Натиҷаи таҳлилҳо нишон медиҳад, ки коҳишёбии босуръати пиряхҳо дар тамоми қитъаҳои сайёра ба таври ғайримуқаррарӣ идома дорад. Аз ҷумла, давоми даҳсолаҳои охир пиряхҳои Осиёи Марказӣ низ дар ҳолати ғайримуқаррарӣ қарор дошта, дар маҷмуъ 30 фоиз таназзул ёфтаанд.

-Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни ҷаласаи нахустини Панели сатҳи баланд оид ба масъалаҳои тағйирёбии иқлим ва ҳифзи захираҳои обӣ ба ҷомеаи ҷаҳонӣ масъалаи эълон намудани Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва муайян намудани Рӯзи ҷаҳонии ҳифзи пиряхҳоро пешниҳод намуданд. 14 декабри соли 2022 Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид соли 2025-ро Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва 21 мартро Рӯзи ҷаҳонии ҳифзи пиряхҳо эълон намуд.

Мақсади асосии Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо пешниҳод намудани соли 2025 ҷалби диққати ҷомеаи ҷаҳонӣ ба яке аз мушкилоти муосири экологию иҷтимоии ҷаҳони муосир-таназзулёбии босуръати пиряхҳо мебошад.

Пиряхҳо дар ташаккулёбии экосистемаи Замин нақши муассир дошта, сарчашмаи асосии ҳифзкунандаи оби ошомиданӣ ва танзимкунандаи иқлими сайёра маҳсуб мешаванд. Мутаассифона, давоми даҳсолаи охир таназзулёбии босуръати онҳо на танҳо экосистемаҳои табиӣ, балки мавҷудияти олами зинда ва гуногунии биологиро барои оянда зери суол мебарад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон аз аввалин давлатҳои ҷаҳон аст, ки соли 2010 «Барномаи давлатии омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳои Тоҷикистон барои давраи солҳои 2010-2030»-ро қабул намуда, дар нақшаи чорабиниҳои он вазифаҳои мушаххасро барои омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳо муқаррар ва иҷро намуд. Раванди татбиқи ин барнома нишон медиҳад, ки баргузории чорабиниҳо ва ноил гардидан ба ҳадафҳои созанда дар самти ҳифзи пиряхҳо чораҷӯиҳои мушаххаси глобалиро тақозо менамояд.

Чуноне ки натиҷаи таҳлилҳо нишон медиҳад, коҳишёбии босуръати пиряхҳо дар тамоми қитъаҳои сайёра ба таври ғайримуқаррарӣ идома дорад.

Масалан, суръати таназзулёбии пиряхҳои Греландия ва Антарктида, ки бузургтарин махзани захираҳои оби ошомидании кураи Замин маҳсуб мешаванд ва дар муътадил нигоҳ доштани иқлими сайёра ва уқёнуси ҷаҳонӣ нақши муассир доранд, давоми даҳсолаҳои охир афзоиш ёфта, боиси баланд гардидани сатҳи оби уқёнуси ҷаҳонӣ гардидааст.

Натиҷаи мушоҳидаҳои муҳаққиқон нишон медиҳад, ки дар натиҷаи обшавии 3,8 триллион тонна пиряхҳои қитъаи Греландия 10 мм баланд шудани сатҳи уқёнуси ҷаҳонӣ ба вуқуъ пайвастааст.

Амсиласозии ин раванд нишон медиҳад, ки агар обшавии пиряхҳо бо суръати мавҷуда идома ёбад, сатҳи уқёнуси ҷаҳонӣ то охири ин садсола метавонад ба андозаи 7 метр баланд шавад. Дар натиҷа он ҳаёти аҳолии минтақаҳои наздисоҳилӣ ва мамлакатҳои ҷазиравиро зери хатари ҷиддӣ қарор медиҳад.

Пиряхҳои Антарктида низ ҳолати ҳамсон доранд. Хусусан қисмати ғарбии он бо суръати рекордӣ об шуда, дар даҳсолаҳои охир боиси баланд шудани сатҳи оби уқёнуси ҷаҳонӣ мегардад. Тибқи ҳисобҳои пешакӣ, 20 фоизи аҳолии кураи Замин таъсири манфии онро эҳсос хоҳанд намуд.

Натиҷаи таҳлили маълумоти мавҷуда нишон медиҳад, ки давоми даҳсолаҳои охир пиряхҳои Осиёи Марказӣ низ дар ҳолати ғайримуқаррарӣ қарор дошта, дар маҷмуъ 30 фоиз таназзул ёфтаанд.

Натиҷаи амсиласозии раванди ташаккулёбии пиряхҳои Осиёи Марказӣ нишон медиҳад, ки агар коҳишёбии онҳо бо суръати мавҷуда идома ёбад, он метавонад то нимаи асри кунунӣ боиси нобудшавии аз се як ҳиссаи пиряхҳои минтақа гардад.

Тибқи арзёбии коршиносони Созмони ҷаҳонии обуҳавошиносӣ ва ташкилоти молиявиии иқлимӣ, Ҷумҳурии Тоҷикистон дар байни мамлакатҳои қитъаи Осиё аз ҳама бештар аз тағийёрбии иқлим ҳассос баҳогузорӣ шудааст.

Пиряхҳои Тоҷикистон сарчашмаи ташккули 60 фоизи захираҳои оби Осиёи Марказӣ маҳсуб мешаванд. Обшавии онҳо аз як тараф, сабаби таназзули захираҳои об, кам гардидани миқдори захираҳои обӣ ва таъсири занҷиравии он ба дигар соҳаҳои хоҷагии халқ шуда, аз ҷониби дигар, сабаби зиёдшавии ҳолатҳои фавқулодаи табиии дорои хусусияти глятсио-гидрологӣ мегардад.

Бе муҳобот, обшавии пиряхҳо чӣ дар миқёси ҷаҳон ва чӣ дар сатҳи минтақа на танҳо мушкилоти экологӣ, балки мушкилоти иҷтимоию иқтисодӣ низ буда, барои тамоми ҷомеаи башарӣ таҳдиди ҷиддӣ маҳсуб мешавад. Зеро обшавии ҷаҳонии пиряхҳо боиси баланд гардидани сатҳи уқёнуси ҷаҳонӣ, таназзулёбии захираҳои об, тағйирёбии экосистемаҳо ва зиёд гардидани ҳодисаҳои фавқулодаи табиӣ мегардад, ки барои тамоми башарият оқибатҳои ногувор дорад.

Чуноне ки таҷриба нишон медиҳад, мушкилоти истифода, ҳифз ва дастрасӣ ба маълумоти гидрологӣ, ки то оғози садсолаи кунунӣ дар миқёси ҷаҳон мавҷуд буданд, дар раванди силсилаташаббусҳои ҷаҳонии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва ба роҳ мондани платформаи Раванди оби Душанбе бо роҳи муколама, омӯзиш ва ҳамкорӣ ҳал гардиданд ё дар раванди баррасӣ қарор доранд. Онҳо барои бақои ҳаёти башарият натиҷаҳои дилхоҳ фароҳам меоваранд.

Дар ин замина Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва чорабиниҳои вобаста ба он бояд ҳамчун заминаи ҷалби тамоми иқтидор ба ҳифзи пиряхҳо ва истифодаи оқилонаи захираҳои обӣ дар ин самт равона гарданд.

Ҳамчунин баргузории Конференсияи байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо, ки 29-31 майи соли равон дар шаҳри Душанбе дар назар аст, метавонад заминаи муассир барои муколама, баррасӣ ва ҳалли мушкилоти таназзулёбии пиряхҳо бошад.

Шерализода Назриало - номзади илмҳои геология ва минерология, (яхбандишиносӣ) директори Муассисаи давлатии илмии “Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон”

Ҳамасола 9 май дар тамоми ҷумҳурӣ ва кишварҳои пасошӯравӣ бо эҳтироми бузург Иди Ғалаба таҷлил мегардад, ки пирӯзии инсон бар зулму истибдод, бар ҷаҳолат ва фашизмро таҷассум мекунад. Ин сана на танҳо ёдбуди як рӯйдоди таърихист, балки рӯзи гиромидошти онҳое мебошад, ки ҷони худро барои озодӣ ва зиндагии осоиштаи наслҳои баъдӣ нисор карданд.

Ҷанги Бузурги Ватанӣ (1941–1945) яке аз фоҷиабортарин сафаҳоти таърихи башарият аст. Дар ин ҷанг беш аз 27 миллион нафар шаҳрвандони Иттиҳоди Шӯравӣ ҷони худро аз даст доданд. Аз ҷумла, аз Ҷумҳурии Тоҷикистон беш аз 300 ҳазор нафар ба ҷабҳа рафтанд ва зиёда аз 90 ҳазор нафари онҳо ҳалок гардиданд. Фарзандони тоҷик дар муҳорибаҳои ҳалкунанда, аз ҷумла ҳифзи Маскав, Сталинград, озодсозии Киев, Варшава ва ишғоли Берлин ширкат варзиданд.

Маҳмудхоҷа Ғафуров, таърихшиноси барҷастаи тоҷик, дар яке аз мақолаҳои худ менависад:

«Ҷанги Бузурги Ватанӣ на танҳо як задухӯрди ҳарбӣ, балки як озмоиши ахлоқии халқҳои Шӯравӣ буд. Дар ин мубориза қудрати ахлоқиву маънавии миллатҳо собит шуд».

Иди Ғалаба барои насли имрӯз бояд ҳамчун дарси ибрат бошад. Мо бояд ба онҳое ки зиндагии ороми моро таъмин карданд, арҷ гузорем, хотираи онҳоро пос дорем ва таърихи воқеиро ба фарзандон омӯзонем. Ҳамзамон, бояд ёдовар шуд, ки саҳми заҳматкашони ақибгоҳ, аз ҷумла занону кӯдакон, ки бо меҳнати хеш ғалабаро дастгирӣ карданд, низ кам нест. Дар шароити душвор онҳо бо сабр, меҳнат ва умед шабу рӯз кор карданд.

Аҳмади Дониш, донишманди тоҷик, асрҳо пеш гуфта буд:

«Касе ки ба Ватан меҳр надорад, ба инсонӣ сазовор нест».

Ин гуфта имрӯз ҳам аҳамияти бузург дорад. Меҳри Ватан ва эҳтироми сулҳ аз худшиносии миллӣ сарчашма мегирад.

Дар ин рӯз мо на танҳо хотираи гузаштагонро гиромӣ медорем, балки ба худ савганд ёд мекунем, ки сулҳи бадастомадаро нигоҳ медорем. Зеро сулҳ натиҷаи фидокории беандозаи садҳо ҳазор нафар қаҳрамон аст.

Бо ифтихор ва эҳтироми бузург— ҳамчун як фарди Ҷумҳурии Тоҷикистон — ҳамаи Шумоён ҳамвананони азизро ба ифтихори Рӯзи Ғалаба — 9 май самимона табрик намоям!

Бигузор, хотираи шаҳидони ҷанг ҳамеша дар қалбҳои мо боқӣ монад, ва бигузор, сулҳу оромӣ, Ваҳдати миллӣ ва пешрафти илм дар Тоҷикистони соҳибистиқлол ҷовидон бошад!

Юнусова Фарзона ходими хурди илмии шуъбаи Мониторинги пиряхҳо, криосфера, глятсиология ва ГИС – технологияи МДИ ”Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ”

Мутобиқи маълумотҳои омории хоҷагии халқӣ ИҶШС (СССР) дар соли 1980 пешниҳодкарда дар Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1940 – 1525 ҳазор аҳолӣ, ки 203 ҳазорашон дар шаҳрҳо ва 1196 ҳазорашон дар деҳот умр ба сар мебурданд, зиндагӣ мекарданд. Аз он аҳолӣ аз ҳар ҳазор нафарашон танҳо 40 нафарашон соҳиби маълумот буданд, яъне хондану нависондан метавонистанд.

Дар солҳои Ҷанги Бузурги ватанӣ (1941-1945) аз Тоҷикистон зиёда аз 300 ҳазор мардон ба ҳимояи ватан даъват шуда буданд, ки наздики 50 фоизи мардони қобили корро ташкил мекард. Як қисми мардони ба ҷанг сафарбаршуда хондану нависондан наметавонистанд, аммо шукргузор аз давлатдории сотсиалистӣ ва рӯзбеҳбудии он таъминкарда буданд. Бинобар ҳамин, ба ватан хиёнат накарда бо як даст, як пой, як чашм ва ҷароҳатҳои вазнин баргашта, мувофиқи қобилият бо меҳнати фаъол, зиндагиашонро пеш мебурданд.

Дар ватан мондагон медонистанд онҳоеро, ки ба ҷанг фиристодаанд, нависондану хондан наметавонистанд, бинобар ҳамин интизорӣ омадани мактуб ҳам набуданд. Аммо ғайричашм- дошт мактубҳо бо забони озарбойҷонӣ, узбекӣ, русӣ ва тоторӣ ба хоҳарону бародарон ва модарони мушфиқу оилаҳояшон меомад. Як маротиба ҳамон меросҳоро нигоҳ кунед, он мактубҳо бо ҳамон забонҳо ба шумо маълумотҳои барҷастаеро дар бораи шуҷоату мардонагии хешу ақрабҳоятон ва ё бобою падаратон пешниҳод менамоянд.

Ман дар бораи яке аз онҳое, ки хондану нависонданро намедонист, вале бо се ҷароҳати вазнин ба хона баргаштааст ба шумо роз овардани ҳастам.

Падари ман Оймаҳмадов Некмуҳаммад соли 1902 дар деҳаи Дар-Дари ноҳияи Заҳматобод (Айнӣ) ба дунё омадааст ва моҳи апрели соли 1943 ба сафи армияи советӣ даъват шудааст. 300 нафар аз ноҳияи Заҳматобод (Айнӣ) даъватшудагонро то Панҷакент пиёда бурданд. Аз он ҷо ба мошинҳо савор карда ба Каттақурғони Самарқанд ва дар онҷо дар давоми се моҳ ба онҳо дарсҳои ҳарбӣ гузаштанд.

Дар яке аз рӯзҳо ба қатора бор карданду ба тарафи Русия фиристоданд. Ҳамин, ки ба яке аз истгоҳи роҳи оҳан (стантсияҳо) наздик шудем, самолётҳои немис ба болои қатораҳо тиру туфанг партофтанд. Ҳамон тавре, ки моро омӯзонда буданд, аз қатора худро берун гирифта, аз он ҳарчи дуртар ҷойгир мешудем, барои ман ин ҳолат оғози ҷанг буд. Қисмат он мардро барои хизмат ба фронти сеюми Украина дар полки 283 ба сифати тирандоз (мерган) муқаррар кард.

Аз гуфтаҳои падарам рузи аввале, ки маро ба полки 283 оварданд, Командири полк омада, аз ҳолу аҳволи аз Осиёи Миёна омадагон пурсон шуд, гуфтем, ки чой намеёбем ки нушем, ҳамон лаҳза чой ҳам пайдо шуду мо аз куфти чой берун шудем.

Баъди он ҳамон командир моро қатор кард ва худаш ба даруни хандақ (траншея) даромада, ба механики танк ишора кард, ки аз болои Вай гузарад, баъди танк гузаштан, командир аз траншея берун омад ва гуфт, ки кори ман анҷомдодаро такрор мекунад? Ман дар ҷавоб ба пеш баромадам ва рафта ба даруни хандақ (траншея) даромадам, танк аз болоям гузашт, ман аз зери танк зиндаю солим берун баромадам ва бо ҳамин ба дигарон намуна шудам. Он командир боз ҳамаро саф кашид ва соати дастиашро кушода ба ман тӯҳфа кард, ки то солҳои 50-ум ба ман хизмат кард.

Падари ман ман соҳиби медал барои шуҷоат “за отвагу” №2315970 ва медали ғалаба нисбат ба Германия мебошам.

Инчунин, дар давоми хизмат ба падарам раҳматномаҳои зиёде барои озод кардани шаҳрҳои Житомир, Ровно, Проскурово, Винница, Каменец-Подолск, Гомель, Тирасполь, Белгород, Черновицы, Станислав, Дрогобич, Львов, Прага, Берлин ва ғайраҳо сазовор гардидаам, ки онҳо бо имзои И.В.Сталин, Г.К. Жуков, И.С. Конев, К.К. Рокосовский, Д.Д. Лелюшенко, Д.Т. Гуляев ва ғайраҳо мебошанд.

Дар ҷанг инсон ҳаррӯз ва ҳар соат бо марг рӯ ба рӯ мешавад, агар лаҳзае тарсро ба хотир овардед, марг шуморо меёбад, агар хилофи он рафтор кардед, шумо ғолиб ва зинда мемонед.

Онҳое, ки хондану нависондан наметавонистанд дар ҳама мушкилиҳо ба ватанашон хиёнат накарданд, бо изи тирҳои дар тан доштаашон, ҷавононро ба хондан, софдилона меҳнат кардан даъват мекарданд. Онҳо дар тую маъракаҳо гули сари сабади дастархон буданд, бо нишасту хесташон ва тарбияи фарзандонашон намунаи ибрат буданд, то солҳои 60-ум, яъне пайдо шудани телевизион, онҳо меҳру садоқатро ба ватан тарғиб мекарданд ва ҳангоми даъват ба сафи қувваҳои мусаллаҳ, онҳо роҳнамои ҷавонон ва намунаи ибрат буданд.

Фарзандони чунин бесаводҳо, пояи устувори сулҳу ваҳдат ва полкҳои ҷовид (бесмертный полк) мебошанд. Падари ман дар синни 58 солагиашон, дар рӯзи Наврӯз аз олам гузаштанд, ман ҳамон вақт 25-26 сола будам. Васиятҳои чунин мардон буданд, ки ҳамаи фарзандону набераю абераҳо, соҳиби илми олию хизматгор ба халқу ватан мебошанд.

Дар солҳои ҷанг 1,1 млн нафар Тоҷикистонӣ, 250 заводу фабрикаҳои ба ақибгоҳ сафарбар- шударо қабул карда, дар давоми 2-3 моҳ онҳоро ба кор меандохтанд, ки дар як шабонарӯз се смена кор карда, ба сафи якқатораи аскарон (фронт) молу маҳсулот мефиристод. Он заводҳоро дар ҳамаи минтақаҳои Тоҷикистон ҷойгир карданд. Як миллион Тоҷикистонӣ, зиёда аз ду миллион ба ақибгоҳ, бо заводу фабрикаҳо омадагонро дар мактабҳою боғчаҳо ва хонаю ҳавлиҳояшон ҷой карда ба онҳо сарпаноҳ доданд, гоҳо худашон гурусна ба саҳро рафта, дар заводу фабрикаҳо коркунандагонро хӯроки гарм медоданд.

Соҳаи кишоварзӣ сафи якқатораи аскарон (фронт) ва ақибгоҳро бо хӯрокворию ашёи хом пурра таъмин мекард. Ҳамин якдилию тифоқӣ буд, ки рӯзи иди ғалаба бо чашмони аз ашки шодӣ пур, тарафи хонаҳои якдигар давида, аз офати фашистӣ халос шудем гуфта, хурсандӣ мекарданд.

Занҳои 17-18 сола интизори баргаштани шавҳарҳояшон буданд ва баъзеяшон рӯи гарми шавҳарашонро надида, бо ҳазор орзӯ садоқату бовафоиро нисбати болинашон нигоҳ доштанд, ки рӯзи никоҳ ваъда карда буданд, бефарзанд ин дунёро падруд гуфта, бовафогии абадиашонро ба он дунё ба шавҳарҳояшон бе хиёнат, дастовез бурданд. Чунин занҳои 17-18 солаи абадан бевамонда, бо рафтори содиқонаашон ба мо намунаи ибрат, пайгирӣ ва тақлид дар пойдории оиладорӣ, тарбияи фарзанд, боварӣ ва яклафзӣ буданд.

Он ҷанг, барои дар ақибгоҳ будагон низ, мактаби омӯзиши инсонӣ буд, ки будани ҳар якеро инъикос мекард. Ҳамон ори тоҷикӣ, домангири мо аст, ки бояд саноатигардонии босуръатро бо дастони худ бунёд карда, мутахассисони ватаниро дар асоси ин васият тарбия намоем, то ки ба дигар мулк сафар карда, навигариҳои техникиро дар олам паҳн намоянд. Ин иди ғалабаро бо навовариҳояш ҳамаи Тоҷикистониҳо, ҳамеша интизорӣ мекашанд ва бо ҳамин рӯҳи барнагаштагону дар ақибгоҳ фавтидагонро бо некӣ ба ёд оварда, фаромӯш нашудани онҳоро ба ояндагони Тоҷикистон ба мерос гузоштанианд.

Ҳамон тоҷике, ки худаш нахурду дигаронро хӯронд, бегонаро дар хонааш ҷой доду худаш дар саҳрои кушод хобид, бояд аз вартаи беҳунари берун баромада, рушди қувваҳои истеҳсолкунандаро таъмин карда, бо ҳунармандиҳои беназираш намунаи инсонияти олам бошад. Мо дар назди рӯҳи аз ҷанг барнагаштагон абадан қарздорем, то ки бо ваҳдату якдилиамон дар ватан, тантанаи рушди инноватсияро ҳар сол қайд намоем.

Ташкили гурӯҳи ҷӯяндагони аз ҷанг барнагашта ва ба хоки ватан овардани бозмондаҳои он ҷанговарон, аз як тараф намунаи арзандаи мо бошад, аз тарафи дигар ба ҷавонон шуҷоату мардонагиро тарғиб менамояд. Ба Тоҷикистон овардани нусхаи байрақи ғалаба ва ба он ҳар сол рӯзи иди ғалабаро эҳтиром гузоштан, орзӯи деринаи ман аст.

Оймаҳмадов Г.Н. н.и.и Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон МД Маркази таҳқиқоти технологияҳои инноватсионӣ

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо аҳамияти ғамхорӣ нисбат ба собиқадоронро таъкид карда, онҳоро «афсонаҳои зинда, ки корнамоияшон дар дилҳои мардум абадӣ мемонад» номидаанд. Ба муносибати 74-умин солгарди Ғалаба дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар соли 2019 Пешвои миллат такид намуда буданд, ки: «Ҷанги Бузурги Ватанӣ шуҷоат ва ваҳдати мардуми моро нишон дод. Мо дар назди собиқадорон қарзи абадӣ дорем ва вазифаи мо таъмини зиндагии сазовор ва нигоҳдории хотираи корнамоияшон барои наслҳои оянда аст».

Ҷанги Бузурги Ватанӣ (1941–1945) дар таърихи Тоҷикистон нишонаи амиқ гузошт, ки ҳамчун як қисми Иттиҳоди Шӯравӣ дар пирӯзӣ бар фашизм саҳми беназирро доро мебошад. Зиёда аз 300 ҳазор сокинони ҷумҳурӣ дар амалиёти ҷангӣ иштирок карданд, 120 ҳазор нафар ҳалок шуданд ва кормандони ақибгоҳ бо захираҳои зарурӣ фронтро таъмин намуданд. Пас аз ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ дар соли 1991 Тоҷикистон ба ташаккули низоми миллии ҳифзи ҳуқуқи собиқадорон ва кормандони ақибгоҳи Ҷанги Бузурги Ватанӣ (ҶБВ) шурӯъ намуд.

Тоҷикистон, сарфи назар аз дур будани худ аз фронт дар ҶБВ нақши муҳим бозид. Дар ҷумҳурӣ воҳидҳои ҳарбӣ, аз қабили бригадаи тирандозии 99-ум ва дивизияи савораи 61-ум ташкил шуданд, ки дар набардҳои муҳими Ленинград, Сталинград ва Курск иштирок карданд. Қаҳрамонони Тоҷикистон, ба монанди Саидқул Турдиев ва Ҳабибулло Ҳусейнов, ки унвони Қаҳрамони Иттиҳоди Шӯравиро соҳиб шуданд, рамзи далерӣ гардиданд. Кормандони ақибгоҳ дар шароити норасоии захираҳо маводи ғизоӣ, либос ва лавозимоти ҷангӣ истеҳсол карда, барои ин зиёда аз 102 ҳазор мукофотонида шуданд. Пас аз фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ дар соли 1991 Тоҷикистон бояд низоми иҷтимоии ҳифзи собиқадоронро ба шароити нав мутобиқ мекард, ки ин раванд бо ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) ва бӯҳрони иқтисодӣ мушкил шуд.

Пас аз эълони истиқлолият Тоҷикистон ба меъёрҳои шӯравӣ, аз ҷумла Низомномаи ИҶШС дар бораи имтиёзҳо барои собиқадорон, такя кард, ки нафақа, хизматрасонии тиббӣ ва имтиёзҳои манзилиро дар бар мегирифт. Аммо ҷанги шаҳрвандӣ ва мушкилоти иқтисодӣ иҷрои ин чораҳоро маҳдуд кард. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 7 апрели соли 1995, № 59 "Дар бораи ветеранҳо" қабул шуд (Дар асоси Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 23 декабри соли 2021, №1843 "Оид ба ворид намудани тағйирот ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи ветеранҳо" ба номи он “Дар бораи собиқадорон” иваз карда шуд), ки дар асоси моддаи 14 ва 15 ин қонун собиқадорони Ҷанги Бузурги Ватанӣ ва дигар категорияҳои шаҳрвандоне, ки ба собиқадорони Ҷанги Бузурги Ватанӣ баробар карда шудаанд, муқаррар шуд.

Собиқадорони (ветеранҳои) Ҷанги Бузурги Ватанӣ шаҳрвандоне мебошанд, ки дар амалиёти ҷангӣ барои ҳифзи Ватан ё таъминоти қисмҳои армияи амалкунанда дар минтақаҳои амалиёти ҷангӣ бевосита иштирок кардаанд, инчунин шахсоне, ки хизмати ҳарбиро солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ сипари намудаанд, дар ақибгоҳ шаш моҳ, ба истиснои давраи кор дар ҳудуди муваққатан аз тарафи душман истилогардидаи ИҶШС, кор кардаанд, ё барои меҳнати фидокорона ва хизмати бенуқсон дар ақибгоҳ бо ордену медалҳои ИҶШС дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ мукофотонида шудаанд.

Чунин шахсон собиқадорони Ҷанги Бузурги Ватанӣ шуморида мешаванд:

а) хизматчиёни ҳарбӣ, аз ҷумла ба эҳтиёт ҷавобшудагон (ба истеъфо баромадагон), ки хизмати ҳарбиро дар қисмҳои ҳарбӣ, штабҳо ва муассисаҳои дар давраи ҷанги гражданӣ ва Ҷанги Бузурги Ватанӣ ба ҳайати армияи амалкунанда дохилшаванда адо намудаанд, дар амалиёти дигари ҷанги барои ҳифзи Иттиҳоди ҶШС иштирок кардаанд, партизанҳо ва пинҳонкорони ҷанги гражданӣ ва Ҷанги Бузурги Ватанӣ;

б) хизматчиёни ҳарбӣ, аз ҷумла ба эҳтиёт (истеъфо) баромада, инчунин шахсони ҳайати роҳбарӣ ва қатории мақомоти корҳои дохилӣ ва амнияти давлатии Иттиҳоди ҶШС, ки хизматро дар давраи Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар шаҳрҳое адо намудаанд, ки иштирок дар муҳофизаи онҳо ба собиқаи хизмат ҷиҳати таъин намудани нафақа аз рӯи шарту шароити барои хизматчиёни ҳарбии қисмҳои ҳарбии армияи амалкунанда муқарраршуда ҳисоб карда мешавад;

в) шахсони ҳайати кирояи Армияи шӯравӣ, Флоти ҳарбии Баҳри, қӯшунҳо ва мақомоти корҳои дохилӣ ва амнияти давлатии ИҶШС, ки дар қисмҳо, штабҳо ва муассисаҳои ба ҳайати армияи амалкунанда дохилшаванда дар давраи Ҷанги Бузурги Ватанӣ аз рӯи штат соҳибмансаб буданд ё дар он давраҳо дар шаҳрҳое буданд, ки иштирок дар муҳофизаи онҳо ба собиқаи хизмат ҷиҳати таъин намудани нафақа аз рӯи шарту шароити барои хизматчиёни ҳарбии қисмҳои армияи амалкунанда муқарраршуда ҳисоб карда мешавад.

г) шахсоне, ки дар давраи Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар ҳайати қисмхои ҳарбӣ, штабҳо ва муассисаҳои ба ҳайати армияи амалкунанда ва флот дохилшаванда ба сифати писархондҳои (тарбиягирандагони) полкҳо ва юнгаҳо шомил буданд;

д) шахсоне, ки дар амалиёти ҷангӣ бар зидди Германияи фашисти ва иттифоқчиёни он дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар ҳудуди кишварҳои хориҷӣ дар ҳайати отрядҳои партизанӣ, гурӯҳҳои пинҳонкор ва дигар воҳидҳои зиддифашистӣ иштирок кардаанд;

е) хизматчиёни ҳарбӣ, аз ҷумла онҳое, ки ба эҳтиёт (истеъфо) баромадаанд, шахсони ҳайати роҳбарӣ ва қатории мақомоти корҳои дохилӣ ва амнияти давлатӣ, шахсоне аз ҷумлаи ҷанговарон ва ҳайати фармондеҳии баталонҳои қиркунанда, взводҳо ва отрядҳои муҳофизати халқ, ки супоришҳои Ҷангии ҳукуматии Иттиҳоди ҶШС-ро дар давраи аз 1 январи соли 1944 то 9 майи соли 1945 дар ҳудуди ИҶШС, ҶШС Белоруссия, ҶШС Литва, ҶШС Латвия ва ҶШС Эстония иҷро кардаанд.

Ба ҷумлаи собиқадорони Ҷанги Бузурги Ватанӣ, ки дар моддаи 14-уми Қонуни мазкур пешбинӣ гардидаанд, чунин шахсон низ дохил мешаванд:

а) кормандони воҳидҳои махсуси Комиссариати халқии роҳҳо, Комиссариати халқии алоқа, ҳайати шинокунандаи киштиҳои шикорӣ ва нақлиётӣ ва ҳайати парвозу боркашонии авиатсияи Комиссариати халқии саноати моҳии собиқ Иттиҳоди ҶШС, Флоти баҳрию дарёӣ, ҳайати парвозу боркашонии авиатсияи роҳҳои асосии баҳрии шимолӣ, ки дар давраи Ҷанги Бузурги Ватанӣ ба ҳолати шахсони ба ҳайати Армияи Сурх дохилбуда гузаронида шуда, ба манфиати армияи амалкунанда ва флот вазифаҳоро дар ҳудуди сарҳадҳои ақибгоҳии фронтҳои амалкунанда, минтақаҳои оперативии флотҳо иҷро менамуданд, инчунин аъзоёни экипажи киштиҳои флоти нақлиётӣ, ки дар оғози Ҷанги Бузурги Ватанӣ ба бандарҳои давлатҳои дигар боздошта шуда буданд;

б) шахсоне, ки дар объектҳои мудофиаи зиддиҳавоӣ, мудофиаи зиддиҳавоии маҳаллӣ, дар сохтмони иншоотҳои мудофиавӣ, базаҳои баҳрӣ, аэродромҳо ва дигар объектҳои ҳарбии ҳудуди сарҳади ақибгоҳии фронтҳои амалкунанда, дар қитъаҳои роҳи оҳан ва автомобилии ба фронт наздик, дар госпиталҳои эвакуатсионӣ ва поёздҳои санитарӣ дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ кор кардаанд;

в) кормандони муассисаҳо, ташкилотҳо (аз ҷумла муассисаҳо ва ташкилотҳои фарҳанг ва санъат), намояндагони воситаҳои ахбори оммавӣ, ки дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ ба ҳайати армияи амалкунанда ба командировка фиристода шудаанд;

г) шахсоне, ки дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ аз тарафи мақомоти ҳокимияти маҳаллӣ ба ҷамъоварии муҳимот ва техникаи ҳарбӣ, аз мина тоза кардани минтақаҳо ва объектҳо ҷалб карда шудаанд;

д) шаҳрвандоне, ки дар давраи муҳосираи шаҳри Ленинград (аз 8 сентябри соли 1941 то 27 январи соли 1944) дар корхонаҳо, муассисаҳо ва ташкилотҳои шаҳр кор кардаанд ва бо медали "Барои мудофиаи Ленинград" мукофотонида шудаанд ва шахсоне, ки бо нишони "Сокини Ленингради дар муҳосирабуда" мукофотонида шудаанд;

е) шахсоне, ки бо ордену медалҳои Иттиҳоди ҶШС барои меҳнати фидокорона ва хизмати бенуқсони ҳарбӣ дар ақибгоҳ дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ мукофотонида шудаанд;

ж) шахсоне, ки дар давраи аз 22 июни соли 1941 то 3 сентябри соли 1945 дар хизмати ҳарбӣ, дар хизмати мақомоти корҳои дохилӣ ва амнияти давлатӣ на камтар аз шаш моҳ буданд (ғайр аз шахсоне, ки дар хизмати армияи амалкунанда қарор доштаанд);

з) шахсоне, ки дар давраи Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар ақибгоҳ камаш шаш моҳ, ба истиснои вақти кор дар марзҳои муваққатан истилошудаи ИҶШС, кор кардаанд;

и) собиқ маҳбусони ноболиғи лагерҳои консентратсионӣ, гетто ва дигар ҷойҳои нигаҳдории маҷбурӣ, ки аз тарафи фашистон ва иттифоқчиёни онҳо дар давраи Ҷанги дуюми ҷаҳон сохта шуда буданд;

к) ҳамсари (шавҳари) маъюбони вафоткардаи Ҷанги Бузурги Ватанӣ ва маъюбоне, ки ба онҳо баробар карда шудаанд, инчунин ҳамсари (шавҳари) иштирокчиёни вафоткардаи ҷанг, партизанҳо, пинҳонкорон, шаҳрвандоне, ки дар давраи муҳосираи шаҳри Ленинград дар муассисаҳо, корхонаҳо ва ташкилотҳои шаҳр кор кардаанд ва бо медали "Барои мудофиаи Ленинград" ва нишони "Сокини Ленингради дар муҳосирабуда" мукофотонида шуда, дар натиҷаи касалиҳои умумӣ, иллати (маъюбии) меҳнатӣ ва дигар сабабҳо ҳамчун маъюб эътироф шудаанд (ба ғайр аз шахсоне, ки дар натиҷаи амалҳои ғайриқонунӣ маъюб шудаанд), ва никоҳи дигар накардаанд.

Дар асоси моддаи 24 қонун ба шахсоне, ки собиқадор дониста шудаанд, афзалиятҳои зайл дода мешавад:

1) ҳуқуқи афзалиятнок барои муолиҷаи ройгон дар муассисаҳои тиббии статсионарӣ ва амбулатории давлатӣ;

2) муоинаи ҳарсолаи диспансерӣ дар муассисаҳои тиббии давлатӣ;

3) ҳангоми ба нафақа баромадан ройгон истифода бурдан аз марказҳои саломатие, ки дар онҳо ба қайд гирифта шуда буданд (аз ҷумла марказҳои саломатии тобеи идорӣ);

4) дар навбати аввал аз ҷои кор таъмин карда шудан, барои бекорон бошад, - аз тарафи мақоми таъинкунандаи нафақа дар маҳалли истиқомат ё аз тарафи мақоми таъинкунандаи нафақа таъмин намудани роҳхатҳо барои истироҳат дар шифохонаҳо, профилакторияҳо ва истироҳатгоҳҳо;

5) афзалият барои табобати истироҳатгоҳию курортӣ дар вақти муносиб;

6) бемузд омӯхтани касбҳои нав дар маҳалли кор дар курсҳои такмили ихтисос дар системаи давлатии тайёр кардани кадрҳо ва такмил додани ихтисоси онҳо бо пардохти музди меҳнат аз ҷои кор дар тамоми давраи таҳсил;

7) дар мавриди мувофиқ истифода бурдани рухсатии меҳнатии ҳарсолаи пулакӣ ва гирифтани рухсатии бемузди меҳнат;

афзалият ҳангоми таъини нафақа, пардохти кумакпулӣ, ки қонунгузорӣ муқаррар кардааст;

9) афзалият ҳангоми қабул шудан ба хона-интернатҳо барои пиронсолону маъюбон, марказҳои минтақавии хизматрасонии иҷтимоии нафақахӯрон ва шӯъбаи расонидани ёрии иҷтимоӣ дар хона (бенавбат фақат ба собиқадорони Ҷанги Бузурги Ватанӣ ва амалиёти ҷангӣ дар ҳудуди давлатҳои дигар, ба категорияи боқимондаи собиқадорон - дар навбати аввал);

10) афзалият дар истифодаи тамоми навъҳои хидмати алоқа, муассисаҳои маданӣ-равшаннамоӣ ва варзишию тандурустӣ, харидани билет ба тамоми навъҳои нақлиёт (аз рӯи қоидаҳои банди 9-уми ҳамин модда);

11) афзалият ҳангоми қабул шудан ба муассисаҳои таълимии давлатии таҳсилоти миёна ва олии касбӣ;

12) афзалият ҳангоми дохил шудан ба кооперативҳои манзилӣ, сохтмони манзил, гараж, кооперативҳои бустонсаройсози, ширкатҳои боғпарварию обчакорӣ, ҳангоми гирифтани қитъаҳои замин (дар ҳудуди меъёре, ки қонунгузорӣ муқаррар кардааст) барои сохтмони хонаҳои хусусӣ, хоҷагиҳои боғдорию обчакорӣ;

13) афзалият дар гирифтани қарз аз муассисаҳои бонки давлатӣ барои харидани (сохтани) хона, манзили истиқоматии шахсӣ, боғсарой, ободонии қитъаи боғӣ ва таъмири асосии манзилҳои ба онҳо тааллуқдошта;

14) ройгон шахсӣ кунонидани манзили ишғолкардаи истиқоматӣ дар хонаҳои фонди давлатӣ ва идораҳо;

15) ба ҳисоби собиқаи меҳнат (собиқаи хизмат) дохил кунонидани вақти иштирок дар амалиётҳои ҷангӣ дар ҳаҷми секарата (як сол ба ҳисоби се сол).

Дар асоси моддаи 25 қонун бошад собиқадорони Ҷанги Бузурги Ватанӣ ғайр аз тадбирҳои ҳифзи ҳуқуқӣ ва иҷтимоӣ, ки дар моддаи 24-уми ҳамин Қонун пешбинӣ шудаанд, аз ҳуқуқ ва кафолату ҷуброни давлатии зерин истифода менамоянд:

а) умрбод аз пардохтҳои зерин озод карда мешаванд;

1) аз пардохти ҳаққи манзили ишғолнамудаи истиқоматӣ. Зимнан то 15 метри мураббаъ аз масоҳати иловагии истиқоматӣ ба андозаи яккарата пардохта мешавад;

2) аз пардохти ҳаққи хидмати посбонии ғайриидоравӣ, хадамоти коммуналӣ (новобаста аз фонди манзилӣ) ба истиснои пардохти қувваи барқ ва гази табии) ва барои онҳое, ки дар хонаҳои оби гарме надошта зиндагӣ мекунанд, аз пардохти пули сӯзишворӣ дар ҳудуди меъёри фурӯши барои аҳолӣ муқарраршуда ва хизматгузории нақлиёти барои расонидани ин сӯзишворӣ;

3) аз пардохти хизмати алоқа;

4) барои гирифтани қитъаҳои замин дар он ҳаҷме, ки қонунгузорӣ барои сохтани хонаи шахсӣ, боғчаҳо, гараж, хоҷагии боғдорию полезӣ, чорво муқаррар кардааст;

5) аз фоизи қарзи яккаратаи муассисаҳои бонки давлатӣ барои харидани (сохтани) хона, бинои шахсӣ, боғсаро, ободонии қитъаи замини боғ, ташкили хоҷагии ёрирасон ё деҳқонӣ;

6) аз дорупулӣ дар асоси дорухат дар ҳудуди меъёрҳое, ки Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон муқаррар кардааст;

7) аз ҳаққи сохтану тармим кардани дандонҳои сунъӣ (ба истиснои дандонҳои сунъие, ки аз металлҳои қиматбаҳо сохта шудаанд) инчунин барои таъмин кардан бо навъҳои дигари ёрии протезию-ортопедӣ (ба истиснои онҳое, ки аз металлҳои қиматбаҳо сохта шудаанд);

аз пули роҳхатҳо барои табобати истироҳатгоҳию курортӣ (ба шарте, ки онҳо барои корнамоиҳои ҷангӣ бо ду ва зиёда аз он орденҳои ИҶШС ва Ҷумҳурии Тоҷикистон мукофотонида шуда бошанд);

9) аз роҳкирои ҳамаи навъҳои нақлиёти мусофирбари шаҳрӣ ва наздишаҳрӣ (ба ғайр аз таксӣ) ва дар нақлиёти автомобилии истифодаи умумӣ, бо пешниҳоди шаҳодатнома (ба истиснои таксӣ) дар деҳот дар ҳудуди ноҳияи маъмурии ҷои истиқомат, ҳамчунин дар нақлиёти роҳи оҳани наздишаҳрӣ ва автобусҳои хатти ҳаракати наздишаҳрӣ;

10) аз роҳкиро як бор дар ду сол ҳангоми рафтуомад дар нақлиёти роҳи оҳан, ҳавоӣ ё автомобилӣ ё ин ки мувофиқи хоҳиши ӯ дар як сол як бор сафар (рафтуомад) кардан бо нархи 50 фоиз арзоншуда бо навъҳои нақлиёти дар боло номбурда;

б) ғайр аз ин ҳуқуқи зерин дода мешавад:

1) дар навбати аввал (барои маъюбон бенавбат) аз ҷои кор, бо нархи арзон ва барои касоне, ки кор намекунанд, аз ҳисоби мақоми дахлдори таъминоти нафақа гирифтани роҳхат барои табобати истироҳатгоҳию курортӣ;

2) дар навбати аввал шахсони барои беҳбуди шароити манзили муҳтоҷ, (маъюбони гурӯҳи 1 ва 2 бенавбат) аз ҳисоби фондҳои манзилии давлатӣ ё идоравӣ ройгон бо манзили истиқоматӣ таъмин мешаванд (кӯчондани онҳо аз манзили истиқоматии хизматӣ бе додани манзили истиқоматии дигар манъ аст);

3) бенавбат гузаронидани телефони хона, зимнан барои инвалидони ҷанг ройгон;

4) берун аз конкурс қабул кардан ба муассисаҳои таълимии давлатии таҳсилоти миёна ва олии касбӣ ва дар давраи таҳсил дар ин муассисаҳо гирифтани стипендияи зиёдтаре, ки Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон муқаррар кардааст;

5) аз ҷои кор гирифтани рухсатии бемузди меҳнат ба мӯҳлати се ҳафта (маъюбони ҷанг то чор ҳафта);

6) дар навбати аввал (барои маъюбони ҷанг бенавбат) таъмир намудани манзили истиқоматӣ;

7) гирифтани кумакпулӣ барои корношоямии муваққатӣ дар натиҷаи бемории умумӣ то се моҳ паи ҳам ё то чор моҳ, паи ҳам дар як соли тақвимӣ (маъюбони ҷанг мувофиқан чор ва панҷ моҳ);

гирифтани кумакпулӣ барои корношоямии муваққатӣ дар ҳаҷми 100 фоиз, новобаста аз собиқаи меҳнатӣ;

9) дар навбати аввал таъмин шудан бо сӯзишворӣ.

Ба иштирокчиёни ҷанг, ки дар натиҷаи бемориҳои умумӣ, иллати меҳнатӣ ва дигар сабабҳо (ба истиснои шахсоне, ки маъюбиашон дар натиҷаи аъмоли ғайриқонунӣ ба амал омадааст) маъюб шудаанд, ҳуқуқу кафолатҳо ва ҷуброни маъюбони ҷанг, мувофиқи гурӯҳи муқаррашудаи маъюбӣ, бидуни ташхиси иловагии экспертии тиббӣ дода мешавад.

То 1 майи соли 2025 дар асоси омори расмӣ дар Тоҷикистон 17 иштирокчии ҶБВ ва 127 корманди ақибгоҳ дар қайди ҳаёт мебошанд.

Соли 2020 ба муносибати 75-умин солгарди Ғалаба муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дастур доданд, ки аз Фонди захиравӣ беш аз 1 миллион сомонӣ барои пардохти 6 ҳазор сомонӣ ба ҳар собиқадор ҷудо карда шавад ва таъкид кард: «Ғамхорӣ нисбат ба собиқадорон на танҳо вазифаи давлат, балки масъулияти ахлоқии ҳар шаҳрванд аст». Инчунин даъват кард, ки дастгирии иҷтимоӣ, аз ҷумла беҳбуди манзил ва хизматрасонии тиббӣ, тақвият дода шавад, ки дар барномаи рушди шаҳри Душанбе инъикос ёфта аст. Душанбе ҳамчун пойтахт, маркази барномаҳои иҷтимоӣ барои собиқадорон буда, инфрасохтори пешрафта ва дастрасӣ ба хизматҳоро пешниҳод мекунад. Дар соли 2021 дар Душанбе маркази махсуси пиронсолон кушода шуд, ки дар он собиқадорон машварат, ташхис ва доруҳои ройгон мегиранд. Дар соли 2024 тақрибан 90% собиқадорони пойтахтро хизмат расонд, ки 350 расмиёти ройгон анҷом дод. Гурӯҳҳои сайёри тиббӣ ба собиқадороне, ки қобилияти ҳаракат надоранд, хизмат мерасонанд. Аз соли 2019 мақомоти ҳокимияти иҷроияи шаҳри Душанбе бо роҳбарии муҳтарам Рустами Эмомалӣ барномаи беҳбуди манзилро амалӣ менамоянд, ки дар солҳои 2020–2024 ба 30 оилаи собиқадорон манзилҳои нав ва барои 20 оила таъмири куллӣ анҷом дода шуд. Дар соли 2024 шаҳр 600 ҳазор сомонӣ барои собиқадорон ҷудо кард. Душанбе ҳар сол парадҳо, намоишгоҳҳо ва мулоқотҳо бо собиқадорон ба муносибати 9 май – Рӯзи ғалаба баргузор мекунад. Дар соли 2023 маҷмааи ёдгории «Ғалаба» маркази тарбияи ватандӯстона гардид. Барномаи «Ғамхорӣ» ихтиёриёнро барои кӯмак ба собиқадорон дар корҳои рӯзмарра ҷалб мекунад. Дар соли 2024 кӯмаки якдафъаина ба муносибати Рӯзи Ғалаба барои ҳар як иштирокчии ҶБВ 9200 сомонӣ ва барои корманди ақибгоҳ 4800 сомонӣ пардохт гардид.

Низоми ҳифзи ҳуқуқ ва манфиатҳои қонунии собиқадорони ҷанги бузурги ватанӣ дар Тоҷикистон аз солҳои 1991 то 2024 аз меъёрҳои шӯравӣ ба асосҳои миллӣ, аз ҷумла қонуни соли 1995 ва дигар санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ замина гузошта, бораи таҳкими ҳифзи иҷтимоии собиқадорон, имтиёзҳои молиявӣ, тиббӣ ва манзилиро барои собиқадорон муқаррар намуд. Собиқадорони Ҷанги Бузурги Ватанӣ (ҶБВ) ва категорияҳои шаҳрвандоне, ки ба собиқадорони Ҷанги Бузурги Ватанӣ баробар карда шудаанд на танҳо рамзи шуҷоат ва ватандӯстӣ, балки мероси зиндаи таърих мебошанд, ки корнамоиҳои онҳо барои наслҳои имрӯза ва оянда намунаи ибрат аст.

Сангинзода Дониёр Шомаҳмад – муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор

Дар замони муосир, ки талабот ба энергия рӯз ба рӯз меафзояд, кишварҳо дар ҷустуҷӯи манбаъҳои устувор ва самараноки энергетикӣ ҳастанд. Яке аз роҳҳои муҳими таъмини энергия истифодаи технологияи ҳаста мебошад, ки ҳамчун манбаи тавоно ва камхарҷ дар ҷаҳон шинохта шудааст. Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дорои захираҳои фаровони гидроэнергетикӣ аст, низ ба ин соҳа таваҷҷуҳ зоҳир намуда, ҳамкориҳояшро бо Агентии байналмилалии нерӯи атомӣ (АБНА) тақвият мебахшад.
Технологияи ҳаста имкон медиҳад, ки бо истифода аз реаксияҳои ҳастаӣ миқдори зиёди энергия истеҳсол карда шавад. Ин манбаъ нисбат ба сӯзишвории анъанавӣ, аз қабили ангишт ва нафт, камтар газҳои гулхонаӣ хориҷ мекунад ва аз ин рӯ барои муҳити зист камтар зараровар аст. Дар ҷаҳон кишварҳое чун Фаронса, Русия ва Иёлоти Муттаҳидаи Амрико аллакай аз ин технология ба таври васеъ истифода мебаранд ва онро яке аз сутунҳои асосии таъмини энергияи худ қарор додаанд.

Бо вуҷуди ин, истифодаи технологияи ҳаста мушкилоти худро низ дорад, аз ҷумла масъалаҳои бехатарӣ, идоракунии партовҳои радиоактивӣ ва хароҷоти баланди сохтмони нерӯгоҳҳои ҳастаӣ. Аммо бо пешрафти технология ва дастгирии созмонҳои байналмилалӣ, ин мушкилот қобили ҳал шуда истодаанд.

Тоҷикистон кишварест, ки бо захираҳои бузурги гидроэнергетикӣ машҳур аст. Нерӯгоҳҳои барқи обии мо, ба мисли Норак ва Роғун, аллакай қисми зиёди ниёзҳои энергетикии мамлакатро таъмин мекунанд. Айни замон ба нерӯи барқи обӣ Тоҷикистон такя мекунад, ки тақрибан 98%-и энергияи истеҳсолшуда дар кишвар аз ин манбаъ ба даст меояд. Ин вобастагии якҷониба ба гидроэнергетика мушкилоти худро дорад, аз ҷумла камбуди барқ дар фасли зимистон, вақте ки сатҳи об дар дарёҳо коҳиш меёбад. Дар чунин шароит, ҷустуҷӯи манбаъҳои алтернативии энергия, аз ҷумла технологияи ҳаста, метавонад барои Тоҷикистон як имконияти муҳим бошад. Гарчанде ки Тоҷикистон ҳоло нерӯгоҳи ҳастаӣ надорад, аммо таваҷҷуҳ ба ин соҳа аз ҷониби ҳукумат ва мутахассисон афзоиш ёфтааст. Ин кишвар дорои захираҳои уран аст, ки яке аз ашёҳои асосии истеҳсоли энергияи ҳастаӣ ба шумор меравад. Истихроҷ ва коркарди ин захираҳо метавонад ҳамчун замина барои рушди энергетикаи ҳастаӣ дар оянда хизмат кунад. Бояд тазаккур дод, ки ҷаҳон бо суръат пеш меравад, ва имрӯз масъалаи истифодаи манбаъҳои гуногуни энергия барои таъмини рушди устувор беш аз пеш муҳим мешавад.

Агентии байналмилалии нерӯи атомӣ (АБНА), ки соли 1957 таъсис ёфтааст, созмони пешбари ҷаҳонӣ дар пешбурд ва назорати истифодаи осоиштаи технологияи ҳаста мебошад. Тоҷикистон ҳамчун узви ин созмон аз соли 2001 фаъолона дар барномаҳои он ширкат меварзад. Ҳамкориҳои Тоҷикистон бо АБНА асосан ба самтҳои зерин нигаронида шудаанд:
АБНА ба Тоҷикистон дар омодасозии мутахассисон ва таҳияи барномаҳои таълимӣ дар соҳаи технологияи ҳаста кумак мекунад. Ин барои баланд бардоштани сатҳи дониш ва малакаи кадрҳои маҳаллӣ муҳим аст.

Бо дастгирии АБНА, Тоҷикистон низомҳои назорат ва бехатарии марбут ба маводи радиоактивиро такмил дода шудааст, ки он барои пешгирӣ аз хатарҳои эҳтимолӣ ва идоракунии дурусти захираҳои уран аҳамияти калон дорад.

Дар ин ҷода, ҳафтаи сипаригардида дар шаҳри Душанбе – як чорабинии муҳими илмӣ дар доираи «Даҳаи илми академии тоҷик» ва бо ҳамкории Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Агентии байналмилалии нерӯи атомӣ (АБНА) доир гардад. Семинари мазкур ба мавзуи ҳамгироии технологияҳои ҳастаӣ бо манбаъҳои барқароршавандаи энергия, аз қабили офтоб, шамол ва об, инчунин баррасии таҷрибаи ҷаҳонии истифодаи нерӯгоҳҳои ҳастаӣ бахшида шуд.

Чорабинии мазкур на танҳо як вохӯрии олимон, балки нишонаи ҳамкории байналмилалии Тоҷикистон аст. Агентии байналмилалии нерӯи атомӣ, ки дар ин самт таҷрибаи бой дорад, шарики асосии ин семинари илмии мазкур буд. Намояндагони АБНА ва мутахассисони байналмилалӣ ба Душанбе ташриф оварданд, то ки дониш ва таҷрибаи худро бо ҳамтоёни тоҷик мубодила кунанд. Ин як қадами муҳим барои ҷалби технологияҳои пешрафта ба кишвар гардид.

Энергия асоси рушди иқтисод, саноат ва зиндагии ҳаррӯзаи мардум аст. Бо афзоиши аҳолӣ ва талабот ба барқ, Тоҷикистон бояд роҳҳои нави таъмини энергияро пайдо кунад, ки ҳам иқтисодӣ бошанд ва ҳам ба муҳити зист зарар нарасонанд. Баргузор намудани чунин чорабиниҳо як имконияти нодир аст, ки олимон, муҳандисон ва сиёсатмадорон якҷо ҷамъ шуда, барои ояндаи беҳтар нақшаҳо тарҳрезӣ кунанд.

Хулоса, ҳамкориҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Агентии байналмилалии нерӯи атомӣ як имконияти муҳим барои рушди энергетикаи муосир дар кишвар аст. Гарчанде ки айни замон Тоҷикистон ба истифодаи технологияи ҳаста дар истеҳсоли энергия оғоз накардааст, аммо захираҳои табиӣ ва дастгирии байналмилалӣ метавонанд дар оянда заминаи хубе барои ин кор фароҳам оранд. Бо пешрафти ин ҳамкориҳо, Тоҷикистон метавонад на танҳо истиқлолияти энергетикии худро таҳким бахшад, балки дар минтақа ҳамчун кишвари дорои системаи пешрафтаи энергетикӣ мавқеи мустаҳкам пайдо намояд.

Баротов Бахтиёр – муовини директори Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Азизов Олимҷон – мудири шуъбаи муносибатҳои байналмилалӣ ва робита ба ҷомеаи Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Соли 2025 дар тақвими ҷаҳонӣ ҳамчун "Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо" бо ташаббуси Ҷумҳурии Тоҷикистон ва қабули қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар иҷлосияи 77-уми он (14 декабри 2022) эълон гардид. Иқдоми мазкур ҷаҳонии Тоҷикистон, ки бо пуштибонии 153 давлати узви СММ қабул шуд, нишонаи возеҳи мавқеи пешоҳангии кишвар дар ҳалли масъалаҳои глобалии марбут ба об, иқлим ва ҳифзи муҳити зист аст. Дар ин раванд, Агентии амнияти химиявӣ, биологӣ, радиатсионӣ ва ядроии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ҳамчун ҳамоҳангсози миллии Агентии байналмилалии неруи атомӣ (АБНА) дар Тоҷикистон нақши муҳимро иҷро мекунад.
Эълони соли 2025 ҳамчун "Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо" ва 21 март ҳамчун "Рӯзи ҷаҳонии ҳифзи пиряхҳо" аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод шуда, як қадами муҳим дар роҳи ҷалби таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ ба масъалаи ҳифзи пиряхҳо мебошад. Пиряхҳо, ки яке аз манбаъҳои асосии оби ошомиданӣ ва захираҳои об барои кишоварзӣ, энергетика ва экосистемаҳо мебошанд, дар шароити тағйирёбии иқлим бо хатари обшавии босуръат рӯ ба рӯ ҳастанд. Тоҷикистон, ки беш аз 11 ҳазор пирях дорад ва масоҳати онҳо 8%-и қаламрави кишварро ташкил медиҳад, дар самти мазкур таҷрибаи бойро доро мебошад.
Ташаббуси мазкур идомаи мантиқии сиёсати Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ аст, ки аз ҷумла Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор” (2018-2028)-ро дар бар мегирад. Дар доираи омодагӣ ба Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо, моҳи майи соли 2025 дар шаҳри Душанбе Конфронси байналмилалии сатҳи баланд баргузор мешавад, ки масъалаҳои муҳими ҳифзи пиряхҳо ва тақвияти ҳамкориҳои ҷаҳониро дар бар хоҳад гирифт.
Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ ҳамчун ниҳоди калидии ҳамкор бо АБНА дар Тоҷикистон дар пешбурди ташаббусҳои марбут ба ҳифзи пиряхҳо саҳми арзанда мегузорад. Агенти ҳамчун ҳамоҳангсози миллӣ масъулияти татбиқи лоиҳаҳои муштарак бо АБНА-ро бар уҳда дорад, ки ба омӯзиш, мониторинг ва ҳифзи пиряхҳо дар шароити тағйирёбии иқлим фаъолона иштирок менамояд.
Яке аз намунаҳои муваффақи ҳамкории мазкур ин лоиҳаи миллии TAD7004, ки бо номи расмии "Таҳкими иқтидори миллӣ барои мониторинг ва арзёбии пиряхҳо ва захираҳои барфӣ дар Тоҷикистон" маълум аст, яке аз барномаҳои муҳими техникии АБНА дар солҳои охир тадбиқ гардида истодааст. Лоиҳаи мазкур аз соли 2022 оғоз шуда, ҳадафи асосиаш баланд бардоштани сатҳи омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳо дар Тоҷикистон тавассути истифодаи технологияҳои муосир ва таҷрибаи байналмилалӣ мебошад. Дар доираи лоиҳаи махкур, коршиносони АБНА аз Маркази омӯзиши пиряхҳои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон боздид анҷом доданд ва бо олимони тоҷик дар самти татбиқи усулҳои пешрафтаи мониторинг, аз ҷумла технологияҳои ҳисоббарории рақамӣ ва таҳлили маълумоти зиёд пешниҳод намуданд.
Дигар ҷанбаи муҳими лоиҳаи мазкур, ин таъмини Маркази омӯзиши пиряхҳо бо таҷҳизоти замонавӣ, аз қабили дастгоҳҳои ченкунӣ, асбобҳои метеорологӣ ва системаҳои ҷамъоварии маълумот аз пиряхҳо буд. Таҷҳизотҳои мазкур имкон дод, ки олимони тоҷик маълумоти дақиқтар дар бораи вазъи пиряхҳо, суръати обшавӣ ва таъсири тағйирёбии иқлим ба онҳо дастрас гардад. Ҳамчунин, дар доираи лоиҳа барои мутахассисони тоҷик курсҳои омӯзишӣ ташкил карда шуданд, ки дар онҳо усулҳои муосири таҳлили криосфера ва пешгӯии тағйироти экологӣ фаҳмонда шуд.
Ба ин тартиб, лоиҳаи мазкур намунаи муваффақи ҳамкории байналмилалӣ дар самти ҳифзи муҳити зист ва истифодаи технологияҳои пешрафта барои омӯзиши пиряхҳо мебошад, ҳамзамон заминаи мустаҳкам барои идомаи корҳо дар доираи "Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо - 2025" фароҳам оварда, Тоҷикистонро ҳамчун кишвари пешсаф дар ин соҳа муаррифӣ мекунад. Илова бар ин, дар доираи омодагӣ ба Конфронси байналмилалии сатҳи баланд дар шаҳри Душанбе, Агентӣ баргузории чорабинии канорӣ бо иштироки намояндагони 30 давлати узви АБНА-ро талошҳо ба харҷ дода истодааст. Чорабинӣ имкон медиҳад, ки таҷрибаи Тоҷикистон дар ҳифзи пиряхҳо бо ҷомеаи ҷаҳонӣ мубодила шавад ва роҳҳои нави ҳамкорӣ муайян карда шавад.

Дар хотима, "Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо - 2025" як имконияти нодир барои Ҷумҳурии Тоҷикистон аст, ки он то на танҳо мавқеи худро ҳамчун пешоҳанг дар масъалаҳои экологӣ тақвият мебахшад, балки таваҷҷуҳи ҷаҳониро ба аҳамияти пиряхҳо ҷалб менамояд. Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ бо ҳамкории АБНА дар ин раванд нақши муҳим дорад ва бо татбиқи лоиҳаҳои муштарак, Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар роҳи ҳифзи ин манбаи ҳаётан муҳим барои наслҳои оянда пеш мебарад.

Илҳом Мирсаидзода, профессор, директори Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ

Азизов Олимҷон, мудири шуъбаи муносибатҳои байналмилалӣ ва робита бо ҷомеаи Агентӣ

(бахшида ба 80 солагии ғалаба дар Ҷанги бузурги Ватанӣ)

Шуҷоату диловарии фарзандони баору номуси мо дар солҳои Ҷанги бузурги Ватанӣ намунаи ибрати ватандӯстӣ ва сабақи беҳтарини мардонагиву ватандорӣ барои наслҳо имрӯзу оянда мебошад.

Эмомалӣ Раҳмон

Миллати тоҷик мудофиаи Ватанро муқаддас ва қарзи фарзандӣ мешуморидан, хизмат ба Ваатанро аз ҷумлаи имон медонанд. 8 майи соли 1945 германияи фашистӣ ба ҳуҷҷати таслимшавӣ имзо гузошт, ки 9 майи соли 1945 расман рӯзи ғалаба эълон гардид. Ин ғалаба бар фашизми лаъин ва ғалабаи ақлу хиради инсоният бар ҷаҳолат ҳисоб мешавад.

Ҷанги хонумонсузу даҳшатовар 1418 шабонарӯз (22 июни соли 1941 то 9 майи соли 1945) давом карда, 1770 посёлка, 70,000 кишлоқу деҳаҳо пурра сӯзонида шуданд, 65,000 км роҳи оҳан, 4100 истгоҳи роҳи оҳан, 98 колхозҳо, 1876 совхозҳо, 88,000 мактабҳо, 40,000 муассисаҳои тиббӣ, 43,000 китобхонаҳо ва 25 млн. аҳолӣ бе хону мон гаштаанд. Дар солҳои ҷанг ҳатто 5 млн 3 метр хоки сиёҳзамини Украинаро ба Германия бурданд. Дар китобчаи кисагии афсари немис фармони Адолф Гитлер чунин сабт шуда буд: “Ба хотири ғалаба кушед, сӯзонед, ғорат кунед. Барои ғалаба аз ҳеҷ чиз рӯ нагардонед”. Германияи фашистӣ 190 дивизия, ки 5,5 млн аскар, 47000 тупу минимёт, 4300 адад танк, 5000 таёраҳои ҷангӣ, 193 киштии ҳарбӣ бар зидди Иттифоқи советӣ сафарбар кард. Ба оташи ҷанг 72 давлат кашида шуда, амалётҳои ҳарбӣ дар 40 давлат мерафт.

Аз рӯзи аввали ҷанг Сарфармондеҳи Олии Қувваҳои мусаллаҳи ИҶШС И.В. Сталин ба халқ муроҷиат карда гуфт: “Гап дар бораи ҳаёт ва марги халқҳои ИҶШС, дар бораи озод будан ва ё зери асорат мондани халқҳои Иттифоқи советӣ меравад”. Бо даъвати И.В. Сталин 151 миллату халқиятҳои мамлакат, ки 34478000 нафарро дарбар мегирад, ки барои муҳофизати Ватан ба по бархестанд. Аз он 27 млн. нафар мардуми мо ҷони худро дар ҷанг аз даст доданд.

Миллати тоҷик низ аз ин иқдом дар канор намонд, 300,000 нафар сафарбар шуда, 92,000 нафар дар муҳорибаҳо ҳалок шуда, даҳҳо ҳазори дигар бе ному нишон гаштанд ва 60,000 нафар маъюб шуданд.

Миллати мо эҳсоси ватандӯстӣ ва озодихоҳиро дорост. Аз ин бармеояд, ки ҷавонмардони тоҷик Туйчи Эрҷигитов, Саидқул Турдиев, Домулло Азизов, Сафар Амиршоев, Чутоқ Уразов, Исмоил Ҳамзалиев, Ҳоди Кенҷаев, Исмат Шарифов, Амирали Саидбеков ва дигарон барои озод намудани Литва, Украина, Чехославакия ва дигар минтақаҳои хатарноки ҷаҳон ҷони худро дареғ надоштанд. Хотираҳои неки шаҳидони роҳи озодӣ аз ёд нахоҳад рафт. Дар инҷо мо бояд ғамхориҳои пайвастаи Пешвои миллатро нодида нагирем. Зеро аз соли 1997 то имрӯз муқаррар намудани иловапулӣ ба нафақаи маъюбон ва иштирокчиёни ҶБВ солҳои 1941-1945, дастгирии молиявии яквақтаина ба шахсоне, ки дар ақибгоҳ кор кардаанд, маъюбони ҷанги Авғонистон, маъюбони садамаи нерӯгоҳи барқӣ-атомии Чернобил, оилаҳои шахсоне, ки ҳангоми ҳимояи сохти конститутсионии ҶТ ҳалок гардидаанд, роҳандозӣ шудааст.

Китоби полковники мустаъфӣ Сафаров Раҳмон (ҷилди 1) соли 1995 бо номи “Ҳазору як корнома” сарредасияи илмии Энсиклопедияҳои Тоҷикистон аз чоп бароварда аст, дар бораи ҷанговароне, ки дар набардҳои қаҳрамононаи ҶБВ (солҳои 1941-1945) шаҳид шудаанд, ҷанговароне, ки аз теғи марг наҷот ёфта саломат ба зодгоҳашон баргаштанд ва давлати пирӣ меронанд ба қалам оварда шудааст.

Китоб аз қиссаҳо ва корномаҳои ҷанговарони тоҷике, ки дар ҷабҳаҳои Ҷанги Дуюми Ҷаҳонӣ иштирок кардаанд, иборат аст. Муаллиф ду гурӯҳи асосиро мавриди таваҷҷуҳ қарор додааст:

1. Шаҳидони набардҳо: Онҳое, ки дар майдонҳои ҷанг ҷони худро фидо карда, бо номи қаҳрамон дар таърихи миллат сабт шудаанд ва ёди онҳо дар дили мо ҷовидонист. Ин қисмат эҳтиром ва ёдбуди ин абадан зиндагонро таъкид мекунад.

2. Бозгаштагон аз ҷанг: Ҷанговароне, ки аз теғи марг наҷот ёфта, то охири умрашон дар зодгоҳашон зиндагӣ кардаанд дар барқарорсозии кишвари худ саҳми худро гузоштаанд.

Сафаров Раҳмон дар ин асар кӯшиш намудааст, ки ба наслҳои оянда аз мардонагию фидокориҳои ҷавонмардони тоҷик ёдрас созад. Китоб бо забоне сода, вале пур аз эҳсосот навишта шудааст, ҳамчун як манбаи муҳими таърихӣ барои омӯзиш ва саҳми мардуми Тоҷикистон дар пирӯзии бар фашизм хизмат мекунад.

“Ҳазору як корнома” бо услуби ҳикоятӣ ва хронологӣ навишта шуда, аз ҳикояҳои алоҳидаи ҷанговарон иборат аст. Ҳар як ҳикоя эҳтимолан ҷузъиёти зиндагӣ, шароити ҷангӣ ва таъсири он ба хонавода ва ҷомеаро дар бар мегирад. Номи китоб рамзист, ки ба шумораи зиёди корнамоиҳои ҷанговарон ишора мекунад, монанди афсонаҳои “Ҳазору як шаб” мебошад.

Ҷанги бузурги Ватанӣ барои мардуми Тоҷикистон, ки дар он замон ҷузъи Иттиҳоди Шӯравӣ буд, як имиҳони бузурги мардонагӣ ҳисоб мешуд. Ҳазорон ҷавонони тоҷик ба фронт рафта, дар муҳорибаҳои муҳим, аз ҷумла дар Сталинград, Курск ва Берлин иштирок карда, агар қисми зиёде дар ҷанг ҳалок шуда бошанд, ҳам қисми дигаре бо ордену медалҳо сарфароз гардиданд.

“Ҳазору як корнома” дар соли 1995 дар давраи пас аз истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон нашр шуда, аҳамияти бузурги таърихӣ дорад, чунки дар он солҳо Тоҷикистон акнун аз ҷанги шаҳрвандӣ оҳиста оҳиста баромада (1992-1997) ба зиндагии осуда қадам мезад ва чунин асарҳо барои баланд бардоштани рӯҳияи ватандӯстӣ, эҳёи худшиносӣ ва ваҳдати миллӣ нақши муҳим бозидааст. Китоб барои наслҳои ҷавон ҳамчун як дарси мардонагиро нишон дода, арзишҳои ватандӯстӣ ва фидокориро талқин менамояд. Нашри китоб таҳти сарпарастии илмии Энсиклопедияҳои Тоҷикистон, ки ин муассиса дар он замон яке аз марказҳои муҳими илмӣ ва фарҳангии Тоҷикистон ба шумор мерафт ва ба нашри асарҳои арзишманд машғул буд.

“Ҳазору як корнома” на танҳо як китоби таърихӣ, балки як ёдгории адабӣ ва фарҳангист, ки корнамоиҳои ҷанговарони тоҷикро ҷовидона нигоҳ медорад. Ин асар барои омӯзиши таърихи Ҷанги бузурги Ватанӣ, саҳми мардуми Тоҷикистон дар ҷанг ва ба тарбияи наслҳои нав дар рӯҳияи ватандӯстӣ, худшиносӣ аҳамияти бузург дорад. Он як ҳуҷҷати зиндаест, ки садои қаҳрамонони гузаштаро то ба имрӯз мерасонад.

Мундариҷаи китоб аз қисматҳои зерин иборат аст:

1. Қаҳрамонони Тоҷикистон солҳои 1941-1945, иборат аз 18 нафар: Азизов Домулло, Амиршоев Сафар, Атоев Пӯлод, Аҳмадов Фатҳулло, Кенҷаев Ҳодӣ, Мирзоев Тухтасин, Назаров Тӯйчӣ, Раҳимов Азим, Раҳматов Раҳимбой, Саидбеков Амиралӣ, Турдиев Саидқул, Шарифов Исмат, Шарифов Эргаш, Қарабоев Неъмат, Қосимов Ҳайдар, Ҳабиев Вилдан, Ҳакимов Олим, Ҳамзалиев Исмоил.

1.1. Ҷанговароне, ки баъди ҷанг соҳиби рутбаи генералӣ гардиданд, аз 3 нафар иборат аст: Маҳмадов Валӣ, Тошмуҳмадов Мастибек, Юсуфов Абдураззоқ.

1.2. Ҷанговароне, ки баъди ҷанг сазовори унвони Қаҳрамони меҳнати сотсиалистӣ гардиданд, иборат аст аз 5 нафар: Абдулвосиев Абдулло, Абдуллоев Давлат, Алексеевский Евгений, Аҳмадов Раҳматулло, Охунов Барот.

1.3. Ҷанговароне, ки баъди ҷанг сазовори Ордени Ленин гардиданд, иборат аст аз 4 нафар: Иброҳимов Исмоил, Иброҳимов Муҳаммад, Умаров Саидқул, Ғафуров Болта.

1.4. Ҷанговарон – намояндагони Тоҷикистон, ки барои озодии Ватан ҷон фидо карда, бо унвони Қаҳрамони Иттифоқи Советӣ пешниҳод шуданд, иборат аз 9 нафар: Бердиев Тӯйчӣ, Бобоҷонов Мирзо, Каримов Саидаҳмад, Калимбетов Бердӣ, Козловский Михаил, Ниёзов Ғозӣ, Самодуров Николай, Юнусов Юнус, Ғуломшоев Гулмамад, Ҳайит Қаландар.

2. Иштирокчиёни ҶБВ солҳои 1941-1945. Шумораи намояндагони халқҳо ва миллатҳои ИҶШС, ки дар майдони ҶБВ корнамоӣ нишон доданд ва сазовори ордену медалҳо гардиданд 9284199 нафарро ташкил медиҳад, ки шумораи тоҷикон аз 13997 нафар иборат аст.

Дар ин қисмати китоб муаллиф муфасал тарҷумаи ҳол ва корнамоиҳои иштирокчиёни ҷангро аз Аббосов Амирҷон то Ашӯров Мелик сабт намудааст (ҷилди 1).

Дар ин мақола мо аз қаҳрамонии як тан ҷанговари тоҷик иқтибос меорем: Амиршоев Сафар, таваллудаш 15.12.1919, зодаи деҳаи Заргари Совети қишлоқи Садайбардаи ноҳияи Балҷувони вилояти Кӯлоб, миллаташ тоҷик. Декабри 1941 ба ҷанг рафта, дар фронт аввал дар ҳайати батареяи 5-уми дивизионии полки 206-уми артилляи дивизиии 8-уми захираҳои сарфармондеҳи олии фронтҳои Ҷанубу Ғарбӣ ва Воронеж, сипас дар корпуса 5-уми армии 5-уми Белоруссия ба сифати командири дастаи тӯпчиён ба муқобили фашистҳои истилогар қаҳрамонона ҷангидааст. Аҷоибаш ин аст, ки падараш Амиршо Қосимов дар деҳаи Заргар дар синни 41-солагӣ вафот карда, модараш Оим Мамадаминова дар синни 33-солагӣ рӯзи ба хок супоридани шавҳараш фавтидааст.

Дар вақти адои хизмати ҳарбӣ Сафаров ҳамчун аскари фаъол ба сафи комсомол қабул гардид. Сафар хабари саршавии ҷангро дар деҳаи Даҳан шунид ва саросемавор роҳи Комиссарияти ҳарбии вилояти Кулобро пеш гирифт. Дар Комисарияти ҳарбӣ ӯро ҳамчун шахсе, ки тактикаи ҷангиро медонад ба машқ додани навхизматон таъин намуданд. Дивизияи савораи куҳгарди тоҷик, ки Сафар ба онҳо машқи тайёрии ҳарбиро мегузашт барои ба фронт рафтан фармони махсус гирифтанд.

Дар ҷанг Сафар Амиршоев командири дастаи тупчиёни взводи якуми дивизияи 5-ум таъин шуд. 1 майи соли 1943 барои зада гардонидани ҳуҷумҳои душаман бо мукофоти давлатӣ “Медал барои шуҷоат” мукофотонида шудааст. Командири дастаи тупчиён Сафар Амиршоев аввалин шуда 17 танки дӯшманро оташ зад. Дастаи тӯпчиёни Сафар Амиршоев дар ин муҳориаби шадид маҷрӯҳ гардиданд, худи ӯ аз сараш тир хурд. Ҷасорату мардонагии ӯ рӯҳияи ҷанговарони батареияи 5-умро баланд бардошт ва боз 4 танки душманро оташ заданд. Як дастаи тӯпчиёни Амиршоев як взводи аскарони пиёдагарди душамнро нест карданд. Аз дур дӯшман рост нуқтаи оташфишонии Амиршоеро ба нишон гирифт ва ҳадафи тири худ қарор кард. Чун ҷанговари шуҷо Сафар Амиршоев қаҳрамонона шаҳид шуд.

Аз 17.06.1944 командири полки 213 артилерияи гвардигӣ полковник Чигир чунин менависад: “Ба мукофоти давлатӣ –ордени Ленин, медали Ситораи калон, Қаҳрамони иттифоқи советӣ пешбари мекунам”.

Дар асоси Укази Президуми совети олии СССР аз 25 сентябри соли 1944 ба Сафар Амиршоев баъди маргаш унвони олӣ - Қаҳрамони Иттифоқи Советӣ дода шуд. Ҳамяроқонаш ҷасади сафар Амиршоеро дар қабристони деҳаи Жежморияйи Ҷумҳурии Литва ба хок супоридаанд. Дар рӯи қабраш чун рамзи ғалаба тӯпи ӯ гузошта шудааст.

Модарон то ҳол мепоянд роҳи аскарон,

Охирин умеди ин умедворон зинда бод.

Инчунин ҳазорҳо корнамоии ҷавонмардони тоҷикро мисол оварда метавонем:

1. Дар набардҳои Украина, соли 1943 Неъмат Қаробоев ҳамчун фармондеҳи взвод дар муҳофизати мавқеи стратегӣ дар наздикии шаҳри Киев нақши муҳим бозида аст. Вай бо гурӯҳи хурди ҷанговаронаш ба муқобили ҳамлаи бузурги танкҳои душман истодагарӣ карда, бо истифода аз гранатаҳо ду танки фашистонро нобуд сохт. Сарфи назар аз захмҳои вазнин, ӯ то омадани кӯмаки иловагӣ мавқеъро нигоҳ дошт ва барои ин корнамоияш бо унвони Қаҳрамони Иттифоқи Советӣ сарфароз гардид.

2. Дар набарди Сталинград, соли 1942, Тӯйчӣ Эрҷигитов ҳамчун тирандози пулемёт дар муҳофизати бинои стратегӣ, ки баъдтар бо номи «Хонаи Павлов» машҳур шуд, иштирок кардааст. Вай дар тӯли чанд рӯз зери тирборони шадиди душман мавқеъро нигоҳ дошта, даҳҳо фашистноро нобуд карда аст. Ин корнамоии ӯ ба ғалаба дар яке аз муҳимтарин набардҳои ҷанг мусоидат кард ва ӯро ба унвони Қаҳрамони Иттифоқи Советӣ сазовор донистаанд.

3. Дар соли 1944 ҳангоми озодкунии Полша Сафар Амиршоев ҳамчун разведкачии ҳарбӣ амалиёти муҳимро анҷом дод. Вай ба ақибгоҳи душман ворид шуда, иттилооти муҳим дар бораи ҷойгиршавии қувваҳои фашистиро ба даст овард. Ҳангоми бозгашт ӯ зери тирборони душман қарор гирифт, аммо бо вуҷуди захмҳо иттилоотро ба фармондеҳони худ расонд, ки ин ба шикасти душман дар он минтақа мусоидат кард. Ин далерӣ ӯро ба унвони қаҳрамонӣ ноил гардонд.

4. Дар набардҳои Белоруссия, соли 1944, Ҳодӣ Кенҷаев ҳамчун фармондеҳи рота дар амалиёти озодсозии шаҳри Минск иштирок кардааст. Вай бо ротаи худ зери тирборони шадид пулеро, ки барои гузаштани қувваҳои шӯравӣ муҳим буд, муҳофизат кард. Сарфи назар аз талафоти вазнин, ӯ мавқеъро нигоҳ дошт ва барои ин фидокорӣ бо унвони Қаҳрамони Иттифоқи Советӣ мукофотонида шуд.

5. Дар соли 1945 ҳангоми ҳамла ба Берлин, Ҳайдар Қосимов дар амалиёти забт кардани бинои Рейхстаг иштирок карда, бо гурӯҳи хурди ҷанговарон зери тирборони шадид ба бино ворид шуд ва дар муҳофизати он то омадани қувваҳои асосии шӯравӣ саҳм гузошт. Ин корнамоии ӯ яке аз рамзҳои пирӯзии ниҳоӣ дар ҷанг буд.

Ин мисолҳо танҳо як қисме аз корнамоиҳои ҷанговарони тоҷикро нишон медиҳад, ки бо далерӣ ва фидокории худ дар ғалаба бар фашизм нақши муҳим бозидаанд.

Ҷанговарони тоҷик дар набарди Сталинград, Курск, дар озодкунии шаҳрҳои Киев, Минск, Варшава ва Берлин бо далерӣ, мардонагӣ ва фидокориҳои худ ғалаба бар фашизмро тезониданд. Ин корнамоиҳо на танҳо дар Иттиҳод Ин корнамоиҳо на танҳо дар Иттиҳоди Шӯравӣ, балки дар Аврупо низ эътироф шуданд.

Ҳар кӣ дар ҳифзи ватан ҷон медиҳад, қурбони ӯ,

Ҷони ман қурбони ӯ, то он ки бошад ҷони ӯ.

Баҳри сулҳу ҳам суботу ҳам наҷоти зиндагӣ,

Пок бояд дошт, азму иззату виҷдони ӯ.

Гар ба виҷону вуҷуду аҳд бошад тоҷике,

Метавон бахшид ҷонро дар бари домони ӯ.

Тоҷике аз будани худ гар намояд ифтихор,

Чарх бояд гирд гардад, зери сад фармони ӯ.

Сарсупориҳои тоҷик, Тоҷикистонсозӣ шуд,

Моҳу Хуршед бин, ки инак, дар бари айвони ӯ.

Муҳри тақдири азал бар коми тоҷик сикка зад,

Ранг гирад шамси ховар аз рухи тобони ӯ.

Ҷонфидоиҳои Сарвар халқро гирд оварид,

Сад ташаккур, бар сару бар сояву сомони ӯ.

ШИРИН ҚУРБОНОВА, сарходими илмии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих.

ДОНИЁР САНГИНЗОДА, муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.

Ҳар сол дар кишвари азизу маҳбуби мо ба хотири ёдбуди онҳое, ки баҳри халқу Ватан дар Ҷанги Бузурги Ватани ҷон фидо намудаанд ва барои қадрдонии онҳое, ки баҳри ба даст овардани ғалаба мардонавор ҷангидаанд, 9 май ҳамчун Иди ғалаба ҷашн гирифта мешавад. Бале, тоҷикон ҳанӯз аз замонҳои дур бо меҳру садоқат ба Ватан, меҳанпарастӣ ва ҳуввияти баланди миллии хеш машҳури ҷаҳон буданд. Таърих гувоҳ аст, ки фарзанди тоҷик ҳамеша ҳимояи марзу буми хешро ба ивази ҷони хеш ҳам бошад, адо кардааст. Дар тули таърих фарзонафарзандони диловари тоҷик аз қабили Спитамен, Муқаннаъ, Абумуслим, Темурмалик, Восеъ ва дигарон ҷони худро ба кафи даст гирифта, мардовор ҷон супурданро аз таслими душман шудан беҳтар донистанд. Дар таърихи инсоният санаҳое ҳастанд, ки бо гузашти солҳо аҳамият ва бузургии онҳо боз ҳам бештар аён мегарданд.

Рӯзи Ғалаба ҳам дар радифи ҳамин гуна санаҳои фаромуш нашудани мақом дорад. Он барои тамоми инсоният, аз ҷумла мо, Тоҷикистониён низ азиз ва гироми аст.
Ҳануз аз оғози ҷанг фарзандони Тоҷик дар қатори аввалинҳо дар ҳайати ду дивизия ба ҷабҳаи ҷанг рафта буданд. Умуман, аз кишвари мо бешаз 290 ҳазор нафар бе восита дар задухурдҳои шадиди ҷанги зидди фашизм иштирок намуда, аз худ ҷасорату мардонагиҳои бемисл зоҳир кардаанд. Эҳсоси ватандустии онхо имрӯз барои мо, ки Истиқлолияти давлати худро таҳким бахшида, созандагиву бунёдкорӣ ва ободии Тоҷикистони азизро ҳадафи хеш қарор додаем, намунани ибрат ва сабақ аст.

Ҳоло мо дар остонаи таҷлили 80-умин солгарди ғалаба бар фашизм карор дорем. Далериву шуҷоат ва мардонагиву қаҳрамонии иштирокчиёни Ҷанги Бузурги Ватани саҳифаи дурахшони таърихи моро ташкил медиҳад. Маҳз ин
Ҷоннисориву фидокориҳои онҳо буд, ки тамоми халқҳои давлати Шуравӣ аз чанголи фашистони хунхор раҳои ёфтанд.

Қудрату тавононии артиши шурави аз матонату садоқати афсаронаш ибтидо мегирифт. Аз шуҷоати сарбозонаш, ки рози буданд баҳри ҳифзи халқу Ватан ҷони худро фидо кунанд. Ба ин гуфта, қаҳрамониҳои сарбозони тоҷик, ки худро ба болои мили танки душман партофтаанд, гувоҳ шуда метавонад.

Сокинони Тоҷикистон хотираи онҳоеро, ки аз ҷанг барнагаштаанд, яъне ҷони худро ба хотири озодӣ аз истеъмори фашистӣ қурбон кардаанд, ҳеҷ гоҳ аз хотир фаромӯш намекунанд ва эҳтироми онҳоеро, ки бо пирӯзӣ ба Ватан баргаштаанд, ҳамеша ба ҷой меоранд.

Ҷашн гирифтани Рӯзи ғалаба махсусан барои дар рӯҳияи ватандӯстиву хештаншиносӣ, садоқад ба давлату миллати хеш ва далериву ҷавонмардӣ, бузург кардани насли ҷавону наврас нақши бузург дорад. Инчунин, пос доштани номи онҳое, ки ба хотири рӯзгори орому осудаи мо ҷонбозӣ намудаанд, қарзи виҷдонии ҳар яки мост.

Магистранти курси 1-уми Академияи Миллии Илмҳои Тоҷикистон Саидов Ҳоҷиҷон Сафарович

Тоҷикистон дар ҷодаи гузариш ба рақамикунонии соҳаҳои иқтисоди миллӣ ҷиҳати таъмин намудани шаффофияти муносибатҳои иқтисодиву молиявӣ қадамҳои устувор гузошта истодааст.

Дар панҷсолаи минбаъда ҷиҳати пешбурди иқтисоди рақамӣ бояд ба самтҳои зерин диққати аввалиндараҷа дода шавад:

Якум, такмили фаврии заминаҳои ҳуқуқӣ ва қабули санадҳои дахлдор дар самти гузариш ба иқтисоди рақамӣ. Дуюм, то шабакаҳои панҷ – ҷӣ (5G) инкишоф додани инфрасохтори рақамӣ, рушди марказҳои коркарди маълумот, таъсиси махзани мукаммали миллии маълумот.

Сеюм, рақамикунонии пурраи хизматрасониҳои давлатӣ ва ташкили махзани ягонаи хизматрасониҳои давлатӣ.

Чорум, рушди сармояи инсонӣ бо роҳи омӯзиш ва бозомӯзии кадрҳо доир ба технологияҳои иттилоотӣ дар дохил ва хориҷи кишвар ва баланд бардоштани маърифати истифодаи технологияҳои рақамӣ.

Панҷум, истифодаи васеи зеҳни сунъӣ дар пешниҳоди хизматрасониҳо ва низоми бақайдгирии давлатӣ.

Шашум, андешидани чораҳо дар самти таъмин намудани амнияти киберии махзанҳои маълумот.

Ҳафтум, ташаккул додани соҳибкории рақамӣ ва рушди савдои электронӣ[1].

Дар мақолаи узви вобастаи АМИТ, профессор Хушвахтзода Қобилҷон “Баррасии тақвиятбахши иқтисоди рақамӣ” дарҷ гардидааст, ки “Сарвари давлат зимни баррасии ҳолати иҷтимоӣ ва вазъи иқтисодии кишвар саҳми соҳибкорони фаъолро ёдоварӣ намуда, дастур доданд, ки маърифати молиявии шаҳрвандон ва фарҳанги андозсупории ҳамватанон густариш ёфта, низоми пардохтҳои ғайринақдӣ бобати устувории молиявӣ ва рушди иқтисодӣ тақвият дода шавад. Савол ба миён меояд, ки пардохтҳои ғайринақдӣ чист? Инсоне, ки дар ҷомеа зиндагӣ мекунад, онро мебояд, ки шароитҳои омоданамудаи давлатро, ки истифода бурд, сари вақт андозҳои муайяншударо пардохт намояд, чун пардохти саривақтии ҳама гуна андозҳо кафили бобақоии давлат ва рушду ободонӣ аст. Пардохтҳо бошад, нақдӣ ва ғайринақдӣ буданд, аммо аз санаи 1-уми августи соли 2024 тибқи Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи тадбирҳои вусъат додани ҳисобаробаркунии ғайринақдӣ” пардохти андозҳо, боҷҳои давлатӣ барои додани иҷозат ва иҷозатномаҳо, пардохтҳои дигари ҳатмӣ ба буҷет, ҷаримаҳо, маблағи суғуртаи ҳатмии давлатӣ, хизматрасонии тиббӣ, намудҳои дигари хизматрасониҳо, инчунин қабули маблағҳо аз ҷониби вазорату идораҳо ва ташкилотҳои давлатӣ тариқи ғайринақдӣ амалӣ мешавад. Инчунин иқдом татбиқи самараноки давлатиро дар самти андозу буҷет тақозо хоҳад кард ва таваҷҷуҳи Сарвари давлат ба самтҳои гуногуни фаъолияти молиявӣ саривақтӣ мебошад: “Ташаккул додани маърифати молиявии шаҳрвандон ва баланд бардоштани фарҳанги андозсупорӣ ҳамчун яке аз омилҳои асосии татбиқи самараноки сиёсати андозу буҷет, аз ҷумла дар масъалаи гузариш ба низоми пардохтҳои ғайринақдӣ барои ноил гардидан ба устувории молиявии давлат ва рушди иқтисодӣ нақши муҳим дорад”. Тибқи таҳлилҳои Сарвари давлат: “дар бисёр кишварҳо нишондиҳандаи пардохтҳои ғайринақдӣ 80 – 90 фоизро ташкил медиҳад. Ин яке аз роҳҳои асосии таъмин намудани шаффофияти амалиёти хизматрасонӣ, баҳисобгирӣ ва пешгирии коррупсия мебошад”.

Дар мадди назари Пешвои миллат пеш аз ҳама рақамикунонии иқтисоди миллӣ истода, бобати гузариш ба иқтисоди рақамӣ фақат тадбирҳо андешидан кам мебошад. Аз ҳамин хотир, Сарвари давлат дар Паёми хеш зикр намуданд, ки такмили инфрасохтори рақамӣ, рақамикунонии хизматрасониҳо бо дарназардошти таҳия ва ташкили махзани воҳид, бозомӯзии кадрҳо дар самти технологияҳои иттилоотӣ, ташаккули соҳибкории рақамӣ ва рушди савдои электронӣ роҳандозӣ гардида, раванди электронӣ гардидани фаъолияти давлатӣ татбиқ карда шавад: “Тоҷикистон дар ҷодаи гузариш ба рақамикунонии соҳаҳои иқтисоди миллӣ ҷиҳати таъмин намудани шаффофияти муносибатҳои иқтисодиву молиявӣ қадамҳои устувор гузошта истодааст”. Гузашта аз ин, барои вусъат додани раванди инноватсионӣ ва истифодаи ҳамаҷонибаи имкониятҳои технологияҳои рақамӣ Сарвари давлат пешниҳод намуданд, ки солҳои 2025-2030 “Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия” эълон гардад.

Ба наздикӣ монографияи нави ҳаммуаллифон, доктори илмҳои иқтисодӣ, профессор, Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Қобилҷон Хушвахтзода ва доктори илмҳои иқтисодӣ, профессори кафедраи назорати молиявӣ, таҳлил ва аудити Сарраёсати назорати идоракунии шаҳри Маскави Донишгоҳи иқтисодии Русия ба номи Г.В. Плеханов, Наталия Пласкова зери унвони «Методологияи баҳисобгирӣ ва таҳлили дороиҳои рақамии ташкилоти қарзӣ» аз чоп баромад. Ҳаммуаллифон дар ин рисола ошкор намудани асосҳои методологии омӯзиши объектҳои нави баҳисобгирии муҳосибӣ, таҳлил ва аудит – дороиҳои рақамӣ, ки муассисаҳои қарзӣ ва корхонаҳои соҳаи воқеии иқтисоди Русия ва Тоҷикистон ба мақсадҳои тиҷоратӣ ва дигар мақсадҳо истифода мебаранд, баррасӣ намуда, шароити муосири рақамикунонии иқтисодро чун инқилоби рақамӣ шарҳ додаанд.

Бобати таҳқиқи масъалаи мазкур дар оғози монография чунин омадааст: «Бояд эътироф кард, ки баҳисобгирии муҳосибӣ инқилоби рақамиро аз сар гузаронида, технологияҳои пешрафтаи рақамиро фаъолона татбиқ мекунад. Қариб аксарияти кулли субъектҳои хоҷагидор тавонистанд майдони ягонаи иттилоотиро бунёд кунанд. Ташкилотҳои қарзӣ тавассути татбиқи нармафзори пешрафта ва хидматҳои рақамӣ на танҳо хароҷоти баҳисобгирии муҳосибӣ кам мекунанд, балки шаффофият ва эътимоднокии бештари маълумотро ба даст меоранд» [2, с. 13].

Дар ИМА, Британияи Кабир ва дигар давлатҳои аз ҷиҳати иқтисодӣ тараққикарда муҳосибони идоракунӣ дар коркарди мақсадноки иттилооти баҳисобгирӣ ва таҳлилие, ки ба мақсадҳои гуногуни идоракунӣ мувофиқанд, банақшагирӣ ва пешгӯии буҷет, муайян намудани нуктаи муҳимми истеҳсолот ва фурӯш, идоракунии маблағҳои муомилот ва дигар масъалаҳои вобаста ба соҳаи баҳисобгирии арзиши истеҳсолот ҷалб карда мешаванд.

Ҷомеаи ҷаҳонии касбии баҳисобгирии муҳосибӣ стандартизатсияи баҳисобгирии идоракуниро танҳо ҳамчун муҳимтарин манбаи идоракунӣ мешуморад. Системаи баҳисобгирии аксар кишварҳои тараққикарда ба танзими давлатии масъалаҳои молиявӣ ва андоз нигаронида шудааст. Бояд гуфт, ки сарфи назар аз мавҷуд будани имкониятҳои зарурӣ, дар амалияи баҳисобгирии хоҷагидории ватанӣ то ҳол стандартҳои мавриди баррасӣ қарор гирифта омӯхта нашудаанд ва ҷиҳати роҳандозии онҳо дар кишварҳои рӯ ба инкишоф ниҳода зарурати амиқ пайдо шудааст.

Дар монографияи мазкур роҳҳои электронии фоида тавассути фазои рақамии иқтисоди рақамӣ баррасӣ ёфта, таносуби объекти электронӣ ва пули нақд бар манофеи муштариёни бонкӣ матраҳ шудаанд. Масалан, дар ин самт муаллифон ин ақидаро пешниҳод намудаанд: «Амволи виртуалӣ (ё рақамӣ) объекти электронӣ мебошад, ки соҳибонаш ният доранд аз он манфиатҳои муайян ба даст оранд, тавлиди он дар фазои виртуалӣ сурат мегирад. Арзиши тиҷоратии объектҳои рақамӣ вобаста ба ниятҳои корбарони эҳтимолӣ барои анҷом додани амалиёт ва дар ниҳоят табдил додани ин объектҳо ба пули воқеӣ ташаккул меёбад. Бояд гуфт, ки дар аввал объектҳои электронӣ ҳамчун воситаи мубодила дар раванди инкишофи бозори бозиҳо бо тақсимоти шартии объектҳое пайдо шуданд, ки аз онҳо объектҳои дорои арзиши муайянро ҷудо кардан мумкин аст» [2, с. 17].

Гузашта аз ин, дар рисола низоми ҷадиди пардохти рақамӣ баррасӣ шуда, омилҳои пайдоиш ва паҳншавии он дар мисоли криптовалюта матраҳ мешавад. Бояд мутазаккир шуд, ки криптовалюта бидуни ҷалби бонкҳо пардохти рақамӣ маҳсуб мешавад, ки ба муштарӣ имкон фароҳам меорад то дар дилхоҳ мавзеъ ва дар дилхоҳ авзоъ пардохтҳоро истиқбол кунад ё фиристад. Пардохтҳои криптовалютӣ танҳо дар шакли рақамӣ дар пойгоҳи додаҳои онлайн мавҷуданд, ки транзаксияҳои мушаххасро тавсиф мекунанд. Онҳо дар муомилот қарор надоранд ва метавонанд дар ҷаҳони воқеӣ иваз карда нашаванд. Ҳангоми интиқоли маблағҳо бо криптовалюта, транзаксияҳо дар китоби давлатӣ сабт карда мешаванд. Криптовалюта дар ҳамёнҳои рақамӣ нигоҳ дошта мешавад.

Ба қавли муаллифони рисола, криптовалюта аз соли 2009 инҷониб мавҷуд буда, аввалин бор дар ҷаҳон «Криптовалюта як пули рақамӣ ё маҷозӣ аст, ки барои таъмини амният криптографияро истифода мебарад ва новобаста аз бонки марказӣ фаъолият мекунад. Он як системаи ғайри марказиро дар асоси технологияи мушаххас истифода мебарад. Арзиши криптовалюта аз ҷониби талабот ва пешниҳоди бозор муайян карда мешавад, на аз ҷониби ҳукуматҳо ё муассисаҳои молиявӣ, ки онро дороии ноустувор месозад» [2, с. 18].

Бо дарназардошти тараққии технологияҳои ҷадид иқтисоди рақамӣ рушд карда, роҳҳои табодули молиявӣ тағйир ёфтанд. Айни замон одамон бобати нигаҳдории электронии маблағҳо фаъол буда, аз ҳамаи шароити мавҷуда истифода ба амал меоранд. Ширкат дар низоми рақамии табодули молиявӣ онҳоро бохабар аз техникаву технологияҳои нав менамояд.

Аз бӯҳрони соли 1998 сар карда, масъалаи эътимоднокии ҳисоботи молиявии ташкилотҳои қарзӣ беш аз пеш аҳаммияти бештар пайдо кардааст. Ва ин табиист, зеро системаи бонкии дилхоҳ кишвар дар системаи молиявии давлат ҷои пешбар ва аз бисёр ҷиҳат ҳалкунандаро ишғол мекунад. Тавре ки таҷрибаи пештараи иқтисодии ҷаҳонӣ нишон дод, ноустувории молиявии худи низоми бонкӣ аз як тараф метавонад бӯҳронро ба вуҷуд оварад ва аз тарафи дигар, падидаҳои иқтисодӣ, аз ҷумла падидаҳое, ки дар натиҷаи бӯҳрони молиявии ҷаҳонӣ ба вуҷуд омадаанд, метавонанд системаи бонкиро аз мувозинат берун бароранд. Ин далел корбаронро аз гузориши маълумот дар бораи вазъи воқеии молиявӣ ва сатҳи хавфҳое, ки бонк ба дӯш гирифтааст, маҳрум месозад.

Истифодабарандагони ҳисоботи молиявӣ ба маълумоте ниёз доранд, ки ба онҳо барои арзёбии вазъи молиявӣ ва фаъолияти ташкилоти қарзӣ дар давраи ҷорӣ ва қабули қарорҳои дахлдори иқтисодӣ кумак мерасонанд. Системаи кунунии ҳисоботи молиявӣ қодир нест, ки ба истифодабарандагон иттилооти саривақтӣ ва босифат пешниҳод кунад, зеро на аз рӯйи мазмуни дохилии худ - сохтор ва на аз рӯйи суръати ташаккули он ба талаботи бозорҳои молиявӣ ва истифодабарандагон, аз ҷумла ба талаботи байналмилалӣ ҷавобгӯ нест. Шартҳои асосии ислоҳоти низоми ҳисоботдиҳии ташкилотҳои қарзӣ, ки дар доираи кор таҳлил ва ба низом даровардани он анҷом дода шудаанд, инҳоро дар бар мегиранд: хусусиятҳои заифи сифати ҳисобот, шумораи зиёди шаклҳои ҳисоботӣ, риояи нопурра ба принсипҳои ҳисобот, хусусияти маҳдуди гузариш, осебпазирии татбиқи модели табдилдиҳӣ, фишори мақомоти назоратӣ ва андоз ба системаи ҳисоботӣ, ки дар ниҳоят боиси норозигии истифодабарандагони манфиатдори ҳисоботи молиявӣ мегардад.

Бо вуҷуди ин, зарур аст, ки баҳисобгирии арзиши одилона тибқи методологияи он дар ҳисоботи молиявии ташкилотҳои қарзӣ ноустувории ғайричашмдошт ба вуҷуд орандаро таҳқиқ намояд. Се манбаи эҳтимолӣ мавҷуданд, ки тавассути онҳо арзиши одилона метавонад ноустувориро дар ҳисоботи молиявӣ ҷорӣ кунад. Якум, ноустуворӣ аст, ки бо тағйирёбии параметрҳои асосии иқтисодӣ алоқаманд аст. Дуюм ноустуворӣ аст, ки дар натиҷаи хатогиҳои андозагирӣ ва ё тағйир додани дарки дурнамои иқтисодӣ дар тамоми давраи тиҷорат ба вуҷуд омадааст. Ва сеюм, ноустуворӣ метавонад бо модели баҳисобгирии муҳосибӣ, ки баҳисобгирии арзиши одилонаро ба баъзе асбобҳо ва баҳисобгирии арзиши фарсудашавӣ ба дигарон татбиқ мекунад, ки таъсири холисро коҳиш медиҳад.

Муаллифони китоби тозанашршуда профессор Хушвахтзода Қ.Х. ва профессор Пласкова Н.С. қайд мекунанд, ки тайи чанд соли охир дар низоми муносибатҳои муосири иқтисодӣ тағийроти куллӣ ба қайд гирифта шуда, яке аз сабабҳои глобалии он рақамикунонии фаъоли ҷомеа мебошад, ки ба тавсеаи соҳаҳои истифодаи технологияи иттилоотӣ ҳам барои ҳалли масъалаҳои рӯзмараи ҷомеа ва ҳам дар сатҳи муносибатҳо дар доираи фаъолияти соҳибкорӣ мусоидат мекунад.

Таъсири ин омилҳо метавонад боиси ба истилоҳ таъсири мутаносибӣ дар илми иқтисод маълум шавад, ки нишон медиҳад, ки арзиши иқтисодӣ бо тағйирёбии иқтисодиёт чӣ гуна алоқаманд аст. Дар давраи тиҷорат ва назарияи молиявӣ ҳар як миқдори иқтисодие, ки бо вазъи умумии иқтисодиёт робитаи мусбат дорад, просиклӣ ҳисобида мешавад. Барои амиқтар омӯхтани падидаи даврӣ ва зуҳуроти амалии он дар бахши бонкӣ, маълумоти таҳлили омори вобастагии баҳодиҳии арзиши одилонаро аз нишондиҳандаҳои асосии макроиқтисодӣ бояд баррасӣ кард.

Инчунин дар монографияи тозанашри муаллифон қайд шудааст, ки объектҳои рақамӣ дар бахши молиявӣ бештар истифода мешаванд, ки вазифаҳои гуногунро иҷро мекунанд, муомилоти ҳисоббаробаркуниро суръат мебахшанд, эътимоднокӣ ва даромаднокии муносибатҳои байни ташкилотҳои қарзӣ ва миҷозони бонкиро таъмин мекунанд ва ба фаъолияти бозор маблағгузорӣ намудани бозор мусоидат мекунад.

Сиёсати пешгирифтаи давлат ва ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ояндаи наздик ба монанди иқтисоди рақамии кишварҳои тарақикарда рушд намуда, ҳамкориҳоро дар ин самт бо кишварҳои пешрафта ба роҳ хоҳад монд. Дар шароити муосир рақамикунонӣ ба соҳаи иҷтимоиву иқтисодии мамлакат заминаи мусоид фароҳам меорад. Иқтисоди рақамиро барои нигоҳ доштани маълумотҳои афзун барои идора кардани тақсимоти зуд ва захираҳо, ба даст овардани натиҷаҳои баланди иқтисодӣ, интихоб, ҷобаҷогузорӣ ва нигаҳдории маълумотҳо истифода намудан мункин аст.

Ширин Қурбонова, сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, доктори илмҳои таърих

РӮЙХАТИ АДАБИЁТ:

1. Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ аз 28.12.2024.

2. Хушвахтзода К.Х., Пласкова Н.С. Методология учета и анализа цифровых активов кредитной организации. – Душанбе: Дониш, 2025, - 131 с.

3. Хушвахтзода Қ.Х. Баррасии тақвиятбахши иқтисоди рақамӣ. –Душанбе. 2025.

(с.1941-1945)

Имсол ба Ғалабаи бузурги халқҳои собиқ Иттиҳоди Шуравӣ дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ (солҳои 1941—1945) бар фашизми гитлерӣ 80 сол пур мешавад. Ғалаба дар ин чанги хунин ба осонӣ ба даст наомадааст. Чанг 1418 шабонарӯз давом карда, зиёда аз 26,6 миллион нафар одамони советӣ ҳалок гардиданд. Мувофиқи маълумоте, ки дар бойгониҳо махфуз аст, дар солхои ҷанг 1710 шаҳру посёлка ва зиёда аз 70 ҳазор деҳа хароб шудааст, 31850 заводу фабрика ва дигар корхонаҳои саноатӣ, 98000 колхоз, 1876 совхоз, 2890 истгоҳи мошину тракторҳо ва бисёр дигар корхонаю биноҳои истиқоматии шаҳрвандони СССР пурра ё кисман вайрон ва ғорат карда шуданд [6].

Рӯзи Ғалаба яке аз он санаҳои фаромӯшнашаванда аст. Тибқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи рӯзҳои ид» аз 2 августи соли 2011 №753 ҳамасола 9 май ҳамчун Рӯзи Ғалаба дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ ҷашн гирифта мешавад [7]. Ин барои тамоми башарият, аз чумла мо, точикон азизу шарафманд аст. Ҳазорон нафар шаҳрвандони Тоҷикистон дар рӯзҳои аввали ҷанг ба комиссариатҳои ҳарбӣ муроҷиат карда, дар аризаи худ омодагии худро барои рафтан ба ҷабҳа изҳор доштанд. То ибтидои соли 1942 дар тамоми ҷумҳурӣ аз ихтиёриён 5857 ариза қабул карда шуд. Дар солҳои минбаъда омадани аризаҳо катъ нагардид. Дар маҷмуъ, зиёда аз 10 ҳазор нафари онҳо дар солҳои ҷанг ба ҳайси ихтиёрӣ ба ҷабҳа фиристода шудаанд [3]. Шумораи умумии фиристодагони Тоҷикистон қариб 300 ҳазор нафарро ташкил дод. Онҳо дар сангарҳо диловарона чангида, аз худ корнамоиҳои бузург нишон дода, Ватан, шаъну шарафи халқи худро мухофизат намуданд ва зиёда аз 92 ҳазор нафари онҳо дар майдони ҷанг ҳалок гардиданд. Аз ин шумора 54 нафар ҳамватанони мо сазовори унвони олии фахрии Ватан – Қаҳрамони Иттиҳоди Шуравӣ гардида, 21 нафар бо ҳар се дараҷаи ордени «Шараф» ва зиёда аз 60 ҳазор нафар бо ордену медалҳо мукофотонида шудаанд [6].

Дар байни онҳо Қаҳрамонони Иттиҳоди Шӯравӣ Неъмат Қарабоев, Ҳодӣ Кенҷаев, Тӯйчӣ Эрйигитов, Сафар Амиршоев, Исмоил Ҳамзаалиев, Эргаш Шарифов ва бисёр дигар аскарони тоҷик ҳастанд, ки дар набардҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар ҳимояи Ватан қаҳрамонӣ нишон додаанд [7].

Яке аз аввалин чорабиниҳо дар давраи ҷанг таълим додани шаҳрвандон ба корҳои ҳарбӣ буд. Танҳо дар соли аввали ҷанг дар ҷумҳурӣ 3330 нафар корманд, 2000 нафар ҳамшираҳои шафқат ва 5000 нафар фармондеҳон тайёр карда шуданд [9, 302].

Ба ҷумҳурӣ ду мактаби ҳарбӣ кучонида оварда шуд, ду мактаби махсуси харбӣ сафҳои худро аз ҳисоби ҷавонони аз ҷумҳурӣ даъватшуда пурра карданд. Минбаъд дастпарварони ин мактабҳо ва омӯзишгоҳҳо дар ҷабҳаҳои Чанги Бузурги Ватанӣ тайёрии аълои чангӣ нишон дода, дар ичрои супоришҳои ҷангӣ мардонагӣ ва каҳрамонии бемисл нишон доданд.

Бо фармони Комиссариати Халқии Мудофиаи СССР дар мохи августи соли 1941 ба ҳукумати Тоҷикистон пешниҳод карда шуд, ки дар ҷумҳурӣ бригадаҳои алоҳидаи 98-ум ва 99-уми тирандозӣ ва дивизияи 104-уми савора ташкил карда шавад. Аз ҳисоби захираҳои ҷумҳурӣ ба ҷузъу томҳои ҳарбӣ 3365 автомашина, 105 трактор ва 19 ҳазор асп ҷудо карда шуд. Баъдтар дивизияи 61-уми савора ташкил карда шуд. Дар ҷузутомҳо ва қисмҳои миллӣ саҳми киёсии намояндагони миллатҳои маҳаллӣ аз 40 то 80 фоизро ташкил дод.

Фиристодагони Тоҷикистон дар рӯзҳои аввали Ҷанги Бузурги Ватанӣ худро ҳамчун ҷанговарони далер ва диловар нишон доданд. Дар байни муҳофизони қалъаи Брест тоҷикписар Г. Нуров низ буд, ки ҳамчун тӯпчӣ 23 июни соли 1941 дар муҳориба дар дарёи сархадии Прут танки фашистиро нобуд кард. Баъдтар вай ҳангоми муҳофизати Москва боз ду танкро нест кард; то охири ҷанг 10 танк ва тӯпҳои худгарди душманро торумор кард.

Боз як ҳамватани мо — М. Иброҳимов дар ибтидои ҷанг дар сарҳад корнамоии қаҳрамонона нишон дода, аз байни тоҷикон аввалин шуда моҳи августи соли 1941 бо ордени Ленин мукофотонида шуд [11, 31]. Сержант Ходӣ Кенҷаев дар муҳорибаҳои назди Лвов иштирок дошт. Вай тайёрии аълои харбӣ ва дониши аълои кори худро нишон дод. Дар ин ҷо ӯ аввалин мукофоти худ — медали «Барои шучоат» ва баъдтар дар муҳорибаҳои назди Курск сазовори унвони Каҳрамони Иттиҳоди Шуравӣ гардид.

Ҳазорон нафар фиристодагони Точикистон дар муҳорибаҳои назди Москва озмоиши ҷангӣ гирифтанд. Хурсандиовар аст, ки дар байни онҳо мудири шуъбаи фалсафаи Академияи илмҳои Ҷумҳурии Шуравии Сотсиалистии Тоҷикистон академик А.М. Баҳоваддинов низ буд, ки дар таъмини амнияти конфронси байналмилалии Теҳрон (с.1943) иштирок дошт.

Дивизияи 20-уми ордени Байрақи Сурх ва ордени Лениндори кӯҳии савора, ки тахти сарпарастии Тоҷикистон фаъолият мекард, дар таърихи муҳорибаи Москва саҳифаи пуршараф сабт намуд.

Садҳо нафар фиристодагони тоҷик дар муҳорибаҳо барои Сталинград аз худ ҷонбозиҳо нишон доданд. Инак, рӯзе, вақте ки қариб 30 танки душман бо пулемётчиён дар сари зиреҳҳояшон ба тарафи ҷузутоми дивизия, ки дар он чанг 4 тӯпу 3 миномёт дошт, ҳаракат карданд, чанги нобаробар ва шадид ба амал омад. Тӯпҳо паи ҳам аз кор баромаданд. Вақте, ки тӯпи охирин хомуш шуд ва танкҳо пахш карданро давом медоданд, пас аскари қаторӣ Комил Пӯлотов бо як даста граната ба сӯи онҳо хазида, худро ба зери он партофт. Ба ӯ баъд аз марг унвони Қаҳрамони Иттиҳоди Шуравӣ дода шуд.

Артиллеристони тоҷик И. Ҳамзаалиев ва Ҳ. Кенҷаев дар рӯзҳои аввали ҷанг дар муҳорибаҳои шадидтарин дар камонаки Курск аз худ қаҳрамонӣ нишон доданд. Онҳо дар қисмҳои гуногун хизмат карда, фидокории якхела нишон доданд: дар байни экипажҳо танҳо монда, ярадор шуда, то снаряди охирин бо танкҳои душман ҷангиданд, вале душманро аз мавзеъҳои худ гузаштан намонданд. Ҳарду моҳи сентябри соли 1943 ба унвони Каҳрамони Иттиҳоди Шуравӣ сазовор шуданд.

Полки 884-уми артиллерӣ тахти фармондеҳии майор Ш. Аҳмадҷонов дар муҳорибахои назди Харков корнамоӣ нишон дод. Дар байни озодкунандагони диловари шахри Вознесенски Украина командири дружина Матлубҷон Юсупов низ буд, ки баъди ҷанг ӯ ба унвони шаҳрванди фахрии ин шаҳр мушарраф гардид.

Дивизияҳои 20 ва 16-уми савора, ки тахти сарпарастии Тоҷикистон амал мекарданд, дар муҳорибаҳо дар убури дарёҳои Десна ва Днепр иштирок карданд. Ҳангоми убури дарёи Днепр фиристодагони Тоҷикистон аз худ ҷоннисорӣ карда, барои корнамоӣ дар ин ҷабҳа У. Яъқубов. С Турдиев, М. Панфилов, Х. Қосимов, Д. Азизов ва чанде дигарон бо ордени Ленин ва медали тиллоии Каҳрамони Иттиҳоди Шуравӣ мукофотонида шуданд. Моҳи октябри соли 1943 дар ҷабҳаи Волхов корнамоии абадзиндаи А. Матросовро узви комсомоли Тоҷикистон Тӯйчи Эрйигитов такрор карда, амбразураи бункери душманро бо баданаш пӯшонда буд.

Бисёр тоҷикон дар муҳорибаҳо барои озод кардани Белоруссия маҳорати баланди ҷангӣ ва мардонагӣ нишон доданд. Ҷанговарон ва командирони дивизияи савораи ордени Лениндори 17-уми гвардиявии Байраки Сурхдор, ки бо сарпарастии Точикистон амал мекарданд, дар убури дарёи Припят корнамоӣ нишон доданд ва се рӯз дар сохили рости он платсдармро нигоҳ дошта, баъд дар озод кардани шаҳрҳои Мозир ва Калинковичи иштирок карданд [11, 148]. Командири экипажи тӯпи тирандози 45 миллиметра С.Саитвалиев аз батареяи зиддитанкии полки тирандозии 350-уми дивизияи 96-уми тирандозии Гомел барои шуҷоати шахсӣ ва роҳбарии моҳиронаи ҷузутом бо Укази Президиуми Совети Олии СССР аз 25 сентябри соли 1944 сазовори унвони олии Қаҳрамони Иттиҳоди Шуравӣ гардид. Нависанда Фотеҳ Ниёзӣ дар муҳорибаҳо барои озод намудани Белоруссия иштирок карда, баъдтар дар бораи партизанҳои белорус романи пуршукӯҳ навишт.

Фиристодагони ҷумҳурӣ барои озод кардани ҷумҳуриҳои назди Балтика қаҳрамонона мубориза бурданд. Собиқ деҳқони тоҷик, командири тӯпу батареяи гаубитсаи полки 213-ум Сафар Амиршоев дар хоки Литва ҷоннисориҳо карда буд. Барои корнамоиаш ба ӯ баъд аз марг унвони Қаҳрамони Иттиҳоди Шӯравӣ дода шуд.

Ҷанговарони тоҷик дар амри аз фашистон озод намудани қаламрави СССР ва мамлакатҳои Аврупои Шарқӣ фаъолона иштирок карданд. Исмат Шарифов ҳангоми убури дарёи Днестр ва ҷоннисорӣ дар муҳорибаҳо дар канори шаҳри Уман сазовори унвони Қаҳрамони Иттиҳоди Шуравӣ гардид.

Ҷанговарони тоҷик ҳангоми наздикшавӣ ба Берлин ва дар худи Берлин аз худ қаҳрамонии оммавӣ нишон доданд. Ордени «Шараф» дараҷаи якум ба тоҷикон Рӯзиев - барои дар дарвозаи Бранденбург афрохтани Байрақи Сурх ва Атоев - барои ҳуҷуми Рейхстаг дода шуд.

Хоҷагии ҳарбии Тоҷикистон бо назардошти сохтори саноатие, ки дар солҳои пеш аз чанг инкишоф ёфта буд, ба вуҷуд омад. Дар ҷумҳурӣ барои боз ҳам тараққӣ додани саноати сабук, хӯрокворӣ, саноати маҳаллӣ ва кооперативӣ, инчунин хеле зиёд кардани истеҳсоли ангишт, нефт ва металлҳои ранга ва камёб, ки барои саноати ҳарбӣ намерасид, заминаҳои зарурӣ муҳайё карда шуд. Корхонаҳои Тоҷикистон ба истеҳсоли гилзаҳо барои снаряд, мина ва гранатаҳои дастӣ шуруъ карданд. Ба далели якбора афзудани эҳтиёҷоти таъмини саноати дифоъ ба молибден, волфрам, сурма, мишяк, висмут, қалъагӣ ва дигар металлҳои нодиру ранга дар Тоҷикистон коркарди расмии конҳои заминии камёфт оғоз шуд.

Тоҷикистон корхонаҳои саноатиеро, ки аз ноҳияҳои ғарбии СССР эвакуатсия шуда буданд, дар хоки худ қабул ва ҷойгир кард. Ба ҷумҳурӣ таҷҳизот аз 13 корхона: заводи консерви Одесса, заводҳои равғани № 1-2 Вяземск, заводи равғани Валюйск, заводи равғани Полтава, заводи консерви Симферопол, заводи консерви Феодосия «Красный Перекоп» ва ғайра кӯчонида оварда шуданд [4].

Диққати асосӣ ба он соҳаҳои саноате, ки маҳсулоти онҳо бевосита барои таъминоти артиш меравад, — пахта, либос, чарму пойафзол, консерв, равғанкашӣ ва ғайра диққати асосӣ дода шуд. Меҳнаткашони Тоҷикистон ба қисмҳои ҳарбӣ ёрӣ расонда, онҳоро бо сару либос, хӯрокворӣ ва яроқу аслиҳа таъмин мекарданд. Дар солҳои ҷанг халқи тоҷик ба ҷабҳа 151 қатора, 532,5 хазор адад либоси гарм, 123,8 ҳазор килограмм пашм, зиёда аз 25 ҳазор метр матоъ ва дигар колаҳоро фиристод [2].

Онҳо ба резерви мудофиавии Ватан 30 миллиону 500 ҳазор сум пул ва 40.750 пуд ғалла ҷамъоварӣ намуда, ба ҳисоби хоҷагӣ супурданд. Барои сохтмони колоннаи танкии «Колхози Тоҷикистон» зиёда аз 84 миллион сум, барои колоннаи танкии «Чавонони Тоҷикистон» 405 миллион сум ва колоннаи танкии «Тоҷикистон» 405 миллион сум ва барои сохтмони эскадриляи «Тоҷикистони советӣ» 35,2 миллион сум чамъ карда шуд. [7].

Солҳо мегузаранд, вале Ғалаба дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ (с.1941-1945), корнамоиҳо, фидокорӣ ва қаҳрамонии бобою падарони мо ҳамеша дар хотираи мо боқӣ хоҳад монд, зеро «ҳеҷ кас ва ҳеҷ чиз фаромӯш нашудааст». Ин Ғалаба бар артиши тавоно ва сартопой мусаллаҳи фашистони гитлерӣ ба шарофати ирода, матонат, фидокорӣ, садоқат, қаҳрамонӣ, дӯстӣ ва рафоқати зиёда аз сад миллат ва халқҳои Иттиҳоди Шуравӣ ба даст омад. Имрӯз мо ҳақ дорем, ки бо фарзандони бонангу номуси Тоҷикистон аз қаҳрамонӣ, мардонагӣ ва фидокорӣ дар роҳи ба даст овардани Ғалабаи бузург фахр кунем. Наслҳои имрӯзу оянда бояд ҳамеша ин қаҳрамонии беназирро гиромӣ дошта, наслҳои ояндаро дар рӯҳияи ватандӯстиву худогоҳӣ тарбия намоянд. Боарзиштарин дарси Ҷанги Бузурги Ватанӣ зарурати таъмини сулҳу субот, дӯстии халқҳо ва ваҳдати миллӣ дар кишвар мебошад.

Адабиёт:

1. Абдуллоев К. Саҳми халқи тоҷик дар Ғалабаи Ҷанги Бузурги Ватании солҳои 1941-1945 // URL: https://www.vkd.tj/index. php/tj/az-ta-rikhi-militsiya/23490-sa-mi-khal-i-to-ik-dar-alabai-angi-buzurgi-vatanii-sol-oi-1941-1945 (Дата посещения 06.03.2025)

2. Баҳодурова Ф.Ю. Саҳми меҳнаткашони хоҷагии деҳоти шимоли Точикистон дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ (1941-1945) // Журнал «Муаррих», №1, 2023. - С.79-84

3. Гафуров А.М. Вклад Таджикистана в Великую Победу // URL: https://amit.tj/ru/vklad-tadzhikistana-v-velikuyu-pobedu (Дата посещения 04.04.2025).

4. История второй мировой войны. 1939-1945: в 12-ти томах. – Т.12. Итоги и уроки Второй мировой войны. - М.: Ордена Трудового Красного Знамени военное издательство министерства обороны СССР, 1982 – 488 с.

5. Исуфов Ш. В., Сайнаков С. П. Масъалаҳои омода намудани мутахассисон барои соҳаи кишоварзии вилояти Кӯлоби ҶШС Тоҷикистон дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ (1941-1945) // Журнал «Муаррих», №3, 2022. - С.104-111

6. Қаҳрамонҳои Иттиҳоди Шӯравӣ аз Тоҷикистон // URL: https://sputnik.tj/20190508/Rykhati-aramonoi-Ittiodi-Shrav-az-Toikiston-1028857333.html(Дата посещения 06.03.2025)

7. Қонуни ҶТ «Дар бораи рӯзҳои ид» аз 2 августи соли 2011, № 753 // АМО ҶТ с.2011, №7-8, мод. 608; с.2012, №7, мод.684; №12, қ.1, мод.1011, 1012; с. 2014, №7,қ.2, мод.401; с.2015, №3, мод.209; №7-9, мод.706; с.2016, №5, мод.371, №7, мод.619; с.2016,№11, мод.878

8. Масловский Л.П. Потери, нанесённые Германией с её союзниками народному хозяйству СССР // URL: https://zavtra.ru/blogs/poteri-nanesyonnyie-germaniej-s-eyo-soyuznikami-narodnomu-hozyajstvu-sssr (Дата посещения 06.03.2025)

9. Назаршоев Н.М. Военная история Таджикистана. Краткий очерк. / Н.М. Назаршоев. - Душанбе, 2002. – 573 с.

10. Одинаев Ш.И. Саҳми фиристодагони Тоҷикистон дар таъмини ғалаба дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ (1941-1945). URL: https://avkd.tj/tg/khabarho/1467-sahmi-firistodagoni-tojikiston-dar-ta-mini-galaba-dar-jangi-buzurgi-vatani-1941-1945.html (Дата посещения 06.03.2025)

11.Сечкина Л.П. Доблестные сыны Таджикистана на фронтах Отечественной войны (1941-1945 гг.) /Л. П. Сечкина; Отв. ред. Р. М. Масов. - Душанбе: Дониш, 1980. - 228 с.

Саидумар Раҷабов – доктори илмҳои ҳуқуқ, профессор,

мудири шуъбаи ҳуқуқи байналмилалии Институти фалсафа,

сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

"Мо имрӯз ва минбаъд низ бо ифтихор хотирнишон мекунем, ки барои таъмини ғалабаи таърихӣ дар баробари ҳамаи халқҳое, ки бар зидди истибдоди фашистӣ мубориза бурдаанд, ҷавонмардони бонангу номуси Тоҷикистон низ саҳми сазовор гузоштаанд".

Эмомалӣ Раҳмон

Дар воқеъҶанги Бузурги Ватанӣ дар таърихи давлатдории тоҷикон дар даврони Шӯравӣ ҳодисаи мудҳиштарин маҳсуб меёбад, чунки “дар Тоҷикистон кам хонадонеро пайдо кардан мумкин аст, ки доғи ин ҷангро дар пайкари худ эҳсос накарда бошад. Оқибати даҳшатбори он ҷанг то ҳанӯз дар ҷисму қалбҳои одамон ва хонадони мардумони гуногуни олам, аз ҷумла халқи тоҷик эҳсос мешавад"[1].

Мусаллам аст, ки 9-уми май рӯзи ғалаба яке аз муҳимтарин идҳои таърихӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистони соҳибистиқлол ба шумор меравад. Ин санаи мубораку фархунда ба корнамоии ҷанговарони Шӯравӣ, ки аз моҳи июни соли 1941 то майи соли 1945 дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ ба муқобили истилогарони фашистӣ ҷангида буданд, бахшида шудааст. Дар Тоҷикистони соҳибистиқлол хотираи сарбозони Ҷанги Бузурги Ватанӣ ва собиқадорони Ҷанги Бузурги Ватаниро гиромӣ дошта, қадр мекунанд.

Ҷанги Бузурги Ватанӣ дар хоки ИҶШС субҳи 22 - юми июни соли 1941 баъди хуҷуми ногаҳонии қушунҳои фашистӣ аз сарҳади кишварҳои Иттиҳоди Шуравӣ cap шуд. Миллионҳо нафар шаҳрвандони шӯравии синну соли гуногун ихтиёран ба фронт рафтанд ва дар он ҷо ҳаёти худро дар зери хавфу хатар гузошта, ҳуҷуми душманро зада гардонданд.

Ҷанги Бузурги Ватанӣ қариб чор сол давом кард. Субҳи 9-уми майи соли 1945 дар тамоми Иттиҳоди Шӯравӣ дар бораи ғалабаи қушунҳои Шӯравӣ ва муқаррар намудани иди Ғалаба бо фармони Раёсати Иттиҳоди Олии ИҶШС эълон карда шуд.

Худи ҳамон рӯз бегоҳӣ оташбаси ботантана барпо гардид ва 24 июни соли 1945 паради идона барпо гардид. Дар ҳамаи шаҳрҳои қаҳрамон парадҳои ботантана ва фейерверкҳо барпо мегардид, ветеранҳои Ҷанги Дуюми Ҷаҳон хотираҳои худро ба мактаббачагон ва коркунони корхонаҳо нақл мекарданд.

Яке аз анъанаҳои асосӣ дар Рӯзи Ғалаба намоиши парчами сурхест, ки монанд ба он байрақест, ки соли 1945 аз ҷониби сарбозони шӯравӣ дар болои Рейхстаг гузошта шуда буд. Имрӯз парчами аслии он дар Осорхонаи Қувваҳои Мусаллаҳи Федератсияи Русия маҳфуз аст.

Ҳамасола дар Маскав Паради Ғалаба дар Майдони Сурх бо ширкати беш аз 10 ҳазор нафар низомиён ва ҳудуди 100 воҳиди таҷҳизоти ҷангии заминӣ ва ҳавопаймоӣ баргузор мешавад.

Дар воқеъ, Ҷанги Бузурги Ватанӣ (1941-1945), ҷанги одилонаю озодихоҳонаи халқи собиқ Шӯравӣ барои озодӣ ва ҳимояи Ватан алайҳи фашизм буд.

Дар солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ (1941-1945) 27 миллион мардуми шӯравӣ ҳалок шудааст, зиёда аз 1700 шаҳрҳо вайрон карда шуданд, миллионҳо бе хонаву хоҷагидорӣ монданд.

Ҳазорон нафар ҷанговарон фиристодагони Тоҷикистон дар муҳорибаҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ ва озод кардани халқҳои Аврупо аз фашистон диловарона иштирок варзида, аз худ қаҳрамониҳои бемислу монанд нишон додаанд. Умуман дар муҳорибаҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ беш аз 260 ҳазор нафар фиристодагони Тоҷикистон иштирок намудаанд.

Фиристодагони Тоҷикистон барои дифои Ватан ва шарафу номуси мардуми худ дар сангарҳо муборизаи шуҷоатнок ва корнамоиҳои бузург нишон дода, зиёда аз 92 ҳазор нафарашон дар майдонҳои набард ҳалок шуданд. Ба нишони қадрдонии далерию қаҳрамонӣ 54 нафар ҳамватанони мо бо унвони олии ифтихории Ватан - Қаҳрамони Иттифоқи Шӯравӣ, 21 нафар бо ҳар се дараҷаи ордени «Шараф» ва зиёда аз 60 ҳазор нафар бо ордену медалҳо сарфароз шуданд.

Солҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ шумораи умумии фиристодагони Тоҷикистон қариб 300 ҳазор нафарро ташкил медод. Аз ин ҳисоб 49ҳ.973 нафари онҳо ба баталёнҳои коргарӣ сафарбар шуданд. Дар муҳорибаҳои шадид тоҷикистониён ҷасорату шуҷоати беҳамто нишон доданд. Дар байни онҳо - Қаҳрамонони Иттифоқи Шӯравӣ Неъмат Қаробоев, Ҳодӣ Кенҷаев, Тӯйчӣ Эрҷигитов, Сафар Амиршоев, Ҳайдар Қосимов, Исмоил Ҳамзаалиев, Эргаш Шарипов ва чандин ҷанговарони тоҷикистониро номбар кардан мумкин аст, ки баҳри дифои Ватан дар муҳорибаҳои Ҷанги Бузурги Ватанӣ қаҳрамонӣ нишон додаанд.

Дар давраи ҷанг халқи тоҷик барои фронт 151 вагон, 532 ҳазору 500 адад либоси гарм, 123 ҳазору 800 килограм пашм, бештар аз 25000 метр газвор ва дигар лавозимот фиристониданд. Ба захираи мудофиавии Ватан 30 миллиону 500 ҳазор сӯм пули нақд ва 40750 пуд ғалладона ҷамъоварӣ карда супурданд. Барои сохтмони танки «Колхозчии Тоҷикистон» зиёда аз 84 миллион сӯм ва барои сохтмони эскадрилияи «Тоҷикистони Советӣ» 35,2 миллион сӯм ҷамъоварӣ намуданд.

Шоиру нависандагони тоҷик Ҳабиб Юсуфӣ, Ҳаким Карим, Лутфулло Бузургзода, Абдушукур Пирмуҳамадзода, ҳам бо силоҳ ва ҳам бо қалам зидди душман мубориза бурдаанд.

Устод Садриддин Айнӣ бо мақолаҳои публитсистии худ нақшҳои зишти фашизмро ошкор сохта, дар мисоли қаҳрамонони халқи тоҷик эҳсоси ватандӯстӣ ва озодихоҳии мардумро бедор мекард.

Нависандаи ҷанговар Фотеҳ Ниёзӣ буд, ки маҷмӯи ҳикояҳои ҷангиашро бо номи «Интиқоми тоҷикон» навишта буд. Асарҳои баъдиҷангии Фотеҳ Ниёзӣ: «Одамони ҷовид», романи «Ҳар беша гумон мабар, ки холист», «Шӯриши Восеъ» саршори ғояҳои ватандӯстӣ буда, имрӯз ва дар оянда ҳам онҳо намунаи иборатомӯзи наслҳои Тоҷикистони соҳибистиқлол мебошанд.

Имрӯз дар даврони соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон нигоҳ доштани ин хотира муҳиму зарур аст, зеро вақте ки дахшатҳои ҷанг фаромӯш мешаванд, фашизм дубора эҳё мешавад. Насли навраси замони соҳибистиқлоли Ватан бояд аз гузаштагони худ, ки дар Ҷанги Бузурги Ватанӣ наҷот ёфта, ғолиб омадаанд, онҳоро ба ёд оранд ва ифтихор кунанд [2]. Бо вуҷуди мушкилоти шадид соҳаҳои фарҳанг ва маориф дар Тоҷикистон фаъолият менамуданд. Театрҳо, рӯзномаҳо ва маҷаллаҳо фаъолият мекарданд. Асарҳои ҳунарии ҷангӣ, шеърҳо ва песаҳои театрӣ ба мардум руҳу илҳом мебахшиданд. Шоирону нависандагон, чун Мирзо Турсунзода, Абулқосим Лоҳутӣ ва Раҳим Ҳошим шоистаи таҳсин ва ёдоварӣ ҳастанд, ки бо қалами худ ҷанги равониро бурда, мардумро ба ваҳдат ва фидокорӣ даъват мекарданд [5].

Инак, маълумоти пурраро дар бораи ному насаб, соли таваллуд ва суроғаи зисти кӯҳансарбозон, ки ҳамагӣ 17 - нафар то имрӯз ба сар мебаранд, пешкаши хонандагони арҷманд менамоем:

Шаҳри Душанбе:

1.Бозор Нағзибеков 15.11.1926, сокини ноҳияи Сино, кӯчаи Гипрозем;

2.Мухтор Заргаров 29.04.1924, сокини ноҳияи Сино, ҷ/д Чорякорон вилояти Суғд:

3.Нозим Носиров, 05.10.1924 ноҳияи Деваштич, ҷ/д Далёни Боло;

4.Бибола Рӯзиматов, 07.11.1925 ноҳияи Деваштич, ҷ/д Ғазантарак

вилояти Хатлон

5.Зайнулло Алиев 06.07.1926 шаҳри Бохтар, кӯчаи Каминтер - 2

6.Сафаралӣ Файзиев 09.05.1923 шаҳри Бохтар, кӯчаи Ваҳдат;

7.Розиқ Қосимов 22. 01.1926 ноҳияи Вахш, ҷ/д Тоҷикобод;

8.Машраб Давлатов 20.06.1926 ноҳияи Ҷалолиддин Балхӣ, ҷ/д Калинин;

9.Гулмурод Тағоев 01.05.1924 ноҳияи Абдураҳмони Ҷомӣ, ҷ/д Ифтихор;

10.Мирзо Ғафуров 20.05.1926 ноҳияи Хуросон, шаҳраки Обикиик;

11.Ҳабиб Сафаров 25.01.1926 ноҳияи Ҷайҳун, ҷ/д Қумсангир;

12.Яҳё Мирзоев 23.08.1925 ноҳияи Ховалинг, деҳаи Муқимов;

НТҶ

13.Рашид Каримов 01.07.1912 шаҳри Ҳисор, ҷ/д Алмосӣ;

14.Шоҳамбарӣ Раҷаб Исмонов 05.10.1926 шаҳри Ҳисор, деҳаи Ҳаёти нав;

15.Азиз Қодиров 15.06.1922 ноҳияи Шаҳринав, ҷ/д Шаҳринав;

16.Раҷаб Қурбонов 17.03.1926 ноҳияи Варзоб, ҷ/д Лучоб;

17.Достӣ Умедов 17.03.1925 ноҳияи Сангвор, ҷ/д Чилдара[3].

Пас аз гузашти 80 сол ҳар як сокини бо нангу ори миллати тоҷик хотираи неки фавтидагони Ҷанги Бузурги Ватаниро гиромӣ дошта, эҳтироми куҳансарбозонро ҳамеша пос медорад.

Боиси сарфарозист, ки рӯзҳои 8-9 майи соли 2025 дар шаҳру ноҳияҳои Тоҷикистон ба муносибати Рӯзи Ғалаба ҷашну чорабиниҳои гуногун бо иштироки кӯҳансарбозон баргузор мегардад[3], ки ин бори дигар аз он шаҳодат медиҳад, ки тоҷику тоҷикистониён хотираву номи ҳар як иштирокчии Ҷанги Бузурги Ватаниро муқаддас дониста, дар ин рӯзҳо ба хотири руҳи поки шаҳидони абадзиндаи ватан “Оташи абадӣ” фурузон карда мешавад.

Ҳоло даврони истиқлол аз мо тақозо менамояд, ки ҳаёту рӯзгори чунин қаҳрамонону диловаронро омӯзем ва ба дигарон омӯзонем. Зеро ҷоннисориҳои онҳо дар майдони набард барои насли ҷавони миллат дарси матонату шуҷоат, ватандорию ватанпарастӣ, намунаи ҷасорат ва хислатҳои неки инсонӣ буда, барои бунёди ҷомеаи навини мо ва тарбияи насли созанда дар рӯҳияи ватанхоҳиву фидокорӣ мусоидат менамояд. Торафт густариш пайдо кардани равандҳои глобалӣ ва вусъат ёфтани таҳдидҳои нави ҷаҳони муосир, пеш аз ҳама терроризми байналхалқиву экстремизм ва қочоқи маводи мухаддиру ҷинояткории трансмиллӣ ҳамаи мову шуморо водор месозад, ки ҳушёру зирак бошем ва пайваста ба хотири мустаҳкам кардани пояҳои давлатдории мустақиламон ва пешбурди сиёсати сулҳҷӯёнаи давлати Тоҷикистон саъю талош намоем.

Дар ин раванд ҳар як узви ҷомеа ва қабл аз ҳама ҷавонон ба қадри собиқадорони ҷангу меҳнат, умуман калонсолон расанд ва эҳтироми онҳоро ба ҷо оранд. Дар навбати худ, собиқадорон ҳамчун шахсони ботаҷриба ва рӯзгордида ба шукронаи давлати озоду мустақили миллӣ дар кори хайри тарбияи ҷавонон ва ба роҳи дурусти зиндагӣ раҳнамоӣ кардани онҳо саҳми худро гузоранд [4]. Дар ҳақиқат ғалаба бар фашизм барои миллати тоҷик гузаштае талх буда, ҳаргиз фаромӯш намешавад.

Давлиёрова Сафаргул, ходими калони илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқи Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ,номзади илмҳои фалсафа

Сарчашма:

1. Э.Раҳмон: ҶБВ аз ҷумлаи фоҷиабортарин ҷангҳост. Манбаи электронӣ: https://sputnik.tj/20150508/1015399026.html. Санаи муроҷиат:21.04.2025

2. Давлиёрова С.Т. Моҳияти ҷашнгирии Иди Ғалаба дар замони муосир. Манбаи электронӣ: https://www.osiyoavrupo.tj/index.php/ru/post/mo-iyati-ashngirii-idi-alaba-dar-zamoni-muosir. Санаи муроҷиат: 15.04.2025

3. Аз санаи 1 то 9 май дар шаҳру навоҳии кишвар ҳафтаи “поси хотир” ба ёдбуди қурбониёни Ҷанги Бузурги Ватанӣ барпо карда мешавад. 2. https://sputnik.tj/20250427/tojikiston-ishtirokchi-jangi-buzurgi-vatani-1067143617. html.Санаи муроҷиат: 28.04.2025

4. Табрикоти Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба ифтихори ҷашни 64-умин солгарди Ғалаба, 9 майи соли 2009. Ҷумҳурият. Манбаи элнектронӣ: https://peshina.jumhuriyat.tj/index.php?art_id=2147. Санаи муроҷиат: 30.04.2025

5. Давлатов З.А. Номи милати маро бо ифтихор гиред.Манбаи электронӣ: https://khovar.tj/2025/04/nomi-millati-maro-bo-iftihor-gired-angi-duyumi-a-on-baroi-mardumi-to-ikiston-san-ishi-buzurgi-tarih-bud/. Санаи муроҷиат: 30.04.2025.

Пиряхҳо дар ҳаёти инсоният нақши муҳим доранд, зеро онҳо оби тоза таъмин мекунанд, иқлимро танзим менамоянд ва гуногунии биологиро нигоҳ медоранд. Аммо гармшавии глобалӣ ва омилҳои антропогенӣ ба мавҷудияти онҳо таҳдид мекунад.

Пиряхҳо тақрибан 68–70%-и захираҳои оби тозаи ҷаҳонро дар бар мегиранд ва дарёҳо, аз қабили Ҳинд ва Гангро, ки ба беш аз як миллиард нафар дар Осиё об медиҳанд, таъмин мекунанд. Онҳо инчунин иқлимро тавассути инъикоси радиатсияи офтоб танзим мекунанд ва экосистемаҳои нодирро дастгирӣ менамоянд. Аз ҷиҳати иқтисодӣ, пиряхҳо барои гидроэнергетика, кишоварзӣ ва туризм муҳиманд; масалан, дар Перу нерӯгоҳҳои гидроэлектрикӣ, ки аз пиряхҳо вобастаанд, 80%-и нерӯи барқро таъмин мекунанд.

Тағйирёбии иқлим, ки аз партови газҳои гулхонаӣ ба вуҷуд меояд, обшавии пиряхҳоро суръат мебахшад, ки тибқи маълумоти Созмони Ҷаҳонии Метеорологӣ, аз солҳои 1980 то 2020 ба ҳисоби миёна 20% афзоиш ёфтааст. Ин боиси баланд шудани сатҳи баҳр ва норасоии об мегардад, ки низоъҳоро дар минтақаҳои хушк суръат мебахшад. Омилҳои маҳаллӣ, ба монанди туризм ва истихроҷи маъдан, низ ба пиряхҳо зарар мерасонанд.

Ҳифзи пиряхҳо талаб мекунад, ки партови газҳои гулхонаӣ коҳиш дода шавад, масалан, тавассути Созишномаи Париж, ва технологияҳои инноватсионӣ, ба монанди пӯшишҳое, ки обшавиро коҳиш медиҳанд, ба кор бурда шаванд, чунон ки дар Швейтсария истифода мешаванд. Ҳамкории байналмилалӣ ва баланд бардоштани огоҳии ҷомеа низ барои нигоҳдории пиряхҳо барои наслҳои оянда зарур аст.

Пиряхҳо, ҳамчун бузургтарин захираҳои оби тоза дар рӯи Замин, дар нигоҳдории тавозуни экологии ҷаҳон нақши муҳим доранд. Онҳо ба миллиардҳо одамон об таъмин мекунанд, иқлимро танзим менамоянд ва гуногунии биологиро нигоҳ медоранд, аммо гармшавии глобалӣ ва омилҳои антропогенӣ ба онҳо таҳдид мекунад. То соати 08:27-и субҳи 2 майи соли 2025, маълумоти мавҷуда зарурати амалиёти фавриро барои ҳифзи пиряхҳо таъкид мекунад, то ояндаи устувор барои инсоният таъмин шавад. Ин таҳлил аҳамияти пиряхҳо, таҳдидҳо ба мавҷудияти онҳо ва пешниҳодҳоро барои нигоҳдории онҳо, ки ба тадқиқотҳои илмӣ ва гузоришҳо, аз қабили гузоришҳои IPCC ва маълумоти Созмони Ҷаҳонии Метеорологӣ асос ёфтааст, пешкаш мекунад.

Пиряхҳо вазифаҳои зиёдеро иҷро мекунанд, ки барои устувории экосистемаҳо ва некӯаҳволии ҷомеаҳои инсонӣ муҳиманд:

- Манбаи оби тоза: Пиряхҳо тақрибан 68–70%-и захираҳои оби тозаи ҷаҳонро дар бар мегиранд ва барои минтақаҳое, ки захираҳои об маҳдуданд, муҳим мебошанд. Масалан, дарёҳои Ҳинд, Ганг ва Брахмапутра, ки аз Ҳимолой сарчашма мегиранд, ба беш аз як миллиард нафар дар Осиёи Ҷанубӣ об медиҳанд ва дар давраҳои хушксолӣ тавассути обшавии тобистона ин норасоиро ҷуброн мекунанд. Дар Амрикои Ҷанубӣ, сокинони Ла-Пас, Боливия, дар давраҳои хушк аз обшавии пиряхҳо вобастаанд.

- Танзими иқлим: Пиряхҳо дорои албедои баланд буда, радиатсияи офтобро инъикос мекунанд ва аз гармшавии Замин пешгирӣ мекунанд. Обшавии онҳо албедоро коҳиш медиҳад, ки гармшавии глобалиро суръат мебахшад ва давраи бадро эҷод мекунад.

- Нигоҳдории гуногунии биологӣ: Экосистемаҳои пиряхӣ намудҳои сарддӯстро, ба монанди ҳашароти пиряхӣ, дастгирӣ мекунанд, ки нобудшавии онҳо ба занҷираҳои ғизоӣ таҳдид мекунад.

- Аҳамияти иқтисодӣ: Пиряхҳо оби нерӯгоҳҳои гидроэлектрикиро таъмин мекунанд; масалан, дар Перу онҳо тақрибан 80%-и нерӯи барқро таъмин мекунанд. Онҳо инчунин кишоварзиро дар минтақаҳои хушк, ба монанди Осиёи Марказӣ, дастгирӣ мекунанд ва сайёҳонро ҷалб намуда, ба рушди иқтисодии минтақаҳои кӯҳӣ мусоидат мекунанд.

Таҳдиди асосӣ ба пиряхҳо гармшавии глобалӣ аст, ки аз партови газҳои гулхонаии антропогенӣ ба вуҷуд меояд:

- Тағйирёбии иқлим: Афзоиши ҳарорати миёнаи солона боиси суръатёбии обшавии пиряхҳо мегардад. Тибқи маълумоти Созмони Ҷаҳонии Метеорологӣ, аз солҳои 1980 то 2020 суръати обшавӣ ба ҳисоби миёна 20% афзоиш ёфтааст, махсусан дар Арктика ва Антарктида, ки пӯшиши ях бо суръати бесобиқа коҳиш меёбад. Гузориши IPCC соли 2021 пешгӯӣ мекунад, ки то соли 2100 ҳаҷми пиряхҳо 30–50% коҳиш меёбад, ки сатҳи баҳрро 0,3–1,1 метр боло мебарад.

- Омилҳои антропогенӣ: Партови саноатӣ, буридани ҷангалҳо ва истифодаи сӯзишвории фоиданок эффекти гулхонаиро пурзӯр мекунанд. Омилҳои маҳаллӣ, ба монанди туризм ва фаъолияти истихроҷи маъдан, ба сохтори пиряхҳо зарар мерасонанд ва таназзули онҳоро суръат медиҳанд.

- Оқибатҳо: Обшавии пиряхҳо боиси норасоии оби тоза мегардад, ки низоъҳо барои захираҳо дар минтақаҳои хушк, ба монанди Осиёи Марказӣ ва Андиро пурзӯр мекунад. Баландшавии сатҳи баҳр ба шаҳрҳои соҳилӣ ва давлатҳои ҷазираҳо таҳдид мекунад, ки метавонад ба муҳоҷирати оммавӣ ва талафоти иқтисодӣ оварда расонад.

Барои нигоҳдории пиряхҳо чораҳои мукаммал заруранд, ки ҳамкории байналмилалӣ, тадқиқотҳои илмӣ ва технологияҳои инноватсиониро дар бар мегиранд:

- Коҳиши партови газҳои гулхонаӣ: Қадами асосӣ иҷрои Созишномаи Париж аст, ки ба маҳдуд кардани гармшавии глобалӣ то 1,5°C нигаронида шудааст. Ин талаб мекунад, ки ба манбаъҳои барқароршаванда гузашта, самаранокии энергия баланд бардошта шавад ва истифодаи сӯзишвории фоиданок коҳиш дода шавад.

- Технологияҳои инноватсионӣ: Тавсеаи усулҳо, ба монанди пӯшишҳои геотекстилӣ барои коҳиши обшавӣ, аллакай дар Швейтсария бо муваффақият истифода мешавад. Тадқиқот дар соҳаи геоинженерия, ба монанди зиёд кардани албедо ба таври сунъӣ, низ дурнамои навро мекушояд.

- Ҳамкории байналмилалӣ: Эҷоди фондҳои байналмилалӣ барои маблағгузории лоиҳаҳои ҳифзи пиряхҳо ва мубодилаи маълумоти илмӣ метавонад самаранокиро ба таври назаррас баланд бардорад. Масалан, гузоришҳои IPCC зарурати ҳамоҳангии ҷаҳониро таъкид мекунанд.

- Қонунҳои маҳаллӣ: Баъзе кишварҳо, ба монанди Аргентина, қонунҳое қабул кардаанд, ки истихроҷи маъдан ва фаъолиятҳои саноатиро дар наздикии пиряхҳо манъ мекунанд.

- Огоҳсозӣ ва ҷалби ҷомеа: Баланд бардоштани огоҳии ҷомеа тавассути барномаҳои таълимӣ ва маъракаҳои расонаӣ ба ташаккули рафтори аз ҷиҳати экологӣ масъулиятнок мусоидат мекунад. Ҷалби ҷомеаҳои маҳаллӣ дар мониторинги пиряхҳо дастгирии ҷамъиятиро пурзӯр мекунад.

- Тадқиқотҳои илмӣ: Давом додани мониторинги вазъи пиряхҳо ва омӯзиши динамикаи онҳо барои тавсеаи усулҳои нави ҳифз зарур аст, чунон ки дар тадқиқотҳое, ки дар маҷаллаҳо ба монанди *Science* нашр шудаанд, нишон дода шудааст.

Хулоса, пиряхҳо асоси ҳаёти инсоният мебошанд, зеро онҳо оби тоза таъмин мекунанд, иқлимро танзим менамоянд ва гуногунии биологиро нигоҳ медоранд. Обшавии онҳо, ки аз гармшавии глобалӣ суръат гирифтааст, барои экосистемаҳо ва рушди устувор таҳдиди ҷиддӣ дорад. Ҳифзи пиряхҳо амалиёти фавриро талаб мекунад, аз ҷумла коҳиши партови газҳои гулхонаӣ, ҷорӣ кардани технологияҳои инноватсионӣ ва ҳамкории байналмилалӣ. Танҳо бо кӯшишҳои муштарак инсоният метавонад ин объектҳои нодири табииро барои наслҳои оянда нигоҳ дорад, чунон ки маълумоти илмӣ ва гузоришҳои ҷорӣ, ба монанди IPCC 2021, таъкид мекунанд.

Ҳоҷизода Ганҷина ходими илмии шуъбаи Мониторинги пиряхҳо, криосфера, глятсиология ва ГИС – технологияи МДИ ”Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ”