷикистон на танҳо дар ҳаёти сиёсӣ, балки дар муносибатҳои иҷтимоию иқтисодӣ, ахлоқӣ ва фарҳангӣ низ тағйироти зиёде ба амал омадааст. Давраи гузариш бо рӯйдодҳои номусоид ва низоъҳо, вайроншавии иқтисодӣ, вайроншавии низоми сиёсӣ, зиддиятҳои гурӯҳӣ ба миён омаданду оташи ҷанги байни ҳамватанон аланга зад ва хатари аз байн рафтани давлати навини тоҷикон ва дар баробари ин боз хатари парокандашавии миллати тоҷик ба миён омад. Ташкилотҳо, ассотсиатсияҳо ва ҳаракатҳои сиёсӣ пайдо шуданд, ки ҳадафи онҳо иштирок дар раванди сиёсӣ буд.

Сиёсати давлатӣ дар давраи гузариш, ки бо ислоҳоти соҳаи ҷамъиятӣ ҳамроҳ буд, ваҳдати миллиро суръат бахшид.

Дар чунин вазъият, ҷумҳурӣ ба як сарвари бохираду хушбин ва иродатманду миллатдӯст Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон созишномаи ваҳдати миллӣ ташаккул ёфт, ки аз ҷониби ҷомеаи байналмилалӣ баҳои баланд гирифт. Дар таърихи 27-уми июни соли 1997 ваҳдати миллӣ дар ватани азизи мо - пас аз 8 давраи гуфушунид (дар солҳои 1994 то 1997) миёни ҳукумати ҷумҳурӣ ва мухолифин, дар шаҳри Маскав, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва роҳбари Иттиҳодияи нерӯҳои мухолифини тоҷик Сайид Абдуллои Нурӣ «Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон» ба имзо расид. Барои таъмини чунин ризоият чаҳорчӯбаи муассири ҳуқуқӣ ва консептуалӣ фароҳам оварда шуд.

Конситутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳимояи манфиатҳои ҳамаи шаҳрвандонро новобаста аз нажод, ҷинс ва эътиқод кафолат медиҳад. Касби маърифат ва баланд гардидани тафаккури афроди ҷомеа метавонад дар таҳкими пояҳои ваҳдату худшиносии миллӣ ва дарки ин арзишҳо ба бунёди тамоми сохтору ниҳодҳои давлатию асолатҳои миллӣ такони ҷиддӣ бахшад. Ваҳдати миллӣ ғояи арзишнокест, ки одамон зери мафҳуми он тамоми ормонҳои миллиро дар доираи урфу одат, анъанот, расму оин минтақавию миллӣ офарида, зери шиорҳои баробарию дӯстӣ, авфи гуноҳи якдигар ва зери фазои сулҳу субот ҳаёт ба сар бурданро ифода мекунад.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин маврид чунин таъкид намудаанд: “Бо шарофати роҳандозӣ гардидани раванди ваҳдати миллӣ ва сулҳу субот Ҳукумати мамлакат бо дастгирии мардуми шарифи кишвар бо бартараф намудани душвориву мушкилоти зиёди ҷомеа ва давлат, дар навбати аввал, барқарорсозии баъдиҷангӣ оғоз намуд. Бо гузашти вақт захмҳои ҷанг тадриҷан шифо ёфтанд, харобаҳои ҷанг обод гардиданд, аммо мардуми мо ҳанӯз сабақҳои талх ва даҳшату фоҷиаи ҷангро, ки дар натиҷаи он садҳо ҳазор куштаву миллионҳо нафари дигар овораву бехонумон шуданд, фаромӯш накардаанд ва бовар дорам, ки ҳаргиз фаромӯш намекунанд.”

Ваҳдат беҳтарин неъмат барои тамоми инсоният буда, он тамоми некию хубиҳои дунёро дар худ таҷассум намудааст. Зеро танҳо бо будани ваҳдат душворию монеаҳо паси сар мешаванд. Рӯзгори мардум рӯ ба беҳбудӣ мениҳад ва халқ орому осуда зиндагӣ менамояд.

Дар воқеъ Ваҳдати миллӣ шукуфоии Ватан аст, ки имрӯзҳо мардуми озоди кишвар меҳнати софдилонаи худро давом дода, ҳаёти хушбахтона гузаронида истодаанд. Аз ҷумла мо ҷавонони насли хушбахтарини ҷаҳонем, ки дар замони сулҳу осоиштагӣ зиндагӣ менамоем ва аз ин иқболи баланди худ меболем. Бигзор ба бахти мо сулҳ пойдор бошаду осмон ҳамеша софу беғубор бимонад.

Исломова Маҳина Шодимуродовна - ходимони илмии МД Маркази таҳқиқоти технологияи инноватсионии АМИТ

Санаи 6 июнb 2025 дар шаҳри Деҳлии Нав нишасти 4-уми вазирони корҳои хориҷии Муколамаи «Осиёи Марказӣ-Ҳиндустон» баргузор гардид, ки дар он Вазири корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон Сироҷиддин Муҳриддин иштирок намуда, доир ба масъалаҳои рушди инфрасохтори нақлиётӣ, ҳамкории мутақобила дар таъмини амнияти озуқаворӣ ва энергетикӣ, соҳаҳои саёҳат, маориф, тандурустӣ, рақамикунонӣ, фарҳанг, саноат, омода кардани мутахассисон ва дигар масоил ибрози ақида карда, ҷиҳати самарнок истифода бурдани механизмҳои мавҷуда даъват ба амал овард. Дар ҷараёни он масоили муҳими рӯз, аз ҷумла тақвияти мубориза бо терроризм ва ифротгароӣ, вазъи амниятии минтақа, ҳамчунин густариши ҳамкорӣ дар бахшҳои киберамният, инфрасохтори рақамӣ ва маъданҳои стратегӣ муҳокима шуданд. Кишварҳои Осиёи Марказӣ ва Ҳиндустон раванди рушди ҳамкории бисёрҷонибаро дар самтҳои сиёсӣ, амниятӣ, иқтисодӣ, тиҷоратӣ, фарҳангӣ ва дигар масъалаҳо мавриди баррасӣ қарор дода, зимни ҷаласа ҳамчунин рушди ҳамкории иқтисодию тиҷоратӣ ва байнибонкӣ низ мавриди таваҷҷуҳи ҷонибҳо қарор гирифт. Имкониятҳои бандари Чобаҳор барои содагардонии дастрасӣ ба бозорҳои Ҳиндустон ва дигар кишварҳо, инчунин долони нақлиётии байналмилалии Шимолу Ҷануб, ки Ҳиндустонро бо кишварҳои Осиёи Марказӣ мепайвандад, муҳокима гардиданд. Ҳамин тариқ, ҷонибҳо аҳаммияти густариши сармоягузорӣ дар соҳаҳои кишоварзӣ, дорусозӣ, технологияи иттилоотӣ ва инфрасохторро таъкид намуда, табодули фарҳангӣ ва ташаббусҳои башардӯстона ҳамчун ҷузъи муҳими таҳкими робитаҳои мардумӣ арзёбӣ гардиданд.

Ёдовар бояд шуд, ки Муколамаи якуми Ҳиндустон ва Осиёи Марказӣ 12 ва 13 июни соли 2012 дар шаҳри Бишкек баргузор гардида, ба ҳалли масоили асосии муносибатҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии Ҳиндустон бо кишварҳои минтақаи Осиёи Марказӣ ибтидо гузошт. Зимнан, 17 ва 18 июн дар шаҳри Алмаато Муколамаи дуюми Ҳиндустон ва Осиёи Марказӣ баргузор гардид, ки дар он муҳаққиқони марказҳои асосии академию тадқиқодӣ, ҳамчунин сохторҳои давлатии Қазоқистон, Қирғизистон, Тоҷикистон, Ӯзбекистон ва Ҳиндустон ширкат доштанд. Дар даврони муколамаи сеюм Ҳиндустон ва кишварҳои Осиёи Марказӣ тайи солҳои охир дар амри рушди ҳамаи самтҳо ба муваффақиятҳои назаррас ноил шуданд. Кишвари Ҳиндустон қодир аст, аз нигоҳи илму дониш ва технологияҳо табодули таҷриба намояд, ки ин ба ҳамкории иқтисодӣ ва ҳамгироии кишварҳои минтақаи Осиёи Марказӣ, аз ҷумла Тоҷикистон ҳам, таъсири мусбат расонад.

Кишварҳои Осиё барои таҳкими ҳамбастагӣ ва ҳамкорӣ тавассути эътимоди бештари мутақобила, мусоидат ба ҷаҳонишавии иқтисодӣ тавассути ошкорбаёнӣ ва ҳамҷавориву ҳамгироӣ, ҷустуҷӯи шукуфоӣ ва рушд тавассути манфиати мутақобила ва ҳамкории муфид ва ҳифзи сулҳу субот тавассути ҳамзистии осоишта мебошад.

Тоҷикистони навин бо дарёфти истиқлолият равобиташро бо ҳамаи кишварҳо, аз ҷумла Осиёи Ҷанубу Шарқӣ бо шумули Ҳиндустону Чин оғоз кард. Ҳамин тариқ, бо эҷоди мактаби сулҳофарин ва ташаббусҳои созандааш онро тақвият бахшид. Барои рушд ва тавсияи сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодии давлат доштани Истиқлолият ва таҳкими робитаҳои байни давлатҳо шарти асосӣ ба шумор меравад. Барои тақвият ва таҳким бахшидан ҳамаи онҳо талош менамоянд, то ки ба мақсади асосии худ ноил гарданд. Дар ин масир ҳар яке аз кишварҳо барномаҳои афзалиятноки худро ба таври ду ҷониба, сеҷониба ё муштарак анҷом дода, амалӣ месозанд. Дар ин мақола талош шудааст, то нигоҳе ба 75 соли муносибатҳои Чину Ҳиндустон дошта бошем, ки сарчашмаи он дар нахустин рӯзҳои моҳи апрел оғоз шуда, ин кишварҳо узви фаъоли СҲШ буда, муносибатҳои ҳасана бо Осиёи Марказӣ, аз ҷумла Тоҷикистон доранд. Мавриди зикр аст, ки муносибатҳои дипломатӣ байни Тоҷикистон ва Чин санаи 4 январи 1992 ва Тоҷикистону Ҳиндустон 28 августи соли 1992 барқарор шуданд.

Бояд қайд кард, ки “Форуми Боао барои Осиё” бо ташаббуси 25 кишвари Осиё ва Австралия соли 2006 таъсис ёфта дар он форумҳои сатҳи баланд аз ҷониби ҳукуматҳо, раҳбарон ва дигар ширкатҳо баргузор шуда, нукоти муҳимро оид ба проблемаҳои муҳимтарини минтақа ва умуман ҷаҳон мубодила мекунанд. Идораи марказии Форум дар музофоти Ҳайнан ва котиботи он дар шаҳри Пекини Чин ҷойгир аст. Форум бо номи "Давоси Осиё" маъруф аст, номи худро аз шаҳри Боао, воқеъ дар музофоти Ҳайнан дар ҷануби Чин гирифтааст.

Тибқи маълумоти Форуми Боао барои Осиё (BFA) иқтисоди Осиё дар соли ҷорӣ 4,5 дарсад рушд кардааст. Минтақа сарфи назар аз чолишҳо, аз қабили танишҳои геополитикӣ, фишорҳои таваррум ва мушкилот дарн занҷири таъминоти глобалӣ, ҳамчун як “муҳаррики асосии рушд” барои иқтисоди ҷаҳонӣ боқӣ мемонад. Саҳми кишварҳои Осиё дар иқтисоди ҷаҳонӣ дар соли 2025 то 36,4 дарсад бо қурби бозор афзоиш хоҳад ёфта аз 36,1 дарсад дар соли 2024 афзоиш ёфтааст. Афзоиши савдои мол тадриҷан барқарор шуда истода, савдои хизматрасонӣ бахусус дар соҳаи сайёҳӣ, нақлиёт ва хидматрасонии рақамӣ бо суръати устувор густариш меёбад.

Чин дар даврони Истиқлоли худ тавонист аз иқтисодиёти истеҳсолотӣ ба иқтисодиёти бо технологияҳои баланд, зеҳни сунъӣ ва маблағгузории рақамӣ таъминшуда гузашта, дастовардҳои хуберо дар ин муддати кӯтоҳ ба даст оварад[1].

Чин дар ин афзоиш нақши муҳим бозидааст, ки ҳам савдои мол ва ҳам хидматрасонии он ба сатҳи рекордӣ расидааст. Тиҷорати рақамӣ ва электронӣ ҳамчун муҳаррикҳои асосии рушд, бахусус дар Осиёи Ҷанубу Шарқӣ маҳсуб меёбанд. Дар гузориш таъкид шудааст, ки арзиши умумии тиҷорати электронии кишварҳои АСЕАН сол аз сол 15 дарсад афзоиш ёфта, инъикоскунандаи босуръати иқтисоди рақамӣ мебошад[2].

Мавриди зикр аст, ки дар Конфронси солонаи Боао барои Осиё 2008 санаи 10-13 апрели соли 2008 баргузор гардид, сарони ҳукуматҳои кишварҳо, аз ҷумла Австралия, Покистон, Норвегия ва Қазоқистон ширкат доштанд[3]. Тоҷикистонро дар ин Форум Изаттуло Ҳаёев, собиқ сарвазири кишвар намояндагӣ мекард[4].

1 апрел соли 1950 солгарди барқарории равобити дипломатӣ байни Чин ва Ҳиндустон буда, дар тӯли 75 соли охир равобити Чину Ҳинд, сарфи назар аз пастиву баландиҳо ба мисли ҷараёни дарёҳои Янтсзӣ ва Ганга пеш мерафт. Мавриди зикр аст, ки дар соли 1950 роҳбарони ҳар ду кишвар Мао Цзэ-дун ва сарвазир Ҷавоҳирлаъл Неҳру дар бораи баркарор намудани робитаҳои дипломатй қарори таърихӣ қабул карданд. Ҳамин тариқ, Ҳиндустон аввалин давлати ғайрисосалистӣ мебошад, ки бо Хитой муносибатхои дипломатӣ кард. Аз соли 2013 инҷониб раисиҷумҳур Си Ҷинпин ва сарвазир Нарендра Моди “дипломатияи ватанӣ” ва ду мулоқоти ғайрирасмӣ анҷом доданд, ки муносибатҳои дуҷонибаро ба давраи рушди босуръат пеш хоҳанд бурд. Ҳамин тавр, моҳи октябри соли 2024 дар Қазони Россия мулоқоти раҳбарони ду кишвари баргузор шуд, ки барои муносибатҳои Чину Ҳинд саҳифаи нав фароҳам овард.

Мавриди зикр аст, ки таҷлили 75-умин солгард миёни Ҳиндустону Чин ба рӯзи 1-уми апрел рост омада, заминаи хуб дар рушду тавсеаи ташаббусҳои нав дар бахшҳои мухталиф, аз ҷумла маориф, фарҳанг, сайёҳӣ, рушди деҳот ва тиҷорат миёни ду кишвари бузурги минтақаи Осиё ва ҷаҳон хоҳад буд. Сарфи назар аз фарозу нишебҳои фазои геополикии ҷаҳон, равобит байни мардумони Ҳиндустону Чин таърихи ҳазорсола дошта, тақвияти ин робитаҳо тавассути ҳамкориҳои амниятӣ, муколамаи раҳбарон, табодули фарҳангӣ, ҳамкориҳои тиҷоратӣ ва афзоиши сафарҳои дуҷониба таҳкиму тавсеа меёбад.

Кишварҳои ҷаҳон дигаргуниҳои амиқро аз сар гузаронида, ба самти ҷаҳони бисёрқутбӣ равона шудаанд. Таваҷҷуҳи бештар ба сӯи Осиё кӯчонида шудааст, ки Ҳиндустону Чин масъулияти назаррас доранд. Ҳар ду кишвар чун тамаддуни қадимӣ ва иқтидори иқтисодҳои калонтарин ва босуръат рушдёбанда, барои беҳбуди равобити дуҷониба, густариши ҳамкорӣ ва саҳм гузоштан ба тартиботи устувор ва осоиштаи ҷаҳон талош мекунанд. Бо ворид шудани Ҳиндустону ба СҲШ муносибатҳои ин кишварҳо хубтар гардида, ҳар ду мамлакат манфиати байни ҳамдигариро самимона эътироф мекунанд.

Дар ин зимн, Сарвазири Ҳиндустон Нарендра Моди ба муносибатҳои Чину Ҳиндустон назарҳои мусбатона дошта, болои панҷ нуктаи асосӣ бештар таъкид кардааст:

Дар тӯли чанд ҳазор сол Ҳиндустон ва Чин бидуни низоъ бо ҳам зиндагӣ карданду дар оянда онро идома хоҳанд дод.

Ихтилофҳо набояд заминаи ҷудоӣ биёранд, балки тавассути гуфтугӯ саривақт ҳалу фасл шаванд.

Муносибатҳои Ҳиндустон ва Чин ба пайванди оилавӣ мушобиҳат дошта, ҳарду миллат як қисми оилаи бузурги осиёӣ дорои ҳикмати муштараки тамаддунӣ мебошанд.

Костагиву шикасти равобит дар панҷ соли мавриди эътирофи ҳар ду кишвар буда, аммо изҳори умедворӣ ҳаст, ки эҷоду эҳёи равобит эътимод, рӯҳбаландӣ ва нерӯи худро дубора ба даст хоҳад овард.

Ҳарчанд рақобат байни Ҳиндустон ва Чин табиӣ бошад, ҳамон қадр он солим ва созанда буда, заминаи суботи иқтисодиву минтақавиро тақвият хоҳад дод, на муноқишаву даргириҳоро.

Ба нукоти мазкур кишвари Чин посухи мусбат дод, ки барои тақҳикиму тавсеаи равобит, дипломатияи дӯстона ва ҳамкорӣ тобиши нав меорад. Бояд қайд кард, ки ҳамкориву дастгирии кишварҳои ҳамсоя заминаи хуб барои рушди минтақавӣ буда, Чин дуввумин иқтидорои иқтисоди бузурги ҷаҳон ва Ҳинд дар талош расидан ба зинаи саввуминро дорад.

Ҳар ду кишвар манфиатхоҳи умумии сулҳ ва амният буда, мебояд барои пешгирии ташаннуҷ ва низоъҳое, ки метавонанд ба пешрафти иқтисодӣ ва иҷтимоӣ халал расонанд, ҳамкорӣ кунанд.

Минтақаи Осиё, дорои зарфиятҳои фаровон буда, ба чаҳорчӯбаи устувори амният ниёз дорад. Ҳиндустон ва Чин чун кишварҳои бузурги минтақавӣ муноқишаву нигарониҳо ва ноамниҳоро миёни кишварҳои осиёвӣ дастаҷамъона бо кишварҳои аъзои СҲШ муштаракона кор карда, дар таҳкими ташаббуси васеътари амнияти Осиё нақши пешбарро дошта бошанд.

Дар ин зимн, ташаббуси глобалии амниятии раисиҷумҳури Чин Си Ҷинпин як қадами оқилона ва қобили таҳсин мебошад, кишварҳои минтақа ба “Ташаббуси амнияти Осиё” бештару беҳтар ниёз дошта, Ҳиндустону Чин дар ҳамкорӣ бо дигар қудратҳои минтақавӣ метавонанд онро сарварӣ мекунанд, то амнияти Осиё таъмин гардида, аз мудохилаҳои беруна озоду орому обод маҳфуз бошад.

Ҷавонон ва мутахассисони ҳиндӣ аз пешрафтҳои технологии Чин дар соҳаи зеҳни сунъӣ, мошинҳои барқӣ ва робототехника ва дигар қувваҳои истеҳсолии босифат, аз ҷумла DeepSeek ва BYD мутаассир гашта, онро ҷонибдорӣ мекунанд. Ҳамин тариқ, Ҳиндустон дар соҳаҳои технологӣ ва хидматрасонӣ босуръат пеш рафта, тақвияти ҳамкориҳои технологӣ байни ду кишвари бузурги минтақавӣ дар Осиё метавонад ҳамоҳангӣ эҷод фароҳам оварда, ба рушди иқтисодиёти фарогири ҷаҳонӣ мусоидат кунад.

Барои боз ҳам хубтару беҳтар ба роҳмондани ҳамкориҳо тавсия мешавад, ки ҳар ду кишвар маҳдудиятҳои сафарро сабуктар намуда, рафту омад миёни мардуми якдигар бештар шавад.

Талаботи аз ҳама муҳим робитаҳои стратегӣ миёни ин кишварҳост, ки соли 2020 сарвазир Моди ва раисиҷумҳур Си Ҷинпин мулоқотҳо миёни ҳам доштанд. Ҳиндустону Чин бо гузашти шикоятҳо ва таваҷҷуҳ ба ҳамкориҳои дарозмуддат дар масъалаҳои дуҷонибаву минтақавӣ мисоли намунавие ба ҷаҳониён нишон диҳанд, ки чӣ гуна қудратҳои бузург метавонанд ба ҳамзистии осоишта, якҷо дар фазои шукуфоӣ ва эҷоди як равишу тартиботи нав ва беҳтари ҷаҳон кор гирифт. Зеро ҳарду кишварҳо дорои роҳбарияти қавиву сулҳхоҳу сулҳдӯст мебошанд, ки метавонанд қарорҳоро саривақт ҷасурона ва дурандешона ба манфиати минтақа ва ҷаҳон қабул кунанд.

Дар ин кор Ҳиндустонро чун узви фаъоли СҲШ метавонад сиёсати “Ягонаи Чин” ва муттаҳидсозии осоиштаи Тайванро дастгирӣ намояд ва Чин низ ҳамкориҳои минтақавиву ҳамсоягиашро бо ин кишвар бештару беҳтар бароҳ монад,то имкониятҳо ва потенсиялҳои минтақавии онҳо аз даст нараванд. Дар ҳоли ҳозир кишварҳои ҷаҳон таҳаввулоти рушди Осиёро пайваста мушоҳида мекунанд ва вақти он расидааст, ки абарқудратҳои минтақавиву ҷаҳонӣ, аз ҷумла Ҳиндустон ва Чин ҳамчун пештозони ҷаҳонӣ бо давлатҳои хурду калони рушдкунандаро бештару бешҳтар бар асоси баробарӣ, эҳтироми мутақобила, шукуфоии муштарак баҳри сулҳу суботи минтақа ва ҷаҳон ҳамкорӣ намуда, роҳнамоӣ кунанд.

Дар ниҳоят бояд таъкид намуд, ки Тоҷикистон ба идомаи ҳамкориҳои бисёрҷониба бо кишварҳои минтақа, Ҳиндустону Чин дар доираи СММ, СҲШ, МҲТБО ва дигар созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ пайваста тавсеа бахшида, равобиташро бо ҳамсоякишварҳо муҳим шуморида, бо мактаби сулҳофаринии худ дӯстиву ҳамҷавориву ҳамсоягӣ барои беҳбудии зиндагии мардумони якдигар ба роҳ мемонад.

Мирсаид Раҳмонов - ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Адабиёт

1. Envoy eyes deepening partnership with China. https://www.chinadaily.com.cn/.../WS67f93e76a3104d9fd381e...

2. Boao Forum for Asia. Lavers, Georgina, "Global integration: Dubai to host Boao Forum for Asia"\\ https://en.wikipedia.org/wiki/Boao_Forum_for_Asia#cite_note-

3. Boao Forum for Asia to Kick Off in China. https://en.wikipedia.org/wiki/Boao_Forum_for_Asia#cite_note-

4. https://english.boaoforum.org/newsdetail.html...

Дар доираи Ҳамоиши “Осиёи Марказӣ ва Чин”, ки ба таърихи 17 июни соли 2025 дар шаҳри Остонаи Ҷумҳурии Қазоқистон баргузор гардид. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва Раиси Ҷумҳурии Мардумии Чин муҳтарам Си Ҷинпин барои таҳкими шарикии стратегӣ дар самти ҳамкориҳои дуҷониба, аз ҷумла дар соҳаи саноат, ҳамгироии минтақавӣ ва навоварӣ баррасӣ намуданд. Президенти кишвар таъкид карданд, ки сафари таърихии давлатии Ҷумҳурии Мардумии Чин ба Тоҷикистон уфуқҳои нави шарикии ҳамаҷонибаи стратегии ду кишварро боз кард[1]. Воқеан ҳам Тоҷикистон сатҳи имрӯзаи шарикии стратегии ҳамаҷонибаро бо ин кишвари ҳамсоя баланд намуда, татбиқи натиҷаҳои онро барои ҳарду ҷониб самарабахш медонад.

Дар ин самт яке аз бахшҳои рушди ҳамкориҳои стратегии кишварҳо соҳаи иқтисодӣ маҳсуб гардида, лоиҳаҳои он бо сармоягузории ҷониби чинӣ сурат мегирад. Дар доираи вохурии мазкур роҳбарони ҳарду давлатҳо зарурати таъсиси корхонаҳои муштарак дар соҳаи истеҳсоли электромобилҳо, панелҳои офтобӣ, саноати дорӯсозӣ, кимиё ва ғайра саривақтӣ баҳо доданд[1]. Зеро самтҳои мазкур ҳам барои рушди саноати Чин ва ҳам баҳри таҳкими иқтидори иқтисодии Тоҷикистон мувофиқ дониста мешавад. Таъсиси ширкати лизингии Тоҷикистону Чин ва оғози парвозҳои мустақими Душанбе- Пекин низ мавриди баррасӣ қарор гирифтанд. Қобил ба зикр аст, ки дар гардиши савдои хориҷии Тоҷикистон саҳми Чин дар ҳудуди 20%-ро ташкил дода, то имрӯз дар Тоҷикистон зиёда аз 700 ширкат дар соҳаҳои гуногуни иқтисодию иҷтимоӣ бо сармояи чинӣ амал мекунанд[1]. Бо назардошти рушди босуръати саноат, дар шароити муосир бунёди паркҳои муштараки технологии саноатӣ, инчунин “IT-марказҳо”-и илмию тадқиқотӣ амри муҳим дониста мешавад. Ҳамчунин дар рафти ин вохурӣ Созишнома миёни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Ҷумҳурии Мардумии Чин дар бораи ҳамкорӣ дар соҳаи моликияти зеҳнӣ имзо шуда, нақшаи ҳамкориҳо дар соҳаи маориф, тандурустӣ ва мубодилаи фарҳангӣ таҳрезӣ шуданд. Пешниҳод гардид, ки дар соли 2025 Рӯзҳои фарҳангии Чин дар Тоҷикистон, ки барои пурзӯр шудани робитаҳои дипломатӣ ва фарҳангии байни халқҳо мусоидат мекунад, гузаронида шавад [1].

Раиси Ҷумҳурии Мардумии Чин Си Ҷинпин ба дипломатияи иқлими Тоҷикистон ва баргузории бомуваффақияти нахустин Конфронси байналмилалӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо баҳои баланд дода, ҳарду ҷонибро барои ҳамкориҳо дар чаҳорчӯбаи Созмони Ҳамкории Шанхай ва формати “Осиёи Марказӣ ва Чин” даъват намуд. Дар натиҷаи мулоқоти судманди дуҷониба сатҳи олӣ санадҳои меъёрию ҳуқуқии стратегии зерин ба имзо расиданд:

- Созишнома миёни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Ҷумҳурии Мардумии Чин дар бораи ҳамкорӣ дар соҳаи моликияти зеҳнӣ;

- Барномаи ҳамкории тиҷоратию иқтисодӣ миёни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Ҷумҳурии Мардумии Чин барои давраи то соли 2030;

- Ёддошти тафоҳум миёни Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Мардумии Чин оид ба таъсиси механизми муколамаи стратегии сатҳи вазирони корҳои хориҷӣ;

- Ёддошти тафоҳум оид ба таҳкими ҳамкорӣ дар соҳаи зеҳни сунъӣ миёни Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Кумитаи давлатии рушду ислоҳоти Ҷумҳурии Мардумии Чин;

- Ёддошти тафоҳум оид ба ҳамкорӣ миёни Нашрияи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон “Народная газета” ва Корпоратсияи расонаии Чин;

- Созишнома оид ба истиқрор намудани муносибатҳои бародаршаҳрӣ миёни вилояти Суғди Ҷумҳурии Тоҷикистон ва музофоти Шэнсии Ҷумҳурии Мардумии Чин[1].

Натиҷаи мулоқоти сатҳи олӣ нишон дод, ки Тоҷикистон худро на танҳо ҳамчун ҷониби фаъоли лоиҳаҳои инфрасохторӣ, балки ҳамчун шарики фаъол дар саноатсозӣ ва рушди инноватсионӣ муаррифӣ мекунад. Таваҷҷуҳи афзояндаи Чин ба истеҳсоли дорои арзиши иловашуда, ҳамкории рақамӣ ва дипломатияи экологӣ дар Осиёи Марказӣ гувоҳи як муносибати амиқ дар сатҳҳои гуногун мебошад. Аз ташаббуси “Як камарбанд ва як роҳ” ва сохтмони роҳҳои гуногуни нақлиётӣ шурӯъ карда, кишварҳои мо ба сӯи эҷоди роботҳо ва озмоишгоҳҳои илмӣ-таҳқиқотӣ гузашт, ки ин фоли хеле нек аст.

Тоҷикистон омода аст дар оянда на танҳо дар ин лоиҳаҳо иштирок кунад, балки бояд нақши худро низ ҳамчун шарики баробарҳуқуқ тақвият бахшад. Зеро, самтҳои зерин гуфтаҳои болоро асоснок менамояд:

-лоиҳаҳои саноатӣ бо сармояи Чин;

-коммуникасия ва инфраструктура;

-инноватсия ва технологияҳо;

-сармояи инсонӣ ва “қувваи нарм”;

-мушкилоти глобалӣ ва амнияти минтақавӣ;

-созишномаҳои стратегӣ.

Соҳиби Баҳруло - ходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Сарчашмаҳои истифодашуда:

Мулоқот бо Раиси Ҷумҳурии Мардумии Чин Си Ҷинпин.Манбаи электронӣ URL: https://www.amit.tj/.../rushdi-diplomatiyai-parlamentii... [Санаи вуруд:18.06.2025]

Дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои “Солҳои 2025-2030 - Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия”

Олмон, ки яке аз пешсафони саноатии Аврупо ба шумор меравад, дар истифодаи зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) дар истеҳсолот, автомобилсозӣ ва робототехника нақши муҳим дорад. Чаҳорчӯби ҳуқуқии Олмон ба таъмини бехатарӣ, шаффофият ва риояи стандартҳои ахлоқӣ нигаронида шуда, аз фалсафаи ғарбии Иммануил Кант, ки ба масъулияти ахлоқӣ таъкид мекунад, ва сиёсатҳои Иттиҳоди Аврупо манша мегирад.

Дар соли 2018 Олмон “Стратегияи зеҳни сунъӣ”-ро қабул кард, ки то соли 2025 сармоягузории назарраси молиро барои рушди ин соҳа пешбинӣ мекунад. Ин стратегия се самти асосиро дар бар мегирад:

-Инноватсия дар саноат: Истифодаи зеҳни сунъӣ дар истеҳсолот, автомобилсозӣ ва энергетика, бо лоиҳаҳое чун корхонаи донои Siemens дар Амберг, ки равандҳои истеҳсолиро оптимизатсия мекунад.

-Танзими ахлоқӣ: Таъмини риояи арзишҳои инсонмарказ, аз қабили шаффофият, адолат ва махфият, дар истифодаи зеҳни сунъӣ.

-Тайёр кардани кадрҳо: Омодасозии мутахассисон ва бозомӯзии коргарон барои мутобиқ шудан ба автоматикунонии зеҳни сунъӣ.

Ба андешаи мо ин стратегия ба Олмон имкон додааст, ки дар корхонаҳои миёна ва хурд (Mittelstand), ки асоси иқтисодиёти кишварро ташкил медиҳанд, зеҳни сунъиро бомуваффақият татбиқ кунад. Ин сиёсат ба пешрафт дар автомобилсозӣ (Mercedes-Benz), робототехника (KUKA) ва энергетика (RWE) мусоидат карда, Олмонро дар сафи пешқадамони Индустрия 4.0 қарор додааст.

Олмон зеҳни сунъиро дар доираи қонунгузории Иттиҳоди Аврупо ва санадҳои миллии худ танзим мекунад. Санадҳои асосии ҳуқуқӣ инҳоянд:

-Регламенти умумии ҳифзи маълумот (GDPR, 2018): Ин қонун, ки бо “Қонуни федералии ҳифзи маълумот” (BDSG) такмил шудааст, коркарди маълумоти шахсиро дар системаҳои зеҳни сунъӣ танзим мекунад. Масалан, ширкатҳое чун Bosch вазифадоранд ризоияти коргаронро барои истифодаи маълумот дар нигоҳдории пешгӯишаванда гиранд.

-Қонуни зеҳни сунъӣ (AI Act, 2021): Ин қонуни Иттиҳоди Аврупо системаҳои зеҳни сунъиро ба категорияҳои хавф тақсим мекунад. Системаҳои хавфи баланд, ба монанди роботҳои ҳамкори KUKA, бояд ба талаботи қатъии шаффофият ва санҷиши мустақил риоя кунанд.

-Қонуни бехатарии маҳсулот (ProdSG, 2021): Ин қонун бехатарии таҷҳизоти саноатиро, аз ҷумла роботҳои муҷаҳҳаз бо зеҳни сунъӣ, танзим мекунад ва ба стандартҳои ISO такя мекунад.

-Қонуни меҳнатӣ (ArbSchG, 1996): Ин қонун бехатарии коргаронро дар корхонаҳое, ки зеҳни сунъӣ истифода мебаранд, таъмин мекунад. Масалан, BMW хатарҳои автоматикунониро арзёбӣ мекунад.

-Қонуни моликияти зеҳнӣ (PatG, 1981): Ин қонун патентҳо ва алгоритмҳои зеҳни сунъиро ҳифз мекунад, ки барои ширкатҳое чун SAP муҳим аст.

Ба андешаи мо ин чаҳорчӯбаҳо ба мувозинати байни бехатарӣ, ахлоқ ва инноватсия нигаронида шуда, аз фалсафаи Канти Олмон, ки масъулияти ахлоқиро таъкид мекунад, манша мегирад.

Танзими зеҳни сунъӣ дар саноати Олмон бо мушкилоти ахлоқии зерин рӯбарӯ аст:

-Ғаразнокии алгоритмҳо: Алгоритмҳои зеҳни сунъӣ дар истеҳсолот, ба монанди ташхиси нуқсонҳо дар BMW, метавонанд ғаразнок бошанд, агар маълумоти омӯзишӣ нокомил бошад. AI Act ба коҳиши ғаразнокӣ тавассути санҷиши мустақил нигаронида шудааст, аммо амалисозии он мушкил аст.

-Махфияти коргарон: Истифодаи зеҳни сунъӣ дар назорати коргарон (масалан, дар Bosch) саволҳои марбут ба махфиятро ба миён овардааст. GDPR ва BDSG махфиятро ҳифз мекунанд, аммо риояи он барои ширкатҳо мушкил аст.

-Таъсири иҷтимоӣ: Автоматикунонии зеҳни сунъӣ метавонад ба талафоти ҷойҳои корӣ дар истеҳсолот оварда расонад, ки то 25% ҷойҳои корӣ дар Олмонро таҳдид мекунад. Ба андешаи мо, барномаҳои бозомӯзии коргарон ва сиёсатҳои иҷтимоӣ барои коҳиши ин таъсир заруранд.

-Масъулияти қарорҳо: Ношаффофии алгоритмҳо муайян кардани масъулияти хатоҳои зеҳни сунъиро, ба монанди нуқсонҳои истеҳсолот, мушкил мекунад. Фалсафаи Кант зарурати қоидаҳои равшанро таъкид мекунад.

Танзими зеҳни сунъӣ дар саноати Олмон аз равишҳои дигар кишварҳо фарқ мекунад:

-Иттиҳоди Аврупо: AI Act ва GDPR танзими умумиро муайян мекунанд, аммо Олмон ба истифодаи зеҳни сунъӣ дар Mittelstand ва амалисозии амалӣ, ба монанди ташаббусҳои Fraunhofer-Gesellschaft, афзалият медиҳад.

-Чин: Танзими Чин ба амнияти миллӣ ва назорати мундариҷа нигаронида шуда, аз фалсафаи Конфутсий манша мегирад, дар ҳоле ки Олмон ба бехатарӣ ва ахлоқ дар саноат тамаркуз мекунад.

-Ҷопон: Стратегияи роботии Ҷопон ба ҳамзистии инсон ва робот нигаронида шуда, аз Буддоизм манша мегирад, аммо Олмон ба оптимизатсияи равандҳои саноатӣ афзалият медиҳад.

-Кореяи Ҷанубӣ: Қонуни зеҳни сунъии Корея ба мувозинати инноватсия ва ахлоқ монанд аст, аммо ба манфиатҳои ҷомеа таваҷҷуҳ дорад.

Ба андешаи мо фарқияти Олмон дар истифодаи амалии зеҳни сунъӣ дар саноат ва таъкид ба ахлоқи инсонмарказӣ аст.

Дар соли 2025 Вазорати федералии иқтисод ва ҳифзи иқлим (BMWK) эълон кард, ки “Стратегияи зеҳни сунъӣ”-ро таҳти шиори “AI Made in Germany” такмил медиҳад. Ин барнома ба коҳиши бюрократия барои ширкатҳои хурду миёна, такмили меъёрҳои ахлоқӣ барои зеҳни сунъии тавлидшуда ва ҳамкории байналмилалӣ бо Иттиҳоди Аврупо, Британияи Кабир, Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ва Кореяи Ҷанубӣ нигаронида шудааст. Ба андешаи мо, ин ташаббус метавонад мавқеи Олмонро ҳамчун пешвои зеҳни сунъии саноатӣ мустаҳкам кунад.

Бо назардошти таҷрибаи Олмон, Тоҷикистон метавонад чораҳои зеринро барои рушди зеҳни сунъӣ дар саноат андешад:

-Чаҳорчӯбаи ахлоқӣ: Танзими ахлоқии зеҳни сунъӣ, ки ба шаффофият, махфият ва бехатарии коргарон тамаркуз мекунад, бояд ҷорӣ гардад.

-Омодасозии кадрҳо: Барномаҳои таълимӣ барои омода кардани мутахассисони зеҳни сунъӣ ва бозомӯзии коргарони саноат бояд роҳандозӣ шаванд.

-Ҳамкории байналмилалӣ: Тоҷикистон метавонад бо Олмон ва Иттиҳоди Аврупо ҳамкорӣ кунад, то технологияҳо ва стандартҳои ахлоқиро қабул намояд.

Қонунгузории Олмон дар соҳаи саноат, ки бо GDPR, AI Act, ProdSG ва “Стратегияи зеҳни сунъӣ” муайян шудааст, ба мувозинати бехатарӣ, ахлоқ ва инноватсия нигаронида шудааст. Фалсафаи Канти Олмон ба ин равиш замина гузошта, онро аз Чин (бо таваҷҷуҳ ба амният) ва Ҷопон (бо таваҷҷуҳ ба ҳамзистии роботҳо) фарқ мекунад. Сарфи назар аз мушкилоти ғаразнокии алгоритмҳо, махфият ва таъсири иҷтимоӣ, “AI Made in Germany” метавонад Олмонро пешсафи зеҳни сунъии саноатӣ гардонад. Тоҷикистон метавонад аз ин таҷриба барои рушди саноати худ истифода кунад.

САНГИНЗОДА Дониёр Шомаҳмад,

муовини директор оид ба илм ва таълими Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Ваҳдат ягона роҳи расидан ба орзуву омол ва нақнаву ниятҳои неки ҳар як давлату миллат ва ҳар қавму қабила ва ҳар оилаву ҳар нафар мебошад. Агар ҳар давлатеву миллатеву қавму қабилаву авлоду оилаву одамоне, ки дар дунё мебинем, ки ба мақсаду марому орзуву нияти хеш расидаанд ва устувору побарҷо ҳастанд, ин нишон аз он дорад, ки ваҳдат дар он ҷо побарҷост, чуноне мегӯем “Ваҳдати мо ин муваффақиятҳои мост”. Яъне муваффақ будан нишонаи сарҷамъиву ҳамфикриву ҳаммаромиву бо ҳам будан аст.

Дар дунё бисёр давлату миллатҳоро медонем, ки аз набудани ваҳдату сарҷамъиву ягонагӣ пароканда гаштаву таъриху тамаддун ва мероси ниёгони хешро аз даст додаанд.

Агар чунин давлатҳоро пеши назар орем ҳатман Сурия, Ироқ, Лубнон, Украина, Фаластин ва якчанд кишварҳои дигарро, ки аксари инҳо дар минтақаи Шарқи Миёна ва Наздик ҷойгиранд, пеши назар меоянд ва ин давлатҳо бо надоштани ваҳдату ягонагӣ, набудани як идеологияи миллии созанда, ҳамфикру ҳаммаром набуданашон пароканда гашта истодаанд.

Чунин парокандагиву ба нестиву нобудӣ гирифтор шуданҳо дар Ҷумҳурии Тоҷикистон низ дар солҳои 90-уми асри гузашта мушоҳида мешуд. Миллати тоҷик, ки дар азал миллати тамаддунофар аст, бо ҳама бузургиву маънавиёту боигарии маънавии хеш наздик буд, ки туъмаи даҳони бозингарони манфиатҷӯй мегашт.

Аз соли 1992 то соли 1997 дар Тоҷикистон барои ба даст овардани Ваҳдати миллӣ муборизаҳову музокираҳову ҷоннисориҳову азхудгузаштанҳо ва кӯшишу талошҳо ба роҳ монда шуд, то ки Ваҳдати миллӣ ба даст ояд.

Дар давоми ин солҳо баъзе тоҷикони фурухташудаву аз худ бехабаргашта ба гурӯҳҳову ба ҳизбҳову ба майдоннишиниҳо тақсим шуда, зери манфиати баъзе кишварҳои хориҷӣ, ки ҳадафашон несту нобуд сохтани ин миллат буд ва ба ҷони он ҷорӣ намудани расму оин ва фарҳангу сиёсати худ дар ин сарзамин буд ва мехостанд номи тоҷик ва забони тоҷикӣ дар дунё гум гардад ва то ҷойе расид, ки Тоҷикистонро аз харитаи олам ҳазф карданд.

Аммо бо ба сари қудрат омадани фарзанди фарзонаи миллати тоҷик, абармарди олами сиёсат, сиёсатмадори оламшумул, ғамхори халқу миллат, нафаре, ки аз худ гузаштаву баҳри сарҷамъ намудани миллати тоҷик ҷони худро ҳазорон бор ба хатар гузошт, гурезагонро ба Ватан баргардонид ва як миллати пора-пора гаштаро сарҷамъ намуд ва дар як мудати кӯтоҳи таърих Тоҷикистонро дар олам ҳамчун миллати тамаддунофар ва мутамаддин муаррифӣ кард, миллатро аз гирдоби ҷангу ҷидолу нофаҳмиву душманиву кинаву даоват раҳоӣ бахшид Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби олӣ, муҳтарам Эмамалӣ Раҳмон – Ваҳдати миллӣ имрӯз дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳукмфармо гаштааст.

Бояд гуфт, ки барои ба даст овардани Ваҳдати миллӣ мардони ватандӯсти тоҷик бисёр хизматҳои шоистаро анҷом додаанд. Кор ба ҷое, расид, ки баъзе аз фурухташудагон мехостанд аз таъриху тамаддуну расму оину фарҳанги аҷдодӣ ва миллии тоҷикӣ гузашт кунанд ва Тоҷикистонро ба давлати исломӣ табдил диҳанд дар ҳоле, ки баъзе давлатҳои исломӣ дар зери фишори исломгароён тамаддуни худро аз даст дода истодаанд, вале барои ба даст овардани Ваҳдати миллӣ хиради азалии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон боло гирифт ва бо бархе давлатҳои дӯсту бародари тоҷик барои ба даст овардани Ваҳдати миллӣ чандин бор музокирот ба роҳ монда шуд, то суботи сиёсӣ, амну амонӣ ва сарҷамъиву ягонагӣ ва Ваҳдати миллӣ дар кишвар ташкил карда шавад.

Бо ҳама ин талошҳову кӯшишҳои зиёд, баъди чандин маротиба музокироту нишастҳо дар кишварҳои дӯсту бародар ниҳоятан 27 июни соли 1997 — пас аз 8 давра гуфушунид (дар солҳои 1994 то 1997) миёни ҳукумати ҷумҳурӣ ва мухолифин, дар шаҳри Маскав, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ва роҳбари Иттиҳодияи нерӯҳои мухолифини тоҷик Сайид Абдуллои Нурӣ «Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон»-ро имзо карданд, ки нақши Маскав дар ба роҳ мондани сулҳи тоҷикон ва роҷеъ ба барқарории суботи сиёсӣ дар кишвар хеле назаррас мебошад.

Бояд зикр намуд, ки дар давоми ин солҳои бесуботӣ, беамнӣ ва парокандагии миллати тоҷик, ки бо фармони баъзе хоҷагон ва иҷрои баъзе гуруҳҳои ҷинояткор дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷанги шаҳрвандӣ ба миён омад ва барои манфиату ҷоҳу ҷалол худбохтагони гуруҳҳои террористӣ ва ноогоҳони тоҷик бар зидди ҳамдигар бо “яроқи ҳадянамуда”-и душманони берунаи кишвар дар ҷумҳурӣ ҷанги сартосарӣ ба вуқӯъ пайваст. Дар солҳои ҷанги шаҳрвандӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон беш аз як саду панҷоҳ ҳазор кас кушта ва тахминан 1 миллион кас гуреза ва муҳоҷири иҷборӣ шуд. Хисороти иқтисодии ин ҷанг дар Ҷумҳурии Тоҷикистон беш аз 10 миллиард доллари амрикоӣ баровард шудааст. Имзои «Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон» кишварро аз нобудӣ ва мардумро аз парокандашавӣ нигоҳ дошт.

Ягона арзише, ки тавонист миллатро аз парокандагӣ наҷот бубахшад ва тоҷиконро сарҷамъ оварад ва дар дунё дубора номи тоҷикро машҳур гардонад, аввал ин хиради азалии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва дуюм ин ба роҳ мондани Ваҳдати миллӣ буд.

Бо сарбаланӣ имрӯз метавон гуфт, ки дар фазои Ваҳдати миллӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки ҳамагӣ бисту ҳашт сол боз ваҳдату ягонагиро ба худ касб кардааст тибқи раддабандии кошиносони институтҳои сулҳ дар ҷаҳон яке аз кишварҳои боамнтарин дар дунё эътироф гардидааст ва умед аст, ки зери сиёсати хирадсолоронаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва ҳамдигарфаҳмиву сарҷамъии миллати шарафманди тоҷик ҳазорсолаҳо сулҳу ваҳдати миллӣ пойбарҷо хоҳад монд.

Зиёев Субҳиддин Насриевич,

ходими пешбари илмии шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, номзади илмҳои филология,

Ҳанӯз моҳи марти соли 2021 зимни ҷаласае Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, иброз дошта буданд, ки обшавии босуръати пиряхҳо дар баробари зиёдшавии истеъмоли об, ки аз афзоиши аҳолӣ ва рушди иқтисодӣ вобастагӣ дорад, метавонад ба оқибатҳои манфӣ оварда расонад. Ҳамин аст, ки 14 декабр Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид зимни иҷлосияи 77-уми худ қатъномаи «Соли 2025 - Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо»-ро, ки аз ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон пешбарӣ шуда буд, бо иқдоми навбатии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо пуштибонии 153 кишвари узви СММ пазируфта шуд.

Барои соли 2025, ки аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид ҳамчун "Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо" эълон шудааст, мақсади асосӣ ҷалби таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ ба аҳаммияти пиряхҳо ва зарурати ҳифзи онҳо мебошад. Пиряхҳо яке аз сарчашмаҳои асосии оби тоза дар ҷаҳон мебошанд ва барои бисёр кишварҳо, бахусус кишварҳои кӯҳистон, манбаи ҳаёти ҳисоб мешаванд.

Албатта! Пиряхҳо воқеан як унсури муҳимми экосистема ва манбаи асосии оби тоза ҳастанд.

Пиряхҳо дар саросари ҷаҳон ҳамагӣ 10%-и сатҳи Заминро ишғол мекунанд, аммо онҳо дар худ тақрибан 70%-и захираи оби тозаи сайёраро нигоҳ медоранд. Пиряхҳо манбаи муҳимми об барои кишварҳои кӯҳӣ мебошанд. Масалан, дар Тоҷикистон, ки дар ҳудуди он зиёда аз 8000 пирях мавҷуд аст, обшавии пиряхҳо обро ба дарёҳо ва кӯлҳо равона мекунад, ки ин на танҳо барои бо об таъмин намудани мамлакатҳо, балки барои ҳифзи экосистемаҳо низ аҳаммияти калон дорад.

Пиряхҳо ва аҳаммияти онҳо

Пиряхҳо захираҳои азими оби ширинро дар худ нигоҳ медоранд ва обшавии онҳо ба таври мунтазам оби тоза барои дарёҳо ва кӯлҳо фароҳам меорад. Онҳо ба муҳити зист таъсири бузург доранд ва барои ҳаёти наботот ва ҳайвонот, инчунин фаъолияти кишоварзӣ ва таъмини об барои инсонҳо нақши муҳим мебозанд. Тоҷикистон бо сабаби ҷойгиршавии географиаш ҳамчун "қалби Осиёи Марказӣ" маълум аст. Зиёда аз 60%-и захираи оби минтақа аз пиряхҳои Тоҷикистон пайдо мешавад. Пиряхҳо на танҳо манбаи оби тоза, балки қисми муҳимми экосистемаҳои табиӣ низ мебошанд. Ба гуфтаи мутахассисон, пиряхҳои кишвар дар баробари тағйирёбии иқлим бо шиддати баланд осебпазир шудаанд. Масалан, пиряхи Федченко - яке аз калонтарин пиряхҳои Осиёи Марказӣ, ҳамасола нисбат ба оне, ки барқарор мешавад, зиёдтар об мешавад. Агар ин раванд идома ёбад, кишварҳои ҳамсоя ва худи Тоҷикистон дар оянда бо мушкилоти норасоии об дучор хоҳанд шуд.

Хатарҳои тағйирёбии иқлим ба пиряхҳо

Муҳити зисти пиряхҳо бо сабаби тағйирёбии иқлим ба хатари ҷиддӣ рӯбарӯ шудааст. Баландшавии ҳарорати миёнаи сайёра боиси обшавии тезтари пиряхҳо мегардад, ки ин раванд метавонад ба норасоии оби тоза дар минтақаҳои мухталифи ҷаҳон оварда расонад. Агар ин раванд идома ёбад, насли оянда бо мушкилиҳои бузурги экологӣ ва иқтисодӣ рӯ ба рӯ хоҳад шуд. Тезшавии обшавии пиряхҳо на танҳо ба норасоии об, балки ба тағйирёбии ҳаво, обхезӣ ва таҳдид ба амнияти экосистемаҳо оварда мерасонад. Обшавии пиряхҳо метавонад ҳолатҳои зеринро ба миён орад:

Обхезӣ ва селойӣ: Чун пиряхҳо об мешаванд, оби зиёдатӣ ба дарёҳо мерасад, ки метавонад боиси обхезии ногаҳонӣ шавад.

Хушксолӣ ва норасоии об: Обшавии фаврии пиряхҳо ба он оварда мерасонад, ки захираҳои обӣ бошиддат коҳиш меёбанд. Дар оянда, вақте ки пиряхҳо то андозае кам ё пурра об мешаванд, хавфи хушксолӣ ва норасоии об афзоиш хоҳад ёфт.

Таъсир ба кишоварзӣ ва саноат: Норасоии об ба таври ногузир ба соҳаҳои ҳаётан муҳим, аз ҷумла кишоварзӣ ва саноат таъсир мерасонад, ки ин ба амнияти озуқаворӣ ва иқтисодиёти кишварҳо таҳдид мекунад.

Чораҳо ва тадбирҳои ҳифзи пиряхҳо

Дар доираи "Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо", кишварҳои гуногун ва созмонҳои ҷаҳонӣ бояд дар самти ҳифзи пиряхҳо ва татбиқи барномаҳои таҳқиқотӣ ва экологӣ ҳамкорӣ кунанд. Ин чораҳо на танҳо бо мақсади ҳифзи пиряхҳо, балки барои коҳиш додани таъсири тағйирёбии иқлим ва нигоҳ доштани табиати атроф мебошанд. Чораҳои муҳимме, ки метавонанд дар ҳифзи пиряхҳо саҳм гузоранд, аз инҳо иборатанд:

Мониторинги пиряхҳо ва таҳқиқоти илмӣ: Пешбурди таҳқиқоти доимӣ барои фаҳмидани равандҳои обшавии пиряхҳо ва таъсири тағйирёбии иқлим ба онҳо. Кишварҳо бояд доимо ҳолати пиряхҳоро таҳти назорат гиранд. Мусаллаҳ бо маълумоти дақиқ дар бораи суръати обшавӣ ва сабабҳои он, олимон метавонанд тавсияҳои асоснок ва чораҳои таъҷилӣ пешниҳод кунанд.

Огоҳкунии ҷомеа ва таҳкими маърифати экологӣ: Пешбурди барномаҳои маърифатнокӣ барои баланд бардоштани огоҳии мардум дар бораи аҳаммияти пиряхҳо ва зарурати ҳифзи онҳо. Барои ноил шудан ба ҳифзи пиряхҳо, бояд ҷомеа бо ин масъалаҳо ошно бошад. Барномаҳои таҳсилоти экологӣ ва маърифатӣ метавонанд дар мактабҳо ва донишгоҳҳо бо роҳбарии экологҳо ва мутахассисони соҳа сурат гиранд.

Коҳиш додани партовҳои газҳои гулхонаӣ: Мубориза бо тағйирёбии иқлим яке аз муҳимтарин қадамҳоест барои ҳифзи пиряхҳо. Партовҳои газҳои гулхонаӣ сабаби асосии гармшавии глобалӣ мебошанд, ки боиси обшавии фаврии пиряхҳо мегардад. Кишварҳо бояд чораҳои лозимро барои кам кардани партовҳо андешанд, аз ҷумла гузариш ба манбаъҳои энергияи барқароршаванда ва истифодаи самараноки захираҳои табиӣ.

Рушди технологияҳои устувори истифодаи об: Ҷорӣ кардани технологияҳо ва тарзи истифодаи каммасрафи об, ки ба коҳиши фишор ба манбаъҳои обӣ кӯмак мекунад. Дар шароити камбуди об, истифодаи технологияҳои устувор ва каммасрафи об хеле муҳим аст. Инчунин, дар бахшҳои саноат ва кишоварзӣ ҷорӣ кардани техника ва технологияҳои пешрафта ба коҳиш додани харҷи об мусоидат мекунад.

Мусоидат ба ҳамкориҳои байналмилалӣ: Ҳамкорӣ байни кишварҳои дорои пиряхҳо барои мубодилаи маълумот ва таҷрибаҳо дар самти ҳифзи онҳо. Ҳифзи пиряхҳо як вазифаи глобалӣ аст ва ба ҳамкории кишварҳо ниёз дорад. Ба ин мақсад, кишварҳо метавонанд барои мубодилаи таҷриба ва дониш, инчунин таҳияи лоиҳаҳои ҳамкорӣ бо созмонҳои байналмилалӣ, аз қабили ЮНЕСКО ва Созмони Милали Муттаҳид, ҳамкорӣ намоянд.

Хулоса

Соли 2025 ҳамчун "Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо" барои муттаҳид кардани кишварҳо ва ташвиқи ҷомеаи ҷаҳонӣ дар ҳалли ин масъалаи ҳаётан муҳим имконияти нодир ба ҳисоб меравад. Пиряхҳо сарчашмаи на танҳо оби тоза, балки як қисми муҳимми экосистемаи сайёра мебошанд.

Ҳифзи пиряхҳо на танҳо масъулияти кишварҳои дорои пиряхҳо, балки вазифаи ҳар як шахс ва ҷомеаи ҷаҳонӣ аст. Бо талоши дастаҷамъона, мо метавонем ин манбаи нодири оби тозаро барои наслҳои оянда ҳифз намоем. "Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо" фурсатест, ки тавассути он метавонем диққати ҷаҳонро ба ин масъалаи ҳаётан муҳим ҷалб кунем ва тадбирҳои лозимаро амалӣ созем.

Ин амалҳо ва чораҳои ҳифз на танҳо дар сатҳи байналмилалӣ, балки дар сатҳи маҳаллӣ низ бояд татбиқ шаванд, зеро маҳз тавассути кӯшишҳои дастаҷамъона мо метавонем пиряхҳоро барои ояндаи зебо ва ободу осуда ҳифз намоем. Ҳифзи пиряхҳо кафолати ояндаи устувор ва бехатар барои наслҳои оянда мебошад.

Шерзод Абдулов - ходими калони илмии лабораторияи канданиҳои фоиданоки Институти геология, сохтмони ба заминҷунбӣ тобовар ва сейсмологияи АМИТ

(дар ҳошияи расидан ба ҳадафҳои “Солҳои 2025-2030 - Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия”)

Британияи Кабир пас аз хориҷ шудан аз Иттиҳоди Аврупо (Brexit) дар соли 2016 мавқеи худро ҳамчун яке аз марказҳои пешрафтаи зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) дар Аврупо нигоҳ дошт. Бо вуҷуди ҷудошавӣ аз Иттиҳоди Аврупо, Британияи Кабир сиёсати чандир ва инноватсионии худро дар танзими зеҳни сунъӣ идома дода, ба мувозинати байни пешрафти технологӣ ва риояи арзишҳои ахлоқӣ тамаркуз мекунад. Ин муносибат аз анъанаҳои фалсафии ғарбӣ, аз қабили эмпиризми Ҷон Локк, ки ба таҷриба ва далелҳо такя мекунад, ва скептисизми Давид Ҳюм, ки ба арзёбии оқибатҳои амалҳо таъкид дорад, манша мегирад.

Дар соли 2021 Британияи Кабир “Стратегияи миллии зеҳни сунъӣ”-ро қабул кард, ки ҳадафи асосиаш табдил додани кишвар ба “суперқудрати зеҳни сунъӣ” мебошад. Ин санад чаҳорчӯби ҳамаҷонибаеро барои рушди зеҳни сунъӣ муайян мекунад, ки ба се самти стратегӣ такя мекунад. Аввалан, он ба сармоягузории васеъ дар таҳқиқот, таълим ва стартапҳо нигаронида шудааст. Барои ин, Британияи Кабир нақша дорад, ки миллиардҳо фунт стерлингро тавассути муассисаҳо ба монанди Маркази Алана Тюринг ва барномаи Innovate UK барои пешбурди навовариҳо дар соҳаи зеҳни сунъӣ равона созад. Ин иқдом ба рушди технологияҳои пешрафта, аз қабили зеҳни сунъии тавлидшуда ва таҳлили маълумоти бузург, мусоидат кардааст.

Дуюм, стратегия ба танзими ахлоқии зеҳни сунъӣ диққати махсус медиҳад. Он чаҳорчӯбаҳои ахлоқиро пешниҳод мекунад, ки ба шаффофият, масъулият ва адолат такя карда, арзишҳои инсонмарказ, аз қабили озодӣ, махфият ва баробариро дар истифодаи технологияҳо таъмин мекунанд. Ин равиш ба ширкатҳои технологӣ имкон медиҳад, ки дар доираи меъёрҳои ахлоқӣ озодона фаъолият кунанд.

Сеюм, стратегия ҳамкории байналмилалиро барои мутобиқшавӣ ба стандартҳои ҷаҳонӣ ва таҳкими мавқеи Британияи Кабир дар бозори зеҳни сунъӣ муҳим мешуморад. Ин ҳамкорӣ бо Иттиҳоди Аврупо, Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ва кишварҳои Осиё, ба монанди Кореяи Ҷанубӣ, барои таҳияи стандартҳои муштарак ва пешгирӣ аз рақобати ғайрисозанда равона шудааст.

Стратегия ба пешрафт дар соҳаҳои тандурустӣ (масалан, BenevolentAI), нақлиёт (FiveAI) ва таҳлили маълумот (Faculty) мусоидат карда, Британияи Кабирро ҳамчун яке аз пешсафон дар инноватсияи технологӣ муаррифӣ намудааст. Ба андешаи мо, чандирии ин стратегия, ки ба ҳамоҳангсозии инноватсия ва ахлоқ тамаркуз мекунад, ба ширкатҳои хурду бузург имкон додааст, ки дар муҳити рақобатпазир рушд кунанд, ҳамзамон арзишҳои ҷамъиятиро ҳифз намоянд.

Британияи Кабир то ҳол қонуни ягонаи махсус барои зеҳни сунъӣ надорад, аммо якчанд санад ва меъёрҳои ахлоқӣ ин соҳаро танзим мекунанд:

-Принсипҳои ахлоқии зеҳни сунъӣ: Аз ҷониби Маркази зеҳни сунъӣ барои хидматҳои умумӣ (CDEI) таҳия шуда, ин принсипҳо панҷ меъёри асосиро дар бар мегиранд: шаффофият, масъулият, адолат, бехатарӣ ва махфият. Ин меъёрҳо барои таъмини истифодаи одилона ва бехатари технологияҳои зеҳни сунъӣ пешбинӣ шудаанд.

-Қонуни ҳифзи маълумот (2018): Ин қонун, ки аз GDPR-и Иттиҳоди Аврупо манша мегирад, ҷамъоварӣ ва коркарди маълумоти шахсиро танзим мекунад. Ширкатҳо муваззафанд, ки ризоияти корбаронро гиранд ва қарорҳои автоматиро шарҳ диҳанд, ки ба фаъолияти ширкатҳо ба монанди Graphcore таъсир мерасонад.

-Меъёрҳои ахлоқии NHS: Хадамоти миллии тандурустии Британияи Кабир меъёрҳое барои истифодаи зеҳни сунъӣ дар тандурустӣ таҳия кардааст, ки ба бехатарӣ ва махфияти маълумоти беморон тамаркуз мекунанд.

-Дастурҳои CDEI оид ба ғаразнокии алгоритмҳо: Ин дастурҳо ба ширкатҳо тавсия медиҳанд, ки алгоритмҳоро мунтазам санҷанд, то аз табъиз пешгирӣ кунанд, ки бо фалсафаи ахлоқии Иммануил Кант оид ба адолати универсалӣ мувофиқ аст.

Ба андешаи мо, ин чаҳорчӯбаҳо ба Британияи Кабир имкон медиҳанд, ки равиши “нарм”-ро дар танзим пеш гирад, ки нисбат ба қоидаҳои қатъии Иттиҳоди Аврупо чандиртар буда, арзишҳои ахлоқиро ҳифз мекунад.

Танзими ахлоқии зеҳни сунъӣ дар Британияи Кабир бо мушкилоти зерин рӯбарӯ аст:

-Ғаразнокии алгоритмҳо: Технологияҳои зеҳни сунъӣ, аз қабили шинохти чеҳра, метавонанд ба табъизи нажодӣ ё ҷинсӣ оварда расонанд. Гузоришҳо нишон медиҳанд, ки баъзе алгоритмҳо дар Британияи Кабир дақиқии паст доранд, ки нигарониҳои ахлоқиро ба вуҷуд овардааст. Ба андешаи мо, санҷиши мустақили алгоритмҳо ва таҳияи стандартҳои ягона барои коҳиши ғаразнокӣ муҳим аст.

-Махфияти маълумот: Истифодаи зеҳни сунъӣ дар тандурустӣ, ба монанди ҳамкории DeepMind бо NHS, саволҳоеро дар бораи махфияти маълумоти беморон ба миён овардааст. Ба андешаи мо, шаффофияти бештар дар коркарди маълумот ва ҷалби ҷомеа ба мубоҳисаҳо барои эътимоди мардум зарур аст.

-Масъулияти қарорҳо: Ношаффофии алгоритмҳо (“қуттии сиёҳ”) муайян кардани масъулияти қарорҳои зеҳни сунъиро, ба монанди садамаҳои мошинҳои худгард, мушкил мекунад. Ин масъала аз фалсафаи Ҳюм, ки ба арзёбии оқибатҳо таъкид мекунад, манша мегирад ва зарурати қоидаҳои равшанро нишон медиҳад.

-Таъсири иҷтимоӣ: Автоматикунонии зеҳни сунъӣ метавонад то 30% ҷойҳои кориро дар Британияи Кабир таҳти хатар гузорад. Ба андешаи мо, барномаҳои бозомӯзии коргарон ва сиёсатҳои иҷтимоӣ барои коҳиши оқибатҳои манфӣ муҳиманд.

Танзими ахлоқии зеҳни сунъӣ дар Британияи Кабир аз Иттиҳоди Аврупо ва Осиё фарқ мекунад:

-Иттиҳоди Аврупо: Иттиҳоди Аврупо бо “Қонуни зеҳни сунъӣ” ва GDPR равиши қатъии инсонмарказро пеш гирифтааст, ки ба ҳифзи ҳуқуқи инфиродӣ тамаркуз мекунад. Британияи Кабир равиши чандиртарро интихоб карда, ба озодии бозор ва инноватсия афзалият медиҳад.

-Чин: Танзими Чин (PIPL) ба амнияти миллӣ ва назорати мундариҷа нигаронида шуда, аз фалсафаи Конфутсий, ки ба гармонияи иҷтимоӣ таъкид мекунад, сарчашма мегирад. Британияи Кабир ба шаффофият ва адолати алгоритмҳо афзалият медиҳад.

-Ҷопон: Принсипҳои Ҷопон ба ҳамзистии инсон ва технология нигаронида шуда, аз Буддоизм манша мегирад. Британияи Кабир ба пешгирӣ аз ғаразнокии алгоритмҳо диққати бештар медиҳад.

-Кореяи Ҷанубӣ: Қонуни Корея ба мувозинати инноватсия ва ахлоқ нигаронида шуда, ба Британияи Кабир монанд аст, аммо ба манфиатҳои ҷомеа, ки аз Конфутсий сарчашма мегирад, таваҷҷуҳ дорад.

Ба андешаи мо, чандирии Британияи Кабир дар он аст, ки озодии бозорро бо арзишҳои ахлоқӣ муттаҳид мекунад, дар ҳоле ки Иттиҳоди Аврупо ба танзими қатъӣ ва Осиё ба гармония ё амният тамаркуз мекунад.

Дар соли 2025 ҳукумати Британияи Кабир эълон кард, ки “Қонуни зеҳни сунъӣ” (AI Bill)-ро барои муайян кардани чаҳорчӯби ягонаи танзим қабул хоҳад кард. Ин қонун ба чандирии танзим, шаффофият ва адолат, инчунин ҳамкории ҷаҳонӣ бо Иттиҳоди Аврупо, Иёлоти Муттаҳидаи Амрико ва Кореяи Ҷанубӣ нигаронида мешавад. Ба андешаи мо, ин қонун метавонад Британияи Кабирро ҳамчун пешвои танзими ахлоқии зеҳни сунъӣ мустаҳкам кунад, агар мувозинати инноватсия ва масъулиятро таъмин намояд.

Фалсафаи ғарбӣ, аз қабили эмпиризми Локк, скептисизми Ҳюм ва ахлоқи Канти, ба равиши Британияи Кабир дар танзими зеҳни сунъӣ таъсир расонидааст. Локк ба таҷриба ва далелҳо такя мекунад, ки дар шаффофияти алгоритмҳо инъикос ёфтааст. Ҳюм ба арзёбии оқибатҳо таъкид дорад, ки зарурати масъулияти қарорҳоро нишон медиҳад. Кант бошад, ба адолати универсалӣ такя мекунад, ки дар пешгирӣ аз ғаразнокии алгоритмҳо нақш дорад. Ба андешаи мо, ин фалсафаҳо Британияи Кабирро аз муносибатҳои Осиё, ки ба гармония ё амният тамаркуз мекунанд, фарқ мекунад.

Танзими зеҳни сунъӣ дар Британияи Кабир бо мушкилоти тавозуни инноватсия ва ахлоқ, ҳамкории байналмилалӣ ва коҳиши таъсири иҷтимоии автоматикунонӣ рӯбарӯ аст. Ба андешаи мо, Британияи Кабир бо таҷрибаи илмӣ ва фалсафии худ метавонад пешсафи ахлоқии зеҳни сунъӣ гардад, агар ин мушкилотро ҳал кунад.

Танзими ахлоқии зеҳни сунъӣ дар Британияи Кабир, ки бо “Стратегияи миллии зеҳни сунъӣ”, Принсипҳои ахлоқии CDEI ва Қонуни ҳифзи маълумот муайян шудааст, ба мувозинати инноватсия, шаффофият ва адолат нигаронида шудааст. Фалсафаи ғарбӣ Британияи Кабирро аз Иттиҳоди Аврупо (бо танзими қатъӣ) ва Осиё (бо таваҷҷуҳ ба гармония) фарқ мекунад. Сарфи назар аз мушкилоти ғаразнокии алгоритмҳо, махфият ва таъсири иҷтимоӣ, “Қонуни зеҳни сунъӣ” ва ҳамкориҳои ҷаҳонӣ метавонанд Британияи Кабирро пешвои зеҳни сунъии ахлоқӣ кунанд. Тоҷикистон метавонад аз ин таҷриба барои рушди зеҳни сунъии худ истифода намояд.

САНГИНЗОДА Дониёр Шомаҳмад ,

муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

«Мо вазифадорем, ки барои татбиқи ғояҳои Ваҳдати миллӣ ва пойдории он талош карда, бо мақсади эҳёву пойдории арзишҳои миллӣ ва тавсеаи тафаккури давлатдории миллиамон, ки асоси пешрафти Тоҷикистони азиз мебошад, сарҷамъона кору фаъолият намоем».

Эмомалӣ РАҲМОН

Тавре аз саҳифаҳои таърихи пурғановати миллат ба мо маълум аст, ҳанӯз дар даврони ҳукмронии давлатдории Сомониён душманони миллати тоҷик тавонистанд, ки бо фитнаву дасиса дар миёни бародарони ҳамхуни худ низоъ бархезонанд ва дар натиҷа ин давлати муқтадир ва мутамаркази тоҷикон рӯ ба шикаст оварда буд, ки доғҳои он то имрӯз аз ёдҳо ва хотираи таърихи миллат зудуда намешаванд.

Аммо, мардуми тоҷик аз қадимулайём ва табиатан сулҳдӯсту сулҳпарвар буда, дар лаҳзаҳои басо ҳассосу тақдирсоз сиёсати пешгирифтаи Роҳбарияти давлати худро ҳамаҷониба дастгирӣ карда, зиндагии тинҷу осоишта ва меҳнати ҳалолро аз ҷангу хусумат болотару волотар медонанд.

Тавре, ки шоири шинохтаи ваҳдатсаро устод Ҷумъа Қувват нақшу мақом ва ҷойгоҳи Ваҳдати миллиро аз равзанаи нигоҳи худашон басо ҳам арҷманд ҳисобида, ҷангро маҳкум ва пешрафти мамлакатро аз суботу оромии сартосарӣ маънидод намуда, онро дар силсилаашъораш чунин тасвир кардааст:

Пояи мулк аз сипоҳу ҷоҳ не, аз иттиҳод аст,

Хуррамӣ асло силоҳу оҳ не, аз иттиҳод аст.

Мулкро шамшер не, тадбир меорад ба равнақ,

Пойдории Ватан аз хайли ноогоҳ не, аз иттиҳод аст.

Лозим ба тазаккур аст, ки ҷанги таҳмилии шаҳрвандии солҳои 90-умро дар Ҷумҳурии соҳибистиқлоли Тоҷикистон бо номҳои мухталиф муаррифї кардаанд, аз ҷумла, онро ҷанги дохилӣ, ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ, ҷанги хонумонсӯз ва ё худ бародаркуш номида буданд.

Хушбахтона, он дар як муддати кӯтоҳ паси сар шуд. Ин аз он шаҳодат медиҳад, ки мардуми тоҷик мардумест, ки ҷангро намехоҳад, мардуми сулҳдӯсту сулҳпарвар ва ҷонибдори дӯстию рафоқат мебошад.

Созишномаи истиқрори сулҳу ваҳдати миллие, ки ба имзо расид, пеш аз ҳама натиҷаи хираду ақлу заковати азалии мардуми тоҷик ва аз он бештар роҳбарони ҳар ду ҷониб буд. Дар баробари ин бародарони русу эронӣ, афғону қазоқу туркман ва инчунин дигарон барои расидан ва ҳамзамон муваффақ шудан ба ин сулҳу салоҳ ба мо кӯмак карданд. Аз ин рӯ, хидмати мондагори онҳоро мо низ бояд нодида нагирем.

Яъне пеш аз ҳама ба даст овардани сулҳу Ваҳдати миллӣ хидмати бузурги миллати тоҷик, сарони ин миллат ва баъдан дӯстони басо ҳам қадрдон ва дурру наздики мо буд, ки воқеан мехостанд дар ин сарзамини нозанин сулҳу ваҳдати миллӣ ва тинҷию оромӣ ҳамеша ҳукмрон бошад.

Авф фармудан муборак хислатест,

Ҳарки дорад афв соҳибдавлатест.

Дил зи нури авф равшан мешавад.

Дар насимаш сина гулшан мешавад.

Маҳз аз баракати сулҳу суботи Ваҳдати миллии сартосарӣ, хушбахтона имрӯз дар ҳудуди Ҷумҳурии соҳибистиқлоламон аз кулфату харобиҳои даврони ноором ягон осоре боқӣ намондааст ва дар натиҷаи заҳмати сарҷамъонаву ватандӯстонаи мардум ва ҳамзамон вусъат ёфтани созандагиву бунёдкорӣ ҷумҳурии ободу шукуфон ва соҳибиқболу соҳибистиқлоли Тоҷикистон сол то сол ободу мубарро мегардад. Баробари таҳким ёфтани сулҳу Ваҳдати миллӣ, рушди соҳаи иқтисодиву иҷтимоии кишвар ва созандагиву бунёдкорӣ тадриҷан вусъат ёфта, сатҳу сифати зиндагии мардум низ сол ба сол беҳтар мегардад.

Тавре, дар ин хусус, профессори шинохта Қаҳҳор Расулиён-устоди факултаи журналистикаи Донишгоҳи миллии Тоҷикистон дар мавриди ободиву созандагии кишвар, аз ҷумла фикрҳояшро чунин баён намуданд: «Дар ҷое ки ҷангу нооромӣ ва нофаҳмӣ аст, аз хонавода сар карда, то кишвар, то давлат, то қитъаҳои дигари олам ҳеҷ гуна пешравию пешрафт вуҷуд дошта наметавонад. Тамоми он ҳама дастовардҳои назаррасе, ки алъон Ҷумҳурии Тоҷикистон дар тӯли солҳои соҳибистиқлолӣ ба даст овардааст, маҳз ба шарофати ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ мебошад. Воқеан ҳам мо он ҳама дастовардҳое, ки имрӯзҳо дорем, дар муқоиса ба солҳои гузашта хеле чашмгир ва назаррасанд. Маҳз ҳамин сулҳу ваҳдати миллӣ ва тинҷию оромӣ аст, ки мардум имрӯз ба бунёдкорӣ ва созандагӣ даст задаанд».

Ваҳдати миллиро дар роҳи худшиносии милливу таърихӣ, эҳёи ойину суннатҳо ва рушди илму адаб метавон ҳамчун як падидаи басо ҳам нодир ва ё худ марҳалаи дурахшону пурифтихори фарҳангу тамаддуни миллӣ, даврони рушди неруи зеҳнӣ ва эҷодкорӣ арзёбӣ намуд.

Ҷавонону наврасони мо имрўз бояд аз решаҳои тамаддуни бостонӣ, забону фарҳанги миллӣ ва инчунин аз расму ойинҳои давлатдории ниёгони худ ба таври пурра огоҳ бошанд ва вобаста ба ҳамаи дигаргуниву таҳаввулоти оғози ҳазорсолаи сеюм барои боз ҳам пойдору устувор гардонидани пойдевори давлатдории навин ва фарҳангу андешаи миллӣ бояд ҳамеша саъю талош намоянд.

«Ҳар як тоҷик бояд худро шиносад, донад ки тоҷик кӣ буд ва дар оянда бояд дар кадом сатҳ қарор дошта бошад. Барои он ки мо худшинос шавем, бояд таърихи гузаштаи миллати худ, фарҳангу тамаддуни пурбори худро омӯзем, ба умқи он сарфаҳм равем. Танҳо дар он маврид мо метавонем ба қадри сулҳу ваҳдат бирасем»,- гуфтанд мавсуф зимни суҳбати пурмуҳтавои худ.

Лозим ба тазаккур аст, ки 28 соли расо инҷониб мардуми шарифи Тоҷикистон ин санаи фархундаву сарнавиштсоз, яъне Рӯзи Ваҳдати миллиро ҳар сол бо шукргузорӣ аз Истиқлоли давлатӣ, давлатдории миллӣ, сулҳу суботи сартосарӣ ва дарки масъулияти баланд дар назди наслҳои гузашта ва имрӯзаву ояндаи кишвар таҷлил менамоянд.

Тавре, ки Ҷаноби Олӣ бамаврид гуфтаанд: «Агар Эъломия ба таври расмӣ Истиқлолият ва соҳибихтиёрӣ карда бошад, пас Созишнома сулҳу суботро дар сарзамини мо таъмин кард. Созишномаи умумии истиқрори сулҳу ваҳдати миллӣ аз лиҳози аҳаммияти фавқулодаи худ бо Эъломияи Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар як радиф меистад».

Раванди сулҳи тоҷикон роҳи пурпечутоби тӯлониро фаро гирифта, оқибат ба талошу ҷонбозиҳои муаллифи он, меъмори сулҳу ваҳдат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо сулҳи сартосарӣ ва Ваҳдати миллӣ хотима ёфт. Хидматҳои Сарвари давлат дар эҷоди роҳи сулҳу ваҳдат ва баҳамоии миллат ҳеҷ гоҳ аз лавҳи хотирҳо зудуда нахоҳад гардид.

Бигзор, чароғи сулҳу ваҳдати миллӣ дар кишвари соҳибистиқлолу соҳибиқболи мо ҳамеша фурӯзон бошад!

Бобозода Бақохоҷа - директори Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Ваҳдати миллӣ яке аз арзишҳои асосии ҳар ҷомеаи мутамаддин ба ҳисоб меравад. Тоҷикистон, ки пас аз ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992–1997 роҳи душворе пеш гирифт, тавонист бо сиёсати хирадмандонаи роҳбарияти кишвар ва дастгирии мардум, ваҳдати миллиро ҳамчун асоси сулҳу субот ва рушди давлатдорӣ барқарор кунад. Ин таҷриба метавонад намунаи хубе барои кишварҳои Ховари Миёна бошад, ки имрӯз дар шароити буҳрон ва ихтилофҳои сиёсиву мазҳабӣ қарор доранд. Дар ин роҳи мураккаб ва пурошӯб, шахсияти муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон - Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат нақши муҳим ва таърихӣ бозид.

Ваҳдати миллӣ дар ҷаҳони муосир яке аз масъалаҳои калидии рушди давлатҳо ва таъмини амнияту суботи дохилӣ ва байналмилалӣ ба шумор меравад. Дар шароити имрӯзаи ҷаҳон, ки пур аз таҳдидҳо ва нооромиҳои сиёсиву иҷтимоӣ аст, ваҳдати миллӣ на танҳо як мафҳуми ботинӣ, балки як ояндасоз ва пойдоркунандаи давлатҳо ба ҳисоб меравад.

Пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ вазъ дар Тоҷикистони муосир ниҳоят ноором гардид. Имкониятҳои беҳтарини рушд аз даст рафт, ниҳодҳои давлатӣ заиф шуд, гурӯҳҳои сиёсӣ ва мазҳабӣ ба ҳам мухолифат карданд. Пасон, ҷанги шаҳрвандии солҳои 1992-1997 боиси ҳалокати даҳҳо ҳазор нафар ва овора шудани садҳо ҳазор шаҳрвандон гардид. Дар чунин шароит соли 1992 Эмомалӣ Раҳмон дар иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон раиси Шӯрои Олӣ интихоб шуд. Интихоби ӯ оғози марҳалаи нави таърихӣ шуд, ки боиси ҷустуҷӯи сулҳ ва барқарории ваҳдати миллӣ гардид.

Бояд тазаккур дод, ки солҳои 90-ум барои мардуми Тоҷикистон давраи имтиҳону озмоиши ҷиддӣ буд. Ҷанги шаҳрвандӣ боиси фурӯпошии сохторҳои давлатӣ, иқтисодӣ ва ҷамъиятӣ гардид. Аммо баъди имзои Созишномаи сулҳ ва ризоияти миллӣ дар соли 1997 Тоҷикистон ба давраи нави сулҳу ваҳдат ворид шуд. Таҳти сарварии Асосгузори сулҳу вањдати миллӣ, Президенти муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон муяссар гардид, ки кишвар суботро барқарор намуда, ба сӯи рушди устувор рӯ орад.

Кишварҳои Ховари Миёна, аз ҷумла Сурия, Ироқ, Яман, Лубнон ва Либия, солҳои зиёд аст, ки гирифтори ҷангҳои дохилӣ, ихтилофҳои мазҳабӣ ва бӯҳронҳои амиқи сиёсӣ мебошанд. Дар ин замина таҷрибаи сулҳофаринии Тоҷикистон метавонад чанд паёми муҳим дошта бошад. Зеро омилҳое, ки ваҳдати миллиро дар Ховари Миёна таҳдид мекунанд, мазҳабгароӣ, миллатгароии маҳаллӣ, дахолати манфиатдорони қудратҳои хориҷӣ, ифротгароии мазҳабӣ ва терроризм мебошад.

Аз ҷумла, сулҳи Тоҷикистон исбот кард, ки танҳо бо роҳи гуфтушуниди дохилӣ ва эҳтироми манфиатҳои тарафҳо метавон ба сулҳу субот даст ёфт. Кишварҳои Ховари Миёна низ метавонанд аз ҳамин усули дипломатияи сулҳофаринӣ ва ақлу хиради миллиашон барои созиш миёни тарафҳо истифода баранд.

Бояд таъкид кард, ки Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар тамоми давраҳо ба ваҳдати миллӣ аҳамияти аввалиндараҷа медиҳад. Дар баробари ин, Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба чолишҳо ва таҳдидҳои дохиливу хориҷӣ нигоҳ накарда, ба музокироти сулҳ ҳамчун василаи аввалиндараҷаи ҳалли ҳама мушкилот самимона ташаббус нишон доданд. Тавассути раванди муколама, музокира ва дидор бо чеҳраҳои гуногун дар ниҳоят ба имзои Созишномаи сулҳ ва ризоияти миллӣ 27 июни соли 1997 ноил гардид. Эмомалӣ Раҳмон пас аз имзои созишнома сиёсати афви умумӣ ва бахшишро пеш гирифт. Ин иқдом барои ба њам наздик шудани мардум мусоидат намуда, барои бозгашти гурезањо ва муттањидшавии миллат фазои мусоид фароњам овард. Ӯ ҳамчунин ба эҳёи таърихи миллӣ, забони давлатӣ, фарҳанг ва суннатҳои миллӣ таваҷҷуҳи хоса зоҳир намуд. Ин тадбирҳо дар қалби мардум ҳисси ватандӯстӣ ва ифтихори миллиро бедор кард.

Дар Тоҷикистон, ҳамаи табақаҳои ҷомеа, аз рӯҳониён то зиёиён, барои таҳкими ваҳдат саҳм гузоштанд. Ин таҷриба нишон дод, ки ҳар як фарди ҷомеа метавонад дар сохту пойдори сулҳу субот нақши муҳим дошта бошанд.

Барои беҳтар гардидани зиндагии мардуми сайёра, борҳо аз минбарҳои байналмилалӣ ба сулҳу осоиштагӣ, ҳамдигарфаҳмӣ ва таҳаммулгароӣ даъват кард. Зимни суханронии худ дар нишасти ғайринавбатии муштараки арабӣ-исломӣ дар шаҳри ар-Риёзи Арабистони Саудӣ, ки 11 ноябри соли 2024 баргузор шуд, таъкид кард, ки “ҳалли воқеии қазияи Фаластин ва таъмини сулҳи одилонаву пойдор дар минтақа танҳо тавассути иҷрои қатъномаҳои Созмони Милали Муттаҳид оид ба ташкили Давлати мустақилу соҳибихтиёри Фаластин имконпазир мебошад. Ин роҳест, ки тавассути он мардуми Фаластин метавонанд ҳаққи аслии миллии худро ҳамчун субъекти мустақили ҷомеаи ҷаҳонӣ дар асоси усулҳои эътирофшудаи муносибатҳои байнидавлатӣ амалӣ намоянд. Пешниҳоди Тоҷикистон дар ҷаласаи 79-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид оид ба қабули қатъномаи махсус дар бораи эълон кардани «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» ҳадафи сулҳофарӣ ва ҳалли мусолиматомези мушкилиҳои ҷаҳонро дорад”.

Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пас аз расидан ба сулҳ дар Тоҷикистон ваҳдати миллиро ба маркази сиёсати давлат табдил доданд. Ҳамасола 27-уми июн ҳамчун Рӯзи Ваҳдати миллӣ таҷлил мегардад ва дар ин рӯз на танҳо дастовардҳои сулҳ, балки ҳамбастагии тамоми миллатро ҷашн мегиранд. Зеро баъди ба даст овардани сулҳу ваҳдати миллӣ сохторҳои давлатӣ барқарор гардида, гурезагон ба ватан баргаштанд, сармоягузорӣ ва рушди иқтисодӣ афзоиш ёфта, фазои суботи сиёсӣ барои наслҳои оянда ба вуҷуд омад. Аз ин рӯ, метавон гуфт, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Тоҷикистонро аз гирдоби ҷанг ба сӯи сулҳу ваҳдат ва пешрафт равона карданд. Ба ин далел, саҳми ӯ дар таърихи муосири Тоҷикистон дастоварди таърихӣ ва бузург арзёбӣ мешавад.

Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун шахсияти сиёсии хирадманд ва дорои иродаи қавии миллӣ тавонист миллати парешонро муттаҳид созад. Маҳз роҳбарии оқилона ва сиёсати таҳаммулгароёнаи ӯ буд, ки имрӯз Тоҷикистон ҳамчун як кишвари сулҳҷӯй, муттаҳид ва дар ҳоли рушд шинохта шавад, табдил дод. Нақши ӯ дар таъмини ваҳдати миллӣ на танҳо барои Тоҷикистон, балки кишварҳои дигар низ намунаи ибрат аст.

Кишварҳои Ховари Миёна агар масъалаи ваҳдати миллиро нодида гиранд наметавонанд ба сулҳу субот ва пешрафти воқеӣ ноил шаванд. Танҳо тавассути якпорчагӣ, эҳтироми ҳамдигар, адолати иҷтимоӣ ва эҳтироми гуногунандешӣ, метавон ин кишварҳоро аз вартаи ҷанг ва фурӯпошӣ наҷот дод. Ваҳдати миллӣ ҳамчун асоси давлатдорӣ ва кафили амният ва рушди ҷомеа мебошад.

Ба ҳамин тариқ, таҷрибаи Тоҷикистон дар барқарорсозии ваҳдати миллӣ на танҳо барои минтақаи Осиёи Марказӣ, балки барои тамоми ҷаҳон, бахусус кишварҳои Ховари Миёна аҳамияти омӯзанда дорад. Ин таљриба собит кардааст, ки бо иродаи қавии сиёсӣ, муҳаббат ба Ватан ва таҳаммулгароии миллӣ метавон сулҳро таъмин кард ва кишварро ба сӯи рушду тараққиёт пеш бурд. Зеро ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон як дастоварди бузург ва арзишманд мебошад, ки бо қурбониҳои зиёд ба даст омадааст. Ҳифз ва таҳкими он вазифаи муқаддаси ҳар шаҳрванди кишвар мебошад. Барои пойдории ин ваҳдат, зарур аст, ки ҳамеша рӯҳияи ҳамдигарфаҳмӣ, таҳаммулпазирӣ ва эҳтиром бо гуногунандешӣ ташвиқ ва ривоҷ дода шавад.

Одинаев Абдуҳалим - ходими пешбари илмии шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои АМИТ

Маҳмадиев Ғолиб - ходими илмии

шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики

Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои

Осиё ва Аврупои АМИТ

Ваҳдати миллӣ ҳамчун падидаи нодири даврони соҳибистиқлолии кишвар барои сарҷамъ намудани миллати дар ҳоли парокандашавӣ қарордоштаи тоҷик ва аз вартаи нестӣ раҳоӣ бахшидани давлати навини тоҷикон нақши басо бузургро иҷро кард.

Эмомалӣ Раҳмон

Ҳар як ҷомеаи иҷтимоӣ барои ба иҷро расонидани вазифаҳои муайян ва расидан ба натиҷаҳои муайян ба ягонагии иҷтимоӣ ва баробарии иҷтимоӣ такя менамояд. Аз ин рӯ, ин шакли ягонагӣ маҳз дар асоси муносибатҳои байни аъзоёни он ба вуҷуд меояд. Ҳамасола рӯзи ваҳдати миллӣ, ки ҳар сол дар кишвари соҳибистиқлоли мо бо шукргузорӣ аз сулҳу суботи комил таҷлил мегардад ва барои шаҳрвандони Тоҷикистон яке аз саннаҳои муҳим ва таърихӣ ба шумор меравад.

Воқеан, ҷанги таҳмилии солҳои 1992-1997 дар Тоҷикистон, ки зарари зиёди ҷонию моддӣ ба бор овард, барои имрӯзу ояндаи миллат бояд дарси ибрат бошад. Истиқлоли давлатӣ, тамомияти арзӣ ва ҳастии миллати тоҷик зери хавфу хатари зиёд қарор гирифта буд. Дар ҷомеа се гурӯҳи ба ҳам зид ташаккул ёфт. Якум – онҳое, ки Ҳукуматро ба даст доштанду аз боиси ноуҳдабароии онҳо тамоми мақомоти давлатӣ фалаҷ гардида буд. Дуюм – онҳое, ки бо сарпарастии молиявии қудратҳои хориҷӣ ва хоҷагонашон мехостанд тавассути ҷанг ва зӯран ба Ҳукумат соҳиб шаванд. Сеюм – онҳое, ки аз ҳаммиллатони фурсатталабамон дар хориҷи кишвар интизори ғалабаи қувваҳои мухолифин буданд ва ба мухолифин дасти ёрӣ дароз мекарданд.

27 июни соли 1997 дар таърихи миллати тоҷикҳамчун рӯзи Ваҳдати миллӣ бо ҳарфҳои заррин сабт ёфтааст. Ин рӯз, ки барои халқу миллати мо азизу муқаддас гаштааст, ба осонӣ даст надодааст.

Дар он рӯзҳои барои миллат пурдаҳшат қариб, ки ба ояндаи нек боварии касе намонда буд. Хушбахтона, дар чунин давраи ҳассоси таърихӣ фарзанди далеру шуҷоъ ва баруманди миллат Эмомалӣ Раҳмон ба сари қудрат омад ва дар назди халқу миллат бо дилу пур ваъда доданд: «Ман ба Шумо сулҳ меорам» ва ба иқболи баланди халқи мутамаддини мо ҳамин хел ҳам шуд.

Дар натиҷаи ин ҷанги таҳмилӣ садҳо модари тоҷик фавтиду садҳо фарзандони наврас ятим монданд. Оилаҳои зиёд хароб шуданду ба нестӣ рафтанд. Дар ҳақиқатан, роҳи расидан ба Истиқлолият ва Ваҳдати миллӣ шояд дар тасаввуротҳо осон намояд, вале ҳаёт худ нишон медиҳад, ки ҳифзи истиқлолият ва ваҳдати миллӣ аз сокинони кишвар мубориза, ҷаҳду талошҳои зиёд, маърифатнокӣ ва фарҳанги сиёсии волоро талаб менамуд ва карда истодааст. Табиист, ки дар лаҳзаҳои ҳассосу мураккаби ҳаёт пешрафти ҷомеа инсонӣ аз шаҳрвандонамон ғановати бузурги маънавӣ, ахлоқӣ ва зеҳниро тақозо менамояд. Зеро Истиқлолият ба чунин шахсият дар ҳамаи давраҳо зарурат дошт ва имрӯз ҳам дорад, мо низ ин нуқтаро набояд ягон лаҳза фаромӯш кунем.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз зумраи шахсиятҳои фарзона ва дилсӯзу ғамхори миллатанд, ки бо камолоти маънавӣ ва нури фазлу дониш роҳи моро дар вазъияти басо мураккабу мудҳиш, рӯзҳои ноумедиву тираву тор равшан сохтанд ва бо ҷоннисориву азхудгузаштанҳо оташи ҷанги таҳмилиро хомӯш карданд, миллатро муттаҳид ва сулҳро дар сарзамини тоҷикон таҳким бахшиданд.

Дар ҳақиқат, Ваҳдати миллӣ аст, ки сулҳу субот, оромиву осоиштагӣ, пешрафту тараққиёт, рушди илму фарҳанг, ободии давлату миллат ва зиндагии шоистаи мардум таъмин аст. Ваҳдат оғози ҳамаи созандагиву ободкориҳо, ибтидои суботи сиёсиву иҷтимоӣ, некӯаҳволии рӯзгори ободу осудаи мардум ва эҳёи худшиносию худогоҳӣ ва роҳ ба сӯйи фардои дурахшон аст. Ваҳдати миллӣ ҳамчун омили муттаҳидсозандаи тамоми мардуми Тоҷикистон шароит фароҳам овард, ки бо истифодаи арзишҳои аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ эътирофшуда дар ҷумҳуриамон таҳкурсии ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ гузошта шавад ва барои беҳтар гардидани сатҳи зиндагии мардум, ободӣ ва ояндаи давлати соҳибистиқлоламон заминаи мусоид муҳайё гардад.

Боиси ифтихор аст, ки имрӯзҳо аз мактаби сулҳофарии Эмомалӣ Раҳмон доираҳои илмӣ ва фарҳангии кишварҳои ҷаҳон ва созмонҳои байналмилалӣ таҷриба омӯхта, ба он ҳамчун падидаи нодир ва боарзиш дар таърихи сулҳофарини байналмилалӣ баҳои баланд медиҳанд.

Аз ин рӯ, арзиши олие, ки новобаста аз мансубияти миллию динӣ метавонад тамоми миллатҳо, гурӯҳу ниҳодҳо ва неруҳои иҷтимоиро дар кишвар ба ҳам бипайвандад, ин фазои оромиву осуда ва зиндагии тинҷу беолоиши сокинони кишвар аст.

Имрӯз Тоҷикистони азизи мо ба муваффақиятҳои назарраси сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, илмӣ ва фарҳангӣ ноил шуда, дар ҷаҳони муосир ҷойгоҳи худро пайдо кардааст. Таҳлили вазъи ҷаҳони муосир, махсусан он кишварҳое, ки ба моҷароҳои сиёсӣ рӯ ба рӯ гардидаанд, имрӯз бори дигар моро ҳушдор месозад, ки ба бозии қудратҳои мушаххаси хориҷӣ дода нашавем ва баҳри расидан ба ҳадафҳои олӣ муттаҳид бошем. Вазъи кишварҳои Шарқи Наздик собит менамоянд, ки набудани ваҳдати миллӣ боиси дар ҳоли хатар мондани пояҳои истиқлоли давлатӣ ва зиндагии мардум мегардад.

Таҳкими сулҳу ваҳдатро, ки асоси суботи ҷомеа ба ҳисоб меравад ҳамчун рисолати инсонӣ ва шаҳрвандии худ шинохта, бо ҳушёриву зиракии сиёсӣ ва муҳаббати фарзандонаи худ ба Ватану миллат аз сари сидқу садоқат содиқ бошем.

Пас хурду бузурги миллат муваззафанд, ки ваҳдати миллӣ, амнияту суботи кишвар ва тамоми дастовардҳои замони Истиқлоли давлатиро чун гавҳараки чашм ҳимоя намуда, баҳри гулгуншукуфоии Тоҷикистони азиз талошҳои пайваста намоянд.

Дар охир тамоми ҳамватанони азизро бо фарорасии иди муқаддаси миллат 28-солагии Рӯзи Ваҳдати миллӣ муборакбод гуфта, хоҳони онам, ки сулҳу оштӣ ва Ваҳдати миллӣ дар сарзамини мо ҷовидон бошад!

Муовини директор оид ба таълим ва илми Институти математикаи ба номи А.Ҷӯраеви АМИТ, д.и.ф.-м., Каримов О.Х.

Ходими пешбари илмии шуъбаи муодилаҳои дифференсиалии Институти математикаи ба номи А.Ҷӯраеви АМИТ, н.и.ф.-м., Раҳмонов Б.А.

Моҳияти вожаи “ваҳдат”, ба маънои пойдорӣ ва таҳкими ҷомеа далолат мекунад. Пас ҳамчун истилоҳ, мафҳуми «ваҳдати миллӣ» ҷомеаи имрӯзаи мо аз он иборат аст, ки он танҳо ба намояндагони як миллат ё тоҷиконе, ки дар ҳудуди Тоҷикистон зиндагӣ мекунанд тааллуқ надошта, балки ваҳдат ва ҳамгироии кулли мардуми кишвар дар назар аст, яъне он ба тоҷикистониён тааллуқ дорад. Пас, ваҳдати миллӣ, ин ваҳдати тамоми шаҳрвандони Тоҷикистон мебошад. Аз ин рӯ, дар таркиби ибораи «ваҳдати миллӣ», калимаи «миллӣ» аз нигоҳи сиёсӣ «шаҳрвандӣ»-ро мефаҳмонад, ки тааллуқ доштан ба кишвари хос аст. Ҳамчунин мо дар илмҳои ҷомеашиносӣ ва ҳам дар таҷрибаи давлатдориамон мафҳумҳои «манфиатҳои миллӣ», «истиқлолияти миллӣ», «амнияти миллӣ», «идеяи миллӣ», «пули миллӣ», «сарвати миллӣ» барин ибораҳои монандро истифода мебарем. Ҳамаи ин истиллоҳҳо умумияти хос дошта, ба кишвар ва сарзамини муайян тааллуқ доштани онҳоро мефаҳмонад, ки дар ин маврид истилоҳи «ваҳдати миллӣ» айни ҳамин тавзеҳ мебошад.

Пас истифодаи мафҳуми ваҳдати миллӣ («национальное согласие» -русӣ; «national consensus»-англисӣ) дар илмҳои ҷомеашиносии муосир аз чанд нуқтаи назар иборат мебошад:

Пеш аз ҳама, «ваҳдати миллӣ» ҳамчун истилоҳи илмҳои ҷомеашиносӣ воситаи ба танзим даровардани ҳалли низоъҳо ва масъалаҳои ихтилофангезе мебошад, ки дар ин ва ё он ҷомеа ба вуҷуд меоянд.

Дуввум, ваҳдати миллӣ ҳамзамон натиҷаи дастоварди муайяни сулҳ дар раванди музокирот байни гурўҳҳои даргир мебошад.

Сеюм, дар ҷомеаи муосир, ки тафовутҳои иҷтимоӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ ва миллӣ, ки бараъло мушоҳида мешаванд, ваҳдати миллӣ воситаи муҳими ба танзимдароварандаи ин муносибатҳо мебошад.

Ҳамин тариқ, ваҳдати миллӣ раванде аст, ки барои ташаккули ба ҳам омадан ва ба ҳам наздик шудани қишрҳо ва гуруҳҳои иҷтимоии ҷомеа оварда мерасонад, ки он натиҷаи фаъолияти якҷояи афроди ҷомеа мебошад.

Қобили зикр аст,ки ба даст овардани ваҳдати миллӣ бузургтарин ва нодиртарин падидаи иҷтимоӣ дар ҷомеа ба шумор меравад. Чуноне медонем ба даст овардани сулҳ ва ваҳдати миллӣ кори саҳлу осоне набуд. Ваҳдати миллӣ дар натиҷаи саъю талош ва гузашт карданҳои зиёд ба даст омадааст. Чанд нуктаҳо ва омилҳое муҳиме буданд, ки барои ба даст овардани сулҳу ваҳдати миллӣ кумак намудаанд. Махсусан, риоя намудани принсипҳои инсондўстӣ ва эътирофи комили тарафҳо барои сулҳ ҳамчун арзиши муҳим ва олӣ барои аҳли ҷомеа, инчунин эътирофи фикру пешниҳодҳои ҳарду ҷониб дар раванди музокирот ва ташаккули мусолиҳаи сиёсӣ аз ҷумлаи омилҳои асосии ба даст овардани сулҳ ва ваҳдати миллӣ буд.

Ҳамзамон бояд эъитироф намоем, ки ноил гардидан ба ваҳдати миллӣ дастоварди беҳтарин дар ҷомеаи мо ба шумор рафта, барои рушди минбаъдаи кишвар ва таҳкими амниятии ҷомеа нақши муҳим бозидааст. Имрўз датовардҳои бузурги мо дар ҳаёти иҷтимоӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ ва соҳаи варзиш маҳз ба шарофати ваҳдати миллӣ мебошад. Ҳанўз Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар соли 2005 дар паёмашон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон қайд намуда буданд: «Тоҷикистон бо роҳи дуруст равона аст ва асоси онро суботи сиёсӣ, сулҳу оромӣ ва ваҳдати миллӣ ташкил медиҳад».

Чуноне қайд намудем, ваҳдати миллӣ як раванд аст, ки дар марҳалаҳои гуногуни ҳаёти ҷамъиятӣ ташаккул меёбад. Имрўз низ дар ҳоле, ки ҷомеаҳои муосирро хатарҳои гуногун таҳдид мекунанд, ваҳдати миллӣ бояд тақвият ёбад. Ҳар як фарди ҷомеа бояд дар ин раванд саҳм дошта бошад. Рисолати ҳар як фарди солимфикри ҷомеа новобаста аз мақоми иҷтимоӣ ва хидматияш бояд таҳкимбахшандаи ваҳдати миллӣ бошад.

Дар ин раванд бояд маърифати сиёсӣ ва ҳуқуқии шаҳрвандон баланд бардошта шуда, ҳисси худшиносӣ ва ватандўстӣ тақвият дода шавад. Маҳз иттиҳод ва ваҳдат дар атрофи арзишҳои умумии чомеа барои тақвияти ваҳдати миллӣ ва рушди бонизоми он мусоидат менамояд.

Имрӯз моро зарур аст, ки ҳисси ватандӯстиямон, танҳо дар асоси гиромидошти манфиатҳои миллии давлат ва таҳкими ваҳдати миллӣ ташаккул ёбад. Бо назардошт ва дарки воқеии вазъи ноустувори ҷаҳони муосир, моро зарур аст, ки ватандӯстии худро дар мафҳуми давлати соҳибистиқлоли Тоҷикистони ягона - Ватани маҳбуби мо ташаккул ва тақвият диҳем. Ватандӯстии мо ифодакунандани ҳифзи истиқлолияти давлатӣ, ки тамомияти арзии кишвар, эҳтирому арҷгузорӣ ба таърих, фарҳанг, арзишҳои моддиву маънавӣ ва дар маҷмӯъ манфиатҳои миллии кишвар бояд бошад.

Нусратулло Зокирзода, номзади илмҳои фалсафа. Шуъбаи масъалаҳои фалсафии дин.

Ваҳдати миллӣ бузургтарин ва нодиртарин падидаи иҷтимоӣ буда, пас аз Истиқлолияти давлатӣ насиби мардуми Тоҷикистон гардид. Заминаи Ваҳдати миллӣ ҳанўз аз Иҷлосияи XVI-уми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (16 - ноябри соли 1992), баргузор гашт, ки минбаъд ин ҷаласа тақдири ояндаи давлату миллати соҳибистиқлоли тоҷикро муайян сохт. Ҷаҳду талошҳои Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон боис гашт, ки Тоҷикистон ҳамчун кишвари ягонаи мустақил ҳифз карда шавад. Иҷлосияи XVI Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон фазои нави сиёсӣ буда, дар таърихи миллати тоҷик саҳифаи наверо боз намуд. Чунки бо баргузории ин иҷлосия саҳифаи нави давлатдории миллии мо оқоз меёбад.

Баъди ба имзо расидани Созишномаи истиқрори сулҳ (27- июни соли 1997) ва созгории миллӣ дар ҳаёти сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ оғози дигаргуниҳои бузурги маънавии халқи тоҷик гардид. Муждаи дар шаҳри таърихии Маскав миёни тоҷикон ба имзо расидани Созишномаи Истиқрори Сулҳ ва ризоияти миллиро тамоми мардуми кишвар бо хушҳолӣ истиқбол гирифтанд. Ин сулҳи деринтизор меҳру муҳаббати зиндагиро ба дили ҳазорон ҳамватанони мо, занону кӯдакон ва пирони рӯзгордидаву ҷавонон, ки аз ватан фирор карда буданд, онҳоро боз ба ватан баргардонид.

Таърих гувоҳ аст, ки бо тадбир ва талошҳои пайгиронаи Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон давлатдории миллати тоҷик аз вартаи нобудӣ наҷот ёфт. Тоҷикон дар тӯли ин солҳо аз таҷрибаи талхи таърихи наздики худ ҳамеша ёдовар шуда, сулҳ ва ваҳдати миллиро чун неъмати бебаҳо пос медоранд.

Дар ин давраи таърихии фарҳанги миллӣ ба ҳам овардани мардуми кишвар, муттаҳид намудани миллат, пайвастани риштаҳои дўстӣ байни дигар халқу давлатҳо ва эҳтиром намудани фарҳанги якдигар, нақши муассир бозида тавонист. Аз таҷрибаи тўлонии таърих бармеояд, ки боэътибортарин санади фарҳангӣ ин бахшидани гуноҳи рақиб ва пазируфтани узри якдигар буд.

Дар ҳақиқат Ваҳдати миллӣ ҳамчун омили ба ҳам овардани миллати тоҷик нақши боризе гузошт. Бо истифода аз арзишҳои аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳони пазируфташуда мардуми кишвар аз пайроҳа ба шоҳроҳи бузурге қадам гузоштанд, ки ин дар беҳтар гардидани сатҳу сифати зиндагии мардум, ободии Ватан ва ояндаи давлати соҳибистиқлоламон заминаи мусоид фароҳам оварда, бо ҳамин гомҳо таҳкурсии ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ дар кишвар гузошта шуд.

Ҳар як миллат таъриху фарҳанг, адабиёту санъат ва расму оини худро дорад ва дар заминаи он инкишоф меёбад. Вазифаи аввалиндараҷаи ҳар як шахс аст, ки дар шинохти миллати худ оҷиз набошад, аз шебу фарози роҳи таърихии тайкардаи ӯ комилан огоҳ бошад, миллати худро ҳам аз ҷиҳати зоҳирӣ ва ҳам аз ҷиҳати ботинӣ шиносад. «Барои мо худшиносӣ дар тарозуи замон баркашидани бурду бохтҳои давлатдорӣ, арзишҳои фарҳангиву маънавӣ ва муайян намудани дурнамои оянда ва ҳадафҳои созандагӣ мебошад.[1.]

«Ваҳдат-нишони шуълаи имони ҳар як фарди поквиҷдон ва адолатпарвар мебошад, ки дар якдилӣ, ҳамдигарфаҳмӣ, муҳаббат ба Ватан-Модар доштан, посбони сулҳу субот, пойдорӣ, дўстиву рафоқат, эҳтиромгари арзишҳои миллӣ ва дар амал тадбиқкунандаи онҳост, ки барои наслҳои минбаъда ҳамчун чароқи роҳнамо хизмат мекунад ва гузаштаро ба оянда мепайвандад».[2.] Расидан ба роҳи истиқлолият ва ваҳдати миллӣ шояд ба сухан гуфтан осон намояд, аммо ҳифз намудани ин неъматҳои бебаҳо яъне истиқлолият ва ваҳдати миллиро аз ҳар сокинони кишвар ҷаҳту талошҳои зиёд, иродаи мустаҳкам ва маърифати баланди сиёсиро талаб менамояд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар яке аз баромадҳояшон чунин гуфтаанд: “Ҳар як фарди бедордили ҷомеа, ҳар як шаҳрванди бонангу номуси Тоҷикистон, ки барояш Ватан ва сарзамини аҷдодӣ қадру манзалат дорад, бояд сулҳу ваҳдатро чун гавҳараки чашм ҳифз карда, барои ободиву пешрафти кишвар ҷаҳду талош намояд”.

Имрўз дар пешрафти кишвар саҳми ҷавонон хеле зиёд ба чашм мерасад. Бо дастгирии Ҳукумати ҷумҳурӣ ва пуштибонии сарвари давлат ҷавонон ҳар чӣ бештар талош ба он мекунанд, ки дар ҷомеа шахси арзандаю ботадбире бошанд. Имрӯз худшиносӣ ва худогоҳии миллӣ дар замири ҷавонон бештар рушд мекунад. Бесабаб нест, ки кишри асосии ҷомеаро дар рўҳияи ватанпарастиву худшиносӣ ва тақвият бахшидани ваҳдати миллӣ ҷавонони соҳибмаърифат дар бар гирифтаанд. Муҳимтарин ҳадафҳои давлати соҳибихтиёри Тоҷикистон дар соҳаи тарбияи ҷавонон - тарбияи ифтихори миллӣ ва худшиносию худогоҳӣ мебошад.

Бояд вазъи имрӯзаи ҷаҳон ва хатарҳои афзояндаи он шаҳрвандон, аз ҷумла, ҷавонони моро ҳушёр созанд, ки ба ҳар гуна ҳаракату гурӯҳҳои тундрав шомил нагарданд ва зиракии сиёсиро аз даст надода, барои ҳифзи давлатдории миллиамон кӯшиш намоянд ва Ватани азизамон – Тоҷикистонро чун меҳри модар муқаддасу гиромӣ доранд.

Дар замони муосир, ки илму техника асоси пешрафти ҷомеа мебошад ҳар як ҷавонро лозим аст, ки фикри худро ба оинҳои хурофотӣ банд накарда, кӯшиш намоянд, то ҳамқадами замон бошанд. Қайр аз ин ҷавонон аз дастовардҳои илмию техникӣ ва технологияи муосир огоҳ гардида, ҷаҳонбинии худро васеъ намоянд.

Маҳз бо ин мақсад, соли 2017 аз ҷониби Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «Соли ҷавонон» эълон гардида буд. Ин ташаббуси Пешвои миллат барои пешгирии шиддати ифротгароӣ ва рафторҳои номатлуб дар байни ҷавонон мусоидат намуд ва ҳавасмандии онҳоро барои пайгирӣ кардани корҳои неку писандида афзун гардонид.

Ҷавонони кишвар умеду боварии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро амалӣ менамоянд: «Ҷавонон бояд аз ҳама қишрҳои ҷомеа бештар фаъол бошанд, муқаддасоти миллӣ ва дастовардҳои истиқлолиятро ҳифз кунанд, дар ҳаёти сиёсиву иҷтимоии Тоҷикистони азиз бо дасту дили гарм ва нерӯи бунёдгарона ширкат варзанд ва шарафу номуси ватандориро ҳимоя карда, худро аз ҳама хавфу хатарҳои номатлуби ҷаҳони муосир эмин нигоҳ доранд».

Имрӯз ҳар як фарди миллат қадру манзалати ваҳдати миллиро бояд дарк намояд ва баҳри пойдории он ҳамарўза кӯшиш намояд. Таҷрибаи ҳаёт нишон дод, ки истиқрори сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ дастоварди бузург ва таърихии мардуми Тоҷикистон мебошад, ки дар натиҷаи талошҳои зиёде муяссар гардидааст.

Аз ин лиҳоз, мо мардуми кишварро лозим ва зарур аст, ки ҷавобан ба ин ҳама дастгириҳо ва қамхориҳои давлату Ҳукумати Тоҷикистон тамоми саъю кӯшиши худро баҳри донишандӯзӣ, ободиву пешрафти сарзамини аҷдодиамон равона сохта, парчамбардори ин сарзамин, марзу бум ва давлати миллиамон бошем ва ҳамзамон таъкидҳои дурандешонаи Сарвари давлатамонро шиори кору фаъолияти ҳаррӯзаи худ қарор дода ин неъмати бебаҳо ва муқаддас – ваҳдати миллиро пос нигоҳ дорем, ба қадри он расем ва ҷавонони ватандӯсту ватанпарварро тарбия намоем, ки дар оянда ин гавҳари ноёбро ҳифзу эҳтиёт намоянд.

Адабиёт:

1. Арзишҳои миллӣ – нишони худшиносӣ https://apa.tj (таърихи истифодашуда 15.11.23 )

2. Ҳаитов С. Президент ва ваҳдати миллӣ. // Ваҳдат ва гуфтгӯи тамаддунҳо ‟ Душанбе: Адиб, 2015. С- 437.

Иброҳимова С.Ҳ. – н.и.ф. ходими калони илмии шуъбаи онтология, гносеология ва мантиқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ