Дар асри XXI мушкилоти экологӣ ва иқлимӣ ба яке аз масъалаҳои муҳими башарият табдил ёфтааст. Уқёнусҳо, ки беш аз 70 фоизи сатҳи сайёраро фаро гирифтаанд, на танҳо манбаи асосии ҳаёт, балки омили муҳими нигаҳдории тавозуни экосистемаи ҷаҳонӣ мебошанд. Конфронси Созмони Милали Муттаҳид оид ба уқёнус, ки рӯзи 9 июни соли 2025 дар шаҳри Нитсаи Фаронса баргузор гардид, ба яке аз рӯйдодҳои муҳими байналмилалӣ табдил ёфт, ки дар он масъалаҳои марбут ба ҳифзи уқёнусҳо, захираҳои об ва мубориза бо тағйироти иқлим мавриди баррасӣ қарор гирифтанд. Иштироки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин конфронс нақши Тоҷикистонро дар пешбурди рӯзномаи глобалии обу иқлим бори дигар таъкид намуд. Гарчанде Тоҷикистон ба уқёнусҳо дастрасии мустақим надошта бошад, ташаббусҳои он дар соҳаи идоракунии захираҳои об ва ҳифзи пиряхҳо мавқеи кишварро дар арсаи байналмилалӣ мустаҳкам кардааст.

Конфронси Созмони Милали Муттаҳид оид ба уқёнус (UNOC) яке аз платформаҳои муҳими байналмилалӣ мебошад, ки ба ҳалли мушкилоти марбут ба ҳифзи уқёнусҳо, идоракунии устувори захираҳои баҳрӣ ва мубориза бо таъсироти манфии тағйироти иқлим нигаронида шудааст. Конфронси соли 2025 дар Нитсаи Фаронса бо иштироки 15 ҳазор намоянда аз 120 давлати ҷаҳон, зиёда аз 70 созмони байналмилалию минтақавӣ ва сарони давлатҳо ва ҳукуматҳои 50 кишвар баргузор гардид. Ин чорабинӣ ба баррасии масъалаҳои мубрами экологӣ, аз қабили коҳиши ифлосшавии уқёнусҳо, ҳифзи экосистемаҳои соҳилӣ ва таъмини дастрасии устувор ба захираҳои об равона шуда буд.

Дар суханронии худ Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд, ки уқёнусҳо на танҳо манбаи муҳими ҳаёт, балки омили асосии нигаҳдории тавозуни экосистемаи ҷаҳонӣ мебошанд. Онҳо қайд карданд, ки хатарҳои муосир ба уқёнусҳо, аз қабили ифлосшавии муҳити зист, тағйироти иқлим ва коҳиши биоандешавӣ, мушкилоти умумибашариро ба миён оварда, андешидани тадбирҳои муштаракро тақозо менамоянд. Ин изҳорот аҳамияти ҳамкории байналмилалиро дар ҳалли ин мушкилот таъкид мекунад.

Тоҷикистон, гарчанде ба уқёнусҳо дастрасии мустақим надошта бошад, дар пешбурди рӯзномаи глобалии об ва иқлим нақши муҳим дорад. Ташаббусҳои Тоҷикистон, бахусус дар доираи “Раванди оби Душанбе”, дар тӯли ду даҳсола платформаи муҳимеро барои муҳокимаи мушкилоти глобалии об ва дарёфти роҳҳои ҳалли онҳо фароҳам овардааст. Ин раванд кишварҳои аъзои Созмони Милали Муттаҳид, ниҳодҳои он, созмонҳои минтақавию байналмилалӣ, ҷомеаи шаҳрвандӣ ва дигар ҷонибҳои манфиатдорро муттаҳид карда, ба ҳалли мушкилоти марбут ба об мусоидат мекунад.

Дар конфронс Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон изҳор доштанд, ки пиряхҳои Тоҷикистон, ки яке аз манбаъҳои асосии оби тоза дар минтақа ба ҳисоб мераванд, дар таъмини амнияти обии Осиёи Марказӣ ва берун аз он аҳамияти хоса доранд. Обшавии босуръати пиряхҳо боиси нигаронии ҷиддии ҷомеаи ҷаҳонӣ гардидааст, зеро онҳо дар нигаҳдории экосистемаи глобалӣ нақши муҳим доранд.

Обшавии пиряхҳо яке аз мушкилоти ҷиддии экологӣ дар асри XXI ба шумор меравад. Пиряхҳо, ки манбаи асосии оби тоза мебошанд, дар таъмини тавозуни иқлим ва дастрасии миллионҳо нафар аҳолӣ ба об нақши муҳим доранд. Дар Тоҷикистон, ки беш аз 60 фоизи захираҳои оби Осиёи Марказиро таъмин мекунад, обшавии пиряхҳо боиси коҳиши захираҳои об ва тағйирёбии экосистемаҳои маҳаллӣ гардидааст. Дар конфронс Президенти Тоҷикистон таъкид намуданд, ки афзоиши талабот ба об дар баробари коҳиши захираҳои пиряхҳо мушкилоти ҷиддиро ба миён овардааст.

Бо мақсади ҳалли ин мушкилот, Тоҷикистон ташаббусҳои зиёди байналмилалиро пешниҳод кардааст. Аз ҷумла, тибқи қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид, 21 март ҳамчун “Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо” эълон гардидааст, ки ин ташаббус аз ҷониби Тоҷикистон пешниҳод шуда буд. Ғайр аз ин, дар рӯзҳои 29-31 майи соли 2025 Тоҷикистон мизбони ҳамоиши аввалини байналмилалӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо гардид, ки ба як платформаи муҳим барои баррасии тадбирҳои муштарак дар самти ҳалли масъалаи обшавии пиряхҳо табдил ёфт.

Ҳифзи уқёнусҳо ва захираҳои об дар сатҳи байналмилалӣ тавассути як қатор санадҳои ҳуқуқии байналмилалӣ танзим карда мешавад, ки асоси онҳоро Конвенсияи Созмони Милали Муттаҳид оид ба ҳуқуқи баҳр (UNCLOS, 1982) ташкил медиҳад. Ин конвенсия, ки аксар вақт ҳамчун “конститутсияи уқёнусҳо” номида мешавад, чаҳорчӯбаи ҳуқуқиро барои ҳифз ва истифодаи устувори захираҳои баҳрӣ муқаррар мекунад. UNCLOS ӯҳдадориҳои давлатҳоро оид ба пешгирӣ ва коҳиши ифлосшавии муҳити баҳр, ҳифзи биоандешавии баҳрӣ ва идоракунии устувори захираҳои зиндаи баҳр муайян мекунад.

Яке аз санадҳои муҳими дигар Конвенсияи Комиссияи иқтисодии аврупоии Созмони Милали Муттаҳид оид ба ҳифз ва истифодаи обҳои трансмиллӣ ва кӯлҳои байналмилалӣ (Хелсинки, 1992) мебошад, ки ба идоракунии устувори захираҳои об ва пешгирии ифлосшавии трансмиллӣ нигаронида шудааст. Ин конвенсия давлатҳоро муваззаф мекунад, ки чораҳои муассирро барои пешгирӣ, маҳдудсозӣ ва коҳиши таъсироти трансмиллӣ андешанд ва истифодаи обҳои трансмиллиро бо роҳи оқилона ва одилона таъмин намоянд.

Конвенсияи Рамсар оид ба заминҳои обӣ-ботлоқӣ (1971) низ дар ҳифзи экосистемаҳои обӣ, ки ба уқёнусҳо ва захираҳои баҳрӣ алоқаманданд, нақши муҳим дорад. Ин конвенсия ба ҳифзи заминҳои обӣ-ботлоқӣ, ки макони парандагони обӣ ва дигар намудҳои биологӣ мебошанд, нигаронида шудааст.

Ғайр аз ин, музокироти ҷорӣ оид ба Биоразведкаи ноҳияҳои берун аз салоҳияти юрисдиксияи миллӣ (BBNJ) дар доираи UNCLOS ба таҳкими чаҳорчӯбаи ҳуқуқии ҳифзи биоразведкаи баҳрӣ мусоидат мекунад. Ин санад ба масъалаҳои ҳифз ва истифодаи устувори захираҳои генетикии баҳрӣ, аз ҷумла тақсимоти одилонаи манфиатҳо ва таъсиси минтақаҳои ҳифзшавандаи баҳрӣ нигаронида шудааст. Ин санадҳо дар маҷмӯъ чаҳорчӯбаи ҳуқуқии байналмилалиро барои ҳифзи уқёнусҳо ва захираҳои об ташкил медиҳанд, ки Тоҷикистон низ дар доираи ташаббусҳои худ ба онҳо такя мекунад. Масалан, ташаббуси “Раванди оби Душанбе” бо ҳадафҳои Конвенсияи Хелсинки ва оид ба ҳуқуқи баҳр ҳамоҳанг буда, ба идоракунии устувори захираҳои об мусоидат мекунад.

Дар суханронии худ Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод намуданд, ки барои ҳифзи экосистемаҳои соҳилӣ ва баҳрӣ ва минтақаҳои ташаккули манбаъҳои оби тоза теъдоди фондҳои глобалӣ ва ҳаҷми маблағгузориҳо афзун карда шаванд. Ин пешниҳод ба он нигаронида шудааст, ки тавассути афзоиши маблағгузорӣ ва тақвияти ҳамкориҳои байналмилалӣ мушкилоти марбут ба ифлосшавии уқёнусҳо, коҳиши биоандешавӣ ва обшавии пиряхҳо ҳал карда шаванд. Ин пешниҳод бо принсипҳои Конвенсияи UNCLOS ва BBNJ мувофиқ буда, аҳамияти тақвияти механизмҳои молиявиро барои дастгирии чораҳои экологӣ таъкид мекунад.

Ҳамчунин, Роҳбари давлати Тоҷикистон таъкид намуданд, ки ҳифзи уқёнусҳо ва захираҳои об вазифаи умумии тамоми кишварҳои ҷаҳон аст. Онҳо изҳор доштанд, ки танҳо тавассути андешидани тадбирҳои муштарак ва ба роҳ мондани ҳамкории байналмилалӣ метавон ба натиҷаҳои дилхоҳ ноил гардид. Ин изҳорот бо принсипҳои Конвенсияи Хелсинки, ки ба ҳамкорӣ дар идоракунии захираҳои об даъват мекунад, мувофиқ аст.

Иштироки Тоҷикистон дар Конфронси Созмони Милали Муттаҳид оид ба уқёнус мавқеи кишварро ҳамчун яке аз пешсафони рӯзномаи глобалии обу иқлим мустаҳкам намуд. Суханронии Президенти Тоҷикистон на танҳо обрӯи байналмилалии кишварро боло бурд, балки таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳониро ба мушкилоти марбут ба захираҳои об, бахусус пиряхҳо, ҷалб кард.

Барои ҷаҳон конфронс заминаи муҳимеро барои муайян кардани уҳдадориҳои нав дар самти ҳифзи уқёнусҳо ва мавҷудоти зериобӣ фароҳам овард. Изҳори умед карда шуд, ки натиҷаҳои ин чорабинӣ ба татбиқи чораҳои мушаххас ва устувор дар самти ҳифзи муҳити зист мусоидат хоҳад кард. Санадҳои байналмилалӣ, аз қабили UNCLOS, Конвенсияи Хелсинки ва BBNJ, чаҳорчӯбаи ҳуқуқиро барои амалӣ намудани ин уҳдадориҳо таъмин мекунанд.

Иштироки Тоҷикистон дар Конфронси Созмони Милали Муттаҳид оид ба уқёнус нишонаи он аст, ки кишвар дар ҳалли мушкилоти экологӣ ва иқлимӣ дар сатҳи минтақавӣ ва ҷаҳонӣ нақши муҳим дорад. Ташаббусҳои Тоҷикистон, аз қабили “Раванди оби Душанбе” ва эълони “Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо”, бо санадҳои байналмилалӣ, аз ҷумла Конвенсияи UNCLOS ва Хелсинки, ҳамоҳанг буда, ба идоракунии устувори захираҳои об мусоидат мекунанд. Пешниҳодҳои Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар конфронс, аз ҷумла афзоиши маблағгузории фондҳои глобалӣ ва тақвияти ҳамкориҳои байналмилалӣ, метавонанд ба ҳалли мушкилоти муҳими экологӣ мусоидат намоянд.

Санадҳои байналмилалӣ, аз қабили UNCLOS, Конвенсияи Хелсинки ва Рамсар чаҳорчӯбаи устувори ҳуқуқиро барои ҳифзи уқёнусҳо ва захираҳои об таъмин мекунанд. Тоҷикистон бо такя ба ин санадҳо ва ташаббусҳои худ идома медиҳад, ки дар арсаи байналмилалӣ нақши калидӣ бозад ва ба ҳалли мушкилоти глобалӣ саҳми арзанда гузорад.

САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД, муовини директор оид ба илм ва таълими Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор.

Вожаи ваҳдат мазмуни васеъ дошта, бо истиқлолият ва озодӣ ҳамбастагӣ дорад. Вақте ки ваҳдат мегӯем, пеши назарамон якдилӣ, ҳамдигарфаҳмӣ, ягонагӣ ва иттиҳод падид меоянд. Вале ин иттиҳоду ҳамбастагӣ ба осонӣ насиби халқи тамаддунофару сулҳпарвари тоҷик нагаштааст.

Фазои сулҳу оромӣ бо рушди системавии илму технология далели таърихӣ буда, характери дуҷониба низ дорад. Насли саводнокии баланддошта, ки дар сохтори ҷамъиятии солим ва ободу ором ба воя мерасанд, баҳри рушд ва таъмини ояндаи дурахшони хеш кӯшиш менамоянд то сулҳу субот ва ваҳдату ягонагии ватан-модаре, ки онҳоро ба чунин дараҷаҳои илму маърифат расонидааст – на танҳо устувории худро нигоҳ дорад, балки рӯз аз рӯз боз ҳам тавоно ва абадӣ гардад. Зеро инсони бофарҳангу донишманд барои рушди малакаи бунёдии ҳосилнамудаи хеш, омода намудани шогирдон ва тарбияи фарзандон, танҳо муҳити ҷомеаи босуботро орзу менамояд.

Илова ба ин, намояндагони насли олим ва босаводу ҳунарманди кишвар, бо гардиши вақт дар кадом гӯшаву канори олам набошанд, ҳеҷгоҳ фаромӯш нахоҳанд кард, ки бо шарофати системаи ватании илму маориф ба онҳо донишу малакаи қавӣ дода шудааст ва ҳоло кишварҳои ҷаҳон онҳоро ҳамчун инсони комилу олим мепазиранд. Аз ҷониби дигар, ҳиссиёти наҷиби инсонӣ, ки аз қалби ӯ сарчашма мегирад – аз далели он, ки бо шарофати сулҳу ободии кишвар ӯ дар ибтидои ҳаёти ягонаи хеш беҳтарин роҳро то расидан ба сатҳи ҷавоне бо илму ҳунари пазируфташуда тай намуд, дар дили ӯ ба ватан-модар қувва, меҳр ва илҳоми доимиро пойдор менамояд.

Аз ин лиҳоз ва бо дарназардошти чолишҳои нави ҷаҳони муосир бармеояд, ки ба пуррагӣ фаро гирифтани насли наврас ва ҷавонон бо таълиму тарбияи босифат, равона намудани захираҳои кишвар ба рушди илму технологияҳои муосир ҳамчун самти муҳими стратегӣ ва умуман тарғибу ташфиқи саводнокӣ махсусан саривақтӣ ва муфид ба назар мерасад.

Боиси қаноатмандии мо, кормандони соҳаи илму маориф аст, ки ба таъсири бениҳоят харобиовари воқеаҳои солҳои 90-уми асри гузашта нигоҳ накарда, ба Ҳукумати кишвар таҳти сарварии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон муяссар гардид системаи таълиму тадриси насли наврас дар муддати кӯтоҳ барқарор ва рушд намояд. Далели холис ва объективии ин дастовардҳои кишвари мо – нишондиҳандаҳои рейтингҳои байналмилалӣ мебошад, ки бо забонҳои ҷаҳонӣ ба ҳама дастрас мебошанд ва дар онҳо аз ҷиҳати сатҳи таълим аз теъдоди тақрибан 200 кишвари ҷаҳон дар садаи якум, аз ҷиҳати фарогирии таълиму тарбияи насли наврас бо нишондиҳандаи зиёда аз 99.8% яке аз ҷойҳои намоёнро ишғол намудааст. Илова ба ин, таҳти роҳбарӣ ва дар натиҷаи ташаббус ва кӯшишу ғайратҳои сарвари маорифпарвари кишвар ва фаъолияти омӯзгорону устодони фидоии тоҷик нишондиҳандаҳои мазкур сол аз сол боз ҳам беҳтар шуда истодаанд.

Аз ҷониби дигар, таҷрибаи таърихи ҷаҳонӣ нишон медиҳад, ки новобаста аз хулосаҳо, омодагиҳо ва чораҳои дар ин самт андешидашуда, набояд фаромӯш гардад, ки динамикаи ҷаҳони муосир пуртазод ва мураккаб аст. Кам нестанд ҳолатҳое аз кишварҳои рушдкардаи ҷаҳонӣ, ки новобаста аз сатҳи баланди саноат ва иқтидори бузурги иқтисодии онҳо, баъзан паёмадҳои глобализатсияи ҷаҳонӣ ногаҳон пайдо шуда, дар мароми онҳо муаммоҳои назаррас ба вуҷуд меоранд. Дар ин маврид, омӯзиш ва ба назар гирифтани таҷрибаи таърихии кишварҳои абарқудрат барои боз ҳам саҳеҳ намудани қадамҳои оянда муфид ба назар мерасад.

Баъди пароканда гардидани ҳокимияти шӯравӣ Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун давлати навбунёд ба бисёр нокомиҳо гирифтор шуд, зеро ҳодисаҳои нангин, ба мисли тафриқаандозӣ, маҳалгароӣ ва майдоншиниҳо оқибат ба ҷанги шаҳрвандӣ оварда расониданд.

Низоъҳои мусаллаҳона зиндагии осоиштаи мардумро халалдор намуда, ҳазорон нафар кӯдакону наврасонро ятим гардониданд. Ҷойе, ки тиру туфанг садо баланд мекунанд, ҳуқуқу озодиҳои инсон хомӯш мешаванд ва аз ин лиҳоз мардум маҷбур буданд, ки манзилҳои худро тарк намуда, дар бисёр кишварҳо гуреза шаванд.

Хушбахтона, дар чунин вазъияти басо сангин моҳи ноябри соли 1992 Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шаҳри бостонии Хуҷанд баргузор гардид, ки дар ин иҷлосияи таърихӣ вакилони мардумӣ Асосгузри сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро Раиси Шӯрои Олӣ интихоб намуданд.

Ваҳдат ва сулхи умумибашарии Тоҷикистон ҷонибдории мамлакатҳои ҳамзамони берунмарзи мавқеъ ва мақоми онро дар миқёси ҷаҳон овозадор менамояд. Имрӯз иттифоқ ва ҳамдилии халқи тоҷик мавриди омӯзиши Созмони Миллали Муттаҳид ва бисёр ташкилотҳои олам гардидааст. Худшиносӣ ва худогоҳии миллӣ гуё пандест аз гузаштаи дурру пешрафти маънавиёти кишвар. Танҳо бо роҳи вахдат, якдигарфахмии истиқлоли кишварро муҳофизату пойдор ва ягонагии мардумро устувор карда метавонем.

Танҳо дар сурати ваҳдат душвориҳо ва монеаҳо паси сар мешаванд, рӯзгори мардум рӯ ба беҳбуди меорад, кишвари азизамон ба шохрохи пешрафту тараккиёт рӯ меорад. Ба ақидаи Пешвои миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти мамлакат Эмомалӣ Рахмон «Ҳар касе, ки нихоле сабзонда бошад, медонад, дарахт соле як маротиба ҳосил медихад. Аммо ниҳоле низ хаст, ки хамеша меваи ширин ба бор меорад. Мо меваи ширину сабзонидаамонро чашидем, ҷомеаи мо аз он бахравард гардид, мо ҳаргиз роҳ намедихем, ки дигар теша ба решаи он расад».

Он дарахте, ки Президентамон ба сулҳу ваҳдат ташбеҳ додаанд, имрӯзҳо меваҳои ширину бисёре ба самар оварда истодааст, ки бо онҳо мо, тоҷикон фахр мекунем. Муносибати нави давлатӣ, сиёсати соҳибистиқлол гардидани Тоҷикистон, сохтмони роҳҳои нави дохилию берунӣ ва ба хоричӣ кишвар баромадани точиконро ба миён гузошт. Роҳи оҳани Кургонтеппа - Кулоб сохмони шохрохи Вахдат ба мамлакатхои Осиё, ба сӯи укёнуси ҷаҳон, роҳҳои калонтарини хушкигард расонид. Ин ахвол боиси эхёи арзишхои миллии роҳи бузурги Абрешим гардид, ки Бохтару Суғдро бо калонтарин давлатҳои ҷахон мепайвандад.

Ҳақиқатан Ваҳдати миллӣ шукуфоиии Ватан аст, зеро дар давлате, ки сулҳу амонӣ ва дӯсти ҳукумфармост, он давлат рӯз то рӯз гул-гул мешукуфад, иқтисодиёташ тадриҷан меафзояд, ҳам аз ҷихати сиёсӣ ва ҳам аз ҷихати фарҳангӣ пеш меравад.

Маҳз бо кӯшишҳои пайгиронаи Пешвои миллат,Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти кишвар Эмомалӣ Рахмон миллати парешон сарчамъ омад, мамлакат обод шуд, пеш рафт, гул-гул шукуфт ва имрӯз дар чеҳраи ҳар фарзанди тоҷик нишоту хурсандист, ваҳдату сулҳ падидор аст.

Тавре, ки ба ҳамагон маълум аст 27 сол қабл, фарзанди фарзонаи миллати тоҷик, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо ҳисси баланди меҳанпарастӣ, бо меҳри ватандӯстию сулҳхоҳӣ, баъд аз нофаҳмиҳо ва даргириҳои таҳмилӣ дар натиҷаи музокироти сулҳ ба ин кашмакашҳо хотима гузоштанд. Таҳлили вазъи ҷаҳони муосир, махсусан он кишварҳое, ки ба моҷароҳои сиёсӣ рӯ ба рӯ гардидаанд, имрӯз бори дигар моро ҳушдор месозад, ки ба бозии қудратҳои мушаххаси хориҷӣ дода нашавем ва баҳри расидан ба ҳадафҳои олӣ муттаҳид бошем. Вазъи кишварҳои Шарқи Наздик собит менамо янд, ки набудани ваҳдати миллӣ боиси дар ҳоли хатар мондани пояҳои истиқлоли давлатӣ ва зиндагии мардум мегардад.

Ҷанги таҳмилии солҳои 1992-1997 дар Тоҷикистон, ки зарари зиёди ҷонию моддӣ ба бор овард, барои имрӯзи миллат бояд дарси ибрат бошад. Тоҷикистони нав ба истиқлол расида аз боиси таъсири гурӯҳҳои манфиатҷӯйи хориҷӣ ва ба бозии дасти он гирифтор шудани баъзе аз фарзандони нохалафи дохил ба ҷанги шаҳрвандӣ рӯ ба рӯ шуд. Истиқлоли давлатӣ, тамомияти арзӣ ва ҳастии миллати тоҷик зери хавфу хатари зиёд қарор гирифт. Дар ҷомеа се гурӯҳи ба ҳам зид ташаккул ёфт.

Якум – онҳое, ки ҳукуматро ба даст доштанду аз боиси ноҳудабароии онҳо тамоми мақомоти давлатӣ фалаҷ гардида буд.

Дуюм – онҳое, ки бо сарпарастии молиявии қудратҳои хориҷӣ мехостанд тавассути ҷанг ба ҳукумат соҳиб шаванд.

Сеюм – онҳое, ки дар хориҷи кишвар интизори ғалабаи қувваҳои мухолифин буданд ва ба мухолифин дасти ёрӣ дароз мекарданд. Аз боиси хиёнати хоинони ватанфӯруш садҳо ҳазор аҳолии кишвар рӯ ба муҳоҷирати иҷборӣ оварданд. Дар натиҷаи ин ҷанги таҳмилӣ садҳо модари тоҷик фавтиду садҳо фарзандони наврас ятим монданд. Оилаҳои зиёд хароб шуданду ба нестӣ рафтанд. Дар чунин як давраи бисёр мураккаб барои миллату давлат бо мақсади ба ҳам овардани миллат Иҷлосияи 16-уми Шурои Олӣ даъват карда шуд, ки дар рӯзи чоруми иҷлосия бахти миллати тоҷик омад карду ба ҳайси раиси Шурои Олии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон интихоб гардид. Бо ташаббуси Раиси Шурои Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар раванди Иҷлосия як қатор санадҳои меъёрӣ – ҳуқуқӣ қабул гардид, ки заминаи ба ҳам овардани ҷомеаро гузошт. Дар заминаи сиёсати хирадмандона ва дурандешонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз соли 1994 то соли 1997 дар шаҳрҳои Маскав, Теҳрон, Ашқобод, Исломобод, Кобул, Хостеҳ дар ҳашт давра гуфтушунид миёни ҳукумати ва аъзои мухолифин баргузор гардид. Ҳамин тавр, 27 –уми июни соли 1997 “Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон” ба имзо расид.

Имзои созишномаи сулҳ кафолати мондагории истиқлоли давлатӣ ва соҳибихтиёрии миллиро таҳким бахшид. Дар заминаи созишномаи сулҳ дар кишвар боварӣ, сулҳ, субот, ягонагӣ, рушди бомаром тантана намуд. Ҳамчунин ҳукумат ва ҷомеаи кишвар дар роҳи амалӣ гардидани ҳадафҳои стратегӣ, ки дар меҳвари он зиндагии босубот ва шоиста қарор дорад талош намудаистодаанд. То имрӯз дар роҳи расидан ба зиндагии шоиста аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо сарварии Пешвои муаззами миллат корҳои зиёди мондагор дар амал татбиқ карда шуд. Имрӯз ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон дар муҳити босубот бо боварӣ ва эътимоди хосса дар самтҳои мухталиф кору фаъолият намуда, дар роҳи баланд бардоштани сатҳи иҷтимоии ҷомеа талош дорад. Акнун ҳифзи истиқлоли давлатӣ дар заминаи ягонагӣ, якдилӣ ва ваҳдати ҷомеаи Тоҷикистон вазифаи ҳар як шаҳрванди кишвар аст. Амалӣ намудани ин рисолат шарафи бузургест дар назди миллати тамаддунофари тоҷик.

Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ ба имзо расид. Ин санад ифодакунандаи қатъи ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ ва оғози ҳаёти осоиштаи Тоҷикистонро инъикос менамуд.

Маҳз, бо кӯшишҳои шабонарӯзии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон миллати парешон сарҷамъ гардид, мамлакат обод шуду пеш рафт. Барои бунёди рӯзгори ободу осудаи ҷомеа заминаи воқеӣ гузошта шуд. Сулҳу ваҳдати тоҷикон на танҳо давлату миллатро наҷот дод, балки дар дили насли ҷавони тоҷик умедро ба ояндаи нек, хушбахтӣ, саодат, некномӣ ва ваҳдати ногусастанӣ зинда намуд.

Заминаи асосии Ваҳдати миллӣ, пеш аз ҳама, ин хиради азалии худи мардуми худогоҳи ватанпарвар ва саъю талошҳои Сардори давлати навини тоҷикон буд, ки моро ба ин рӯзҳои фараҳу хушу хуррам расонд. Ваҳдати миллӣ барои мардуми мо дар баробари истиқлолият неъмати бебаҳо ва муқаддас аст. Ҳар як тоҷики ватанпарвар бояд, ифтихор аз он дошта бошад, ки миллати тоҷик таърихан ва табиатан сулҳдӯст, фарҳангпарвар, тамаддунофар ва созандаю бунёдкор мебошад. Таърих ва ҷомеаи ҷаҳонӣ бори дигар исбот намуд, ки халқи тоҷикро дар масири таърих ҳамчун миллати куҳанбунёд, бонангу номус, бохираду адолатхоҳ, бунёдкору заҳматкаш, дорои хиради азалӣ дошта, эҳтирому эътироф менамоянд.

Дар ҳақиқат, Ваҳдати миллӣ аст, ки сулҳу субот, оромиву осоиштагӣ, пешрафту тараққиёт, рушди илму фарҳанг, ободии давлату миллат ва зиндагии шоистаи мардум таъмин аст. Ваҳдат оғози ҳамаи созандагиву ободкориҳо, ибтидои суботи сиёсиву иҷтимоӣ, некӯаҳволии рӯзгори ободу осудаи мардум ва эҳёи худшиносию худогоҳӣ ва роҳ ба сӯйи фардои дурахшон аст.

Рахмонов Р.О.-муовини директор оид ба илм ва таълими Институти кимиёи АМИТ

Бо ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ дар соли 1991, Тоҷикистон ба марҳилаи эҳёи илм ва рушди технологии миллӣ ворид гардид. Аммо маҳз ба туфайли барқароршавии сулҳи комил ва ваҳдати миллӣ, ки 27 июни соли 1997 дар шакли Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ расмӣ гардид, кишвар имкони воқеии рушди устуворро дар ҳама соҳаҳо, бахусус дар илм, маориф ва саноат ба даст овард. Соли 2025 мардуми Тоҷикистон 28-солагии Рӯзи ваҳдати миллиро ҷашн мегиранд, ки на танҳо рамзи сулҳу ризоият, балки оғози марҳилаи нави пешрафти илмӣ ва техникӣ мебошад.

Дар даврони соҳибистиқлолӣ шумораи муассисаҳои илмӣ, инчунин кормандони илмии соҳибунвон ба маротиб афзуда истодаанд ва дар даҳ соли охир ба муассисаҳои илмии кишвар барои амалисозии 3354 лоиҳаи фармоишии илмиву таҳқиқотӣ зиёда аз 1 миллиарду 200 миллион сомонӣ ҷудо гардидааст, ки бештари онҳо ба соҳаҳои афзалиятноки муайянкардаи Ҳукумати кишвар рост меоянд. Дастовардҳои назаррас дар соҳаи энергетика ба даст омадаанд, ки сохтмони Неругоҳи барқи обии Роғун ҳамчун рамзи нерӯи илмӣ ва муҳандисии Тоҷикистони соҳибистиқлол эътироф мегардад. Дар соли 2018 аввалин ва дар соли 2019 дуюмин агрегати неругоҳ ба кор даромад, ки ҳар кадоме 600 МВт иқтидор доранд. Тибқи маълумоти Вазорати энергетикаи Ҷумҳурии Тоҷикистон, пас аз ба истифода додани ҳамаи шаш агрегат, НБО-и Роғун имкон хоҳад дод, ки зиёда аз 17 миллиард кВт/соат нерӯи барқ дар як сол истеҳсол шавад, ки ин на танҳо истиқлолияти энергетикиро таъмин мекунад, балки содироти нерӯро низ имконпазир мегардонад.

Таҳқиқоти илмӣ дар соҳаи кишоварзӣ боиси офаридани зиёда аз 30 навъи нави пахта, гандум ва картошка шуданд, ки ба шароити иқлими камоб мувофиқ мебошанд. Тибқи маълумоти Вазорати кишоварзии кишвар, истифодаи ин навъҳо ҳосилнокиро аз 25 то 40 фоиз боло бурда, масрафи обро то 20 фоиз коҳиш додааст. Ҳамзамон, дар хоҷагиҳо системаҳои интеллектуалии обёрӣ ва биотехнологияҳои кишти зудрас ҷорӣ карда шудаанд.

Дар соҳаи тиб, олимон ва табибони тоҷик дар ташхиси барвақтии бемориҳо дастовардҳои назаррас ба даст оварданд. Аз ҷумла, Институти тиб ва дорусозии Академияи илмҳо зиёда аз 15 дору ва ваксинаи нав, инчунин тестҳои фаврии ташхиси бемориҳои сил ва гепатитро таҳия намудааст. Ба иттилои Вазорати тандурустӣ, истифодаи ин тестҳо давоми ташхисро 30-40 фоиз кам ва сатҳи шифоёбиро дар марҳилаҳои ибтидоӣ зиёд намудааст. Дар бахши рақамикунонии соҳаҳо ва рушди технологияҳои иттилоотӣ, Тоҷикистон дар солҳои охир пешрафти муайян нишон додааст. Тибқи маълумоти Вазорати рушди иқтисод ва савдои Ҷумҳурии Тоҷикистон, дар соли 2023 беш аз 80 стартап дар соҳаҳои барномасозӣ, амнияти рақамӣ ва системаҳои интеллектуалӣ ба қайд гирифта шуданд. Дар донишгоҳҳои кишвар курсҳои марбут ба зеҳни сунъӣ, омӯзиши мошинӣ ва моделсозии рақамӣ ворид карда шудаанд. Муҳандисони ҷавон барномаҳои мобилӣ, системаҳои кишоварзии оқилона ва платформаҳои таълимии муосирро таҳия мекунанд. Ин иқдомҳо аллакай дар доираи технопаркҳои нав дар шаҳрҳои Душанбе, Хуҷанд ва Бохтар амалӣ мешаванд. Рушди инфрасохтори илмӣ ба раванди тиҷоратӣ кардани натиҷаҳои илмӣ заминаи воқеӣ фароҳам овард. Аз соли 2015 инҷониб дар кишвар зиёда аз 150 патенти ихтироъ ва моделҳои муфид сабт шудаанд, ки беш аз 25 адади он дар истеҳсолоти саноатӣ амалӣ гардидаанд. Масалан, дар корхонаи «ТАЛКО» технологияи тозакунии партовҳои саноатӣ, ки аз ҷониби Институти химия таҳия гардидааст, ба кор даромада, партовҳои зарароварро 18 фоиз коҳиш додааст.

Ҳукумати кишвар тавассути барномаҳои махсус ҷараёни гузариши илм ба истеҳсолотро дастгирӣ менамояд. Ба иттилои агентии «Ховар», дар соли 2024 се инкубатори тиҷоратӣ ва як фонди маблағгузории лоиҳаҳои навоварона таъсис дода шуданд. Ин иқдомҳо рушди стартапҳо, татбиқи технологияҳо дар бахши тандурустӣ, кишоварзӣ ва энергетикаро метезонад. Ҳамзамон, саҳми занон ва ҷавонон дар илм рӯз ба рӯз зиёд мегардад. Дар айни замон беш аз 38 фоизи кадрҳои ҷавони илмиро духтарон ташкил медиҳанд ва шумораи олимзанон бо суръати назаррас меафзояд. Тибқи иттилои Кумитаи кор бо занон ва оилаи назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, дар 10 соли охир шумораи заноне, ки рисолаҳои илмӣ ҳимоя карданд, ду маротиба афзудааст. Яъне ваҳдати миллӣ ва истиқлолияти давлатӣ на танҳо сулҳу суботро таъмин карданд, балки ба рушди устувори илмӣ ва техникӣ дар кишвар замина гузоштанд. Имрӯз, бо дастгирии Ҳукумат, иштироки фаъоли ҷавонон ва ҳамкории байналмилалӣ, Тоҷикистон дар роҳи ташкили иқтисодиёти инноватсионӣ қарор дорад, ки дар он илм ҳамчун муҳаррики асосии пешрафти саноат ва содироти технологияҳо хизмат мекунад.

Дар солҳои охир Тоҷикистон тадриҷан ба масири рушди технологияҳои муосир, аз ҷумла зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence) ворид шуда истодааст. Мувофиқи маълумоти Вазорати рушди иқтисод ва савдои ҶТ, дар соли 2023 бо супориши Ҳукумати кишвар кор дар самти таҳияи Стратегияи миллии рушди зеҳни сунъӣ то соли 2040 оғоз гардидааст. Ин санад ҳадаф дорад шароити мусоид барои омӯзиш, татбиқ ва рушди технологияҳои зеҳни сунъиро дар соҳаҳои калидӣ - аз ҷумла илм, тандурустӣ, кишоварзӣ, таҳлилҳои иқлим, фанновариҳои моддӣ ва иқтисоди рақамӣ таъмин намояд. Тибқи стратегияи мазкур, технологияҳои зеҳни сунъӣ метавонанд ба сифати як воситаи тавоно барои афзоиши самаранокии таҳқиқоти илмӣ, моделсозии компютерии маводи нав, оптимизатсияи раванди истеҳсолӣ, ташкили таҳлили бузурги додаҳо (Big Data) ва пешгӯии хосиятҳои маводҳо истифода шаванд. Ҳамзамон, истифодаи зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои тандурустӣ, маориф ва экология ба зудтар ва дақиқтар гардидани ташхис, омӯзиш ва мониторинги муҳити зист мусоидат мекунад. Бо татбиқи самараноки ин стратегия ва ҷалби олимону муҳандисони ҷавон, Тоҷикистон метавонад дар солҳои наздик ба як маркази минтақавии таҳия ва истифодабарии технологияҳои интеллектуалӣ табдил ёбад. Ин иқдомҳо заминагузори рушди иқтисодиёти рақамӣ ва татбиқшавии ҳадафи чоруми стратегии кишвар – саноаткунонии босуръат дар кишвар хоҳанд гардид.

Ҳамин тавр, метавон хулоса кард, ки ваҳдати миллӣ ва истиқлолияти давлатӣ на танҳо сулҳу суботро таъмин карданд, балки ба рушди устувори илмӣ ва техникӣ дар кишвар замина гузоштанд. Имрӯз, бо дастгирии Ҳукумат, иштироки фаъоли ҷавонон ва ҳамкории байналмилалӣ, Тоҷикистон дар роҳи ташкили иқтисодиёти инноватсионӣ қарор дорад, ки дар он илм ҳамчун муҳаррики асосии пешрафти саноат ва содироти технологияҳо хизмат мекунад.

Ояндаи илми тоҷик - ин на танҳо озмоишгоҳҳо ва конфронсҳои илмӣ, балки корхонаҳо, хоҷагиҳои кишоварзӣ, стартапҳо ва клиникаҳо мебошанд, ки дар онҳо натиҷаҳои илмӣ ба маҳсулот, хидмат ва қарорҳои амалӣ табдил ёфта, сатҳи зиндагии мардумро беҳтар мегардонанд.

Муаллиф: мудири озмоишгоҳи Электроникаи квантии ИФТ ба номи С.У. Умарови АМИТ, номзади илмҳои техникӣ – Нематов Дилшод Давлатшоевич

дар ҳошияи суханронии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар муаррифии Даҳсолаи байналмилалии барои илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ) дар Фаронса

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон санаи 8-уми июни соли ҷорӣ барои иштирок дар Конфронси сеюми Созмони Милали Муттаҳид оид ба уқёнусҳо ва муаррифии оғози Даҳсолаи байналмилалии амал оид ба илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ), солҳои 2025-2034 ба Ҷумҳурии Фаронса сафар карданд.

Сарвари давлати мо муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ин чорабиниҳои байналмилалӣ ба ҳайси роҳбари давлати ташаббускор ва пешоҳанг дар умури ҷаҳонии обу иқлим аз ҷониби роҳбарияти давлати Фаронса ва созмони ЮНЕСКО даъват шудаанд. Бояд тазаккур дод, ки Даҳсолаи байналмилалии амал оид ба илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ), солҳои 2025-2034 аз ҷониби СММ бо пешниҳоди якҷояи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Фаронса қабул шудааст.

Ба иттилои дафтари матбуоти Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ин чорабиниҳои байналмилалӣ ба ҳайси роҳбари давлати ташаббускор ва пешоҳанг дар умури ҷаҳонии обу иқлим аз ҷониби Президенти Фаронса Эммануэл Макрон ва Директори генералии ЮНЕСКО хонум Одри Азуле даъват шудааст. Ногуфта намонад, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар зимни сафарашон бо Президенти Фаронса Эммануэл Макрон ва Директори генералии ЮНЕСКО Одри Азуле мулоқоти судманд анҷом доданд.

Пешвои миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шаҳри Нитсаи Фаронса дар чорабинии Даҳсолаи байналмилалии амал оид ба илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ) (2025-2034) ширкат ва суханронӣ карда, як қатор пешниҳодҳоро низ ба миён гузоштаанд.

- вазъи ташвишовари тағйирёбии иқлим ва таъсири он ба муҳити зист;

- обшавии бесобиқаи пиряхҳо ва норасоии оби тоза;

- паёмадҳои харобиовари обшавии пиряхҳо;

- таъсири манфии иқлим ба иқтисодиёт, экосистемаҳои кишварҳо ва ҳаёти инсонҳо ёдовар шудаанд.

Зимни мулоқот ёдовар шуд, ки қариб 60 дарсади пиряхҳои Осиёи Марказӣ дар кӯҳҳои Тоҷикистон воқеъ аст.

Қобили зикр аст, ки тӯли 20 соли ташаббускориҳои Тоҷикистон дар соҳаи обу иқлим 14 қатъномаи Тоҷикистон дар ин самт аз ҷониби Созмони миллаи муттаҳид ҷонибдорӣ шудааст.

Имрӯзҳо, коҳишёбии пиряхҳо нигаронкунанда буда, таҳдиди он ба амнияти тамоми мардуми сайёра хатар дорад. Тибқи таҳлили коршиносон ба криосфераи минтақа то соли 2050 метавонад ба як миллиард аҳолии минтақаҳои наздисоҳилӣ ва ҷазиракишварҳо таъсири манфӣ мерасонад.

Аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пешниҳод шуд, ки бо мақсади омӯзиши таъсири тағйирёбии иқлим дар Душанбе Маркази ҳамоҳангсозии минтақавии яхшиносӣ таъсис дода шавад.

Ӯ зимни суханронии худ ҳамчунин пиромуни таваҷҷуҳ ва натиҷаҳои ҳамоиши “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо”, ки аз 29 то 31-уми майи соли ҷорӣ дар Душанбе баргузор гардид, қаноатмандӣ изҳор кардааст.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар поёни суханронии худ аз ҷомеаи ҷаҳон даъват намуд, ки ҳамкориро баҳри ҳифзи криосфера ва тақвияти илмҳои криосферӣ дар ҳама сатҳҳо густариш диҳанд.

Бояд гуфт, чорабинии Даҳсолаи байналмилалии амал барои илмҳои яхшиносӣ дар доираи Конфронси сеюми СММ оид ба уқёнус баргузор шудааст. Дар он роҳбарони 65 кишвари ҷаҳон, Дабири кулли СММ Антониу Гутерриш ва роҳбарони як қатор созмонҳои дигари байналмилалию минтақавӣ иштирок карданд.

Ҳамин тариқ, оид ба баланд бардоштани сатҳи огаҳии ҷомеаи ҷаҳонӣ оид ба нақши ҳаётан муҳимми пиряхҳо, таҳкими ҳамкории байналмилалӣ, ба роҳ мондани мониторинги фарогир ва таҳқиқоти илмӣ бо мақсади беҳтар дарк намудани ҷараёни тағирёбии пиряхҳо ва таъсири онҳо ба тағйирёбии глобалии иқлим, татбиқи иқдомҳои дастҷамъӣ ба мақсади бартараф намудани оқибатҳои иҷтимоию иқтисодии обшавии босуръати пиряхҳо, бахусус таъсири он ба дастрасии об, ҳифзи амнияти озуқаворӣ, истеҳсоли нерӯи барқ ва ҳифзи мероси фарҳангию табиӣ мебошад.

Акнун ташаббуси навбатӣ ва иқдоми неки Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои муаррифии Даҳсолаи байналмилалии барои илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ) хеле саривақтӣ ва бамаврид буда ҷомеъаи ҷаҳониро аз хатари обшавии пиряхҳо огоҳонида барои амнияти сайёраи ҷаҳон як таккони ҷиддӣ дар соҳаи криосферӣ мебошад, ки аз тарафи ҷомеаи ҷаҳонӣ хуб пазируфта шуд.

ВОҲИДОВА Санавбарбону - мудири шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих, профессор

«Ваҳдати миллӣ, сулҳу субот ва осоиши Ватан бешубҳа бузургтарин дастоварди мо дар замони соҳибистиқлолӣ мебошад, ки онро ҳамчун гавҳараки чашм бояд ҳифз намоем».

Эмомалӣ Раҳмон

Ба истиқболи 28-солагии Рӯзи Ваҳдати миллӣ

27-уми июни соли 1997, ки дар таърихи навини Тоҷикистон ҳамчун Рӯзи Ваҳдати миллӣ сабт шудааст, на танҳо санаи анҷоми ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ, балки нуқтаи гардиши сарнавиштсоз дар роҳи бунёди давлати мустақилу соҳибистиқлол ва таъмини якпорчагии Ватани азизамон - Тоҷикистон буд. Ин рӯз рамзи пирӯзии хиради миллӣ бар хушунат, ҳамдигарфаҳмӣ бар низоъ ва созандагӣ бар харобкорӣ мебошад. Роҳи Тоҷикистон аз буҳрон то сулҳ пурпечутоб ва сангин буд, аммо иродаи қавии мардум ва сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат имкон дод, ки мардуми шарифи тоҷик ин марҳилаи душвори таърихиро бошарафона паси сар намояд. Ваҳдати миллӣ, ки бо талошҳои пайвастаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба даст омад, заминаи асосии рушди босуботи кишвар дар се даҳаи охир гардид.

Даҳсолаи навадуми асри гузашта барои Тоҷикистон яке аз давраҳои мудҳиштарин дар таърихи навини он буд. Пас аз фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ, Тоҷикистон ба буҳрони шадиди сиёсӣ ва иҷтимоӣ рӯ ба рӯ шуд, ки дар соли 1992 ба ҷанги хунини шаҳрвандӣ табдил ёфт. Ин ҷанг, ки бо дахолати нерӯҳои беруна ва ҳадафҳои гурӯҳҳои мухталиф таҳрик мешуд, кишварро ба вартаи нобудӣ кашид. Дар натиҷа ҳазорҳо нафар куштаву миллионҳо нафар гӯрезаву овора гардида иқтисодиёти кишвар қариб ба пуррагӣ аз кор монда буд. Рукнҳои давлат фалаҷ гардида, ҷомеа ба минтақаҳо ва гурӯҳҳои мусаллаҳи зидди якдигар тақсим шуда буд. Дар чунин шароит, барқарорсозии сулҳу ваҳдати миллӣ як амри ҳаётӣ ва сарнавиштсоз маҳсуб меёфт.

Бо шарофати сиёсати хирадмандонаи Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 27-уми июни соли 1997 дар Маскав Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ миёни Ҳукумати Тоҷикистон ва Иттиҳоди нерӯҳои мухолифини тоҷик ба имзо расид. Ин сана ҳамчун гардиши куллӣ дар таърихи навини кишвар сабт шуд ва ба давраи нави рушду созандагӣ замина гузошт.

Истиқрори сулҳ ва ваҳдати миллӣ на танҳо ба поёни хунрезӣ оварда расонд, балки барои бунёди давлати муосири соҳибистиқлол ва таҳкими ниҳодҳои давлатдорӣ заминаи мусоид фароҳам овард. Дар тӯли 28 соли сипаршуда, Тоҷикистон дар самти рушди иқтисодиёт, таҳкими пояҳои демократия, баланд бардоштани сатҳи зиндагии мардум ва муаррифии худ дар арсаи байналмилалӣ ба дастовардҳои назаррас ноил гардидааст.

Ба имзо расидани Созишномаи сулҳ барои Тоҷикистон аҳамияти бузурги таърихӣ дошт. Он на танҳо ба хунрезӣ хотима бахшид, балки ба:

- Таҳкими амният ва субот: Ваҳдати миллӣ пояи асосии амният ва суботи кишвар гардид. Сулҳ имкон дод, ки ниҳодҳои давлатӣ барқарор ва таҳким ёбанд. Ин имкон дод, ки Тоҷикистон бо таҳдидҳои нав, аз қабили терроризм ва ифротгароӣ, мубориза барад ва амнияти марзу буми худро таъмин намояд. Ваҳдати миллӣ ба якпорчагии ҷомеа мусоидат кард ва заминаи ҳамбастагии тамоми қишрҳои аҳолиро фароҳам овард. Миллионҳо нафар гурезаҳо ва муҳоҷирони иҷборӣ дубора ба Ватан баргаштанд ва ба зиндагии осоишта шурӯъ карданд.

- Оғози рушди иқтисодӣ: Бо вуҷуди мушкилоти зиёд, бо истиқрори сулҳ, шароит барои барқарорсозии иқтисодиёт ва рушди босуботи кишвар фароҳам омад. Тоҷикистон тавонист иқтисодиёти миллиро аз харобазор барқарор намуда, ба рушди босубот ноил гардад. Татбиқи лоиҳаҳои бузурги энергетикӣ, бунёди роҳҳо ва нақбҳо, рушди соҳаи саноат ва кишоварзӣ аз ҷумлаи дастовардҳои муҳим дар ин самт мебошанд.

- Рушди иҷтимоӣ ва фарҳангӣ: Давлат ба масъалаҳои рушди соҳаҳои маориф, тандурустӣ ва фарҳанг таваҷҷуҳи хосса зоҳир намуд. Сохтмони муассисаҳои таълимӣ, беморхонаҳо ва марказҳои фарҳангӣ шаҳодати ин ғамхорӣ мебошанд. Эҳёи арзишҳои миллию фарҳангӣ ва таҳкими ҳувияти миллӣ аз дастовардҳои муҳими ин давра аст.

- Таҳкими мавқеи Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ: Тоҷикистон ҳамчун давлати соҳибистиқлол, ки ба принсипҳои сулҳу ҳамзистӣ ва ҳамкории байналмилалӣ пойбанд аст, дар арсаи ҷаҳонӣ мавқеи худро пайдо кард. Фаъолияти дурандешонаву пайгиронаи кишвар дар созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ гувоҳи ин дастовард аст.

Имрӯз, дар арафаи таҷлили 28-солагии Рӯзи Ваҳдати миллӣ, мо бояд қадри ин неъмати бузургро донем ва кӯшиш кунем, ки онро ба наслҳои оянда бегазанд ва пойдор ба мерос гузорем. Рӯзи Ваҳдати миллӣ на танҳо як санаи ҷашнӣ, балки ёдоварии доимии он аст, ки чӣ гуна аз буҳрони амиқ метавон бо иттиҳод, сабр ва хирад ба сӯи сулҳу шукуфоӣ қадам ниҳод. Танҳо дар сурати таҳкими ваҳдат ва якдилӣ, Тоҷикистон метавонад ба ҳадафҳои стратегии худ – таъмини зиндагии шоистаи мардум, рушди устувор ва бунёди ҷомеаи пешрафта ноил гардад.

Ин роҳи пурпечутоб, ки бо талошҳои бузург ва қурбониҳо ба даст омадааст, ибратбахш аст ва бояд барои наслҳои оянда ҳамчун дарс ва мероси гаронбаҳо боқӣ монад. Ваҳдати миллӣ на танҳо як рӯйдоди таърихӣ, балки раванди доимӣ ва пойдорест, ки таҳкими он барои ояндаи дурахшони Тоҷикистон амри зарурӣ мебошад. Ҳифз ва таҳкими ин дастоварди бузург вазифаи муқаддаси ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон аст.

Судуров С.А., - ходими калони илмии шӯъбаи ИДМ– и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Аз замони ба даст овардани истиқлолият Тоҷикистон роҳи ғайриоддии худтасдиқнамоии давлатӣ, таҳкими истиқлолият ва ҷустуҷӯйи самти дурусти рушди ояндаро аз сар гузаронид. Ба шарофати таҳаммулпазир будани халқ ва сиёсати одилонаи роҳбарият Тоҷикистон дар муддати кӯтоҳ вазъи ногувори ҷамъиятию сиёсӣ ва тағйироти харобовари иқтисодии солҳои 90-умро бартараф намуда, дар аввали асри XXI ба муваффақиятҳои бузурге ноил гардид. Маҳз ваҳдати миллӣ халқи моро аз хатари парокандашавӣ ва нобудшавӣ раҳоӣ намуд, роҳро барои муттаҳидӣ ва рушди босубот боз намуд. Дар Тоҷикистон сулҳу ваҳдат ва дар ҷомеа ризоият ҳукумфармо шуд, дар гузаронидани ислоҳоти иҷтимоӣ-иқтисодӣ ва демократӣ дастовардҳои назаррасе ба даст омаданд.

Ҳангоми дар мавриди муваффақиятҳои кишварамон сухан гуфтан, бояд дар хотир дошта бошем, ки замина ва такягоҳи асосии рушди босуботи Тоҷикистон, зиндагии накӯаҳволона, шароити мусоиди худмуайянкунӣ ва худтадбиқнамоӣ ризоият ва ваҳдати миллӣ ба ҳисоб меравад. Ризоият ва ваҳдати миллӣ базаи устувору қавиест, ки барои пешрафти давлат мусоидат менамояд ва маҳз он ҳокимиятро ба захираи стратегии рушд табдил медиҳад.

Асос ва заминаи ҳифзи ваҳдат ва ризоият дар кишварамон сиёсати хирадмандонаи озмудашудаи муносибатҳои миллӣ баромад менамояд. Дар он солҳои барои кишварамон мушкили барқароршавии истиқлолият, солҳои ҷанги шаҳрвандӣ Асосгузори сулҳ ва ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дар қабули қарорҳои сиёсӣ дурандешӣ нишон доданд. Сарвари давлат ҳамеша ғояи сулҳ ва ваҳдати миллиро дастгирӣ ва тарғиб менамояд. Муҳим он аст, ки Сарвари давлат бо ҳар як гуфтор ва рафтору амали худ ба ҷомеа ҳушдор медиҳад, ки ҳамаи тоҷикистониён новобаста ба миллат ва мазҳабу эътиқод барояш азизу арзишманданд. Маҳз ин ақидаи арзишманди Роҳбари давлатамон рамзи сиёсати давлатии кишвари бисёрмиллатамон ба ҳисоб меравад.

Бо назардошти таърих аз замони ба даст овардани истиқлолияти Тоҷикистон вақти зиёд нагузаштааст, аммо маҳз дар ин давраи таърихӣ тағйиротҳои куллии иҷтимоӣ, ивазшавии сохтори сиёсии ҷомеаи тоҷикистонӣ ба вуқӯъ пайвастанд. Дар ин вақти кӯтоҳи таърихӣ дар соҳаҳои иқтисодӣ ва иҷтимоию фарҳангӣ табақаҳои нави иҷтимоии ҷомеа, тарзи нави зиндагӣ, арзишу дастурҳо, самтҳо ва тамоюлҳои нав шакл гирифтанд. Чунин тағйиротҳои куллӣ, бешак, дар худшиносӣ ва ҳуввияти одамон, инчунин дар сиёсати миллии давлат инъикоси худро ёфтанд.

Фазои хубу мусоид дар муносибатҳои байниэтникӣ асоси устувории на танҳо ҷомеаи мо, балки ҳамаи давлатҳо мебошад. Илова ба ин илҳомбахш ва таблиғгари чунин сиёсат дар соҳаи байниэтникӣ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти мо - Эмомалӣ Раҳмон ба ҳисоб меравад. Чи хеле ки Сарвари давлат қайд менамояд, - «Ваҳдати миллӣ барои мо дастоварди ниҳоят пурарзиш, шарти асосии некӯаҳволии халқамон ва таҳкурсии боэътимоди пешрафту ободии Ватани маҳбубамон мебошад. Аз ин лиҳоз, вазифаи ҳар шахси худшиносу худогоҳ, ватандӯсту ватанпарвар аз он иборат аст, ки ваҳдати миллиро чун гавҳари бебаҳо ва дастоварди ниҳоят азиз ҳифз намояд ва онро дар радифи дигар муқаддасоти миллиамон пос ва гиромӣ дорад. Ваҳдати миллӣ ҳамчун рамзи пирӯзиву хушбахтӣ ба мардуми тоҷик нерӯву тавони нав бахшид, дар қалби ҳар як сокини кишвар шуълаи умедро ба фардои ободу осуда фурӯзон намуд ва қалбҳои хурду бузурги мамлакатро пур аз шодиву фараҳ гардонид»

Бештари масъалаҳои муҳими рушди иҷтимоию иқтисодии кишварамон на танҳо ба ҳолати саноат, нақлиёт, инфраструктураи иттилоотӣ, балки ба омилҳои гуманитарӣ вобастагӣ доранд, ки дар байни онҳо муҳимтаринашон фарҳанги маънавии ҷомеа ва ваҳдати миллии кишвар ба ҳисоб мераванд. Маҳз ин омилҳо дар шароитҳои муосир барои рушди бомуваффақи иҷтимоию иқтисодии Тоҷикистон, инчунин барои мубориза ба муқобили хатарҳои дохилию берунии амнияти миллӣ муайянкунанда мебошанд.

Фарҳанги маънавӣ ба фаҳмишу дарки ҳастӣ дар ягонагию алоқамандӣ ба ҳолати амнияти миллӣ таъсири назаррас мерасонад. Маҳз фарҳангҳои умумӣ ё универсалӣ муайянкунандаи устувори шуури ҷамъиятӣ мебошанд. Низоми арзишҳо ва меъёрҳои ахлоқӣ рафтори фардҳои алоҳида ва гурӯҳҳои аҳолиро дар ҷомеаи муосир муайян мекунанд.

Таърихи ҷаҳонӣ шаҳодат медиҳад, ки дастгирии ваҳдати миллӣ ба сифати омили таъмини ҳаёту фаъолияти миллат, истиқлолият ва ягонагии ҳудудии ин ё он кишвар баромад мекунад. Ваҳдати миллии кишвар – ин пеш аз ҳама ваҳдати тасаввуроти халқи он оиди арзишҳои нисбатан аҳамиятноки маънавӣ мебошад. Арзишҳои ба ҳуввияти коллективӣ, миллӣ ва фарҳангӣ алоқаманди ҳамаи сокинони кишвар меҳвари ваҳдати миллиро ташкил медиҳанд. Маҳз ин арзишҳо, ки ба ягон намояндагони ин ё он этнос тааллуқ надошта мутаҳидии халқи кишварро таъмин намуда, миллатро ягона мегардонад.

Ҳамин тариқ, шароити зарурии таъмини ваҳдати миллии халқи тоҷик умумияти фарҳангӣ, пеш аз ҳама, умумияти арзишҳои маънавӣ мебошад. Маҳз ин омилҳо хусусиятҳои махсуси ҳуввият, заминаҳои равонии шаҳрвандонро ташкил намуда, дар халқ сифати муҳими стратегиро бо номи ваҳдати миллӣ ташаккул медиҳанд. Ваҳдати миллӣ ҳангоме аз худ дарак медиҳад, ки агар миллат якхела ба хатари беруна ё бӯҳрони дохилӣ вокуниш нишон медиҳанд. Ба ибораи дигар, агар аксарияти аҳолии кишвари бисёрмиллата якхела ба хатари беруна ё бӯҳрони дохилӣ вокуниш нишон диҳанд ва дар он аз тарафи гурӯҳҳои гуногуни этникӣ, динӣ ва ё иҷтимоӣ ихтилоф мушоҳида нашавад, пас маълум мегардад, ки дар ин кишвар ваҳдати миллӣ ба вуҷуд омадааст. Маҳз ин ҳамон меъёрест, ки тавассути он дар бораи сатҳи ваҳдати миллӣ баҳо додан мумкин аст.

Айни замон нақши фаранги маънавӣ дар ҳаёти ҷомеаи тоҷикистонӣ ба таври назаррас баланд меравад. Кӯшишҳои Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистн Эмомалӣ Раҳмон ва Ҳукумати ҷумҳурӣ, ки ба азнавсозии ҷомеа равона гардидаанд, барои дар амал тадбиқгардӣ муттаҳидии халқҳои Тоҷикистон, таъминоти ваҳдати миллии кишвар ва сафарбар намудани тамоми захираҳои зеҳнию маънавиро талаб менамояд. Чунин ягонагию ваҳдатро танҳо дар асоси арзишҳои баланди маънавии барои фарҳанги анъанавии тоҷик хос таъмин карда мешавад. Имрӯз ин вазифаи ниҳоят муҳиму аҳамиятнок аст ва он дар сиёсати давлатии Тоҷикистон дар самти фарҳанги маънавӣ мақоми афзалиятнокро ишғол менамояд. “Имрӯз мардуми шарифи Тоҷикистон хуб дарк намудаанд, ки устувор намудани пояҳои давлату давлатдории миллӣ, баланд бардоштани сатҳу сифати зиндагӣ ва ободу зебо гардонидани сарзамини аҷдодӣ, пеш аз ҳама, ба густариши эҳсоси худшиносиву худогоҳӣ ва ифтихори ватандорӣ вобастагии мустақим дорад” (Паёми Пешвои миллат, Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон [Электронный ресурс] // Сомонаи расмии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон. – Режим доступа: http://www.president.tj/node/10585 )

Шоисматуллоев Ш. доктори илмҳои сотсиологӣ, профессор,
мудири шуъбаи сотсиология Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

13 августи соли 2024 аз ҷониби Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид Қатъномаи “Даҳсолаи амал барои илмҳои криосфера, 2025-2034”, ки аз ҷониби ҷумҳуриҳои Тоҷикистон ва Фаронса пешбарӣ гардида буд, якдилона қабул карда шуд.

Бо қабул гардидани ин Қатънома, бо мақсади пешбурди ҳамкориҳои илмӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ, аз он ҷумла ба роҳ мондани тадқиқот ва мониторинги илмии алоқаманд ба талошҳои рушди устувор, солҳои 2025-2034 ҳамчун Даҳсолаи амал ҷиҳати ҳалли мушкилоти марбут ба обшавии пиряхҳо ва тағйирот дар криосфера эълон гардиданд.

Дар ин қатънома аз тамоми кишварҳои узви СММ, инчунин дигар ҷонибҳои манфиатдор, даъват ба амал оварда шуд, ки тавассути пешбурди фаъолиятҳо дар самти баланд бардоштани сатҳи огаҳӣ дар бораи даҳсола ва аҳамияти пиряхҳо, барф ва ях дар низоми иқлим, инчунин таъсири иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва экологии он ва бар асари ин тағйирот, дар криосфера дар ҳама сатҳҳо мусоидат намуда, табодули таҷриба ва донишҳои беҳтаринро ба роҳ монанд.

Омодагӣ ва аз 29 то 31 майи соли 2025 дар шаҳри Душанбе баргузор намудани Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо, ки дар кори он беш аз 2,6 ҳазор мутахассисон аз 90 кишвари ҷаҳон, аз ҷумла намояндагони созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ ширкат доштанд, яке аз иқдомҳои бесобиқаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва махсусан Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмонн дар ин самт гардид.

Ба анҷом расидани кори конфронси мазкур муддати на он қадар тулонӣ нагузашта, 8 июни соли 2025 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои муаззами миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар чорабинии сатҳи баланди оғози Даҳсолаи байналмилалии амал оид ба илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ), солҳои 2025-2034, дар шаҳри Нитсаи Фаронса, иштирок ва суханронӣ намуда, изҳор доштанд, ки Тоҷикистон дар ин чорабинӣ ҳамчун яке кишварҳои ташаббускор иштирок дорад.

Ҳамоиши мазкур дар ҳошияи Конфронси сеюми Созмони Милали Муттаҳид оид ба уқёнус баргузор гардида, дар кори он роҳбарони давлатҳо ва ҳукуматҳо аз 65 кишвари ҷаҳон, инчунин Дабири кулли СММ Антониу Гутерриш ва роҳбарони як қатор созмонҳои дигари бонуфузи байналмилалию минтақавӣ иштирок намуданд.

Пешвои муаззами миллат аз вазъи ташвишовари тағйирёбии иқлим, инчунин таъсири он ба муҳити зист, обшавии босуръати пиряхҳо, нарасидани оби ошомиданӣ ва ташаббусҳои ҷаҳонии Тоҷикистон дар ҳалли ин мушкилот хотиррасон карда, як қатор пешниҳодҳо ба миён гузоштанд.

Сарвари давлати тоҷикон аз тадбирҳои зарурии андешидаи Тоҷикистон дар самти ҳалли масъалаҳои обу иқлим ва таъмини устувории муҳити зист ёдовар шуда, иброз доштанд, ки кишвари мо дар арсаи ҷаҳонӣ, таи 20 соли охир, дар сафи пеши ҳалли масъалаҳои обу иқлим мебошад ва аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ тавассути 14 қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид пешниҳодҳои он дар ин радиф ҷонибдорӣ ва мавриди татбиқ қарор гирифтаанд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон қайд надмуд, ки аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ дастгирӣ ёфтани пешниҳоди Тоҷикистону Фаронса оид ба эълони солҳои 2025-2034 ҳамчун “Даҳсолаи амал барои илмҳои криосферӣ” аҳаммияти ҳифзи пиряхҳо ва тақвияти илму таҳқиқотҳоро дар соҳаи криосфера возеҳу равшан тасдиқ кард.

Роҳбари давлат инчуни таваҷҷуҳи иштирокдорони ҳамоиши сатҳи баландро ба ташаббуси нави Тоҷикистон, дар охири моҳи майи соли равон, дар асоси қатъномаи марбутаи Маҷмаи Умумии Созмони Милал, дар шаҳри Душанбе баргузор намудани нахустин Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо ҷалб намуд ва изҳор дошт, ки конфронси мазкур барои дарёфти роҳҳои ҳалли устувори ҳифзи сарчашмаи оби тоза, яъне пиряхҳо, заминаи мусоид фароҳам овард.

Дар рафти суханронӣ зикр карда шуд, ки раванди коҳишёбии криосфера метавонад то соли 2050 ба як миллиард нафар аҳолии минтақаҳои наздисоҳилӣ таъсири назаррас расонда, ба зиндагии босуботи мардуми сайёра таҳдиди ҷиддӣ намояд.

Дар ин радиф Пешвои муаззами кишвар таъкид доштанд, ки ба инобати аҳаммияти пиряхҳо, ба роҳ мондани омӯзиши ҳамаҷонибаи таъсири тағйирёбии иқлим ба онҳо, Тоҷикистон тасмим гирифтааст дар ҳамкорӣ бо шарикони байналмилалӣ дар шаҳри Душанбе Маркази ҳамоҳангсозии минтақавӣ оид ба яхшиносӣ таъсис дода шавад.

Дар охири баромади худ Президенти Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҷомеаи ҷаҳон даъват намуданд, ки ҷиҳати ҳифзи криосфера ва тақвияти илмҳои криосферӣ дар ҳама сатҳҳо ҳамкориҳо густариш дода шаванд.

Аз ин рӯ мо, ҷониби Тоҷикистон, ҷиҳати дастгирии ҳамаҷонибаи талошу заҳматҳои доимии Пешвои муаззами миллатамон, баргузории чунин ҷамъомадҳои ниҳоят муҳимро қадами муҳим барои ҳифзи пиряхҳо ва захираҳои табиӣ арзёбӣ намуда, омодагии худро барои татбиқи саривақтии натиҷаҳои онҳо изҳор медорем.

Шомаҳмадов А.М. , Сафаров М.Т. – ходимони илмии Муассисаи давлатии илмии “Маркази омӯзиши пиряхҳои АМИТ”

Сафари кории Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Ҷумҳурии Фаронса санаи 8 июни соли 2025, дар доираи иштирок дар Конфронси сеюми Созмони Милали Муттаҳид оид ба уқёнус ва маросими оғози Даҳсолаи байналмилалии илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ), Конфронси сеюми Созмони Милали Муттаҳид оид ба уқёнусҳо ва маросими оғози Даҳсолаи байналмилалии амал оид ба илмҳои яхшиносӣ солҳои 2025–2034 сурат гирифт. Ин сафар дар заминаи ташаккул ва густариши дипломатияи иқлимии Тоҷикистон як рӯйдоди муҳими сиёсиву илмӣ арзёбӣ мегардад. Он дар ҳассостарин марҳилаи ҳамкориҳои байналмилалӣ оид ба масъалаҳои муҳити зист, об ва иқлим сурат гирифт.

Ташаббусҳои Тоҷикистон дар робита бо масъалаҳои муҳими глобалӣ, ба монанди пешгирии аз обшавии босуръати пиряхҳо, обу иқлим ба ҷаҳониён маълум аст ва саҳми Президенти кишвар дар ин раванд хеле бузург мебошад. Ин аст ки, дар фурудгоҳи байналмилалии Кот-д’Азури шаҳри Нитса, сарвари давлатро намояндагони воломақоми Ҷумҳурии Фаронса бо самимият истиқбол гирифтанд. Ҳайати расмии Тоҷикистонро дар ин сафар шахсонӣ калидӣ дар робита бо масъалаи обу иқтим, аз ҷумла вазири корҳои хориҷӣ, ёрдамчии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба масъалаҳои робитаҳои хориҷӣ, вазири энергетика ва захираҳои об, раиси Кумитаи ҳифзи муҳити зист, директори Агентии обуҳавошиносӣ ва дигар ҳамроҳӣ мекарданд. Иштироки Пешвои миллат дар ду чорабинии сатҳи баланд Конфронси уқёнусҳо ва ифтитоҳи Даҳсолаи криосферӣ далели ҷиддии нақши фаъоли Тоҷикистон дар ташаккули сиёсатҳои ҷаҳонии обу иқлим мебошад. Тоҷикистон на танҳо ҳамчун кишвари дар ҳудуди худ дорои манобеи фаровони об, балки ҳамчун ташаббускори муҳимтарин тасмими СММ дар соҳаи об ва иқлим шинохта шудааст. Тағйирёбии иқлим ва обшавии босуръати пиряхҳо имрӯзҳо ба як масъалаи доғ ва сарнавиштсоз табдил ёфтааст. Кишвари мо бо беш аз 13 ҳазор пирях, аз ҷумла пиряхи бузурги Ванҷях (Федченко), дар Осиёи Марказӣ ҳамчун сарчашмаи муҳими оби ширин шинохта шудааст. Даъвати Президенти Тоҷикистон ба маросими ифтитоҳи расмии даҳсола аз ҷониби Фаронса ва ЮНЕСКО нишонаи эътирофи байналмилалӣ ба ташаббусҳои созандаи кишвар мебошад. Даҳсолаи илмҳои криосферӣ бо мақсади баланд бардоштани сатҳи фаҳмиши илмии ҷомеаи байналмилалӣ оид ба аҳамияти криосфера барои об, иқлим ва амнияти экологӣ роҳандозӣ шудааст. Барномаҳои ин даҳсола ҷалби муассисаҳои илмӣ, донишгоҳҳо, марказҳои обуҳавошиносӣ ва созмонҳои байналмилалиро дар бар мегиранд. Гузашта аз ин, Тоҷикистон метавонад дар доираи ин даҳсола бо пешниҳоди таъсиси марказҳои илмии омӯзишӣ, баргузории конфронсҳо ва ташкили шабакаи минтақавии ҳамкорӣ саҳми муассир гузорад.

Даҳсолаи байналмилалии илмҳои яхшиносӣ (криосферӣ), ки аз соли 2025 то 2034 идома хоҳад кард, бо пешниҳоди муштараки Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Фаронса аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид қабул гардид. Ин иқдом дар пайи ташаббусҳои дигари Тоҷикистон, аз қабили Даҳсолаи байналмилалии амал "Об барои рушди устувор, 2018–2028", форуми байналмилалии об дар Душанбе ва Конфронси СММ оид ба об (Ню-Йорк, 2023), як марҳилаи нав дар сатҳи ташаккули дипломати ва илмии кишвар дар масоили глобалӣ мебошад. Пешниҳоди муштараки Тоҷикистон ва Фаронса дар бораи эълони даҳсолаи криосфера нишон медиҳад, ки ин ду кишвар нақши фаъоли илмӣ ва сиёсӣ дар мубориза бо оқибатҳои тағйирёбии иқлим мебозанд. Маҳз Тоҷикистон буд, ки бо роҳбарии Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон масъалаи обро ҳамчун ҷузъи муҳими таъмини амният ва рушди устувор дар сатҳи байналмилалӣ матраҳ намуд. Иқдоми нав, яъне Даҳсолаи криосферӣ бештар ба омӯзиши пиряхҳо, тағйирёбии иқлим ва таъсири он ба захираҳои об равона гардидааст. Дар заминаи таҳаввулоти иқлимӣ, махсусан дар минтақаи Осиёи Марказӣ, ки дар он ҳазорон пиряхҳо вуҷуд доранд, омӯзиши дақиқ ва ҳамоҳангшудаи криосфера аҳамияти ҳаётан муҳим дорад. Таъкиди Пешвои миллат ба пиряхҳо аз ҷумла ба он сабаб аст, ки дар Тоҷикистон зиёда аз 13 ҳазор пирях мавҷуданд, ки ҳамчун манобеи оби ошомиданӣ ва кишоварзӣ барои тамоми минтақа аҳамияти стратегӣ доранд. Танҳо обшавии пиряхи Ванҷях калонтарин пиряхи минтақа метавонад дар оянда ба ноустувории гидрологии водиҳои поёноб боис гардад. Бо таваҷҷуҳ ба ин хатарҳо, ташаббуси Тоҷикистон дар сатҳи СММ оид ба криосфера саривақтӣ ва огоҳона мебошад. Тибқи маълумоти ЮНЕСКО ва Созмони ҷаҳонии обу ҳаво (WMO), то охири асри XXI зиёда аз 50 фоизи пиряхҳои минтақаҳои баландкӯҳи ҷаҳон эҳтимолан аз байн хоҳанд рафт. Ин тағйирот метавонад боиси пастравии миқдори об, афзоиши хушксолӣ ва фишор ба амнияти озуқаворӣ гардад.

Аз ин рӯ, агар аз нигоҳи таҳлилӣ назар афканем, иштироки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Конфронси сеюми уқёнусҳо хеле муҳим буда, масъалаҳои ҷиддии марбут ба зарурати на танҳо, ҳифзи муҳити зист ва тағийрёбии иқлимро фаро мегирад, балки нақши Тоҷикистонро дар мубориза бо пешгирӣ аз обшавии пиряхҳо дар Осиёи Марказӣ ва минтақаи фарогир бараъло нишон медиҳад. Зеро, уқёнусҳо, ки беш аз 70% сатҳи Заминро фаро мегиранд, дар гардиши об ва танзими иқлим нақши калидӣ доранд. Ташаббуси ҳамгироии мавзӯъҳои уқёнус ва криосфера дар як рӯзномаи амали байналмилалӣ нишонаи пайванди амиқи илмӣ ва сиёсати экологӣ мебошад. Дар ин раванд, нақши Тоҷикистон, ки бо 93%-аш кӯҳсор буда, дорои пиряхҳо ва манобеи оби минтақа аст, ҳамчун кишвари пайвандгари масъалаҳо, қобили эътироф аст. Тоҷикистон дар ду даҳсолаи охир ҳамчун давлати пешсаф ва ташаббускор дар сиёсати ҷаҳонии об шинохта шудааст. Аз соли 2003 то кунун чандин ташаббуси байналмилалӣ аз ҷониби Тоҷикистон ба СММ пешниҳод ва қабул гардидааст. Иштироки Тоҷикистон дар Конфронси сеюми СММ оид ба уқёнусҳо ва оғози расмии даҳсолаи криосфера идомаи мантиқии он иқдомҳост. Мамлакати мо дар самти ҳифзи сарчашмаҳои об, мониторинги пиряхҳо ва омодагӣ ба оқибатҳои тағйирёбии иқлим ҳамчун як маркази муҳими тадқиқотии табиии минтақа эътироф мешавад. Масалан чорабинии муҳими байналмилалӣ Конфронси сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо, ки аз 29 то 31 майи соли 2025 дар шаҳри Душанбе бо иштироки намояндагони беш аз 50 кишвар, муассисаҳои илмии ҷаҳонӣ ва созмонҳои СММ баргузор шуд, ҳамчун заминаи муҳими сиёсӣ ва илмӣ барои иштироки Тоҷикистон дар маросими оғози Даҳсолаи илмҳои криосфера дар Фаронса арзёбӣ мешавад. Дар ҳошияи ин Конфронс, пешниҳоди таъсис додани Форуми доимии ҷаҳонӣ оид ба ҳифзи криосфера, эъломияи Душанбе оид ба ҳифзи пиряхҳо, ки дар он зарурати ҳамкории фаромиллӣ ва дастгирии молиявӣ барои тадқиқотҳои криосферӣ таъкид шудааст, ва барномаи таҳияи харитаи роҳ барои мудирияти устувори пиряхҳо қабул гардиданд. Ҳамин пайвастагӣ ва тадриҷияти иқдомҳо нишон медиҳад, ки Тоҷикистон сиёсати иқлимии худро на дар шакли маъракаҳои алоҳида, балки дар доираи як равиши муттаасил ва стратегӣ амалӣ мекунад. Ин раванд метавонад ба тавсеаи нақши Тоҷикистон ҳамчун маркази минтақавӣ ва ҳамчунин саҳнаи муколамаи илмии ҷаҳонӣ дар соҳаи яхшиносӣ мусоидат намояд.

Ҳамин тавр, сафари кории Пешвои миллат ба Фаронса ҳамзамон ҷанбаҳои дипломатии муҳимеро бо худ дорад. Даъвати Президенти Тоҷикистон аз ҷониби роҳбарияти Фаронса ва ЮНЕСКО ҳамчун меҳмони фахрӣ ва суханронӣ дар ифтитоҳи расмии чорабиниҳо, баёнгари эътибори рӯзафзуни Тоҷикистон дар арсаи байналмилалӣ мебошад. Дар пасманзари таҳаввулоти геополитикӣ ва афзоиши нигарониҳо оид ба муҳити зист, эътирофи ташаббусҳои Тоҷикистон боиси болоравии нуфузи дипломатияи обу иқлими кишвар гардидааст. Бояд тазаккур дод, ки дар доираи ифтитоҳи Даҳсолаи криосферӣ ташкили минбарҳои илмӣ ва таҳқиқотии муштарак байни кишварҳо, аз ҷумла таъсиси марказҳои минтақавии омӯзиши пиряхҳо, аз ҳадафҳои асосии ин чорабинӣ мебошад. Тоҷикистон, ки аллакай иқдом ба таъсиси Маркази ҳамоҳангсози минтақавии омӯзиши пиряхҳо дар шаҳри Душанбе намудааст, метавонад дар татбиқи ин даҳсола нақши марказиро иҷро кунад. Дар умум, сафари кории Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Ҷумҳурии Фаронса дар таърихи дипломатияи экологӣ ва обии кишвар ҳамчун як қадами дигар дар самти таҳкими мақоми байналмилалии Тоҷикистон сабт мегардад. Он нишон дод, ки Тоҷикистон на танҳо дар сатҳи сухан, балки дар сатҳи амал низ дар масоили обу иқлим ташаббускор ва масъулиятшинос аст. Ин сафари муҳим инчунин заминаи мусоидро барои ҳамкориҳои минбаъда бо кишварҳои пешрафта, созмонҳои байналмилалӣ ва марказҳои илмии ҷаҳон фароҳам овард. Он метавонад ба ҷалби сармоягузорӣ, омӯзиши кадрҳо ва густариши дипломатияи илмӣ боис гардад. Дар охир метавон гуфт, ки сафари мазкур як гоми устувор дар амалӣ намудани дипломатияи сабзи Тоҷикистон буда, ба ташаккули низоми нави ҳамкориҳои глобалӣ дар соҳаи обу иқлим мусоидат мекунад. Дар замоне, ки ҷаҳони муосир бо хатарҳои глобалии муҳити зист рӯ ба рӯст, садои Тоҷикистон ҳамчун садои омӯзишу илм, эҳтиром ба табиат ва масъулияти байналмилалӣ акс медиҳад, зеро Тоҷикистон имрӯз ба як субъекти фаъоли сиёсати иқлимии ҷаҳон табдил ёфтааст.

Мадимарова Гулҳаё, ходими пешбари илмии шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ