Муқаддима. Ҷанги Бузурги Ватанӣ (1941—1945) барои Иттифоқи Шуравӣ душвортарин озмоиш гардид. Дар шароити ҷанги хонумонсӯз, сафарбар намудани тамоми қувваю захираҳои ҷамъиятӣ, яке аз вазифаҳои муҳимтарини давлат таъмин намудани тартиботи ҳуқуқӣ ва устуворӣ чӣ дар ақибгоҳ ва чӣ дар фронт гардид. Ба ин фаъолият мақомотҳои бехатарии давлатӣ, милитсия, хизмати комендатураи ҳарбӣ, инчунин дружинаҳои халқӣ ва комиссияҳои махсус дохил мешуданд. На танҳо амнияти шаҳрвандон, балки устувории саноати мудофиавӣ, рӯҳияи ҷомеа ва муваффақияти амалиёти ҷангӣ аз фаъолияти пурсамари мақомоти ҳифзи ҳуқуқ вобаста буд.

Самтҳои асосии таъмини тартиботи ҳуқуқӣ:

1. Фаъолияти КХКД (НКВД). Комиссариати халқии корҳои дохилӣ (НКВД) дар солҳои ҷанг дар муҳофизати тартиботи ҳуқуқӣ нақши асосӣ бозид. Функсияҳои он иборатанд аз:

- назорат аз болои ноҳияҳои ақибгоҳ;

- мубориза бар зидди ҷосусӣ, таҳрибкорӣ ва фирорӣ;

- муҳофизати объектҳои муҳим – заводу фабрикаҳо, узелҳои нақлиёт, анборҳо;

- ташкили эвакуатсияи аҳолӣ ва саноат;

- назорат ба тартибот дар маҳалҳои эвакуатсияшаванда;

- пахш кардани ҳиссиёти зиддишуравӣ ва воҳима;

- мубориза ба муқобили вайронкунандагони интизоми меҳнат, таҳрибкорӣ, дуздӣ.

Коркунони КХКД низ интизоми меҳнатро назорат карда, дар тафтиши ҷиноятҳои дуздию таҳрибкорӣ иштирок доштанд.

2. Комендатураҳои ҳарбӣ ва отрядҳои монеаҳо. Комендатураҳои ҳарбӣ тартиботро дар участкаҳои фронт таъмин намуда, интизоми байни ҳарбию шаҳрвандиро назорат мекарданд. Ташкили отрядҳои монеаҳо аз дезертирии оммавӣ ва худсарона ақибнишинии қушунҳо пешгирӣ карда, бо ҳамин қобилияти ҷангии Армияи Сурхро нигоҳ медоштанд.

3. Фаъолияти милитсия. Милитсия кори ҳаррӯзаи худро идома медод:

- таъмини тартиботи ҷамъиятӣ;

- мубориза бар зидди ҷинояткорӣ;

- назорати риояи соати комендантӣ ва бақайдгирии шаҳрвандон.

Дар солҳои ҷанг нақши милитсия ҳамчун мақомоти ҳифзи ҳуқуқ дар шаҳру деҳот меафзуд. Дар шаҳрҳои калон милитсия дар ташкили соати комендантӣ ва назорат ба ҳаракати аҳолӣ низ иштирок мекард.

4. Иштироки дружинаҳои халқӣ. Дар шароити нарасидани кадрҳо ва воситаҳо давлат дружинаҳои халқӣ - отрядҳои ихтиёрии аз ҳисоби шаҳрвандон ташкилшударо барои муҳофизати тартиботи ҷамъиятӣ ҷалб менамуд. Онҳо ба милитсия ёрӣ мерасониданд, объектҳои муҳимро посбонӣ мекарданд, дар хомуш кардани сухтор иштирок мекарданд, дар вақти ҳуҷуми ҳавоӣ ба зарардидагон ёрӣ мерасониданд.

5. Пурзӯр намудани қонунгузорӣ ва васеъ намудани ваколатҳои судҳо.

Замони ҷанг ҷорӣ намудани низоми махсуси ҳуқуқиро талаб мекард:

- ҷазо барои ҷиноятҳои зидди тартиботи ҷамъиятӣ ва амнияти давлат зиёд карда шуд: ибораи «ҷазо барои ҷиноятҳои зидди тартиботи ҷамъиятӣ ва бехатарии давлат зиёд карда шуд», ин чунин маъно дорад, ки дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ ҷазо барои баъзе ҷиноятҳо, то ҷазои қатл, ҳатто барои он кирдорҳое, ки дар замони осоишта ҷазои сабуктар пешбинӣ мешуд, хеле сахттар гардид.

Намунаҳои асосии ин гуна ҷиноятҳо ва вазнинкуниҳо инҳоянд:

1. Фирор кардан ва беиҷозат партофтани воҳид. Фармон аз 22 июни соли 1941 ва фармонҳои минбаъдаи И.В. Сталин (аз ҷумла, таҳти рақами 227 «Ягон қадам ба ақиб») пешбинӣ шудааст:

- фавран қатл кардани фирориҳо;

- ҳабс ё таъқиб нисбати аъзои оилаи фирорӣ («хешовандони хоини Ватан»);

- ташкили отрядҳои монеа барои дастгир кардани фирориён аз фронт.

2. Толонгарӣ (мародёрства), ғоратгарӣ, тассаруф. Ҳатто барои дуздии ночизи молумулки ҳарбӣ метавонад дар ҳолатҳои вазнинкунанда то 10 соли зиндон ё қатл ҷазо дода шавад. Ба толонгарӣ (мародёрства), (махсусан дар ҷойҳои бомбаборонкунӣ ва ё дар минтақаҳои эвакуатсия) зуд ва сахт чазо дода мешуд.

3. Воҳима, овозаҳо, ташвиқоти (агитатсияи) зиддишуравӣ:

- барои паҳн кардани овозаҳои воҳима, "таҳқир кардани ахлоқ" ва танқиди мақомот - онҳо метавонанд ба 10 сол дар лагерҳо ё ҳукми қатл маҳкум шаванд.

- ин гуна корҳоро аксар вақт КХКД мувофиқи моддаи 58 Кодекси ҷиноятии РСФСР (фаъолияти контрреволютсионӣ) дида мебаромад.

4. Саркашӣ аз сафарбаркунӣ, иҷро накардани фармон:

- барои ҳозир нашудан дар ҷавоб ба даъват ё саркашӣ кардан – 5-10 сол дар лагерҳо ҷазо дода мешуд;

- барои саркашӣ аз иҷрои фармон - трибунали ҳарбӣ, ҳукм ба муҳлати то ҷазои қатл таъин мекард.

5. Зараррасонӣ, таҳрибкорӣ, ҷосусӣ:

- барои хар гуна кирдорхое, ки иқтисодиёт ва қобилияти мудофиавиро паст мезананд (моддаи 58-и Кодекси ҷиноятии РСФСР), аксар вақт бо ҷазои қатл ё аз озодӣ маҳрум кардан ба муҳлатҳои дароз маҳкум карда мешуд;

- ҳатто хатои беэҳтиётии истеҳсолиро ба зараррасонӣ тасниф кардан мумкин буд.

Ин тадбирхо мантиқи замони ҷангро инъикос менамуданд, ки амнияти давлат аз ҳуқуқи шахс болотар дониста мешуд ва мақсади асосӣ нигоҳ доштани фронт ва тартибот бо ҳар роҳ буд;

- ваколатҳои судҳо ва трибуналҳои ҳарбӣ васеъ карда шуданд; Ибораи «салоҳиятҳои судҳо ва трибуналҳои ҳарбӣ васеъ карда шуданд» маънои онро дорад, ки дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ низоми адлия ҳуқуқҳои иловагӣ гирифт ва тартиби ҷавоби сахттар ва саривақтӣ ба ҳуқуқвайронкуниҳо, махсусан ҷиноятҳое, ки ба қобилияти мудофиавии кишвар таҳдид мекард, суръат гирифт.

Аз ҷумла:

1. Ба тобеияти судҳои ҳарбӣ додани парвандаҳои маданӣ. Пештар трибуналҳои ҳарбӣ танҳо парвандаҳоро нисбати хизматчиёни ҳарбӣ дида мебаромаданд. Дар давраи ҷанг бошад, ба онҳо ҳуқуқ дода шуд, ки парвандаҳои маданиро низ баррасӣ кунанд, агар кирдори онҳо ба амнияти давлат таҳдид ҳисоб карда шавад, масалан:

- ба душман ёрӣ расонидан;

- номуташаккилии истеҳсолот;

- паҳн кардани овозаҳои воҳима;

- саркашӣ аз сафарбаркунӣ.

2. Ҳуқуқи фавран эълон ва иҷрои ҳукм:

- трибуналҳои ҳарбӣ метавонистанд одамонро бе ҳуқуқи шикоят кардан ба қатл ё ба муҳлатҳои тулонӣ аз озодӣ маҳкум кунанд;

- ҳукмҳо аксар вақт дар ҳамон рӯз иҷро мешуданд.

3. Гузаронидани мурофиаҳои судӣ бидуни ҳайати пурраи иштирокчиён:

- бе иштироки адвокатҳо ва баъзан ҳатто судшаванда, махсусан дар мавридҳои ҷосусӣ ё диверсия иҷозат дода мешуд;

- ҳукмро ғоибона баровардан мумкин буд.

4. Таъсиси судҳои трибуниалии саёр ва фронтӣ:

- барои самарабахшӣ трибуналҳои сайёри судӣ ташкил карда мешуданд, ки онҳо бевосита дар фронт ва ақибгоҳ фаъолият мекарданд.

- ин имконият дод, ки дезертирҳо, ғоратгарон ва воҳимачиён, аксар вақт дар назди дигар хизматчиёни ҳарбӣ ва коллективҳо фавран ҷазо дода шаванд.

5. Соддагардонии тартиби исботи гуноҳ:

- қонунгузории ҳарбӣ имкон медод, ки парвандаҳо дар асоси як ё ду баёноти шоҳид ё нишондоди айбдоршаванда бидуни зарурати таҳқиқи муфассал, махсусан дар шароити ҷангӣ баррасӣ карда шаванд;

- васеъ намудани ваколатҳои судҳо ва трибуналҳо дар солҳои ҷанг як қисми роҳи умумии сафарбаркунии қатъии ҷамъиятӣ, пойдор гардонидани интизом ва пахш кардани ҳамаи он чизе буд, ки мамлакатро дар шароити таҳдиди марговар суст карда метавонад;

- тартиби пешбурди парванда ва баррасии парвандаҳо тезонида шуд;

Ибораи «тартиботи зудтари мурофиаи судӣ ва баррасии парвандаҳо» дар шароити Ҷанги Бузурги Ватанӣ чунин маъно дорад, ки дар шароити вазъияти фавқулодда ва замони ҷанг судҳо (хусусан трибуналҳои ҳарбӣ) парвандаҳоро ҳарчи зудтар, баъзан дар давоми якчанд соат ё рӯзҳо дида мебаромаданд. Ин барои вокуниши фаврӣ ба таҳдидҳо ба қонун ва тартибот, ба монанди фирор, ғорат, воҳима, саботаж ва ҷосусӣ анҷом дода шудааст, масалан:

1. Коҳиш додани муҳлати тафтишот ва таъқиб. Ба мақомотҳои тафтишӣ ҳуқуқ дода шуд, ки расмиётҳои дуру дарозро паси cap карда, корро зуд оғоз ва ба суд гузаронанд.

2. Бекор кардан ё маҳдуд кардани шикоят. Ҳукмҳои трибуналҳои ҳарбӣ аксар вақт қатъӣ ва фаврӣ буданд ва мавриди шикоят қарор надоштанд.

3. Мурофиаи судӣ бе иштироки адвокатҳо. Дар як қатор мавридҳо, махсусан дар парвандаҳои «айбдоркунии зиддидавлатӣ» айбдоршаванда ба ҳимояи пурра ҳуқуқ надошт.

4. Маҷлисҳои оммавӣ ва сайёри судӣ. Судҳо бевосита ба қисмҳои ҳарбӣ ё коллективҳои меҳнатӣ барои муҳокимаи намоишӣ сафар мекарданд.

5. Татбиқи фармонҳои Президиуми Совети Олии СССР ва қонунгузории ҳарбӣ. Масалан, мувофиқи фармон аз 22 июни соли 1941 фирор кардан ва тарк кардани пости ҷангӣ то ҳукми қатл ҷазо дода мешуд ва ин гуна ҳукмхо фавран иҷро карда мешуданд.

Ҳамаи ин бо мақсади фавран бас кардани кирдорҳои ба муҳофизати давлат хавфнок ва нигоҳ доштани интизом ба амал бароварда мешуд.

- баланд бардоштани ҷавобгарии ҷиноятӣ барои вайрон кардани интизом: ибораи «чавобгарии ҷиноятӣ барои вайрон кардани интизом» дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ чунин маъно дорад, ки давлат ҷазоро барои ҳар гуна рафтори беинтизом - чӣ дар байни хизматчиёни ҳарбӣ ва чӣ дар байни аҳолии шаҳрвандӣ, махсусан дар корхонаҳои саноати мудофиа ва ақибгоҳ сахттар кардааст.

Масалан:

1. Дар Армияи Сурх:

А) Вайрон кардани интизоми ҳарбӣ: Барои итоат накардан ба фармон, беиҷозат акибнишинӣ, таҳқири командири хизматчиёни ҳарбӣ метавонанд:

- ба муҳлатҳои дароз дар лагерҳо маҳкум карда шаванд;

- дар ҳолатҳои вазнин - ба қатл (махсусан ҳангоми амалиёти ҳарбӣ) ҷазо дода шавад.

B) Қарори № 227 «Ягон қадам ба қафо» (июли 1942):

- барои бе фармон ақибнишинӣ ҷазои сахт, аз ҷумла ҳукми қатл ҷорӣ карда шуд;

- барои тирандозӣ ба аскарони ақибнишинӣ отрядҳои монеа таъсис дода шуданд;

- барои гунаҳкорон баталионҳои интизомӣ ташкил карда шуданд, ки онҳо ҳуқуқ пайдо мекарданд, ки «гунохи худро бо хун кафорат кунанд».

2. Дар қафо:

A) Вайрон кардани интизоми меҳнат, барои дер мондан, прогул, худсарона тарк кардани кор:

- онҳо метавонанд аз корти озуқа маҳрум карда шаванд;

- барои вайронкуниҳои такрорӣ - ба мухлати то 5 сол аз озодӣ маҳрум карда мешавад (Декрет аз 26 июни соли 1940 дар солҳои ҷанг низ амал мекард).

B) Мубориза бар зидди «паразитизм» ва саботаж:

- барои саркашӣ аз кор, риоя накардани стандартҳо ва вайрон кардани таҷҳизот парвандаҳои ҷиноятӣ кушода мешудаанд;

- ин ҳамчун саботаж ҳисоб мешуд.

3. Дар нақлиёт ва ҳангоми эвакуатсия. Ба ҳодисаҳои вайрон кардани ҳаракати нақлиёт, вайрон кардани қоидаҳои боркашонӣ, худсарона партофта рафтани ҷойҳои кор (махсусан дар роҳи оҳан) ҷазои сахт дода шуд.

4. Пурзӯр намудани назорат ва ҳисобот. Назорат аз болои риояи интизом бо роҳҳои зерин пурзӯр карда шуд, ба воситаи:

- КХКД;

- шуъбаҳои махсуси Армияи Сурх;

- комендатураҳои ҳарбӣ.

Пурзӯр кардани ҷавобгарии ҷиноятӣ барои вайрон кардани интизом тадбире буд, ки шароити ҷанги умумӣ талаб мекард. Давлат аз ҳар як шаҳрванд - дар фронт ва ақибгоҳ фидокории комил ва итоаткории бечунучароро талаб мекард, ки инро шарти бақои Ватан ҳисоб мекард.

- барои ғоратгарӣ, воҳима, фирорӣ, ҷосусӣ ва саркашӣ аз сафарбаркунӣ ҷазоҳои сахт ҷорӣ карда мешуданд: Ибораи «ҷазоҳои сахт барои ғоратгарӣ, воҳима, фирорӣ, ҷосусӣ ва саркашӣ аз сафарбаркунӣ ҷорӣ карда шуд» сиёсати ҳадди аксар пурзур кардани чораҳои амниятӣ ва таҳкими амалиёти низомиро дар доираи он инъикос мекунад, маънавиёти аҳолӣ дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ.

1. Толонгарӣ (мародёрства):

- толонгарӣ дар ҳудуди амалиёти ҳарбӣ, махсусан нисбат ба ахолии шаҳрвандӣ, дуздӣ ё ғоратгарӣ ҳисоб мешуд;

- тибқи қонунгузории ҳарбӣ – қатл дар ҷояш ё бо ҳукми трибунали ҳарбӣ;

- чунин ҳодисаҳоро хиёнат ба манфиати армия ва халқ ҳисоб мекарданд.

2. Воҳима:

- паҳн кардани овозаҳои воҳима, маълумоти бардурӯғ ё даъват ба гурехтан ҳамчун амалиёти зиддишуравӣ ҳисоб карда мешуд;

- мувофиқи моддаи 58-уми Кодекси ҷиноятии РСФСР ҷазо дода шуда мешуд, ки он аз 5 то 10 сол дар лагерҳо ё ҷазои баландтарин (қатл);

- аксар вақт ҳангоми таркишҳо, ақибнишинӣ ва эвакуатсия истифода мешуданд.

3. Фирор:

- барои худсарона партофта рафтани қисми ҳарбӣ - қатл бе муҳокимаи судӣ (махсусан дар ҳолатҳои ҷангӣ);

-аксар вақт трибуналҳои ҳарбӣ дар давоми 1-2 рӯз ҳукм мебароварданд;

- оилаҳои дезертирҳо метавонанд таҳти таъқиб қарор гиранд - депортатсия ё маҳрум кардан аз варақаҳои ғизоӣ.

4. Ҷосусӣ:

- барои ба душман расонидани маълумот, ҳатто аз беэҳтиётӣ ҳам бошад - мувофики моддаи 58-6-уми Кодекси ҷиноятии РСФСР ҷазои қатл дода мешуд;

- аксар вақт ҳатто муошират бо маҳбусон бидуни иҷозат ё нигоҳ доштани мактубу маводи «шубҳанок» ҷосусӣ ҳисобида мешуд;

- мақомотҳои КХКД назорати қатъӣ ва ҳабси оммавӣ мебурданд.

5. Саркашӣ аз сафарбаркунӣ:

А) Барои ҳозир нашудан ба комиссариати ҳарбӣ, гӯё беморӣ, сохтакории ҳуҷҷатҳо:

- ҷавобгарии ҷиноятӣ - аз 5 соли маҳрумият аз озодӣ;

-дар сурати саботажи сафарбаркунӣ дар корхонаҳо - ба ҷавобгарии ҷиноятӣ кашидани роҳбарон.

B) Асосҳои ҳуқуқӣ:

- фармони Президиуми Совети Олии СССР аз 22 июни соли 1941 -дар бораи вазъияти ҳарбӣ ва зиёд кардани ҷавобгарӣ;

- моддаҳои Кодекси ҷиноятии РСФСР, махсусан моддаи 58 нисбат ба «душманони халқ» васеъ истифода мешуданд;

- фармонҳои Комиссари халқии мудофиа ва И.В. Сталин (масалан, фармони №227).

Ин тадбирҳои қатъӣ ба мустаҳкам намудани интизоми мутлақ, пешгирӣ кардани хиёнат ва таназзули маънавии артиш ва ҷамъият нигаронида шуда буданд. Дар шароити ҷанги куллӣ ҳар як чунин ҷиноят таҳдид ба мавҷудияти давлат ҳисобида мешуд.

6. Мубориза бо воҳима ва маълумоти бардурӯғ. Яке аз вазифаҳои мақомот ҷилавгирӣ аз воҳима ва овозаҳое буд, ки рӯҳияи мардумро халалдор мекунад. Барои паҳн кардани ахбороти бардуруғ ва ташвиқоти зиддиҷангӣ чораҳои қатъӣ, аз ҷумла маҳкум кардан ва ба ҳабс гирифтан дида мешуд. Ҳукуматдорон паҳн кардани ахборотро зери назорати қатъӣ гирифта буданд. Кӯшиши коштани воҳима, паҳн кардани овозаҳои бардурӯғ, ташвиқоти зиддишуравӣ ҷазо дода мешуд.

Хулоса. Таъмини қонунияту тартибот дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ қисми таркибии муборизаи умумӣ барои ғалаба буд. КХКД, милитсия, комендатураҳои ҳарбӣ ва дружинаҳои ихтиёрии халқӣ дар вазъияти шиддатнок ва хавфу хатар амал карда, тартибот, муҳофизати аҳолӣ ва таъмини субот дар ақибгоҳ амал мекарданд. Фаъолияти онҳо дар нигоҳ доштани рӯҳияи мардум ва ба даст овардани ғалабаи бузург нақши муҳим бозид. Ин тадбирҳо гарчанде аксар вақт сахт бошанд ҳам, аммо ба он нигаронида шуда буданд, ки тамоми қувваҳои мамлакат барои торумор гардондани душман ва дар шароити душвортарин нигоҳ доштани тартибот сафарбар карда шаванд.

Бобоҷонзода И.Ҳ. - доктори илмҳои ҳуқуқ, профессор, мудири шӯъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосири Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Ҷанги Бузурги Ватании солҳои 1941–1945, ки ин сол 80-солагии ғалабаи халқи шуравиро дар он ба шакли мутантан сокинони сайёра ҷашн мегиранд, дар таърихи мардуми шуравӣ мақоми хоссаро соҳиб мебошад. Воқеан ин пирӯзии мардуми шуравӣ муҳимтарин ҳодисаи таърихии асри XX буд, ки боиси тағийроти ҷиддӣ дар харитаи сиёсии ҷаҳон гардид ва муддати зиёда аз ҳафт даҳсола ҷомеаи инсониро аз бархӯрдҳои рӯёрӯ эмин нигоҳ дошт. Ин ҷанги ватанӣ на танҳо бархӯрди ҳарбӣ, балки муборизаи идеологӣ ва маънавии мардуми шуравӣ баҳри озодӣ, истиқлол ва ҳифзи арзишҳои волои инсонӣ аз неруҳои сиёҳи инсонбадбин ва ғосибгаро буд. Сарчашмаи асосии пирӯзии мардуми шуравӣ дар ин ҷанги мудҳиш ва хонумонсӯз, пеш аз ҳама ваҳдат, якдилию ҳамдигарфаҳмӣ ва ҳиссиёти баланди ватандӯстӣ буд. Фарзандони ҳар як халқу миллат, сокинони шаҳру деҳот, ҳатто ҳар як оилаи шуравӣ дар ин мубориза саҳми боризи худро гузошта, дар ҷабҳа бо тиру туфанг, дар ақибгоҳ бо меҳнати шабонарӯзӣ баҳри таъмини ғалаба муборизаи шадид мебурданд. Сокинони Тоҷикистон низ ба мисли дигар халқу миллатҳои шуравӣ дар сафи пеши мубориза бо неруҳои аҳримании фашистӣ ҳам дар ҷабҳаи ҷангӣ ва ҳам дар ақибгоҳ қарор доштанд. Пайвастагии ҷабҳа ва ақибгоҳ яке аз омилҳои муҳимтарини мубориза ба муқобили фашистон ва озодкунии манотиқи истилошудаи мамлакати ягона маҳсуб меёфт.

Яке аз манбаъҳои муҳимми ифодакунандаи пайвастагии ҷабҳаю ақибгоҳ дар таърихи солҳои ҷангии халқи тоҷик ин номаҳо аз ҷабҳа ба ақибгоҳ ва баръакс аз ақибгоҳ ба ҷабҳа мебошанд, ки дар бойгониҳо ва ё саҳифаҳои матбуоти даври солҳои ҷанг маҳфуз мондаанд. Таҳлили мазмуну мундараҷаи ин номаҳо нишондиҳандаи беҳтарини ҳамбастагии ҷабҳаю ақибгоҳ, ифодакунандаи муҳимтарини эҳсоси ватандӯстӣ ва иродаи шикастнопазири мардуми шуравӣ дар муқобили хатарҳои бузург мебошанд. Ин номаҳо на танҳо воқеияти ҷанг ва муборизаи ҷанговаронро тасвир мекунанд, балки рӯҳияи баланди ватандӯстӣ, садоқат ва ҳамбастагии мардумро нишон медиҳанд. Онҳо ҳамчун манбаи таърихӣ ва адабӣ арзиши бузург доранд, зеро таъсири ҷанг бар зиндагии одӣ, эҳсосоту орзуҳои онҳо ва муносибати байни ҷабҳа ва ақибгоҳро инъикос менамоянд.

Ҳадафи мо низ дар ин мақола таҳлил ва баррасии чанде аз номаҳое, ки аз ҷониби ҷанговарони Артиши Сурх ба меҳнаткашони ақибгоҳ, хусусан вилояту навоҳии Тоҷикистон ва ифшои арзишмандии сарчашмавии онҳо дар баррасии нақши тоҷикону тоҷикистониён дар пирӯзии таърихии мардуми шуравӣ бар фашизм мебошад. Зеро таҳлили мазмуни мактубҳои ҷангӣ, омӯзиши рӯҳияи ватандӯстӣ ва ҳамбастагии мардум дар замони ҷанг, инчунин нишон додани аҳаммияти таърихии онҳо барои нигоҳдорӣ ва таҳкими хотираи миллӣ ниҳоят зарур мебошад. Аз ҷониби дигар ин номаҳо на танҳо барои омӯзиши таърих, балки барои таълими насли ҳозира ва оянда низ зарур буда, ифодакунандаи ҳамбастагӣ, садоқат ва иродаи қавии падарону модарон дар муқобили ҳамагуна хатару мушкилот мебошад. Дар замони мо, ки ҷаҳон бо мушкилиҳои ҷадид ва таҳдидҳои бузург рӯ ба рӯ аст, ин арзишҳо ҳамчун намуна барои ибрат ва таҳкими сатҳи маънавии насли имрӯзу оянда ба таври воқеӣ метавонанд хидмат кунанд.

Яке аз номаҳои машҳур ин «Мактуби муҳофизаткунандагони Сталинград» ба кишоварзону меҳнаткашони вилояти Ғарм мебошад, ки 12 январи соли 1943 дар саҳифаи рӯзномаи «Болшевики Ғарм» чоп шуда буд. Муаллифони нома зодагони вилояти Ғарм, ҷанговарон Шодаков Саид, Хомушев Шаъбон, Додов Раҳим, Ғарфоров Ғозӣ, Каримов Саъдулло ва Қодиров Ёралӣ буданд, ки дар қатори дигарон қаҳрамонона дар муҳорибаи Сталинград ширкат намуда, баҳри озодии марзу буми кишвар мубориза мебурданд.

Мактуби муҳофизаткунандагони Сталинград!

«Рафиқон колхозчиён ва колхозчизанон, коргарон ва коргарзанон ва ҳамаи меҳнаткашони вилояти Ғарм! Мо иштироккунандагони фронти Сталинград ба шумо, ки дар ақибгоҳи дур барои торумор намудани фашизми хунхӯри Германия фидокорона меҳнат карда истодаед, саломи оташини худро мефиристем.

Мо дар мудофиаи Сталинград иштрок карда, шоҳиди онем, ки истаилогарони фашистии немис бо вуҷуди талафоти хеле калон доданашон ин қалъаи мустаҳками соҳили Волгаро гирифта наметавонанд. Даҳҳо ҳазор аскару афсарони фашистӣ дар ин ҷо ба худ қабр ёфтанд.

Мо ваъда медиҳем, ки даррандагони, фашистиро комилан торумор намуда, хоки шуравиро аз гитлерчиён озод мекунем.

Мо колхозчиён ва колхозчизанон, коргарон ва коргарзанон ва ҳамаи меҳнаткашони вилояти Ғармро даъват мекунем, ки ба фрот ба мамлакат бо меҳнати садоқатмандонаи худ боз ҳам зиёдтар ёрӣ расонанд, ӯҳдадориҳои ба зимма гирифтаашонро пурра ва барзиёд иҷро намоянд.

Бо салом, аскарони сурх Шодаков Саид, Хомушев Шаъбон, Додов Раҳим, Ғарфоров Ғози, Каримов Саъдулло ва Қодиров Ёралӣ».

Номаи муҳофизони Сталинград ба меҳнаткашони вилояти Ғарм дар замоне навишта шудааст, ки сарнавишти Ҷанги Бузурги Ватанӣ ҳал мешуд. Сталинград дар он давра ба як рамзи муқовимат ва устувории халқҳои шуравӣ мубаддал гашта буд.

Дар оғози мактуб, ҷанговарони Артиши Сурх ба колхозчиён, коргарон ва тамоми аҳолии вилояти Ғарм муроҷиат намуда, аз заҳмату кушишҳои онҳо дар ақибгоҳ изҳори сипос мекунанд. Ин нишон медиҳад, ки дар он замон тамоми қишрҳои ҷомеа дар роҳи ғалаба саҳм мегузоштанд – бархе бо ҷонфидоӣ дар ҷанг ва дигарон бо меҳнати садоқатмандона дар ақибгоҳ. Ҷанговарон бо ифтихор қайд мекунанд, ки фашистон бо вуҷуди талафоти зиёд наметавонанд Сталинградро забт кунанд. Истифодаи ибораҳое, ки талафоти гарони душманро таъкид мекунанд, на танҳо воқеияти ҷангро нишон медиҳад, балки барои боло бардоштани рӯҳияи меҳнаткашон низ нигаронида шудааст. Дар охир ҷанговарон ваъда медиҳанд, ки фашистонро пурра торумор мекунанд ва замини ватанро аз истилогарон озод месозанд. Ҳамзамон, онҳо ҳамватаннони худро даъват мекунанд, ки бо меҳнати шуҷотмандонаи худ ба ҷабҳа ва ғалаба ба фашизм нақши босазои худро расонанд. Ин даъват таъкид мекунад, ки ғалаба танҳо бо муборизаи якҷояи ҷанговарон ва меҳнаткашон имконпазир аст.

Фарзанди арзандаи халқ

(Мактуби полковники гвардиячи Ушаков ба сокини Душанбе Раҳимзода).

«Салом, рафиқи муҳтарам Раҳимзода! Мо мехоҳем дар бораи он нақл кунем, ки бародари Шумо лейтенанти гвардиячӣ Раҳимов Ғафур, ки ба қисми ҳарбии мо даъват шудааст, фарзанди арзандаи халқ аст. Ӯ командири ротаи тирандозӣ мебошад, ки дар Фронти марказӣ амал мекунад. Дар муборизаи зидди истилогарони фашистӣ қаҳрамонӣ нишон дод: бо 8 нафар аскарони сурх ба яке аз пунктҳои душман зада даромада, ҷойгиршавии нуқтаҳои отатифишони душманро муайян намуд ва бо ҳамин ба даст оварда шудани деҳаро таъмин кард.

Барои мардонагӣ ва қаҳрамониаш дар мубориза бар зидди истилогарони фашистӣ рафиқ Раҳимов ба гирифтани ордени Байрақи Сурх пешкаш карда шудааст. Мо бо фарзанди Тоҷикистон фахр мекунем, мехоҳем, ки дар бораи корнамоиҳои ҷангии ӯ хешовандон, рафиқонаш ва тамоми мамлакат донанд, то ки тамоми ҳамдиёронаш баҳри кори умум чи тавре ки Ғафур дар ҷанг барои несту нобуд кардани ӯрдуҳои гитлерӣ меҷанганд, кор кунад».

Ин мактуб, ки ба Раҳимзода равона шудааст, як намунаи арҷгузорӣ ва эътирофи қаҳрамонии сарбози Артиши Сурх – лейтенанти гвардиячӣ Раҳимов Ғафур мебошад. Дар он саҳм ва мардонагии ӯ дар ҷанг таъриф ва бо далелҳои мушаххас тасвир мешавад.

Муаллифони мактуб бо эҳтиром ва ифтихор нақл мекунанд, ки Раҳимов Ғафур ҳамчун командири рота дар Фронти марказӣ фаъолона иштирок дошта, бо ҳамроҳии як гурӯҳи аскарон ба нуқтаи душман зада даромадааст. Тавсифи корнамоиаш нишон медиҳад, ки ӯ бо ҷасорат ва зиракии худ ҷойгиршавии нуқтаҳои оташфишони душманро муайян намуда, шароитро барои пирӯзии нерӯҳои шуравӣ фароҳам овардааст.

Ин ҷасорат ва фидокорӣ бо як ордени олии ҳарбӣ – Ордени Байрақи Сурх қадр карда шудааст, ки онро танҳо шахсони воқеан қаҳрамон дар набардҳо мегирифтанд. Дар мактуб бо ифтихор таъкид мешавад, ки Раҳимов фарзанди арзандаи халқи Тоҷикистон аст ва чунин корнамоиҳои ӯ бояд барои тамоми ҳамдиёрон намунаи ибрат бошад.

Хулоса, ин мактуб на танҳо арҷгузорӣ ба як қаҳрамони ҷанг аст, балки даъват ба меҳнат ва садоқат ба Ватан барои ҳамватанон низ мебошад. Он бо услуби хоси давраи ҷанг навишта шуда, эҳсоси ифтихор ва ватандӯстиро дар худ таҷассум мекунад.

Номаи дигар, ки бо номи “Тамоми халқ ҳамроҳи мост” дар саҳифаи рӯзномаи ноҳиявии “Мубориза барои пахта” 1 апрели соли 1943 чоп шуда буд, изҳори миннатдорӣ аз номи ҷанговарон ба сокинони ноҳияи Қумсангир, ҳашт нафар занони меҳнаткаш, ки новобаста аз мушкилоту танқисии иқтисодии худ дар қатори дигар сокинони ҷумҳурӣ ба ҷанговарони ҷабҳа туҳфа ирсол намуда буданд.

Умуман, дар солҳои ҷанг сокинони ҷумҳурӣ барои кӯмак ба ҷабҳа беш аз 1 миллиард рубл пул, 40 ҳазор пуд (655,2 тонна) гандум, 150 вагон хӯрокворӣ, 532 ҳазор либоси гарм, 123 ҳазору 80 дона пӯсти гӯсфанд, 993,4 килограмм пашм, беш аз 25 ҳазор метр матоъ ва туҳфа фиристода буданд.

Тамоми халқ ҳамроҳи мост

(Мактуби гурӯҳи ҷанговарони ордендор ба занони ноҳияи Қумсангир)

Салом, рафиқони азиз Рябстева, Никитина, Воробёва, Ефимова, Монукян, Ершова, Стрюкова, Пазухина!

Мо, ҷанговарон, командирон, коркунони сиёсии батареяи миномётӣ, ба шумоён саломи самимонаи фронтии худро фиристода, барои туҳфаҳои ба мо фиристодаатон аз таҳти дил миннатдорӣ баён мекунем.

Рафиқони азиз! Имрӯз мо туҳфаи шуморо гирифтем ва ҳар яки мо меҳру муҳаббат ва ғамхории шуморо дар ҳаққи худ ҳис кардем.

Дар рӯзҳои муҳорибаҳои шадид бо фашистони ғоратгар, дар зери тиру туфанг ҳар яки мо медонем, ки танҳо нестем, ҳамроҳи мо тамоми халқи советӣ аст, ки ҳар соат, ҳар дақиқа бо меҳнати ҳалоли худ дар ақибгоҳ ҳамроҳи мо ғалабаро бар душман таъмин менамояд.

Фашистони ғоратгар ба ҳаёти осоиштаи мо халал расонданд, мехоҳанд, ки моро ғулом гардонанд. Ин нияти онҳо барбод хоҳад рафт. Ба ягон мушкилиҳо нигоҳ накарда, мо ғалаба мекунем. Мо шумоёнро бовар мекунонем, ки супоришҳоятонро бечунучаро иҷро мекунем. Агар лозим шавад, барои Ватани ҷоноҷонамон, барои халқамон, барои шаҳру деҳотамон ҳатто ҳаётамонро дареғ намдорем.

Мактуб гурӯҳи ҷанговарони ордендор ба занони ноҳияи Қумсангир (ҳоло ноҳияи Ҷайҳун) ҳамчун посух ба туҳфаҳо ва дастгирии занони ин ноҳияи аз тарафи ҷанговарон, командирон ва кормандони сиёсии батареяи миномётчиён навишта шудааст. Он на танҳо изҳори миннатдорӣ, балки ифодаи ҳамбастагӣ ва рӯҳияи баланди ватандӯстиро низ дар бар мегирад.

Муаллифон бо самимият ба занони ақибгоҳ муроҷиат намуда, аз дастгирии онҳо сипосгузорӣ мекунанд. Онҳо қайд менамоянд, ки дар шароити сахти ҷанг, таҳти ҳамлаҳои душман, ҳар як сарбоз худро танҳо эҳсос намекунад, зеро тамоми халқ дар паҳлуи онҳост. Ин таъкид мекунад, ки ғалаба танҳо бо талоши муштараки ҷанговарон ва меҳнаткашони ақибгоҳ имконпазир аст.

Дар идомаи мактуб, душманон ҳамчун фашистони ғоратгар тасвир мешаванд, ки мехоҳанд халқи шӯравиро ғулом гардонанд. Аммо ҷанговарон бо итминон изҳор медоранд, ки ин нияти душман амалӣ нахоҳад шуд. Истифодаи ибораҳои пурқувват ва устувор, ба монанди «мо ғалаба мекунем» ва «ҳатто ҳаётамонро дареғ намедорем», ҳисси садоқат ва фидокорӣ ба Ватанро нишон медиҳад.

Ин нома як намунаи равшани рӯҳбаландӣ, ҳамбастагии мардум ва артиши шуравӣ дар солҳои ҷанг мебошад. Он баёнгари иродаи шикастнопазир ва боварии қатъӣ ба пирӯзӣ бар фашизм аст.

Номаи дигар, ки бо унвони «Ҳаёти худро дареғ надошта» аз номи сокинони деҳаҳои гуногуни ноҳияи Тавилдара - Аслон Раззоқов (аз деҳаи Олукӣ), Хушак Гулмамадов (аз деҳаи Сағирдашт), Абдуллоев ва Ғаниев (аз деҳаи Чухкаҳ) дар саҳифаи рӯзномаи “Болшевики Тавилдара” 1 майи соли 1944 дарҷ гардида буд, бо мазмун ва муҳтавои худ, ки ишора ба пирӯзӣ ва шикасти фашизм дорад, фарқкунанда аст.

Ҳаёти худро дареғ надошта

(Ба колхозчиён ва колхозчизанони кишлоқи Сағирдашт)

«Падарон, модарон ва бародарон!

Мо, фарзандони шумо - ҷанговарони Армияи Сурх, бо истилогарони фашистии немис ҷангида истодаем. Техникаи ҳарбиро омӯхта, ба муҳорибаҳои шадид тайёрӣ мебинем. Мо қасам ёд мекунем, ки Ватани маҳбуби худро ҳамчун гавҳараки чашм ҳимоя карда, барои он нисор кардани ҳаёти худ тайёрем. Он рӯз дур нест, ки ко душманро торумор карда, бо суруди Ғалаба ба назди шумо бармегардем.

Мо боварӣ дорем, ки шумоён ҳам тамоми колхозчиёни райони Тавилдара барои баланд бардоштани ҳосили ғалла ва мева тамоми қувваи худро сафарбар мекунед. Бо ин шумоён ба ғалабаҳои нав ба нави мо дар фронт мадад мерасонед.

Бо саломи фронтӣ Аслон Раззоқов (аз. қ. Олукӣ), Хушак Гулмамадов (аз қ. Сағирдашт), Абдуллоев ва Ғаниев (қ. Чухкаҳ).

Ин мактуб аз номи ҷанговарони Артиши Сурх ба колхозчиён ва заҳматкашони деҳаи Сағирдашт навишта шудааст. Дар он рӯҳияи баланди ватандӯстӣ, садоқат ба Ватан ва иттиҳоди қавии байни ҷабҳа ва ақибгоҳ таҷассум ёфтааст. Ҷанговарон ба ҳамдеҳагони худ, «падарон, модарон ва бародарон»-и худ муроҷиат намуда, бо як самимият ва эҳтироми амиқи сарбозона ба меҳнату заҳмати онҳо арҷгузорӣ менамоянд. Онҳо аз тарафи худ хабар медиҳанд, ки ба муҳорибаҳои сахти дар пеш истода омодагӣ дида, техникаи ҳарбиро меомӯзанд, зеро ғалаба на танҳо бо шуҷоати сарбозон, балки бо донишу малакаи онҳо низ ба даст хоҳад омад. Савганд ёд мекунанд, ки Ватанро ҳамчун гавҳараки чашм ҳимоя мекунанд ва агар лозим шавад, ҳатто ҷони худро дареғ нахоҳанд дошт. Истифодаи чунин калимаҳо на танҳо садоқати онҳоро нишон медиҳад, балки ба мардуми ақибгоҳ низ илҳом мебахшад, то барои ғалаба бештар меҳнат кунанд.

Дар охири мактуб, онҳо итминон доранд, ки колхозчиёни ноҳияи Тавилдара низ тамоми кӯшишро барои афзоиши истеҳсоли ғалла ва мева ба харҷ медиҳанд ва таъкид менамоянд, ки саҳми ақибгоҳ дар ғалаба ҳамон қадар муҳим аст, ки муборизаи ҷанговарон дар ҷабҳа.

Номаи маҳрамонаи нахустин генерали тоҷик Мастибек Давлатович Тошмуҳаммадов (1908-1988) ба бародараш Акрам, ки онро рӯзномаи “Бадахшони Сурх” 23 июли соли 1943 чоп намуда буд, дорои мазмуни хуби тарбиявӣ ва масъулиятнокии шаҳрванди шуравиро ифода менамояд. Генерал-майори оянда (он вақт майор) М. Тошмуҳаммадов ҳангоми навиштани нома ҳамагӣ 35 сол дошт ва аз навиштаи ӯ маълум мегардад, ки пеш аз кадом як муҳорибаи вазнини ҷангӣ қарор дорад.

Ба ғалаба боварии комил дорам!

(Аз мактуби майор Мастибек Тошмуҳаммадов ба бародараш Акрам)

Акрам! Пас аз фурсате муҳорибаи сахт барои озод намудани заминҳои мо ва одамони советӣ, ки дар асиранд, сар мешавад. Ҳар яки мо, ҳар як ҷанговар медонад, ки ӯ дар ҳар сари қадам бо марг дучор шуданаш мумкин аст. Ману ту коммунист ҳастем. Мо доимо тайёрем ҳамаи мушкилиҳоро аз сар гузаронем, то ки душмани инсоният фашизмро несту нобуд кунем. Агар бо ман ягон ҳодисае руй диҳад, ту ҳамчун коммунист бояд худро ба даст гирӣ ва ба падару модарамон бифаҳмонӣ, ки ҳозир чӣ ҳодисаҳои муҳим руй дода истодаанд. Ман боварӣ дорам, ки душман несту нобуд карда, хоки мамлакати мо озод карда мешавад ва ман ба хона, ба назди шумоён бармегардам.

Салом ба рафиқконамон. Мастибек».

Ин мактуб як намунаи равшани ҳисси масъулият, ватандӯстӣ ва садоқати ҷанговарони шуравӣ мебошад. Мастибек Тошмуҳаммадов ба бародараш Акрам муроҷиат намуда, эҳсосоти худро дар бораи муҳорибаи пешомада ва мубориза бар зидди фашизм баён мекунад. Аз оғози мактуб маълум мешавад, ки майор дар остонаи як муҳорибаи сахт қарор дорад. Ӯ бо ҷиддият таъкид мекунад, ки озод кардани заминҳои ишғолшуда ва халос кардани одамони шуравӣ, ки дар асорати душмананд, вазифаи муқаддаси ҳар як ҷанговар аст. Ин нишонаи равшани мақсади олии онҳо – озодии халқу Ватан мебошад.

Мактуб инчунин ҳисси худогоҳии баланди ӯро нишон медиҳад. Вай мефаҳмад, ки дар ҳар лаҳза метавонад бо марг рӯ ба рӯ шавад, аммо ин ӯро аз мубориза бознамедорад. Мастибек ва бародараш худро коммунист мешуморанд ва ӯ таъкид мекунад, ки ҳар гуна мушкилиро бояд бо иродаи қавӣ пушти сар кунанд.

Дар қисмати муҳимми мактуб, ӯ бародарашро вазифадор мекунад, ки агар бо ӯ ҳодисаи нохуше рух диҳад, худро ба даст гирад ва ба падару модарашон вазъияти ҷанг ва аҳаммияти он барои сарнавишти миллатро бифаҳмонад. Ин далели садоқати ӯ ба мақсади бузургтар аз ҳаёти шахсӣ мебошад.

Дар охир, ӯ бо итминони комил изҳор медорад, ки душман шикаст хоҳад хӯрд ва хоки шуравӣ озод мешавад. Ин боварӣ ба ғалаба рӯҳияи баланди ҷанговаронро нишон медиҳад ва баёнгари он аст, ки онҳо ҳамеша бо умед ба ғалаба ва матонат меҷангидаанд.

Ҳамин тавр таҳлили панҷ номаи аз ҷабҳаи ҷанг ба ақибгоҳ фиристодаи сарбозон нишон медиҳад, ки робитаи ҷабҳа ва ақибгоҳ яке аз муҳимтарин манбаи ғалаба дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ мебошад. Номаҳои таҳлилшуда на танҳо ифодакунандаи эҳсосоти шахсии аскарон мебошанд, балки дар онҳо руҳияи баланди ватандӯстӣ, садоқат ба Ватан ва марзу буми он, боварӣ ва эътимод ба ғалаба аз ибтидо ошкор мегардад. Таҳлил нишон медиҳад, ки воқеан фиристодагони Тоҷикистон дар ҷабҳаҳои ҷангӣ бо ҷасорату мардонагӣ ва дар ақибгоҳ бо меҳнати фидокорона дар Ғалабаи бузург бар неруҳои фашистӣ ҳиссаи арзишманд гузоштаанд.

ҚОЗИЗОДА Шуҳратҷон ходими илмии шуъбаи таърихи навтарини Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи А. Дониши АМИТ

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 24 ноябри соли 2023 дар саммити Барномаи махсуси Созмони Милали Муттаҳид барои иқтисодиёти Осиёи Марказӣ (СПЕКА) дар шаҳри Боку зимни суханронӣ чунин изҳор намуданд: «Дар марҳалаи дарпешистода дар амал татбиқ намудани зеҳни сунъӣ метавонад яке аз самтҳои дигари ҳамкорӣ дар доираи Барнома бошад. Дар чорчӯбаи “Стратегияи рушди зеҳни сунъӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2040”, ки соли гузашта қабул гардидааст, кишвари мо дар ин самт иқдомоти мушаххас андешида истодааст. Пешниҳод дорем, ки дар пойтахти Тоҷикистон Маркази СПЕКА оид ба рушди зеҳни сунъӣ таъсис дода шавад».

Тоҷикистон дар Осиёи марказӣ аввалин шуда бо дастгирии Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Стратегияи рушди зеҳни сунъиро қабул намуд. Инчунин, консепсияи рушди иқтисодиёт то давраи соли 2040 низ қабул шудааст, ки метавонад заминаи хубе барои рушди зеҳни сунъӣ дар кишвар гардад. Инчунин, Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон (AITR) таъсис дода шуааст, ки барои рушди соҳаи технологияҳои иттилоотию коммуникатсионӣ (ТИК), инноватсия ва рақамисозии иқтисоди миллӣ, рушди инфрасохтори рақамӣ ва ҳавасмандгардонии стартапҳо ва тиҷоратҳои инноватсионӣ мусоидат мекунад.

Дар ин замина, бояд қайд намоем, ки санаи 7 апрели соли 2025 Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ дар кушодашавии расмии бинои IT – Парки шаҳри Душанбе, ки дар доираи намоишгоҳи “ICT WEEK-2025” ширкат варзиданд, ки ин худ нишоне аз таваҷуҳи роҳбарият ва ҳукумати ҷумҳурӣ ба соҳаи зеҳни сунъӣ мебошад.

Имрӯз мо бояд яке аз муҳимтарин мавзӯъҳои замони ҳозира – татбиқи зеҳни сунъӣ дар Тоҷикистонро баррасӣ намоем.

Зеро Зеҳни сунъӣ (AI) танҳо як тамоюл ё фантазияи илмӣ нест. Ин як воситаи тавоное аст, ки иқтисодиёт, тиб, маориф, кишоварзӣ ва ҳатто идораи давлатиро дигар мекунад. Кишварҳои пешрафта аллакай зеҳни сунъиро барои оптимизатсияи истеҳсолот, идоракунии додаҳои калон ва эҷоди ҷойҳои нави корӣ истифода мебаранд.

Имрӯз мо дар даврони трансформатсияи рақамӣ зиндагӣ мекунем, ки дар он зеҳни сунъӣ (AI) ба омили асосии рушди иқтисодӣ, илмӣ ва иҷтимоӣ табдил меёбад. Тоҷикистон ҳамчун кишвари босуръат рушдёбанда ҳам дар назди интихоб қарор дорад: ё технологияҳои пешрафтаро фаъолона татбиқ кунад ё дар канори пешрафти технологӣ бимонад.

Айни ҳол дар мамлакати мо истифодаи ЗС дар марҳилаи аввалия қарор дорад. Бо вуҷуди ин, қадамҳои аввалин аллакай гузошта шудаанд:

Лоиҳаҳои пилотӣ дар бахши бонкдорӣ (баҳодиҳии қарзгирандагон, чатботҳо). Рушди савдои электронӣ;

Истифодаи элементҳои омӯзиши мошинӣ дар тамоми соҳаҳои иқтисод;

Рушди хизматрасонии рақамии давлатӣ ва системаҳои шинохти чеҳра барои амният ва ғ.. Аммо потенсиали мо хеле зиёдтар аст ва имкониятҳои истифоданашудаи мо низ хеле зиёд аст.

Дар Тоҷикистон имрӯзҳо қадамҳои аввалин гузошта шудаанд: ин курсҳои барномасозӣ кушода мешаванд, ҳакатонҳо баргузор мешаванд ва рақамикунонии хадамоти давлатӣ дар ҳоли рушд аст. Таваҷҷӯҳ ба таҳқиқоти ЗС дар донишгоҳҳо афзоиш меёбад. Ин суръатро нигоҳ доштан ва онро мунтазам инкишоф додан муҳим аст.

Бояд тазаккур дод, ки айни ҳол якчанд чатбот бо зеҳни сунъии генеративӣ, аз қабили ChatGPT ва DeepSeeк мавҷуданд, ки бо истифода аз зеҳни сунъи таҳлили ҳамаҷонибаи амиқи масъалаҳои гузошташударо ба анҷом расонида барои дастрасии маълумот барои таҳқиқоти илмӣ мусоидаткунанда бошанд.

Талоши давлатҳои аз ҷиҳати технологӣ пешрафта имрӯзҳо баҳри таҳияи чунин чатботҳои миллӣ мебошад, аз он ҷумла Федератсия Россия, Ҳиндустон ва Туркия ва баъзе аз давлатҳои Аврупоӣ, зеро таҳияи чунин барномаҳо имкони на танҳо таҳлили амиқ аз ҷониби зеҳни сунъӣ, балки метавонанд амнияти кишварро таъмин намояд.

Истифодаи зеҳни сунъӣ дар таҳқиқоти илмӣ дурнамои хеле васеъ дошта, алҳол дар соҳаҳои гуногуни илмӣ истифода бурда мешавад. Татбиқи ин технологияи навин самаранокии корҳои илмиро баланд мебардорад, дарки равандҳои мурккаби илмиро осон гардонида, раванди кашфиёту ихтироотро метезонад. Зеҳни сунъӣ дар як вақт қобилияти таҳлил намудани милионҳо иттилоотро доро буда, дар мудати кутоҳтарин метавонад баъд аз таҳлили миқдори зиёди иттилоот ба хулосаи ниҳоӣ омада, қарор қабул намояд ва ҳадафмандона амал намояд.

Бо ташаккули ҷомеаи иттилоотӣ ҷаҳонбинии аҳли ҷомеа тавсеа ёфт ва дастрасӣ ба махзанҳои илмӣ осон гашта, имкониятҳои фаровоне ҷиҳати донишомӯзӣ фароҳам месозад. Дар ин замина бо истифода аз технология иттилооот ва паҳн намудани он дар ҷомеа ба роҳ монда шуда, андеша ва назарияҳои илмӣ сол то сол такмил ёфта истоданд.

Маврид ба қайд аст, ки бо дарзардошти рушди босуръати зеҳни сунъӣ, Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон тасмим гирифтаааст, ки бо дастгирии Донишгоҳи технологии Жиҷанги ҷумҷурии Халқии Хитой дар сохтори Академияи миллии илмҳо Маркази зеҳни сунъиро бо истифодаи васеи технологияи хитойии диипсиик (DeepSeek) таъсис диҳад.

Истифодаи ин марказ имкон медиҳад, ки дар соҳаи илмҳои дақиқ ва табиатшиносӣ таҳқиқоти илмӣ дар сатҳи муосир анҷом дода шавад, ҳаҷми зиёди маълумоти илмӣ, натиҷаҳои корҳои таҷрибавӣ мавриди таҳлил ва хулосабардорӣ қарор дода шаванд, вазифаҳои дараҷаи баланди илмӣ ҳал карда шаванд ва дар асоси таҳлили онҳо назарияу фарзияҳои нав пешниҳод карда шаванд. Ҳамзамон зимни истифодаи ин технология хазинаи маълумоти он бо забони тоҷикӣ мукаммал гардонида мешавад.

Дар баробари рушди босуръати зеҳни сунъӣ ҳангоми истифодаи ин технологияи навин муаҳаққиқон бояд ба риояи масъалаҳои ахлоқӣ аҳаммияти зарурӣ диҳанд. Зеҳни сунъӣ бояд дар оянда барои коркарди технологияҳое равона гардад, ба рушди ҷомеаи инсонӣ мусоидат намояд ва набояд боиси инкор ё таҳрифи маълумоти саҳеҳи илмӣ ва мақсадҳои дигар истифода бурда шавад.

Маврид ба қайд аст, ки бо пешниҳоди Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ва бо ташаббуси Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Озмуни ҷумҳуриявии «Илм-фурӯғи маърифат» дар соли 2025 номинатсияи нав «Зеҳни сунъӣ ва барномасозӣ» илова карда шуд, ки ин ҳам ба рушд ва амалисозии “Стратегияи рушди зеҳни сунъӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон” равона карда шудааст.

Зеҳни сунъӣ таҳдид нест, балки имконест барои ҷомеаи мо. Он метавонад ба мо барои баланд бардоштани сатҳи зиндагии худ, рақобатпазирии иқтисодиёт, беҳтар кардани сифати маориф ва тандурустӣ кӯмак расонад.

Тоҷикистон имкон дорад, ки на танҳо истифодабаранда, балки эҷодкунандаи қарорҳои беназир дар соҳаи зеҳни сунъӣ гардад.

Амонзода Илҳом Темур - ноиби президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

"Мо имрӯз ва минбаъд низ бо ифтихор хотирнишон мекунем, ки барои таъмини ғалабаи таърихӣ дар баробари ҳамаи халқҳое, ки бар зидди истибдоди фашистӣ мубориза бурдаанд, ҷавонмардони бонангу номуси Тоҷикистон низ саҳми сазовор гузоштаанд".

Эмомалӣ Раҳмон

Дар воқеъ Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар таърихи давлатдории тоҷикон дар даврони Шӯравӣ ҳодисаи мудҳиштарин маҳсуб меёбад, чунки “дар Тоҷикистон кам хонадонеро пайдо кардан мумкин аст, ки доғи ин ҷангро дар пайкари худ эҳсос накарда бошад. Оқибати даҳшатбори он ҷанг то ҳанӯз дар ҷисму қалбҳои одамон ва хонадони мардумони гуногуни олам, аз ҷумла халқи тоҷик эҳсос мешавад"[1].

Мусаллам аст, ки 9-уми май рӯзи ғалаба яке аз муҳимтарин идҳои таърихӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистони соҳибистиқлол ба шумор меравад. Ин санаи мубораку фархунда ба корнамоии ҷанговарони Шӯравӣ, ки аз моҳи июни соли 1941 то майи соли 1945 дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ ба муқобили истилогарони фашистӣ ҷангида буданд, бахшида шудааст. Дар Тоҷикистони соҳибистиқлол хотираи сарбозони Ҷанги Бузурги Ватанӣ ва собиқадорони Ҷанги Бузурги Ватаниро гиромӣ дошта, қадр мекунанд.

Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар хоки ИҶШС субҳи 22 - юми июни соли 1941 баъди хуҷуми ногаҳонии қушунҳои фашистӣ аз сарҳади кишварҳои Иттиҳоди Шуравӣ cap шуд. Миллионҳо нафар шаҳрвандони шӯравии синну соли гуногун ихтиёран ба фронт рафтанд ва дар он ҷо ҳаёти худро дар зери хавфу хатар гузошта, ҳуҷуми душманро зада гардонданд.

Ҷанги Бузурги Ватанӣ қариб чор сол давом кард. Субҳи 9-уми майи соли 1945 дар тамоми Иттиҳоди Шӯравӣ дар бораи ғалабаи қушунҳои Шӯравӣ ва муқаррар намудани иди Ғалаба бо фармони Раёсати Иттиҳоди Олии ИҶШС эълон карда шуд.

Худи ҳамон рӯз бегоҳӣ оташбаси ботантана барпо гардид ва 24 июни соли 1945 паради идона барпо гардид. Дар ҳамаи шаҳрҳои қаҳрамон парадҳои ботантана ва фейерверкҳо барпо мегардид, ветеранҳои Ҷанги Дуюми Ҷаҳон хотираҳои худро ба мактаббачагон ва коркунони корхонаҳо нақл мекарданд.

Яке аз анъанаҳои асосӣ дар Рӯзи Ғалаба намоиши парчами сурхест, ки монанд ба он байрақест, ки соли 1945 аз ҷониби сарбозони шӯравӣ дар болои Рейхстаг гузошта шуда буд. Имрӯз парчами аслии он дар Осорхонаи Қувваҳои Мусаллаҳи Федератсияи Русия маҳфуз аст.

Ҳамасола дар Маскав Паради Ғалаба дар Майдони Сурх бо ширкати беш аз 10 ҳазор нафар низомиён ва ҳудуди 100 воҳиди таҷҳизоти ҷангии заминӣ ва ҳавопаймоӣ баргузор мешавад.

Дар воқеъ, Ҷанги Бузурги Ватанӣ (1941-1945), ҷанги одилонаю озодихоҳонаи халқи собиқ Шӯравӣ барои озодӣ ва ҳимояи Ватан алайҳи фашизм буд.

Дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ (1941-1945) 27 миллион мардуми шӯравӣ ҳалок шудааст, зиёда аз 1700 шаҳрҳо вайрон карда шуданд, миллионҳо бе хонаву хоҷагидорӣ монданд.

Ҳазорон нафар ҷанговарон фиристодагони Тоҷикистон дар муҳорибаҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ ва озод кардани халқҳои Аврупо аз фашистон диловарона иштирок варзида, аз худ қаҳрамониҳои бемислу монанд нишон додаанд. Умуман дар муҳорибаҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ беш аз 260 ҳазор нафар фиристодагони Тоҷикистон иштирок намудаанд.

Фиристодагони Тоҷикистон барои дифои Ватан ва шарафу номуси мардуми худ дар сангарҳо муборизаи шуҷоатнок ва корнамоиҳои бузург нишон дода, зиёда аз 92 ҳазор нафарашон дар майдонҳои набард ҳалок шуданд. Ба нишони қадрдонии далерию қаҳрамонӣ 54 нафар ҳамватанони мо бо унвони олии ифтихории Ватан - Қаҳрамони Иттифоқи Шӯравӣ, 21 нафар бо ҳар се дараҷаи ордени «Шараф» ва зиёда аз 60 ҳазор нафар бо ордену медалҳо сарфароз шуданд.

Солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ шумораи умумии фиристодагони Тоҷикистон қариб 300 ҳазор нафарро ташкил медод. Аз ин ҳисоб 49ҳ.973 нафари онҳо ба баталёнҳои коргарӣ сафарбар шуданд. Дар муҳорибаҳои шадид тоҷикистониён ҷасорату шуҷоати беҳамто нишон доданд. Дар байни онҳо - Қаҳрамонони Иттифоқи Шӯравӣ Неъмат Қаробоев, Ҳодӣ Кенҷаев, Тӯйчӣ Эрҷигитов, Сафар Амиршоев, Ҳайдар Қосимов, Исмоил Ҳамзаалиев, Эргаш Шарипов ва чандин ҷанговарони тоҷикистониро номбар кардан мумкин аст, ки баҳри дифои Ватан дар муҳорибаҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ қаҳрамонӣ нишон додаанд.

Дар давраи ҷанг халқи тоҷик барои фронт 151 вагон, 532 ҳазору 500 адад либоси гарм, 123 ҳазору 800 килограм пашм, бештар аз 25000 метр газвор ва дигар лавозимот фиристониданд. Ба захираи мудофиавии Ватан 30 миллиону 500 ҳазор сӯм пули нақд ва 40750 пуд ғалладона ҷамъоварӣ карда супурданд. Барои сохтмони танки «Колхозчии Тоҷикистон» зиёда аз 84 миллион сӯм ва барои сохтмони эскадрилияи «Тоҷикистони Советӣ» 35,2 миллион сӯм ҷамъоварӣ намуданд.

Шоиру нависандагони тоҷик Ҳабиб Юсуфӣ, Ҳаким Карим, Лутфулло Бузургзода, Абдушукур Пирмуҳамадзода, ҳам бо силоҳ ва ҳам бо қалам зидди душман мубориза бурдаанд.

Устод Садриддин Айнӣ бо мақолаҳои публитсистии худ нақшҳои зишти фашизмро ошкор сохта, дар мисоли қаҳрамонони халқи тоҷик эҳсоси ватандӯстӣ ва озодихоҳии мардумро бедор мекард.

Нависандаи ҷанговар Фотеҳ Ниёзӣ буд, ки маҷмӯи ҳикояҳои ҷангиашро бо номи «Интиқоми тоҷикон» навишта буд. Асарҳои баъдиҷангии Фотеҳ Ниёзӣ: «Одамони ҷовид», романи «Ҳар беша гумон мабар, ки холист», «Шӯриши Восеъ» саршори ғояҳои ватандӯстӣ буда, имрӯз ва дар оянда ҳам онҳо намунаи иборатомӯзи наслҳои Тоҷикистони соҳибистиқлол мебошанд.

Имрӯз дар даврони соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон нигоҳ доштани ин хотира муҳиму зарур аст, зеро вақте ки дахшатҳои ҷанг фаромӯш мешаванд, фашизм дубора эҳё мешавад. Насли навраси замони соҳибистиқлоли Ватан бояд аз гузаштагони худ, ки дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ наҷот ёфта, ғолиб омадаанд, онҳоро ба ёд оранд ва ифтихор кунанд [2]. Бо вуҷуди мушкилоти шадид соҳаҳои фарҳанг ва маориф дар Тоҷикистон фаъолият менамуданд. Театрҳо, рӯзномаҳо ва маҷаллаҳо фаъолият мекарданд. Асарҳои ҳунарии ҷангӣ, шеърҳо ва песаҳои театрӣ ба мардум руҳу илҳом мебахшиданд. Шоирону нависандагон, чун Мирзо Турсунзода, Абулқосим Лоҳутӣ ва Раҳим Ҳошим шоистаи таҳсин ва ёдоварӣ ҳастанд, ки бо қалами худ ҷанги равониро бурда, мардумро ба ваҳдат ва фидокорӣ даъват мекарданд [5].

Инак, маълумоти пурраро дар бораи ному насаб, соли таваллуд ва суроғаи зисти кӯҳансарбозон, ки ҳамагӣ 17 - нафар то имрӯз ба сар мебаранд, пешкаши хонандагони арҷманд менамоем:

Шаҳри Душанбе:

1.Бозор Нағзибеков 15.11.1926, сокини ноҳияи Сино, кӯчаи Гипрозем;

2.Мухтор Заргаров 29.04.1924, сокини ноҳияи Сино, ҷ/д Чорякорон вилояти Суғд:

3.Нозим Носиров, 05.10.1924 ноҳияи Деваштич, ҷ/д Далёни Боло;

4.Бибола Рӯзиматов, 07.11.1925 ноҳияи Деваштич, ҷ/д Ғазантарак

вилояти Хатлон

5.Зайнулло Алиев 06.07.1926 шаҳри Бохтар, кӯчаи Каминтер - 2

6.Сафаралӣ Файзиев 09.05.1923 шаҳри Бохтар, кӯчаи Ваҳдат;

7.Розиқ Қосимов 22. 01.1926 ноҳияи Вахш, ҷ/д Тоҷикобод;

8.Машраб Давлатов 20.06.1926 ноҳияи Ҷалолиддин Балхӣ, ҷ/д Калинин;

9.Гулмурод Тағоев 01.05.1924 ноҳияи Абдураҳмони Ҷомӣ, ҷ/д Ифтихор;

10.Мирзо Ғафуров 20.05.1926 ноҳияи Хуросон, шаҳраки Обикиик;

11.Ҳабиб Сафаров 25.01.1926 ноҳияи Ҷайҳун, ҷ/д Қумсангир;

12.Яҳё Мирзоев 23.08.1925 ноҳияи Ховалинг, деҳаи Муқимов;

НТҶ

13.Рашид Каримов 01.07.1912 шаҳри Ҳисор, ҷ/д Алмосӣ;

14.Шоҳамбарӣ Раҷаб Исмонов 05.10.1926 шаҳри Ҳисор, деҳаи Ҳаёти нав;

15.Азиз Қодиров 15.06.1922 ноҳияи Шаҳринав, ҷ/д Шаҳринав;

16.Раҷаб Қурбонов 17.03.1926 ноҳияи Варзоб, ҷ/д Лучоб;

17.Достӣ Умедов 17.03.1925 ноҳияи Сангвор, ҷ/д Чилдара[3].

Пас аз гузашти 80 сол ҳар як сокини бо нангу ори миллати тоҷик хотираи неки фавтидагони Ҷанги Бузурги Ватаниро гиромӣ дошта, эҳтироми куҳансарбозонро ҳамеша пос медорад.

Боиси сарфарозист, ки рӯзҳои 8-9 майи соли 2025 дар шаҳру ноҳияҳои Тоҷикистон ба муносибати Рӯзи Ғалаба ҷашну чорабиниҳои гуногун бо иштироки кӯҳансарбозон баргузор мегардад[3], ки ин бори дигар аз он шаҳодат медиҳад, ки тоҷику тоҷикистониён хотираву номи ҳар як иштирокчии Ҷанги Бузурги Ватаниро муқаддас дониста, дар ин рӯзҳо ба хотири руҳи поки шаҳидони абадзиндаи ватан “Оташи абадӣ” фурузон карда мешавад.

Ҳоло даврони истиқлол аз мо тақозо менамояд, ки ҳаёту рӯзгори чунин қаҳрамонону диловаронро омӯзем ва ба дигарон омӯзонем. Зеро ҷоннисориҳои онҳо дар майдони набард барои насли ҷавони миллат дарси матонату шуҷоат, ватандорию ватанпарастӣ, намунаи ҷасорат ва хислатҳои неки инсонӣ буда, барои бунёди ҷомеаи навини мо ва тарбияи насли созанда дар рӯҳияи ватанхоҳиву фидокорӣ мусоидат менамояд. Торафт густариш пайдо кардани равандҳои глобалӣ ва вусъат ёфтани таҳдидҳои нави ҷаҳони муосир, пеш аз ҳама терроризми байналхалқиву экстремизм ва қочоқи маводи мухаддиру ҷинояткории трансмиллӣ ҳамаи мову шуморо водор месозад, ки ҳушёру зирак бошем ва пайваста ба хотири мустаҳкам кардани пояҳои давлатдории мустақиламон ва пешбурди сиёсати сулҳҷӯёнаи давлати Тоҷикистон саъю талош намоем.

Дар ин раванд ҳар як узви ҷомеа ва қабл аз ҳама ҷавонон ба қадри собиқадорони ҷангу меҳнат, умуман калонсолон расанд ва эҳтироми онҳоро ба ҷо оранд. Дар навбати худ, собиқадорон ҳамчун шахсони ботаҷриба ва рӯзгордида ба шукронаи давлати озоду мустақили миллӣ дар кори хайри тарбияи ҷавонон ва ба роҳи дурусти зиндагӣ раҳнамоӣ кардани онҳо саҳми худро гузоранд [4]. Дар ҳақиқат ғалаба бар фашизм барои миллати тоҷик гузаштае талх буда, ҳаргиз фаромӯш намешавад.

Давлиёрова Сафаргул, ходими калони илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқи Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ,номзади илмҳои фалсафа

Сарчашма:

1. Э.Раҳмон: ҶБВ аз ҷумлаи фоҷиабортарин ҷангҳост. Манбаи электронӣ: https://sputnik.tj/20150508/1015399026.html. Санаи муроҷиат:21.04.2025

2. Давлиёрова С.Т. Моҳияти ҷашнгирии Иди Ғалаба дар замони муосир. Манбаи электронӣ: https://www.osiyoavrupo.tj/index.php/ru/post/mo-iyati-ashngirii-idi-alaba-dar-zamoni-muosir. Санаи муроҷиат: 15.04.2025

3. Аз санаи 1 то 9 май дар шаҳру навоҳии кишвар ҳафтаи “поси хотир” ба ёдбуди қурбониёни Ҷанги Бузурги Ватанӣ барпо карда мешавад. 2. https://sputnik.tj/20250427/tojikiston-ishtirokchi-jangi-buzurgi-vatani-1067143617. html.Санаи муроҷиат: 28.04.2025

4. Табрикоти Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба ифтихори ҷашни 64-умин солгарди Ғалаба, 9 майи соли 2009. Ҷумҳурият. Манбаи элнектронӣ: https://peshina.jumhuriyat.tj/index.php?art_id=2147. Санаи муроҷиат: 30.04.2025

5. Давлатов З.А. Номи милати маро бо ифтихор гиред.Манбаи электронӣ: https://khovar.tj/2025/04/nomi-millati-maro-bo-iftihor-gired-angi-duyumi-a-on-baroi-mardumi-to-ikiston-san-ishi-buzurgi-tarih-bud/. Санаи муроҷиат: 30.04.2025.

Бахшида ба зодрӯзи Шоири халқии Тоҷикистон Мирзо Турсунзода

Аз давраҳои қадим миллати тоҷик дорои шахсиятҳои бузургест, ки дар рушду нумуи фарҳанги ҷаҳонӣ саҳми шоиста гузошта, номи хешро дар лавҳаи таърих абадан сабт намуданд. Дар ин радиф, бо ифтихор метавон номи фарзонафарзанди тоҷик Қаҳрамони Тоҷикистон, Шоири халқии Тоҷикистон, абармарди арсаи сиёсат Мирзо Турсунзодаро ба забон овард, ки, пеш аз ҳама, дар олам ҳамчун шоири сулҳсаро машҳур аст.

Ёдовар мешавем,ки Мирзо Турсунзода 2 майи соли 1911 дар деҳаи хушманзараи Қаратоғ водии Ҳисор ба дунё омадааст . Ин бузургмарди таърихиро на фақат дар Тоҷикистон, балки аксари кишварҳои дунё, хусусан манотиқи Осиё ва Африқо, мешиносанд ва то имрӯз номи некашро ба ёд меоваранд. Зеро ӯ тавассути неруи сухан тавонист дар дили мардуми кишварҳои олам ҷой гирад ва бо ҳар нафаре бо забону фаҳми ӯ суҳбат кунад ва ҳар суханеро дар мақоми хеш ба мардум расонад. Ҳамин ҷасорату фасоҳати ӯ буд, ки дӯстони хуберо аз тамоми кишварҳои олам кашф кард.

Ӯ бо азму иродаи матин вориди саҳнаи муборизаҳо шуда, ба мардуми олам ва алалхусус Осиё, паёми сулҳу оромиро меовард ва ба онҳо хитоб менамуд, ки бо ҳамин силоҳ метавон тухми ҷаҳлу ҷангро решакан кард ва ғолибиятро ба даст овард:

Менависам ман суруди сулҳро бо хуни дил,

Бо тапиданҳои беороми рӯзафзуни дил.

То яроқи тез гардида ба дасти дӯстон,

Ҷангҷӯёнро кунад шармандаи рӯи ҷаҳон.

Сулҳу амният таваллуд ёфт чун дар мулки ман,

Дӯст медорем мо онро ба монанди Ватан.

Воқеан, агар ба эҷодиёти устод Турсунзода назар андозем, бештари талошу мароқаш ба васлу ҳамгироии мардумони Осиё ва дӯстиву рафоқати халқиятҳои олам бахшида шудааст. Донишманд ва профессор Иброҳим Усмонов фаъолиятҳои гуногуни устод Турсунзодаро дар муаррифии фарҳангу адабу тамаддуни тоҷикон дар миёни халқҳои ҷаҳон муҳим арзёбӣ карда, меафармояд: “Мирзо Турсунзода адиби хеле варзидаву бузург, ки шоирону нависандагони Ҳиндустону Покистон, Эрону Афғонистон ва дигар мамолики Осиёиву африкоӣ ба ӯ чун шахсияти барҷастаи адабиёт ва инсони неруманду сулҳпарвар рӯ меоварданду эҳтиромаш мекарданд”.

Мавриди зикр аст, ки ҳамин заҳамоти устод Турсунзодаро дӯсташ Файз Аҳмад Файз, шоир ва нависандаи покистонӣ, чунин менигорад: "Аввалин бор Турсунзодаро соли 1949 дидам ва баъдҳо дар Москва ва Тошкент вохӯрдам. Турсунзода шахсияте буд, ки бо ҳама инсонҳо чи коргар, чи адиб, муносибати дӯстона мекард, зеро ӯ бо одамон бо чашму дил суҳбат мекард. Ёд дорам, боре ӯ дар яке аз шаҳрҳои Покистон бо коргарон ба забони форсӣ-тоҷикӣ суҳбат менамуд ва онҳо ӯро мефаҳмиданд, зеро ӯ бо чашму дил сухан мегуфт. Мирзо Турсунзода на фақат шоири бузурги тоҷик, балки муътабартарин ва азизтарин намояндаи халқи тоҷик буд. Дар ҳама ҷо ӯро дӯст медоранд. Ӯ Ватани худро, халқи худро дӯст медошт".

Мирзо Турсунзода аз ибтидои ҳаёти худ барои сулҳу дӯстии инсонҳо талош карда, пайваста таъкид мекард: "Миллионҳо одамони тамоми қитъаҳои дунё бо чашми умед ба мо менигаранд ва мо ҳеҷ як қувваи худро дареғ надошта, дар оянда ҳам байрақи муборизаи сулҳро дар дастамон маҳкам медорем ва ба тамоми одамони софдили дунё дасти дӯстӣ дароз мекунем". Қобил ба таъкид аст,ки барои хизматҳои арзанда дар ҷодаи илм Мирзо Турсунзода соли 1951 академики Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон интихоб гардидааст

Аз ин лиҳоз, мо фарзандони Тоҷикистонро зарур аст, то ба дастурот ва роҳнамоиҳои устод Турсунзода ва ташаббусҳои созандаи давлату Ҳукумати мамлакат пайравӣ намуда, баҳри ободии Ватан ва пояндагии сулҳу субот ва ваҳдату ягонагии мардум саҳм гузорем.

Мирсаид РАҲМОНОВ, ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Ихроҷи ҷунбиши «Толибон»[1]

аз рӯйхати созмонҳои террористӣ дар Россия ва пайомадҳои он

Ҳамасола дар Тоҷикистон рӯзи “Иди Ғалаба” бо тантана ва тариқи хосси мардуми тоҷик ҷашн гирифта мешавад. Зеро тоҷикон аз мардумони ҷанговару фидоӣ буда, ба арзишҳои миллӣ арҷ мегузоранд. Бинобар ин саҳми тоҷикон дар ин Рӯзи Ғалаба бо ёдбуди гузаштагон ва қурбониёну иштироккунандагони миллати худро пос медоранд.

Мо тоҷикон аз хурдсолӣ дар вохӯриҳову ҷашвораҳои ин рӯзи таърихӣ аз нақлҳои падарам, ки бевосита дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ иштирок намудаанд, иштирок доштем. Баъди аз анҷоми Ҷанги Бузурги Ватанӣ падарам борҳо бо мукофоту медалҳо сарфароз гардонида шудаанд. Ва ҳар сол аз тарафи ҳукуматдории Вилояти Суғд қадршиносӣ карда мешуданд. Дар умум дар вилояти Суғди Тоҷикистон 20 ҳазор нафар собиқадорони ҷанг бо ордену медалҳо мукофотонида шудаанд. Аз ҷумла онҳо дар гурӯҳҳои партизанӣ 49 нафар, дар ботлоқҳои Беларусия 7 нафар, дар ҷанубу ғарбии Россия 3 нафар, Лаҳистон 7, Югославия 4, Италия 2 ва Франсия 4 нафар ширкат варзида буданд.

Махсусан тоҷикон, барои озод намудани кишварҳои аврупоӣ, аз қабили Лаҳистон, Чехия, Словакия, Руминия, Маҷористон, Булгория, Югославия ва Утриш, яъне дар умум 15 ҳазор нафар саҳм гузошта ва бо ордени медал барои шуҷоъат мукофонида шудаанд.

Муаллимони Донишгоҳи Хуҷанд ба номи Бобрҷон Ғафуров зиёиёну устодони Донишгоҳ ва аъзоёни ҳизби коммунистӣ ихтиёран ба комиссариатҳои ҳарбии Тоҷикистон ба сафи Артиши Сурх дохил шуда ба майдони ҷанг сафарбар карда мешуданд. Аз миёни онҳо метавон исми Муҳаммад Осимӣ, Аслиддин Осимӣ ва ду бародари дигарашон ба ҷанг рафта дигар бар нагаштанд, ёдовар шавем. Махсусан падари бузургворам Комилов Абдулвоҳид дар миёни ин набардҳо бештар дар набардҳои Курская Дуга ва набардҳои Сталинград иштироки фаъолона дошта, ҳикояҳои ҳассосро ба мо нақл мекарданд.

Мардумон бо шиорҳои “Зинда бод Сталин, Зинда бод Иттиҳоди Шуравӣ”, барои озодии кишварҳои Иттиҳоди собиқи Шӯравӣ хизмат карда ҷони худро дареғ намедоштанд.

Неъмат Қарабоев аввалин қаҳрамони тоҷик худро бо маводи тарканда ҳамҷун сипар дар муқобили танк душман қурбон карда, ҷони дигаронро наҷот додааст. Ӯ аввалин тоҷикест, ки ба унвони Қаҳрамони Иттиҳоди Шӯравӣ мушарраф гардидааст.

Вақте ки ҷанги Шӯравӣ ва Финляндия оғоз шуд, ӯ дар сафи Артиши Сурх буд, иштирокчии ҷанг шуд. Ба Неъмат Карабоев барои шуҷоати дар муҳорибаҳо нишондодааш дар моҳи марти соли 1941 рутбаи баланд дода шуд. Дар муҳорибаҳо барои Москов ва дигар амалиётҳо иштирок кардааст. Ӯ моҳи январи соли 1943 ҳангоми гузаштан аз дарёи Дон ҳалок гардид.

Сержанти хурд Исмоил Ҳамзаалиев пеш аз ҷанг муаллим шуда кор мекард. Ӯ командири экипажи тирандозии баталиони артиллерии зиддитанкии бригадаи танкии 79-уми фронти марказӣ буд. 8 июли соли 1943 ҳангоми баргардондани ҳуҷуми немисҳо ба Курск, дар шимоли деҳаи Молотичи тупчиён кушта шуд. И. Ҳамзалиев шахсан 3 танки душманро зада нобуд кард. Рӯзи 10 июл дар набард барои баландии стратегии муҳим яке аз снарядҳои душман таппончаи Ҳамзалиевро аз байн бурд. Ӯ дар рафти ҷанг сахт ярадор шуд, вале ҷангро давом дода, тирпарронӣ кард ва боз 2 танки душман, аз ҷумла яке аз навтарин танки «Паланг»-ро корношоям кард. 16 августи соли 1943 аз захмҳо вафот кард. 8 сентябри соли 1943 ба Исмоил Ҳамзаалиев баъди марг унвони Каҳрамони Иттифоқи Советӣ дода шуд.

Дар муҳорибаи назди Сталинград тоҷикон ҳам ҳамроҳи тамоми халқи советӣ мардонагӣ ва диловарии бемислу монанд нишон доданд. 7 ҳазор нафар сарбозоне, ки аз Тоҷикистон ба фронт даъват шудаанд, бо медали «Барои мудофиаи Сталинград» мукофотонида шуданд.

Яке аз кӯчаҳои шаҳри Волгоград «Тоҷик» ном дорад ва дар лавҳаи мармарии ба «Хонаи Павлов»-и машҳур гузошташуда номи тоҷик Аҳмад Турдиев навишта шудааст, ки ҳамроҳи хамсафони 11 миллат ба душманон монеъ шуда буд.

Бояд гуфт, ки пирӯзӣ бар фашизм ба ивази ҷони даҳҳо миллион нафар сарбозону афсарон, аз ҷумла фарзандони Тоҷикистон, аҳолии осоиштаи дар минтақаҳои таҳти амалиёти ҷангӣ ва ақибгоҳ қарордошта, маъюб шудани миллионҳо нафари дигар ва гуруснагиву маҳрумиятҳои гӯшношунид ба даст омадааст.

Дар ақибгоҳ ҳам мардум барои дастгирӣ кардани ҷанговарон ду маротиба зиёд кор карда ба ҷангварон либосҳои гарм ва меваҳои хушк омода мекарданд

Дар фабрикаи дӯзандагии 50-солагии октябр занон ва мардони маъюб дар 24 соат кору фаъолият карда ба ҷанговарон либосҳои гарм, ҷуробҳо, мӯзаҳои пашмӣ ва меваҳои хушк мефиристонданд. Ҳамзамон дуредгарон сандуқҳои барои ҷойгир кардани тиру туфанг омода мекарданд. Дар Вилояти Суғди Тоҷикистон барои коркарди металҳои ранга кони Чорух-Дайрон, Такели, Майхура, Адрасман, Такоб ва дигар маводҳои консентратӣ ба артиш мефиристонданд. Ҳамзамон офандагон маводи парашют, абрешими тиббӣ ва дигар лавозимоти ҷангӣ тайёр мекарданд.

Барои сохтани танкҳо занони тоҷик ориоишҳои тиллову нуқраи худро ҳадя мекарданд то, ки аскарони мо пешсафу пирӯз гарданд.

Дар ин рӯзҳои пуртазоди геосиёсиву геостратегии ҷаҳон мо бояд ба қадри сулҳу субот бирасем. Ба маврид ва саривақти будани ташаббуси Пешвои Миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомали Раҳмон “Даҳсоли сулҳ барои наслҳои оянда”, ки аз тарафи СММ пазируфта шудааст. Мо тоҷикон имрӯзҳо ба қадри сулҳу суботу оромиши кишвар бирасем ва ба арзишҳои миллӣ арҷгузор бошем, сулҳу суботро чун гавҳараки чашм нигоҳ дорем.

Воҳидова Санавбарбону, мудири шӯъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих, профессор

Тағйирёбии иқлим яке аз ҷанбаҳои муҳими мушкилоти глобалӣ буда, дар назди инсоният масъалаҳои наверо гузошта истодааст, ки ҳалли оқилонаи онҳо аз талоши муштараки ҳамаи кишварҳои ҷаҳон вобастагии калон дорад. Яке аз пайомадҳои тағйирёбии глобалии иқлим обшавии босуръати пиряхҳо ба ҳисоб меравад.

Ҳалли масъалаи обшавии босуръати пиряхҳо сиёсати ҳадафманду мушаххасеро тақозо менамояд, ки ба инобат гирифтани шароити хоси экологӣ ва мавқеи ҷуғрофии ҳар як кишварро тақозо менамояд. Ҷумҳурии Тоҷикистон низ аз тағирёбии иқлим осеб дида, бо мушкилоти мухталифи экологӣ рӯбарӯ аст. Ҷумҳурии мо барои коҳиш додани пайомадҳои манфии тағйироти иқлим ташаббусҳо ва стратегияҳои мушаххасро таҳия ва амалӣ менамояд.

Мавриди зикр аст, ки обшавии пиряхҳо яке аз мушкилоти экологӣ ба ҳисоб меравад, махусус барои кишварҳое, ки рушду некуаҳволиашон аз оби пиряхҳо вобастаанд. Тоҷикистон, ки дар қаламрави худ пиряхҳои зиёд дорад, масоили обшавии босуръати пиряхҳоро як хатари ҷиддӣ барои бақодории манобеи обии худ дар дурнамои миёнаю дарозмуҳлат медонад. Тоҷикистон захираҳои обро, ки аз пиряхҳо сарчашма мегиранд, ҳамчун манбаи нерӯи барқи барқароршаванда мавриди истифода қарор медиҳад. Тақрибан 98% неруи барқи кишвар дар неругоҳҳои барқи обӣ истеҳсол мешавад, ки ин омил Тоҷикистонро дар соҳаи энергетикаи сабз пешсаф кардааст. Тоҷикистон аз нигоҳи захираҳои об бой буда, қариб 7000 пирях, 155 кӯли гуногунҳаҷм, даҳҳо ҳазор чашмаоби одию маъданӣ дорад. Перомуни ин масъала Президенти мамлакат, Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон чунин изҳор доштанд, ки “Тоҷикистон, дар ҳақиқат, як неъмати худодод, як муъҷизаи табиат, як пора биҳишти рӯйи Замин аст. Мисли сарзамини мо табиати нотакрор, оби софу зулол, чашмаҳои ширин, кӯҳҳои зебову сарбаланди дорои сарватҳои бойи зеризаминӣ дар ягон гӯшаи олам вуҷуд надорад. Пас месазад, ки бо чунин диёри зебоманзар ифтихор намоем ва шукри ҳар пора замину ҳар қатра обаш бикунем, ин ҳама дороиашро, ки сарчашмаи ҳаёти мост, тозаю озода нигаҳбон бошем”[2. С-2].

Бояд қайд кард, ки соли 2024 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханрониашон дар маросими ифтитоҳи Конфронси сеюми байналмилалӣ оид ба Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, 2018-2028” оид ба масъалаи мубрами ҷаҳонӣ, яъне обшавии босуръати пиряхҳо, чунин қайд намуда буданд:“Мехоҳам таваҷҷуҳи шуморо ба дигар масъалаи рӯзмарра, яъне мушкилоти пиряхҳо, ки яке аз сарчашмаҳои асосии оби тоза мебошанд, ҷалб намоям. Дар баробари афзоиши бесобиқаи талабот ба об, ки ба зиёдшавии аҳолӣ ва рушди иқтисод вобаста мебошад, обшавии босуръати пиряхҳо ва коҳиши захираҳои онҳо боиси нигаронии амиқи ҷомеаи ҷаҳонӣ гардидааст. Ин раванд дар Ҷумҳурии Тоҷикистон баръало мушоҳида мегардад. Тайи чанд даҳсолаи охир аз 14 ҳазор пиряхи кишвари мо, ки манбаи асосии ташаккул ёфтани то 60 фоизи захираҳои оби Осиёи Марказиро ташкил медиҳад, як ҳазор адади он пурра об шудааст”[11]. Аз соли 1930 инҷониб пиряхҳо дар Тоҷикистон тақрибан 30% коҳиш ёфтаанд[1]. Аз ҳудуди Тоҷикистон калонтарин дарёҳои Осиёи Марказӣ–Ому, Сир, Зарафшон-ҷорӣ мешаванд. Ҳавзаи дарёи Ому бузургтарин дар минтақа буда, аксари дарёю рудҳои хурди Тоҷикистон ба ин ҳавза тааллуқ доранд. Масоҳати ин ҳавза ба 227 ҳазор километри мураббаъ расида, сарҳади он дар шимол бо қаторкӯҳҳои Олою Туркистон, дар шарқ бо кӯҳҳои Сарикӯл ва дар ҷануб то кӯҳҳои Ҳиндукуш мерасад ва, агар ин раванд идома ёбад, метавонад дар 30-40 соли оянда бисёре аз пиряхҳои хурд аз байн раванд ва ба ҷараёни дарёҳои бузурге таъсир расонад. Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон роҷеъ ба вазъи имрӯзаи пиряхҳои Тоҷикистон таъкид менамоянд, ки вазъи ба ин монанд дар пиряхҳои Помир низ ба вуҷуд омада истодааст. Обшавии бузургтарин пиряхи воқеъ дар хушкӣ – пиряхи Ванҷях (собиқ Федченко) дар Тоҷикистон, - ки зиёда аз 75 километр дарозӣ дорад, намунаи возеҳи ин гуфтаҳо мебошад. Пажуҳишҳо нишон медиҳанд, ки фақат дар тайи 70-80 соли охир пиряхи Ванҷях (Федченко) зиёда аз як километр ақиб рафта, майдони он то 44 километри мураббаъ кам шуда истодааст. Зиёда аз ин, ҳаҷми он 15 километри мукааб ихтисор гардида, суръати миёнаи ақибравии нӯги пирях дар як сол 16 метрро ташкил медиҳад[2.C-3].

Сиёсати Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба ҳалли мушкилоти обшавии босуръати пиряхҳо чунин ҷанбаҳоро фарогир аст:

Якум, ташаббусҳои байналмилалии он оид ба ҳифзи пиряхҳо мебошад, ки дар саросари ҷаҳон вобаста ба шароити тағйирёбии иқлим пеш аз ҳама аз обу иқлим ва обшавии бесобиқаи пиряхҳо пуштибони намуда истодааст. Дар доираи ин ташаббусҳо вобаста ба масъалаи обу иқлим, ҷомеаи ҷаҳонӣ барои татбиқи пешниҳоди Президенти Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба эълони кардани соли ҳифзи пиряхҳо 14-уми декабри соли 2022 СММ қабули қатъномаро бо мазмуни зайл қабул кард:

-Эълон гардидани 21 март ҳамчун Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо;

-Эълон шудани соли 2025 ҳамчун Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо;

-Дар назди СММ таъсис додани Фонди боварии байналмилалӣ барои саҳмгузорӣ ба ҳифзи пиряхҳо;

-Дар соли 2025 доир намудани Конфронси байналмилалӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо дар шаҳри Душанбе [5.С-6] .

Дар заминаи ин қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид маълум карда шуд, ки соли 2025 пас аз оғози рӯзи ҷаҳонии ҳифзи пиряхҳо, солҳои қаблӣ рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ҷашн гирифта мешавад. Кишвар ғояҳои ҳифзи пиряхҳоро дар арсаи байналмилалӣ, аз ҷумла пешниҳоди эълони соли Байналмилалии ҳифзи пиряхҳоро фаъолона таблиғ мекунад. Дар Душанбе баргузории конфронси байналмилалӣ оид ба ин масъала ба нақша гирифта шудааст.

Дуюм, қабули Қонун оид ба ҳифзи пиряхҳо мебошад. Тоҷикистон қонуне қабул намуд, ки асосҳои ҳуқуқӣ, иқтисодӣ ва ташкилии ҳифзи пиряхҳоро ҳамчун объекти муҳити зист ва манбаъҳои стратегии захираҳои об муайян менамояд. 3 январи соли 2024 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи ҳифзи пиряхҳо” имзо гузоштанд. Ин қонун дар ҳамоҳангӣ бо дигар қонунҳои амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон самтҳои фаъолияти сохторҳои давлатиро оид ба мониторинги пиряхҳо, омӯзиш ва аз ҷиҳати илми бунёдӣ пешниҳод намудани роҳҳои пешгирӣ намудани коҳиши пиряхҳо муайян менамояд. Инчунин қонун бевосита гузаронидани чорабиниҳо оид ба ҳифзи пиряхҳо ва оқилона истифода бурдани обҳоеро, ки аз пиряхҳо ҷорӣ мешаванд, ба таври мушаххас муайян менамояд. Мутобиқи моддаи 3-юм сиёсати давлатӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо дарҷ ёфтааст. Сиёсати давлатӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо маҷмуи тадбирҳои ҳуқуқӣ, ташкилӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, илмӣ ва фарҳангию маърифатиро дар бар мегирад. Сиёсати давлатӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо ба ҳифз ва нигоҳдории пиряхҳо ҳамчун манбаъҳои стратегии захираҳои об барои манфиатҳои аҳолӣ, соҳаҳои иқтисодиёт, таъмини тавозуни устувори экологӣ, нигоҳдории макони зисти намудҳои нодир ва зери хатари нобудшавӣ қарордоштаи олами наботот ва ҳайвонот равона карда шудааст[8]. Таъсиси Фонди байналмилалии ҳифзи пиряхҳо яке аз воситаҳои асосии иқтисодии мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим, маблағгузории лоиҳаҳои нигоҳдории пиряхҳо мебошад. Омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳо ҳамчун яке аз афзалиятҳои гузариш ба рушди устувор муайян карда шудааст. Таваҷҷӯҳи махсуси Фонди байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ба лоиҳаҳои ҳифз ва мониторинги вазъи пиряхҳо дар минтақаҳои кӯҳии ҷаҳон равона карда мешавад[2].

Сеюм, таҳқиқот ва мониторинги илмӣ буда, Тоҷикистон фаъолона бо таҳқиқоти илмӣ ва мониторинги ҳолати пиряхҳо машғул мебошад ва бо созмонҳо ва кишварҳои байналмилалӣ барои арзёбии тағйирот ва таҳияи стратегияҳои ҳифзи онҳо ҳамкорӣ менамояд. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи ҳифзи пиряхҳо» мавқеъ ва фаъолияти мақомоти давлатиро дар соҳаи ҳифзи пиряхҳо, танзими истифодаи захираҳои обиро ба таври мушаххас ва саҳҳеҳ муайян карда, ҳамзамон гузаронидани таҳқиқоти илмиро муайян намуда, инчунин таҳқиқоти илмиро ба эътидол оварда, маълумоти мухталифи ба ҳам муқобилро тамоман аз байн мебарад, ки ин имкон медиҳад дурбиниҳо ва стратегияҳои давлатӣ дар асоси маълумотҳои илмӣ-бунёдӣ коркард шаванд. Инчунин қонун таҳқиқоти илмӣ-бунёдӣ ва ҳамзамон гузаронидани мониторинги пиряхҳоро низ ба таври мушаххас муайян намудааст. Ҳамзамон дар боби 3-и қонуни мазкур ба таҳқиқоти илмӣ ва мониторинги пиряхҳо бахшида шудааст, ки тибқи банди 1 ва 2-юми он таҳқиқоти илмии пиряхҳо аз ҷониби муассисаҳои илмиии таҳқиқотӣ амалӣ карда мешаванд[7]. Муассисаи давлатии илмии "Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон" фаъолият дорад. Марказ фаъолияти худро дар ҳамкорӣ бо сохторҳои дахлдори давлатии вазорату муассисаҳо, мақомоти иҷроияи ҳокимияти давлатӣ, ташкилотҳои ҷамъиятӣ, шарикони рушди устувор ва дигар сохтору ташкилотҳои байналмилалӣ дар самтҳои зерин амалӣ менамояд:

-гузаронидани корҳои илмии бунедӣ оид ба омӯзиши пиряхҳо ва пӯшиши барф;

-муайян кардани изотопҳо дар озмоишгоҳ;

-омӯзиши изотопҳо дар пиряхҳо ва қабати барф;

-ташкил ва гузаронидани корҳои экспедитсионӣ бо шарикони хориҷӣ;

-мониторинг ва арзёбии баландии қабати барф ва эҳтимоли рахна шудани кӯлҳои хатарноки пиряхӣ[9].

Гузаронидани таҳқиқоти бунёдӣ ва илмӣ-амалӣ, ки ба стандартҳои ҷаҳонӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон мувофиқанд ва таъсиси инфрасохтори илмию технологӣ бо мақсади ноил шудан ба рушди инноватсионӣ дар соҳаи технологияҳои баланди криосфера, глятсиология ва гидрометеорология вазифаҳои асосии Марказ мебошанд, ки татбиқи онҳо ба омӯзиши пиряхҳо ва манбаъҳои асосии захираҳои об дар Ҷумҳурии Тоҷикистон мусоидат мекунад. Бахшида ба эълон гардидани соли 2025 - ҳамчун соли ҳифзи пиряхҳо дар назди Муассисаи давлатии илмии “Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон озмоишгоҳи байналмилалӣ оид ба омӯзиши изотопҳо дар пиряхҳо ва қабати ях ба фаъолият шуруъ намуд.

Чорум, Ҷумҳурии Тоҷикистон 30 сентябри соли 2022 “Стратегияи рушди “иқтисоди сабз” барои солҳои 2023-2037”-ро қабул кард. Ҳадаф аз қабули гузаронидани ислоҳоти дастурӣ, таъмини истифодаи самараноки сармояи табиӣ, ҷалби сармоягузорӣ, роҳандозии технологияи муосиру инноватсионӣ ва таҳкими ҳамкории байналмилалӣ дар самти “иқтисоди сабз” мебошад. Амалӣ намудани Стратегияи мазкур ба таъмини рушди устувор дар соҳаҳои иқтисодиёт, суботи иҷтимоӣ, мувозинати экологӣ ва баланд бардоштани сатҳи некуаҳволии мардуми Тоҷикистон мусоидат менамояд[6]. Дар ин раванд дар Ҷумҳурии Тоҷикистон се самти имконияти ташаккули иқтисоди “сабз”-ро ҷудо кардан мумкин аст:

–самти иқтисодӣ, ки дар он бо мақсади пешбурди иқтисодиёти босамар ва камкарбон, аввалан истифодабарӣ аз чораҳои маъмурии маҳдудкунии ҳаҷми ихроҷҳо ба атмосфера ва дуюм аз воситаҳои иқтисодӣ, ки асоси онҳоро андозбандии “сабз”, пардохтҳои экологӣ ва субсидияҳои “сабз” ташкил медиҳанд; сеюм чораҳои ихтиёриро дар бар мегирад, ки ташкили махзани маълумоти дахлдор ва низоми идоракунии ба шарикии давлату бахши хусусӣ тақозо мекунад;

–самти иҷтимоии иқтисоди “сабз” аз ҳисоби мусоидат ба сармоягузории «сабз» ба технологияҳо, сайёҳии экологӣ, маориф ва илм, афзоиши даромад ва шуғли аҳолӣ, кам кардани ихроҷи гази карбон ва ифлосшавии муҳити зистро таъмин менамояд ва ба баланд бардоштани самарабахшии энергия ва захираҳо ташаккул хоҳад ёфт;

–самти экологии иқтисоди “сабз” тақозо менамояд, ки манбаъҳои маъданӣ (зеризаминӣ)-и энергияи тамомшаванда самаранок истифода шавад, чунончи истифодабарии бошиддати онҳо аз як тараф ба иқлим таъсири манфӣ расонад, аз тарафи дигар боиси маҳдудияти заҳираҳои табиӣ барои наслҳои оянда мегардад.

Аз ин рӯ, асоси ин самти иқтисоди “сабз” ё ба таври дигар иқтисоди пасткарбониро он принсипҳои таъмини боэътимоди энергия ташкил медиҳанд, ки ба сарфаи энергия, самаранокии он ва гузариш ба манбаъҳои барқароршавандаи энергия такя мекунанд[10].

Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон қонун ва стратегия ва барномаҳои давлатиро дар самти обу иқлим ва ҳифзи пиряхҳоро ва рушди зеҳни сунъӣ таҳия ва қабул намудааст:

✓ Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи ҳифзи пиряхҳо”;

-Барномаи давлатии омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2010-2030;

✓ Стратегияи рушди иқтисоди сабз дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2023-2037;

✓ Барномаи давлатии кабудизоркунии Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2040;

✓ Стратегияи миллии оби Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040;

✓ Стратегияи рушди зеҳни сунъӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040;

✓ Даҳсолаи илмӣ Криосфера барои солҳои 2025-2034;

✓ Солҳои 2025-2030 «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия».

Хулоса, ҳалли тағйироти иқлим, аз ҷумла обшавии пиряхҳо дар сиёсати Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор дорад ва вобаста ба таҳдидҳои глабалии он ба ҷомеа ҷаҳонӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чунин иброз карда буданд: “Обшавии босуръати пиряхҳо ва ҳамчунин афзоиши масрафи об вобаста ба афзоиши аҳолӣ ва рушди иқтисодӣ ба ҳаёт ва некӯаҳволии садҳо миллион нафар одамон таҳдид мекунад”. Воқеан, дар симои Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон кишвари мо ҳамчун иштирокчии комилҳуқуқи ҷомеаи байналмилалӣ ва поягузори иқдомҳои байналмилалӣ дар соҳаи об ва ҳифзи пиряхҳо аз ҷониби ҷомеаи байналмилалӣ шинохта шуд ва боиси болоравии обрӯву эътибори Тоҷикистон дар сатҳи ҷаҳонӣ гардидааст. Имрӯз ҳамагуна чораҷӯӣ ва ҷустуҷӯи ҳалли тамоми масъалаҳои марбут ҳифзи пиряхҳо, ҳалли мушкилоти таъмини ҳамагон бо оби тоза ва ҳамкории байналмилалӣ вобаста ба масъалаҳои мазкур бо иштироки бевосита ва фаъоли Ҷумҳурии Тоҷикистон сурат мегирад[3]. Бо пешниҳоди Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон панҷ ташаббуси муҳим вобаста ба обу иқлим ба СММ пешниҳод гардидааст. Тоҷикистон, ҳамчун мамлакати ташаббускор, панҷ ташаббуси муҳимро марбут ба об ба Ассамблеяи Генералии СММ пешниҳод кардааст: аз ҷумла; Эълон доштани Соли байналмилалии оби тоза – соли 2003; Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои ҳаёт”, солҳои 2005-2015; соли 2013- соли байналмилалии ҳамкориҳо дар соҳаи об ва Даҳсолаи байналмиллалии амал “Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028 ” эълон гардидани соли 2025 соли ҳифзи пиряхҳо.

Дар солҳое охир сиёсати Тоҷикистон оид ба ҳалли обшавии пиряхҳо аз дипломатаи умумибашарии Пешвои миллат дар таъмини сулҳу ороми ва саҳм доштан дар ҳалли мушкилотҳои глабалӣ ба даст овардааст. Нуқтаҳои муҳими сиёсати глабалии Тоҷикистон оид ба ҳалли прияхҳо чунин аст:

1. Ташаббусҳои байналмилалӣ оид ба ҳаллу ҳифзи пиряхҳо;

2. Қабули қонун оид ба ҳифзи пиряхҳо;

3. Тадқиқот ва мониторинги илмӣ;

4. Стратегияи рушди “иқтисоди сабз барои солҳои 2023-2037;

5. Стратегия ва барномаҳои давлатӣ.

Соҳиби Баҳруло - ходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Адабиёт:

1. Агентии обуҳавошиносӣ: «Дар Тоҷикистон ду моҳи охир омадани сел бештар мушоҳида гардид» //[Манбаи электронӣ] URL: https://khovar.tj/2024/08/agentii-obu-avoshinos-dar-to-ikiston-du-mo-i-ohir-omadani-sel-beshtar-musho-ida-gardid/ (санаи муроҷиат: 15.03.2025).

2. Алимардонов Т.А. Ҳифзи пиряхҳо ва моҳияти асосии он //[Манбаи электронӣ] URL: https://tnu.tj/wp-content/uploads/2022/12/ifzi-pirjah-o-va-mo-ijati-asosii-on.pdf С-2 (санаи муроҷиат: 14.03.2025).

3. Гулзода М.Қ. Аҳамияти ташаббусҳои байналмилалии Тоҷикистон дар соҳаи обу иқлим ва экология. //[Манбаи электронӣ] URL: https://www.tajmedun.tj/tj/akhbor/?ELEMENT_ID=21565(санаи муроҷиат: 14.03.2025).

4. Давлатов Ф.С Ташаббуссҳои Тоҷикистон оид ба масъалаҳои об: саҳм, аҳаммият ва дурнамо. Саҳ 5-9. Маводи Конференсияи ҷумҳуриявии илмӣ-амалӣ таҳти унвони «Идоракунии захираҳои обӣ ва истифодаи он дар алоқамандӣ бо тағйирёбии иқлим» дар доираи соли 2025 – соли Ҳифзи пиряхҳо (5-6 май). – Хоруғ: Матбааи донишгоҳ. – 76 саҳ. С-6.

5. Дар ҳошияи паёми Пешвои миллат. Иҷрои «Стратегияи рушди «иқтисоди сабз» барои солҳои 2023-2037» ба рушди соҳа мусоидат менамояд. //[Манбаи электронӣ] URL: https://khovar.tj/2023/01/dar-oshiyai-payomi-peshvoi-millat-i-roi-strategiyai-rushdi-i-tisodi-sabz-baroi-sol-oi-2023-2037-ba-rushdi-so-a-musoidat-menamoyad/ (санаи муроҷиат: 15.03.2025).

6. Конференсияи ҷумҳуриявии илмӣ-амалӣ дар мавзуи “Аҳамияти қабули қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи ҳифзи пиряхҳо”. //[Манбаи электронӣ] URL: https://amit.tj/tj/konferensiyai-chumkhuriyavii-ilmi-amali-dar-mavzui-akhamiyati-kabuli-konuni-chumkhurii-tochikiston?term_node_tid_depth%5B0%5D%5Btarget_id%5D=2&page=44(санаи муроҷиат: 15.03.2025).

7. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи ҳифзи пиряхҳо. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ш. Душанбе, аз 3 январи соли 2024, № 2026. //[Манбаи электронӣ] URL: https://mmk.tj/system/files/Legislation/2026%D1%82%D1%87.pdf(санаи муроҷиат: 15.03.2025).

8. Муассисаи давлатии илмии "Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон".//[Манбаи электронӣ] URL:https://amit.tj/tj/muassisai-davlatii-ilmii-markazi-omuzishi-piryakhkhoi-akademiyai-millii-ilmkhoi-tochikiston-0(санаи муроҷиат: 15.03.2025).

9. Стратегияи рушди иқтисоди «сабз» дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2023–2037. Вазорати рушди иқтисод ва савдои Ҷумҳурии Тоҷикистон. Душанбе–2022. Саҳ-194 С-9. //[Манбаи электронӣ] URL: https://www.wis.tj/wp-content/uploads/2024/01/2.-Green-Energy-Strategy.pdf (санаи муроҷиат: 15.03.2025).

10. Суханронии Президенти Тоҷикистон дар мулоқоти якуми Панели сатҳи баланд оид ба масъалаҳои об ва иқлим дар сиғаи видеоконференсия.// https://www.mfa.tj/tg/tokyo/view/7217/sukhanronii-prezidenti-tojikiston-dar-muloqoti-yakumi-paneli-sathi-baland-oid-ba-masalahoi-ob-va-iqlim-dar-sigai-

videokonferensiya(санаи муроҷиат: 14.03.2025).

11. Ташаббусҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар самти ҳифзи пиряхҳо.Манбаи электронӣ// htpps: mfa.tj/tg/main/view/2422/asosguzori-sulhu-vahdati-milli-peshvoi-millat-prezidenti-jumhurii-tojikiston [санаи муроҷиат: 15.03.2025]

Ба истиқболи Рӯзи Ҷавонони Тоҷикистон

«Мо бояд донем, ки тайи солҳои соҳибистиқлолӣ илми ватанӣ дар масири пешрафти давлат ва иқтисодиёту иҷтимоиёти мамлакат чӣ хидмате анҷом дода, чӣ тадбирҳое бояд андешем, ки илм дар кишвари мо ба талаботи замони тараққиёту таҳаввулоти зеҳниву технологӣ ҷавобгӯ буда, роҳро барои рушду пешравии давлат ва ҷомеа ҳамвор созад...».

Эмомалӣ Раҳмон

Ҷаҳони имрӯза ё ба ибораи дигар “ҷаҳонишавӣ” ба роҳу равандҳои муосири худ дар гирдоби масоили печида, аз ҷумла бархӯрди фарҳангу тамаддунҳо, тафриқаву низоъҳои диниву мазҳабӣ, густариши бесобиқаи терроризму экстремизм, ва корбурди «сиёсати дугона» нисбат ба гурӯҳҳои ифротгаро дар гирифт қарор дошта, василаи истифодаи қувваҳои гуногуни манфиатхоҳ гардидааст. Роҳбарону донишмандонро лозим аст, то барои дарки дуруст ва ҷилавгирӣ аз хавфу хатароти он пайваста ҷидду ҷаҳд намуда, насли навраси худро дар партави хирад тарбият намоянд .

Ҳамин тариқ, паёму мулоқотҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон мавриди таваҷҷуҳи бештари давлату миллатҳо қарор гирифтааст. Бояд қайд кард, ки масоили мубрами аҳли сайёраро Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бори дигар мавриди таваҷҷӯҳи хос қарор дода, 23 сентябр соли 2024 зимни суханронӣ дар Ҳамоиши Оянда-и СММ дар шаҳри Ню-Йорки Иёлоти Муттаҳидаи Амрико пешниҳод намуданд, ки тавассути қатъномаи махсуси Созмони Милали Муттаҳид «Даҳсолаи таҳкими сулҳ ба хотири наслҳои оянда» қабул карда шавад.

Президенти Тоҷикистон чун як абармарди сиёсати кишвар бо машварату роҳнамоиҳои созандаву саривақтӣ баҳри зиндагии озоду орому осоиштаи мардуми сайёра бахшида шудааст.

Кишвари мо бо эҷоди мактаби сулҳу салоҳу созандагӣ мақом ва манзалат пайдо карда, ба яке аз амнтарин кишвар табдил ёфт. Ҳамин тариқ, Тоҷикистону мардумони он чун кишвари сулҳофарину созанда, диёри фарзонагони илму адабу тамаддуну маърифат, макону манбаи кӯҳҳои осмонбӯсу обҳои тозаву чашмаҳои мусаффо шинохта шуда машҳури ҷаҳон гаштааст.

Нақши олимону адибон, сафирон, рӯзномаву маҷаллаҳо, китобу мақолаҳо ва институтҳову марказҳои тадқиқотиву таҳлилӣ дар рушди илму маориф хело муҳим арзёбӣ гардида, тавассути истифодаи неруи хирад ва малакаву маҳорати муаллимону мураббиёну муҳомиёни ҷомеа рӯз ба рӯз тавсеа меёбад.

Мавриди зикр аст, ки Рӯзи илм бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамасола 15 апрел чун Рӯзи илм ва 23 май Рӯзи Ҷавонон қайд карда мешавад. Ба ин муносибати хостем назари таҳлилие ба нақши олимон ва муассисаҳои таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбии ва ҷавонони Тоҷикистон дошта бошем. Зеро дар бештари ин муассисаҳо насли ояндасоз яъне фарзандони мову шумо таҳсил мекунанд, ки ояндаи миллат маҳсуб меёбанд. Ҷомеаву миллатҳо бо доштани неруву хирад ва донишманддону донишдӯстон паӣваста рушд мекунанду мардумони худро ба сӯи фардои нек роҳнамоӣ менамоянд.

Бо ташаббус ва дастгириҳои бевоситаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба рақамикунонии иқтисодиёти мамлакат таваҷҷуҳи хоса равона шуда, Масъалаи «ҳукумати электронӣ» ва «рақамикунонии иқтисодиёт» дар Паёми Пешвои миллат нуктаи асосиро ташкил медиҳад. Дар Паёми навбатии худ Пешвои миллат санаи 28 декабри соли 2024 чунин қайд гардид, ки “Тоҷикистон дар ҷодаи гузариш ба рақамикунонии соҳаҳои иқтисоди миллӣ ҷиҳати таъмин намудани шаффофияти муносибатҳои иқтисодиву молиявӣ қадамҳои устувор гузошта истодааст”.

Мавриди зикр аст, ки барои тавсеаи ва рушди чунин ҳадафҳои олӣ ва тарбия насли наврас бо қарори Ҳукумати Тоҷикистон Кумита оид ба таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбии назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон тасъсис гардид.

Дар Тоҷикистон 65 муассисаи таҳсилоти ибтидоии касбӣ фаъолият мекунад, ки дар онҳо аз рӯйи 14 самт аз ҷумла техника ва технология, нақлиёт, энергетика, меъморӣ ва сохтмон, кишоварзӣ ва ғайра мутахассис омода мешаванд. Ҳамчунин 88 муассисаи таҳсилоти миёнаи касбӣ аз рӯйи 10 самт аз ҷумла омӯзгорӣ, тиббӣ, фарҳанг, кишоварзӣ, иқтисодӣ, технологӣ, техникӣ, ҳуқуқ кадр омода мешаванд.

Бешак илму маърифат яке аз омилҳои асосии рушд буда, олимону муассисаҳои илмии кишвар чун захираи бузурги зеҳнии ҷомеа баҳри пешрафт ва беҳтар гардонидани шароити иҷтимоӣ нақш мебозанд. Истиқлоли давлатӣ шароити муносиб фароҳам омад, то таҳқиқоти илмӣ, эҳёи мероси фарҳангӣ ва таърихи тоҷикон бештару беҳтар муаррифӣ гардад. Ҳамин буд, ки Тоҷикистони навин бо ташаббусҳои созандаии худ миёни кишварҳои ҷаҳон ҳамчун миллати тамаддунсозу фарҳангсолор, эҷодкору илмпарвар ва шаҳрсозу шаҳрнишин бештару беҳтар шуҳрат пайдо кард. Дар муаррифии Тоҷикистон ва пешрафти илму маорифу ҷомеа нақши олимон ва муассиҳои илмӣ бо устодону шогирдони худ нақш доранд.

Дар ҳама давру замон омӯзиш дар мадди аввал истода, имрӯз ҳам таваҷҷуҳи Ҳукумати мамлакат ба ҳамин самт равона гардидааст. Инро ба инобат гирифта, бо талоши фарзандонӣ фарзонаи миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон соҳаи маорифу таҳсилоти касбӣ сол аз сол рушд карда истодааст. Пешвои миллат дар ҳар баромадашон оид ба соҳаи маорифу таҳсилолти касбӣ, қайд менамоянд, “Ҷавонон нерӯи асосии пешбарандаи давлату миллат ба ҳисоб мераванд ва таълими дурусти онҳо ба омӯзгор ҳам қарз асту ҳам фарз”.

Кишвар аз солҳои аввали соҳибистиқлолӣ ба пешрафти илму маориф, таҳсилоти касбӣ ҳамчун омили асосии тараққиёти тамоми соҳаҳои ҳаёти ҷомеа таваҷҷуҳи махсус зоҳир намуда, самтҳои гуногуни онро бо қабули баномаҳо рушд ва тақвият дода истодааст. Қабули як қатор барномаву консепсияҳои муҳими давлатӣ дар даврони соҳибистиқлолӣ барои татбиқи ислоҳоти соҳаҳои маорифу таҳсилоти касбӣ ва дар ин замина беҳтар намудани шароити кори омӯзгорону устоҳои таълимии истеҳсолӣ заминаи мусоид фароҳам оварда, ба сатҳу сифати таълиму тарбия дар ҳамаи зинаҳои таҳсилот такони ҷиддӣ бахшиданд. Дар ҳоли ҳозир китобу маводҳои таълимӣ бо назардошти шароити нав таҳия ва чоп гардида, бар замми ин, омӯзгорони соҳибтаҷриба бо истифода аз имконоти фароҳамовардашуда аз шабакаҳои иҷтимоии таълимӣ дар рушди он саҳм мегузоранд.

Шоир шаҳири Шарқ Муҳаммад Иқболи Лоҳурӣ дар як шеъри худ ишора мекунад, ки сармояи асосии ҳар миллат эҷод кардани насли наврас буда, пайваста талош бояд намуд то бо он зарару осебе барояш нарасад. Зеро ҷомеаи хубу солиму созанда бо мардону занони донишманду поксиришту покдоман, чун сутуни ҷамъият заминаи фарохро бабор меоварад. Дар ин зимн,бузургони забону адаб, аз ҷумла Аллома Иқболи Лоҳурӣ ҷавононро заминагузори асосии ҷомеа медонад ва муносибату мукотибаи онҳо дар масоили корбудрди давлатдорӣ муҳим ва зарурӣ ҳисобида мешавад. Иқболи Лоҳурӣ дар бо шеваи зебои забони тоҷикӣ ба ҷавонон чунин ишора карда, мегӯяд:

Чун чароғи лола сӯзам дар хиёбони шумо,

Эӣ ҷавонони Аҷам, ҷони ману ҷони шумо!...

Аз нигоҳи Иқбол чун марди фозилу фаӣласуфи Шарқ ҷавонон бо саводнокӣ ва фаросату фасоҳати забониву адабии худ масоили мубрами ҷомеаашонро ҳаллу фасл карда, монеаҳоро бо хираду зиракии сиёсӣ убур карда, аҳдофу арзишҳои озодиву истиқлол, бахту саъодатро барои мардумони худ фароҳам меоваранду Ватанро аз чашми ҳасудону зиёноварон ҳимояву ҳифозат мекунанд. Нигоҳи ӯ ба таълиму тарбия ва ғамхорӣ нисбат ба ҷавонон низ бо ифодаи зебои шоирона бофта шудааст.

Дар Паёму мулоқотҳои Президенти кишвар, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон вазифаҳои асосии ҳамаи муассисаҳои олии илмӣ ва касбии кишвар бо шумули Академияи миллии илмҳо, Донишгоҳи миллӣ ва донишкадаву коллеҷҳои касбӣ ба монанди Коллеҷи омӯзгории ба номи Хосият Махсумоваи Донишгоҳи давлатии омӯзгории Тоҷикистон ба номи Садриддин Айнӣ, Коллеҷи техникии Донишгоҳи техникии Тоҷикистон ба номи академик М. С. Осимӣ, Коллеҷи технологии шаҳри Душанбе, Литсейи касбии хизмат ва туризми шаҳри Душанбе, Литсейи касбии техникии саноати нассоҷии шаҳри Душанбе ва Коллеҷи муҳандисию омӯзгории шаҳри Душанбе ва ғайра мавриди баррасӣ қарор гирифта, таъкид мешавад, ки “Махсусан, вусъат додани раванди ихтироъкорӣ, азхудкунии технологияҳои инноватсионӣ ва ҷорӣ кардани онҳо дар истеҳсолот вазифаи аввалиндараҷаи олимони кишвар маҳсуб ёфта, ҷиҳати баланд бардоштани қобилияти рақобати илмии ватанӣ корҳои таҳқиқотиву технологиро бештар вусъат бояд диҳанд”.

Мавриди зикр аст, ки охирҳои солҳои солҳои 1964 ё дақиқтар санаи 24 майи соли 1965 Коллеҷи муҳандисию омӯзгории шаҳри Душанбе бо Қарори иҷроияи Совети депутатҳои меҳнаткашони шаҳри Душанбе ҳамчун Техникуми индустриалӣ-омӯзгории шаҳри Душанбе ба истифода дода шудааст. Ҳамин тариқ, бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 03.03.2014, «Низомномаи Вазорати меҳнат, муҳоҷират ва шуғли аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон» муассисаҳои таҳсилоти ибтидоии касбии Ҷумҳурии Тоҷикистон, аз ҷумла Коллеҷи муҳандисию омӯзгории шаҳри Душанбе аз тобеи Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон ба тобеи Вазорати меҳнат, муҳоҷират ва шуғли аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон гузаронида шуда, фаъолияти худро дар асоси қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи маориф», «Дар бораи таҳсилоти миёнаи касбӣ», «Низомномаи намунавии муассисаи таҳсилоти миёнаи касбии Ҷумҳурии Тоҷикистон», «Стандарти давлатии таҳсилоти миёнаи касбии Ҷумҳурии Тоҷикистон», ки фаъолияти муассисаҳои таълимиро ба танзим медарорад, амалӣ месозад. Коллеҷи муҳандисию омӯзгории шаҳри Душанбе дорои як бинои чорошёна буда, ҳамчун бинои таълимӣ ва хобгоҳ истифода бурда мешавад. Инчунин Коллеҷ дорои устохонаи кафшергарӣ, устохонаи ҳарротӣ, устохонаи дуредгарӣ ва гараж мебошад. Бинои таълимии коллеҷ дорои шиносномаи техникии ҳавлӣ буда, масоҳати умумии таълимгоҳ 4761м2-ро ташкил медиҳад. Дар коллеҷ синфхонаҳо ва устохонаҳои таълимӣ ба мавод ва таҷҳизотҳои таълимӣ таҷҳизонида шудаанд, аз ҷумла синфхонаҳои: «Автомобил ва хоҷагии худрав », «Қоидаҳои ҳаракат дар роҳ», «Таъминоти барқ», «Конструксияи биноҳо», «Сохтмони саноати шаҳрвандӣ»,«Технологияи маҳсулоти дӯзандагӣ», «Педагогика», «Психология», «Химия», «Забони модарӣ», «Математика», «Таърих», «Информатика» бо Ихтисосҳои Таълими касбӣ (мошинсозӣ), Таълимоти касбӣ (сохтмон), Таълимоти касбӣ (саноати сабук «Дӯзанда»), Таълими касбӣ (таъминоти техникии корҳои * кишоварзӣ), Таълимоти касбӣ (нақлиёти худрав), «Таъминоти барқ», «Меъмории ландшафтӣ», «Таҷҳизоти санитарӣ-техникии биноҳо ва иншоот», « Системаи компютерӣ ва Интернет – технология», «Иқтисодиёт ва ташкил дар соҳаи туризм» насли наврасро таълиму тарбият менамояд.

Коллеҷи муҳандисию омӯзгории шаҳри Душанбе, тибқи самт, мақсад ва вазифаҳои дар санадҳо ва меъёрҳои марбута пешбинигардида, бо зиёда аз 10 муассисаҳои таълимӣ, ташкилотҳои хориҷӣ ва дигар корхонаву иттиҳодияҳо ҳамкориҳои пурмаҳсулро ба роҳ мондааст. Ҷиҳати иҷрои дастуру супоришҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, Вазорати меҳнат, муҳоҷират ва шуғли аҳолӣ, Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон, директори коллеҷ ва қарорҳои Шӯрои олимони Коллеҷи муҳандисию омӯзгории шаҳри Душанбе фаъолияти пурсамар ба роҳ монда шуд.

Созишномаи ҳамкорӣ бо Донишкадаи миллии сайёҳӣ ва идоракунии меҳмонпазироии шаҳри Ҳайдарободи кишвари Ҳиндустон, ва чанд муассисисаи дигари ин кишвар ҳамкорӣ барқарор намуда, ҷиҳати ҳамкориҳои илмӣ-амалӣ, ҳамасола бо ҷалби кормандон ва омӯзгорони коллеҷ конфронсҳои муштарак ташкил ва баргузор менамояд ва иштирокчиён бо сертификатҳои байналмиллалӣ сарфароз гардонида мешаванд. Ҳамин тариқ, коллеҷи мазкур робитаашро бо кишварҳои Россия, Қазоқистон ва дигар мамолик тавсеа бахшида, ҳамкорӣ дорад. Бахш ҳамкории коллеҷро дар доираи лоиҳаҳои гуногун бо ташкилотҳои бонуфузи хориҷӣ ба монанди Барномаи рушди Созмони миллали муттаҳид, Бонки Осиёии рушд, Ташкилоти ҳамкориҳои Олмон ва дигар ташкилотҳо дар амал татбиқ менамояд.

Дар доираи нақшаи солонаи фаъолияти бахш ва берун аз он бахши робитаҳои хориҷӣ як қатор корҳоро ба нақша гирифтааст аз қабили густариш додани ҳамкориҳо бо лоиҳаҳое ки бо коллеҷ феълан ҳамкорӣ дошта, ташкили чорабиниҳои илмӣ-амалӣ, чиҳати пайвастани донишҷӯёну кормандон ба фазои илмию фарҳангии байналмиллалӣ ва дарёфти сарчашмаҳои молиявӣ, баҳри тавқият бахшидани базаи моддӣ-техникии муассиса бо машварату роҳнамоиҳо роҳбарият пайваста амалӣ мегардад.

Бо чунин қадамҳои нек дар рушди илм дар сохтори коллеҷи мазкур ислоҳот ворид гардида, он дорои муаллимони пуртаҷриба буда, баъзе аз онҳо номзади илм мебошанд. Дар коллеҷ бо фармоиши директор аз 18.09.2018, №139 Шуъбаи илм ва инноватсия яке аз қисми мустақили сохтори муассиса роҳандозӣ гардида, фаъолияти кории худро дар асоси Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи маориф», Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи таҳсилоти миёнаи касбӣ», «Низомномаи намунавии муассисаи таҳсилоти миёнаи касбии Ҷумҳурии Тоҷикистон», «Стандарти давлатии таҳсилоти миёнаи касбии Ҷумҳурии Тоҷикистон», Низомнома ва Оинномаи муассисаи таълимӣ ба роҳ мондааст.

Мақсади асосии фаъолияти илмӣ-таҳқиқотии Шуъба дар муассиса ноил шудан ба дастовардҳои нави илмӣ-техникӣ, ҳалли масъалаҳои гуногуни илмӣ, ки ба пешрафти иқтисодиёту иҷтимоиёт ва фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон мусоидат менамоянд, ҳамоҳангсозии фаъолияти илмӣ ба раванди таълим дар робита бо илмҳои академӣ ва соҳавӣ мебошанд. Фаъолияти илмӣ-таҳқиқотӣ дар муассиса аз рӯӣ нақшае, ки онро Шӯрои олимони муассиса тасдиқ менамоянд, амалӣ карда мешавад.Самти фаъолияти шӯъба иборат аз ташкил ва инкишоф додани фаъолияти илмии устодон, кормандон, докторантон, доктор PhD, унвонҷӯён, магистрҳо ва донишҷӯён, равона кардани иқтидори илмии муассиса барои ҳалли масъалаҳои гуногун, ки ба рушди соҳаҳои мухталифи маҳфилҳои иқтисодӣ-иҷтимоӣ ва фарҳангӣ,мусоидат ва инкишофи тафаккури эҷодии донишҷӯён дар ҳалли масъалаҳои илмӣ-техникӣ ва ихтирокориву навоварӣ, ба нақшагирии конфронсҳои илмӣ-амалӣ ва илмӣ-назарявӣ, мизҳои мудаввар ва семинарҳо дар асоси пешниҳодҳои кафедраҳо ва факултетҳо, ташкил ва гузаронидани мизҳои мудаввар, семинарҳо ва маҳфилҳои илмӣ дар назди факултет ва кафедраҳ, омӯзиш ва назорати иҷрои корҳои илмӣ-таҳқиқотии кафедраҳо, ҷиҳати вусъат бахшидан ба равандҳои инноватсионӣ ва истифодаи солҳои 2025 – 2030 «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия» ва омӯзиш ва назорати пешниҳодҳои кормандони илмӣ мебошанд.

Мавриди зикр аст, ки Тоҷикистон бо эҷоди мактаби сулҳу созандагии худ бо ҳамаи кишварҳои ҷаҳон ҳамкориҳои пурсамари дуҷониба ва бисёрҷониба ба роҳ монда, дар партави он коллеҷи мазкур робитаҳояшро бо кишварҳои Шарқи Наздик ва Миёна, Осиёи Ҷанубу Шарқӣ, Аврупо ва Амрико, Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил ба роҳ монда, зери шиори “Тоҷикистон ба пеш” кору фаъолият менамояд.

Хулоса шукрона аз он бояд кард, ки дар шароити имрӯз, ки аз рӯи ихтисосҳои техникӣ, омӯзгорӣ ва тиббӣ ташкилоту муассисаҳои кишвар ба мутахассисон ниёз дошта, талабот дар бозори меҳнати кишварҳои дигар низ ба ин мутахассисон меафзояд. Лиҳозо омода намудани кадрҳои баландихтисоси зинаи таҳсилоти миёнаи касбӣ талаботи замон буда, дар солҳои соҳибистиқлолӣ на танҳо тағйир ёфт, балки муассисаҳои таълимӣ ба худ шакл ва мазмуни навро касб намуда, барои беҳтар намудани фаъолияти кории онҳо ниҳоди нав – Кумита оид ба таҳсилоти ибтидоӣ ва миёнаи касбии назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис ёфт. Ҳамин тариқ, қабули Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи таҳсилоти миёнаи касбӣ» барои таҳияи дигар ҳуҷҷатҳои меъёрии соҳа имконият фароҳам оварда, раванди рушди ин намуди муассисаҳои таълимиро фароҳам хоҳад овард. Бо ибтикори Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъсису ифтитоҳи муассисаҳои таҳсилоти миёнаи касбии бо шароити мусоиди таълимию тарбиявӣ, техникию илмӣ ва таъмин бо кадрҳои баландихтисос нақши калидӣ мебозанд. Ҳамин тавр, барои кӯдакони синни томактабӣ низ, шароитҳои мусоид фароҳам оварда шуда истодааст, то ин қишри ояндасозӣ ҷомеа пайваста омӯзанду дар оянда номбардори миллати худ гарданд.

Ҳамин тариқ, Рӯзи илм ва Ҷавонони кишвар дар фазои хело хуб бо имзои аҳдномаи дӯстии кишварҳо таҷлил гашта, солҳои 2020-2040 ҳамчун Солҳои омӯзиш ва рушди илмҳои табиӣ, дақиқ ва риёзӣ эълон гардидаст, ки тавассути он тамоми сохторҳои илму маориф ва умуман, муассисаҳои таълимӣ вазифадоранд, то ба таълими илмҳои табииву риёзӣ зиёдтар таваҷҷуҳ зоҳир намуда, андешаронии техникии насли ҷавонро бештару беҳтар тавсеа ва рушд диҳанд.

Мирсаид РАҲМОНОВ - ходими калони илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

«Пиряхҳои мо танҳо манбаи об барои минтақа набуда, дар ҳифзи иқлими минтақа низ нақши муҳим мебозанд»

Эмомалӣ Раҳмон

Пирях – тӯдаи яхҳои табии рӯи заминӣ, солҳои сол аз бориши барф зам шудаанд, ки ҳамеша дар ҳаракат буда, дар як шабонарӯз якчанд сантиметр то даҳҳо метр ҳаракат мекунад. Пиряхҳо сарвати гаронбаҳои манбаи асосии оби тозаи ошомиданӣ на барои кишварҳои Осиёи Миёна, балки барои аҳолии тамоми сайёра ба ҳисоб меравад.

Дар солҳои соҳибистиқлолӣ ба ҳифзи муҳити зист ва муҳофизати пиряхҳо таваҷҷуҳи бештар равона гардид. Ташаббусҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ин самт, ки бо ибтикори Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон роҳандозӣ гардиданд, аз ҷониби созмонҳои байналхалқӣ ҳам бо ҷонибдории зиёде қабул ва мавриди амал қарор дода мешаванд.
Пешниҳодҳои Тоҷикистон дар мавриди оби тоза чандин сол боз дар кишварҳои зиёде амалӣ шуда истодаанд, ки дар ҳифзи табиат, тозаву озода нигоҳ доштани муҳити сайёра саҳми беандоза муҳимро мебозанд. Ҳар як қатраи обе, ки аз пиряхҳо ҷорӣ мешавад, барои зиндагии миллионҳо инсонҳо, ҳосилнокии заминҳои кишоварзӣ ва устувории экосистемаҳо аҳамияти бузург дорад. Бо вуҷуди ин, дар натиҷаи тағйирёбии глобалии иқлим, пиряхҳо бо суръати нигаронкунанда об шуда истодаанд, ки ин раванди манфӣ на танҳо ба муҳити зист, балки ба иқтисодиёт, саломатии ҷомеа ва ояндаи башарият таъсир мерасонад.

Ҳифзи пиряхҳо на танҳо вазифаи экологӣ, балки масъулияти ахлоқӣ ва иҷтимоӣ барои наслҳои имрӯз ва оянда мебошад. Азбаски пиряхҳо нишонаи возеҳи тағйирёбии иқлим мебошанд, ҳифзи онҳо маънои мубориза бурдан бар зидди ифлосшавии муҳити зист, кам кардани партовҳои карбон ва нигоҳдории мувозинати табиии сайёраро дорад. Бидуни чораҳои фаврӣ, аз даст додани пиряхҳо метавонад ба хушксолӣ, камбудии оби ошомиданӣ ва офатҳои табиии зиён оварда расонад. Мутаассифона, тайи солҳои охир мушкилоти тағйирёбии иқлим ва гармшавии сайёра ба яке аз мушкилиҳои мубрами ҷаҳони муосир табдил ёфта, тамоми давлатҳоро ба ташвиш овардааст. Гармшавии иқлим ба обшавии пиряхҳо таҳдид намуда, то ин замон ба пурра нест шудани шумораи зиёди онҳо оварда расонидааст. Аз ҷумла, дар тӯли 50 соли охир зиёда аз 1000 пиряхи дар ҳудуди кишвари мо вуҷуд дошта, пурра аз байн рафтаанд.

Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба вазъи имрӯзаи пиряхҳои Тоҷикистон андешаронӣ карда, таъкид доштанд, ки вазъи ба ин монанд дар пиряхҳои Помир низ ба вуҷуд омада истодааст. Обшавии бузургтарин пиряхи воқеъ дар хушкӣ - пиряхи Федченко (Ванҷях) дар Тоҷикистон, ки зиёда аз 75 километр дарозӣ дорад, намунаи возеҳи ин гуфтаҳо мебошад. Пажуҳишҳо нишон медиҳанд, ки фақат дар тӯли 70-80 соли охир пиряхи Федченко (Ванҷях) зиёда аз як километр ақиб рафта, майдони он то 44 километри мураббаъ кам шудааст. Зиёда аз ин, ҳаҷми он 15 километри мукааб ихтисор гардида, суръати миёнаи ақибравии нӯги (забони) пирях дар як сол 16 метрро ташкил медиҳад.

Ҷолиб аст, ки барои ҳалли мушкилоти вобаста ба обу иқлим ва ҳифзи пиряхҳо аз ҷониби Ҳукумати ҷумҳурӣ якчанд асноди меъёрии ҳуқуқӣ қабул гардида, дар ҷараёни татбиқ қарор доранд ва мо онҳоро бори дигар хотиррасон мекунем:

- Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи таъмини оби ошомиданӣ ва рафъи обҳои партов (соли 2019)»;
- Кодекси оби Ҷумҳурии Тоҷикистон дар таҳрири нав (соли 2020);
- Барномаи беҳтар намудани таъминоти аҳолии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо оби тозаи ошомиданӣ барои солҳои 2008-2020;
- Стратегияи миллии мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим барои давраи то соли 2030;
- Барномаи давлатии омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2010-2030;
- «Барномаи ислоҳоти соҳаи оби Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2016-2025»;
- Стратегияи миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба паст кардани хавфи офатҳои табиӣ барои солҳои 2019-2030. Ҳамин тариқ, пиряхҳо ҳамчун як ҷузъи экосистемаи мо аҳамияти бузурги экологӣ ва иқтисодиро доро буда, обшавии босуръати онҳо дар натиҷаи болоравии ҳарортаи ҳаво ба ҳаёти инсоният таъсири манфӣ мерасонад. Аз ҷумлаи чунин мушкилот метавон, зери об мондани минтақаҳои назди соҳилӣ ва ё пурра зери об мондани давлатҷазираҳои хурди дар уқёнус бударо қайд кард. Аз ин рӯ, ташаббусҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ин самт ниҳоят ба маврид ва саривақтӣ мебошад.

Комрон Бобоев – мудири шуъбаи амнияти химиявии Агентии аминияти ХБРЯ-и АМИТ, доктор фалсафа (PhD)

Фарҳанг ҳамчун унсури ҳастии маънавии миллат, рукни бунёдӣ ва пояи асосии давлатдории миллӣ шинохта мешавад. Он реша дар заминаҳои таърихӣ, маърифатӣ, забонӣ ва ахлоқии ҷомеа дошта, миллат ва давлатҳоро дар тӯли қарнҳо аз шикасту нобудшавӣ эъмин нигоҳ доштааст. Аз ҷумла, фарҳанги бойю ғанӣ ва дастовардҳои фарҳангии халқи тоҷик дар дарозои таърих барои аҳли башар кӯмак намуда, ҳамзамон халқи тоҷик ва арзишҳои маънавию миллии онро то имрӯз интиқол додааст. Аз ин ҷиҳат, фарҳангро ҳастии миллат ва оинаи рунамои он мешуморанд. Соҳаи фарҳанг дар солҳои истиқлолияти давлатӣ ба яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати давлатӣ табдил ёфта, пайваста аз таваҷҷуҳи Ҳукумати кишвар бархурдор аст. Пеш аз ҳама дар гиромидошти фарҳанги миллӣ, эҳёи арзишҳои миллӣ ва ҷаҳони намудани арзишҳои фарҳангӣ, нақши Пешвои миллат беандоза буда, аз солҳои аввали ба сари ҳокимият омадан барои эҳёи суннатҳои халқи тоҷик ва фарҳанги беш аз шашҳазорсолаи тоҷикон гомҳои бузург бардоштанд. Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пайваста таъкид менамоянд, ки “фарҳанг ҳастии миллат аст”, яъне миллате, ки фарҳанги худро ҳифз ва инкишоф медиҳад, метавонад дар муқобили ҳама гуна таҳдидҳо истодагарӣ намояд ва пешрафта гардад. Фарҳанг мафҳуми васеъ буда, маҷмӯи арзишҳо, андешаҳо, забон, суннатҳо, расму оин, дониш ва таҷрибаҳои таърихии мардумро дар бар мегирад. Фарҳанг ба тарзи зиндагӣ ва ҷаҳонбинии одамон бевосита таъсир мерасонад. Ба иборати дигар, фарҳанг ҳамеша муайянкунандаи ҳувияти шахс ва ҷомеа мебошад.

Дар тамаддуни тоҷикон фарҳанг ҷойгоҳи хос дошта, намунаи беҳтарини он адабиёти классикӣ, мусиқии суннатӣ, ҳунарҳои мардумӣ ва меъмории қадим мебошад. Мавҷудияти осори безаволи Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Сино, Хайём ва дигар бузургони фарҳанги тоҷик далолат аз бузургии тафаккури фарҳангии гузаштагони мо мекунад. Пешвои миллат пайваста таъкид медоранд, ки нигоҳдории ин мерос на танҳо як вазифаи давлатӣ, балки қарзи ҳар як шаҳрванди худогоҳ ва хештаншинос мебошад. Миллате, ки дорои фарҳанги бой ва таърихи пурифтихор аст, ба худшиносӣ ва худогоҳии миллӣ мерасад. Таърих гувоҳ аст, ки маҳз тавассути фарҳанг тоҷикон дар давраҳои душвори таърихӣ ҳувияти миллии худро нигоҳ доштаанд. Пешвои миллат қайд менамоянд, ки “худшиносии миллӣ аз шинохти таърих ва фарҳанг оғоз меёбад”. Ба иборати дигар, бе шинохти фарҳанги хеш, миллат асолати худро гум мекунад. Аз ин рӯ, ба хотири таҳкими худшиносӣ ва ваҳдати миллӣ, давлат пайваста чораҳои муҳиме меандешад, ба мисли таҷлили санаҳои таърихӣ, номгузории кӯчаҳо ба номи шахсиятҳои фарҳангӣ, ташкили чорабиниҳои фарҳангӣ ва омӯзиши таъриху адабиёт дар мактабҳо. Татбиқи барномаҳои давлатӣ дар соҳаи фарҳанг, ба мисли “Барномаи рушди фарҳанги Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021–2025”, яке аз намунаҳои амалӣ намудани сиёсати фарҳангпарваронаи давлат мебошад. Ин барномаҳо ба ҳифз, эҳё ва таблиғи мероси фарҳангӣ равона гардидааст.

Дар давоми солҳои соҳибистиқлолӣ, Тоҷикистон сиёсати фаъолонаи фарҳангпарваронаро роҳандозӣ намуда бо ташаббус ва роҳбарии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон амалӣ гардида, ба эҳё ва рушди фарҳанги миллӣ мусоидат мекунад. Аз ҷумла, бо ташаббуси Пешвои миллат як қатор муассисаҳои фарҳангӣ, аз қабили осорхонаҳо, театрҳо, китобхонаҳои марказӣ навсозӣ ва бунёд гардиданд. Махсусан, таъсиси Осорхонаи миллии Тоҷикистон, Китобхонаи миллии Тоҷикистон, Кохи Наврӯз, Кохи Суруш, Маҷмааи 5500-солагии Саразм ва баргузории Соли рушди деҳот, сайёҳӣ ва ҳунарҳои мардумӣ нишонаи таваҷҷуҳи хосса ба фарҳанг аст. Ҳамзамон, Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ бо ташаббусҳои фарҳангии худ шинохта мешавад. Пешниҳод ва қабули Қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид оид ба эълони Рӯзи байналмилалии Наврӯз (21 март), сабти “Шашмақом”, “Фалак”, “Чакан” ва “Атлас” ба феҳристи мероси ғайримоддии ЮНЕСКО – самараи ҳамин сиёсат аст. Чорабиниҳои фарҳангӣ дар Тоҷикистон на танҳо хосияти зебоишиносӣ ва фароғатӣ доранд, балки ба таҳкими ваҳдати миллӣ, боло бурдани худшиносии ҷавонон ва эҳёи суннатҳои миллӣ мусоидат мекунанд. Дар ин самт, чорабиниҳое чун Фестивали “Фалак”, Рӯзҳои фарҳанги вилоятҳо дар пойтахт, Фестивали ҳунарҳои мардумӣ, Омӯзиши “Шашмақом” ва “Фалак” дар мактабҳои мусиқӣ, Рӯзи китоб ва Фестивали ҷумҳуриявии “Тоҷикистон – Ватани азизи ман” аҳамияти калон доранд. Ин гуна барномаҳо, аз як тараф, сабаби эҳёи ҳунару суннатҳо шуда, аз тарафи дигар, ҷавононро ба фарҳанги миллӣ наздик месозанд ва дар онҳо ҳисси ифтихор аз миллату Ватанро бедор менамоянд. Фарҳанг на танҳо таҷассумгари гузашта аст, балки омили асосии тарбияи насли нав мебошад. Дар замони муосир, ки таъсири фарҳангҳои бегона тавассути интернет ва расонаҳо рӯ ба афзоиш аст, муҳим аст, ки ҷавонон ба фарҳанги миллии хеш такя кунанд. Пешвои миллат таъкид менамоянд: “Мо бояд насли навро дар рӯҳияи ватандӯстӣ, худшиносии миллӣ ва эҳтиром ба арзишҳои фарҳанги миллӣ тарбия намоем.” Бо ин мақсад, дар муассисаҳои таълимӣ омӯзиши фанҳои таърих, адабиёт ва мусиқии миллӣ пурзӯр гардида, мактабҳои махсуси ҳунарҳои мардумӣ ва марказҳои фарҳангӣ таъсис дода шудаанд. Иштироки фаъолонаи ҷавонон дар озмуну чорабиниҳои фарҳангӣ, ба монанди “Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст”, “Тоҷикистон – Ватани азизи ман”, “Омӯзгори сол”, “Донишҷӯи сол” ва дигар фестивалҳо намунаи хуби ин раванд мебошад.

Фарҳанги миллӣ чун сутуни устувори истиқлолият шинохта мешавад. Давлати тоҷикон бо фарҳанг зинда аст ва бо фарҳанг рушд мекунад. Маҳз тавассути фарҳанг аст, ки истиқлолият маънои амиқи маънавию иҷтимоӣ касб мекунад. Дар паёми худ Пешвои миллат таъкид намуданд: “Агар фарҳанги миллат пурқувват бошад, давлат низ устувор мемонад.” Ин гуфтаҳо бори дигар собит мекунанд, ки бе фарҳанг рушди устувори ҷомеа ғайриимкон аст. Дар даврони ҷаҳонишавӣ ва рақобатҳои шадиди фарҳангӣ, ҳифзи асолати миллӣ, нигоҳ доштани забон, адабиёт, санъат ва урфу одатҳо бояд вазифаи муқаддаси ҳар шаҳрванди худогоҳ бошад. Моро зарур аст, ки ҳифзи арзишҳои таърихиву фарҳангии миллати худ ва муаррифии боз ҳам бештари онҳоро дар арсаи байналмилалӣ ҳадафмандона идома диҳем.

Ғуломова Т.Ф., магистранти курси якуми Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

(Дар ҳошияи сафари муҳтарам Рустами Эмомалӣ ба шаҳри Санкт-Петербург)

Дар рушди робитаҳои бисёрсамтаи байни давлатҳо ҳамкории байнипарламонӣ нақши муҳим ва асосиро мебозад. Ташаккули муколамаи сиёсӣ, амиқ кардани муносибатҳо дар соҳаҳои тиҷоратию иқтисодӣ, илмӣ, таълимӣ ва ғайра дар доираи қонунгузории кишварҳо баррасӣ карда мешавад. Яке аз вазифаҳои асосии ҳамкории байнипарламенӣ ташкили механизмҳои расмӣ ва ғайрирасмии мубодилаи иттилоот ва таҷриба мебошад. Мафҳуми "ҳамкории байнипарлументӣ" бо мафҳуми "дипломатияи парламентӣ" зич алоқаманд аст[1].

Дар ҷаҳони имрӯза ҳамкорӣ дар сатҳи байнипарламентӣ бо афзоиши аҳамияти дипломатияи парламентӣ хос аст. Фаъолияти байнипарламентии робитаҳои берунии сафарҳои расмӣ ба кишварҳо ва мулоқотҳои ҳайати баландпояи парламентии Тоҷикистон бо раисони парламентҳо, созмонҳои байнипарламентии бонуфузи ҷаҳон барои рушди парламентаризм, қавӣ гардонидани робитаҳои иқтисодӣ, тиҷоратӣ ва фарҳангии байнидавлатӣ аз ҷумла, ба Федератсияи Россия, Ҷумҳурии Халқии Хитой, Ҷумҳурии Исломии Эрон, ҷумҳуриҳои Ҳиндустон, Ӯзбекистон, Қазоқистон ва ғайраҳо ба алоқаҳои байнипарламентӣ таҳкими пурарзиш бахшида, барои инкишофи ҳамкориҳои минбаъда дар доираи сиёсати Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон заминаҳои ҳуқуқиро мусоид менамояд.

Бо дарки ин воқеият Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон робитаҳои хориҷӣ ва байнипарламентиро баҳри баланд бардоштани мавқеъ ва мартабаи Ҷумҳурии Тоҷикистон, обрӯю нуфузи миллат дар арсаи байналмилалӣ яке аз самтҳои асосии фаъолияти худ маҳсуб медонад.

Айни замон Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аъзои фаъоли:

-Ассамблеяи Байнипарламентии давлатҳои иштирокчии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (аз соли 1992);

-Иттиҳоди Байнипарламентӣ (аз соли 2005);

-Ассамблеяи Парламентии Созмони Аҳдномаи амнияти дастаҷамъӣ (аз соли 2006);

-Иттиҳоди Парламентии Созмони ҳамкории исломӣ (аз соли 2007);

-Ассамблеяи Парламентии Осиёгӣ (аз соли 1999);

-Ассамблеяи Парламентии Созмони Амният ва Ҳамкорӣ дар Аврупо (аз соли 2010) ба шумор меравад.

Ассамблеяи Байнипарламентии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил аз соли 1992 фаъолият мекунад. Рӯзҳои 17-18 апрели соли 2025 дар шаҳри Санкт-Петербурги Федератсияи Россия ҷаласаи 58-уми пленарии Ассамблеяи Байнипарламентии давлатҳои иштирокчии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил баргузор гардид. Дар ин чорабани Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ ба шаҳри Санкт-Петербурги Федератсияи Россия, сафари корӣ анҷом доданд. Тоҷикистон аз замони шомил шудан ба ИДМ дар фаъолияти Ассамблеяи Байнипарламентӣ фаъолона ширкат меварзад. Ҳайатҳои парламентии кишвар мунтазам дар ҷаласаҳои пленарӣ, кумитаҳо ва конфронсҳои ин ниҳод иштирок менамоянд. Натиҷаи сафари кории муҳтарам Рустами Эмомалиро метавон ба чунин дастовардҳо тақсимбандӣ намуд:

1. Мулоқоти дуҷонибаи байнипарламентӣ.

Рустами Эмомалӣ бо Раиси Шурои Федератсияи Маҷлиси Федералии Федератсияи Россия Валентина Матвиенко, бо Раиси Сенати Олии Мажлиси Ҷумҳурии Ӯзбекистон Танзила Нарбаева ва бо Раиси Сенати Парламенти Ҷумҳурии Қазоқистон Маулен Ашимбаев мулоқотҳои дуҷониба баргузор намуда, масъалаҳои зеринро баррасӣ намуданд:

-робитаҳои байнипарламентӣ, аз ҷумла фаъолияти Комиссияи муштарак оид ба ҳамкорӣ миёни Маҷлиси миллии Тоҷикистон ва Шурои Федератсияи Россия, дар таъмини муносибатҳои дуҷониба нақши муҳим доранд. Ҷонибҳо ба зарурати истифодаи босамари зарфиятҳои мавҷуда дар самтҳои сармоягузорӣ, саноат ва илму фарҳанг ишора намуданд. Инчунин баррасии вазъи кунуни ва дурнамои муносибатҳои Тоҷикистону Россия, масъалаҳои афзалиятнок, аз қабили сармоягузории муштарак, ҳамкориҳои саноатӣ, энергетика ва густариши равобити фарҳангӣ, мавриди таваҷҷуҳ қарор гирифтанд.

-робитаҳои байнипарламентӣ дар таъмини муносибатҳои дуҷониба ва мусоидат ба татбиқи созишномаҳои байнидавлатӣ нақши муҳим доранд. Мулоқот бо Танзила Нарбаева имконият фароҳам овард, ки масъалаҳои минтақавӣ, аз қабили идораи захираҳои об ва таҳкими амнияти минтақавӣ, мавриди баррасӣ қарор гирад. Дар баробари он ҷонибҳо ба таҳкими муносибатҳои Тоҷикистону Ӯзбекистон, ки имзои Аҳдномаи байни ду кишвар дар бораи муносибатҳои ҳампаймонӣ дар соли 2024 ҳамчун як рӯйдоди таърихӣ арзёбӣ гардид, ки заминаи мустаҳками ҳуқуқӣ барои рушди минбаъдаи ҳамкориҳоро фароҳам меоварад. Ҷонибҳо ба густариши ҳамкориҳо дар соҳаҳои тиҷорат, энергетика, кишоварзӣ ва фарҳанг таваҷҷуҳ зоҳир карданд.

- робитаҳои байнипарламентӣ, масъалаҳои рушди муносибатҳои Тоҷикистону Қазоқистон, аз ҷумла таҳкими равобити дуҷониба ва бисёрҷониба баррасӣ шуданд. Сафари давлатии Президенти Қазоқистон Қосим-Жомарт Токаев ба Тоҷикистон дар соли 2024 ва имзои Аҳдномаи ҳампаймонӣ миёни ду кишвар ҳамчун омили муҳими таҳкими дӯстӣ ва ҳамкорӣ арзёбӣ гардид. Ҷонибҳо ба раванди мусбати рушди ҳамкориҳои тиҷоратӣ, сармоягузорӣ ва фарҳангӣ изҳори қаноатмандӣ намуданд. Дар мулоқот инчунин ба зарурати тавсеаи робитаҳо дар соҳаҳои илму маориф, технологияҳои навин ва сайёҳӣ таваҷҷуҳ зоҳир гардид. Мулоқот бо Маулен Ашимбаев заминаи мусоид барои густариши минбаъдаи ҳамкориҳо дар сатҳи дуҷониба ва минтақавӣ фароҳам меоварад.

2. Суханронӣ дар Шурои Ассамблеяи Байнипарламентии ИДМ.

Дар ҷаласаи навбатии Шурои Ассамблеяи Байнипарламентии ИДМ муҳтарам Рустами Эмомалӣ иштирок ва суханронӣ намуд. Дар суханронии хеш дар Шурои Ассамблеяи Байнипарламентии давлатҳои иштирокчии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил масъалаҳо доир ба ҷамъбасти фаъолияти Шурои Ассамблеяи Байнипарламентӣ дар соли 2024, ташкили мушоҳидаҳои интихобот дар ҳудуди давлатҳои иштирокчии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, ҳамкории кишварҳои созмон оид ба таҳкими амнияти наздисарҳадӣ дар марзҳои берунӣ ва дигар масоили ҷорӣ мавриди баррасӣ қарор дода шуданд. Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ оид ба натиҷаҳои интихоботи парламентӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ибрози назар карда, аз кори мушоҳидони байналмилалии Ассамблеяи Байнипарламентии давлатҳои иштирокчии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил изҳори қаноатмандӣ намуданд[2].

3. Суханронӣ дар ҷаласаи 58-уми пленарии Ассамблеяи Байнипарламентии давлатҳои иштирокчии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил.

18 апрели соли 2025 дар Қасрдаи Таврии Санкт-Петербург ҷаласаи 58-уми пленарии АБИ ИДМ баргузор гардид, ки Рустами Эмомалӣ иштирок ва суханронӣ намуданд. Дар доираи масъалаҳои рӯзномаи ҷаласаи пленарӣ як қатор лоиҳаҳои қонунҳои намунавии Ассамблеяи Байнипарламентии давлатҳои иштирокчии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, аз ҷумла дар бораи баҳодиҳии кадастрии давлатӣ, технологияҳои зеҳни сунъӣ, ворид намудани тағйирот ба ҷанбаи рақамикунонии Кодекси намунавии таълим дар давлатҳои иштирокчии Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил ва дигар санадҳо баррасӣ гардиданд. Вобаста ба масъалаҳои рӯзномаи ҷаласаи пленарии Ассамблеяи байнипарламентӣ муҳокимаронӣ сурат гирифта, қарорҳои дахлдор қабул карда шуданд.

Хулоса, мулоқотҳои дуҷонибаи Рустами Эмомалӣ бо роҳбарони парламентҳои Россия, Ӯзбекистон ва Қазоқистон заминаи мусоид барои рушди парламентаризм, қавӣ гардонидани робитаҳои иқтисодӣ, тиҷоратӣ ва фарҳангии байнидавлатӣ фароҳам меорад. Ҷумҳурии Тоҷикистон бо иштирок дар ҷаласаҳои Шӯро ва пленарӣ таваҷҷуҳи ҳозиринро ба масъалаҳои зерин ҷалб намуд:

-амнияти минтақавӣ;

-мушоҳидаи интихобот ва рушди қонунгузории муштарак;

-натиҷаҳои интихоботи парламентии Тоҷикистон дар соли 2024.

Гузоштани гулдаста дар назди Лавҳаи хотиравии сарбозони тоҷикистонӣ, ки дар муҳофизати шаҳри Ленинград иштирок карда буданд, рамзи эҳтиром ба қаҳрамонони тоҷик ва нишонаи ваҳдати таърихии халқҳои ИДМ дар мубориза бо фашизм мебошад. Ин чорабинӣ аҳамияти ҳифзи ёди таърихӣ ва таҳкими арзишҳои муштараки кишварҳои ИДМ-ро таъкид мекунад. Барои Тоҷикистон, ки дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ саҳми бузург гузоштааст, иштирок дар чунин маросимҳо як навъ эътирофи қаҳрамонии мардуми тоҷик ва нишонаи садоқат ба анъанаҳои таърихӣ аст. Иштироки муҳтарам Рустами Эмомалӣ дар маросими гулгузорӣ дар Оромгоҳи ёдгории Пискарёв, ки ба хотираи шаҳидони Ҷанги дуюми ҷаҳонӣ бахшида шудааст, яке аз лаҳзаҳои хотирмони таърихӣ дар рушди ҳамкориҳои дуҷониба ва бисёрҷониба ба ҳисоб меравад.

Соҳиби Баҳруло, - ходими хурди илмии шуъбаи ИДМ-и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Файзуллаева Нигора Негматовна, - ходими хурди илмии шуъбаи ИДМ-и омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Сарчашмаҳои истифодашуда:

1. Межпарламентское сотрудничество и парламентская дипломатия [Манбаи электронӣ] URL: https://interkomitet.ru/mezhparlamentskoe-sotrudnichestvo-i-parlamentskaya-diplomatiya/ (санаи муроҷиат:22.04.2025)

2. Раиси Маҷлиси миллии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Рустами Эмомалӣ дар ҷаласаи Шурои Ассамблеяи Байнипарламентии давлатҳои иштирокчии ИДМ иштирок ва суханронӣ намуданд. [Манбаи электронӣ] URL:https://mfa.tj/tg/moscow/view/16914/raisi-majlisi-millii-majlisi-olii-jumhurii-tojikiston-rustami-emomali-dar-jalasai-shuroi-assambleyai-bainiparlamentii-davlathoi-ishtirokchii-idm-ishtirok-va-sukhanroni-namudand(санаи муроҷиат:22.04.2025)