ЗЕРСОХТОРҲОИ ИЛМИИ ИНСТИТУТ

• • Маркази байналмилалии таҳқиқоти физикӣ-ядроӣ (2005)
  • Маркази омӯзиш ва истифодаи манбаъҳои барқароршавандаи энергия (2008)
  • Лабораторияи физикаи атмосфера (1986)
  • Лабораторияи электроникаи квантӣ (1969)
  • Лабораторияи спектроскопияи молекулавӣ (2006)
  • Шуъбаи наномаводҳо ва нанотехнологияҳо (2008), ки 4 зерсохторро муттаҳид менамояд:

• • Сектори физикаи назариявӣ (1967)
  • Лабораторияи физикаи кристаллҳо (2005)
  • Лабораторияи акустикаи физикӣ (1981)
  • Лабораторияи физикаи фаросардӣ ва фавқулноқилият (2019)

ДАСТОВАРДҲОИ МУҲИМТАРИНИ ИЛМИИ ИНСТИТУТ

            Дар соҳаи таҳқиқи нурҳои кайҳонӣ – “Эксперименти Помир”

Соли 1971 бо ташаббуси Институти физикаи Академияи илмҳои ИҶШС (ИФАИ ба номи П.Н. Лебедев, «ФИАН») дар Помир, дар мавзеи Ак-Архар, дар баландии 4360м аз сатҳи баҳр таҳқиқоти муштарак бо олимони Институт, оид ба омӯхтани таъсири зарраҳои элементарӣ ва нуклонҳо бо нуклонҳо ва ядроҳо дар энергияи аз 1012 эВ баланд (эксперименти Помир) оғоз шуданд. Дар ин равнд системаи таҷҳизоти камераи рентгенӣ-эмулсионӣ бо масоҳати 1000м2 омода ва насб карда шуд.

Дар таҷрибаҳои Помир як қатор зуҳуроти нотакрор ва нодир ба мисли супероилаи “Ситора”, ки аз заррае бо энергияи тартиби 1017 эВ ташаккул ёфтааст, мушоҳида карда шуд. Яке аз дастовардҳои муҳимтарини илмӣ дар ин самт қайди энергияи таъсири мутақобилаи нурҳои аввалияи кайҳонии супероилаи “Тоҷикистон” буд, ки тартиби 1018 эВ дошт ва ин – бузургтарин энергияи таъсироти мутақобилаи зарраҳои қайдкардашуда нисбат ба тамоми таҷрибаҳои ҷаҳонӣ тариқи камераҳои калони рентгенӣ-эмулсионӣ ба ҳисоб меравад.

            Дар соҳаи физикаи фаросардӣ – дастгоҳҳои криоҷарроҳӣ

Дар Институти физикаю техникаи ба номи С.У.Умаров дар якҷоягӣ бо Институти илмӣ-таҳқиқотии гастроэнтерологии Вазорати тандурустии кишвар дастгоҳе ихтироъ карда шудт, ки бо истифода аз нитрогени моеъ барои нест кардани ҳуҷайраҳои ноаён дар ҷояш истифода мешавад. Танҳо дар соли 2016 зиёда аз 50 нафар беморони сил ва сиррози ҷигар, дигар бемориҳо бо истифодаи технологияи нав ҷарроҳӣ карда шуданд (аз ҷониби ҷарроҳ, д.и.т., профессор С.Ахмедов). То ҳоло, зиёда аз 282 амалиёти муваффақи криохирургӣ анҷом дода шудааст. Қабл аз ин, табобат бо технологияи мазкур дар кишварҳои хориҷӣ ба роҳ монда шуда, дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дастрас набуд.

            Дар соҳаи физикаи атмосфера – технологияи LiDAR

Дар Институти физикаю техникаи ба номи С.У.Умаров самти омӯзиши ҳолати атмосфера, параметрҳои ба вазъи иқлим ва қабати озон таъсиррасонанда ва таҳқиқи равандҳои ташаккули аэрозолиии атмосфераро дар натиҷаи тӯфони чангӣ дар бар мегирад. Институт дар тӯли якчанд сол бо Институти таҳқиқоти тропосферии ба номи Лейбнитси Олмон (TROPOS) ҳамкорӣ дорад. Санаи 26 июни соли 2019 дар Институт нуқтаи шашуми ченкунии шабакаи глобалии атмосфера барои омӯзиши иқлим (PollyNet) насб карда шуд. Истгоҳи нав дар Осиёи Марказӣ аввалин буда, дар ҷаҳон 6-ум ва дар ҳудуди минтақаи ҷаҳонии чанг, ки аз Марокаш то Чин тӯл мекашад, воқеъ мебошад. Ҳамчунин, 6 июни соли 2023 дар ҷануби Тоҷикистон бо дастгирии Донишгоҳи Ланчжоуи Ҷумҳурии Халқии Хитой боз як истгоҳи дигари LiDAR барои таҳлил ва назорати таркиби атмосфера насб ва ба кор даромад.

Дар соҳаи физикаи наномаводҳо - синтези плёнкаҳои нанокристаллии лавҳаҳои офтобии насли нав

Таҳқиқоти якчандсолаи муштараки институт бо марказҳои пешқадами илмии кишварҳои ҷаҳон ҳоло самараҳои амалӣ дода истодаанд. Яке аз натиҷаҳои охирини институт дар ин самт – кор карда баромадани технология ва синтези плёнкаҳои нанокристаллии перовскитӣ барои истифода дар унсурҳои насли нави лавҳаҳои офтобӣ мебошад. Аз ҷумла, дар соли 2023 намунаҳои нанопленкаҳои перовскитии оилаи CsNiX3 (X: Cl, Br, I, F) бо хосиятҳои пешакӣ муайяншуда ба даст оварда шуданд

Бойгони

Нахустин таҳқиқотҳои илмӣ дар соҳаи илми физика дар системаи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон (то 20.03.2020 – Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон) ба таъсисёбии Шӯъбаи физикаю математика дар соли 1957, ки бевосита бо ташаббуси президенти Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон, академики Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон ва Академияи илмҳои ҶШС Ӯзбекистон Султон Умарович Умаров амалӣ гашта буд, вобаста аст. Дар як вақт омодакунии интенсивӣ ва мақсадноки кадрҳои илмӣ дар соҳаи физика оғоз меёбад – аксарияти мутахассисони ҷавон, ки ташнаи илм буданду онҳоро олами пурасрори ҷустуҷӯйҳо ба худ ҷалб мекард, ба марказҳои илмии бонуфузи Академияи илмҳои ИҶШС, Академияи илмҳои Белорусия, Озарбойҷон, Ӯзбекистон ва дигар ҷумҳуриҳои ҳамсоя фиристода шуданд.

Аввалин корҳои илмӣ-таҳқиқотии Шӯъбаи физикаю математика ба омӯзиши хосиятҳои комплексии физикӣ, физикӣ-химиявӣ ва сохтории пайвастагиҳои нимноқилҳои бинарӣ ва мураккаб, таъсири мутақобилаи ионҳои манфӣ бо сатҳи металл, коркарди баланд бардоштани усулҳои эмиссонии спектралӣ ва баъзе аз масъалаҳои физикаи ҳаста бахшида шуда буданд. Аз 1-уми июни соли 1964 дар заминаи лабораторияи амалкунандаи Шӯъбаи физикаю математика, ки дар сақфҳои он масъалаҳои номбаршудаи илми физика ҳал карда мешуданд, Институти физикаю техника ташкил карда шуд, ки номи ташкилкунандаи он – академик С.У.Умаров, ки дар ҳақиқат марди дорои истеъдоди фавқуллода буд, ба худ мегирад. Имрӯз олимон-физикон бо як фахри хоса ва бо ҳисси сипос номи ин инсони наҷиб, забардаст ва олими боистеъдоди энсиклопедӣ, яке аз аввалин физик-назариячии Осиёи Миёна, олими барҷаста ва ходими давлатиро ба ёд меоранд.

Маҳз таҳти роҳбарии академик С.У.Умаров дар Шӯъбаи физикаю математика лабораторияи физикаи ҳаста, физикаи нимноқилҳо, физикаи мустаҳкамӣ, оптика, спектроскопия таъсис дода шуданд, ки пояҳои сохтори ташаккулёфтаистодаи Институти физикаю техникаро ташкил дода, роҳҳои афзалиятноки рушди илми физика муайян карда шуданд.

Дар суратҷаласаи нишасти Коллегияи комитети давлатӣ оид ба ҳамоҳангсозии корҳои илмӣ-таҳқиқотии ИҶШС аз 11 апрели соли 1964 таҳти №27 “Доир ба тартиб даровардани шабакаҳои муассисаҳои илмии Тоҷикистон” чунин омада буд: “Таклифи Шӯрои Вазирони ҶШС Тоҷикистон ва Раёсати Академияи илмҳои ИҶШС оид ба ташкили Институти физикаю техника дар Академияи илмҳои Тоҷикистон дар асоси пойгоҳи Шӯъбаи физикаю математика қабул карда шавад”. Дар зери сатрҳои хушки иқтибос аз суратҷаласа энергияи бузурги академик С.У.Умаров, истеъдод ва қобилияти итминони мақомоти олиро ба даст оварда тавонистани ӯ, дар зарурати сохтани институтҳои нав дар системаи Академияи илмҳои Тоҷикистон, сарфи назар аз норасогии кадрҳо, кам будани таҷҳизотҳои моддию техникӣ дар лабораторияҳо, эҳсос карда мешавад.

Дар Қарори КМ ҲК Тоҷикистон ва Шӯрои Вазирони ҶШС Тоҷикистон аз 29 майи соли 1964 таҳти №228 қайд карда шудааст: “Бо назардошти хизматҳои бузурги С.У.Умаров дар рушди илм ва таҳқиқотҳои физикӣ дар ҷумҳурӣ ва барои пос доштани хотираи неки ӯ, ба Институти физикаю техникаи Академияи илмҳои Тоҷикистон номи академик С.У.Умаров дода шавад ва минбаъд чунин номгузорӣ карда шавад”: Институти физикаю техникаи ба номи С.У.Умарови Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон.

Бунёди Институти физикаю техникаи ба номи С.У.Умаров ҳодисаи бузурге буд дар ҳаёти Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон. Барои рушди ҳаматарафаи таҳқиқотҳои физикӣ-математикӣ дар ҷумҳурӣ, ҳалли масъалаҳои мубрами иқтисодиву миллӣ, коркард ва татбиқи технологияҳои нав дар саноати кишвар, замина гузошта шуд. Институт дар соҳаҳои масъалаҳои фундаменталӣ ва таҷрибавии физикаи ҳаста, физикаи ҷисмҳои сахт ва нимноқилҳо таҳқиқот мебурд.

Дар саргаҳи ташаккул ва рушди илми физика дар Ҷумҳурии Тоҷикистон доктори илмҳои физикаю математика, профессор, Корманди шоистаи илми ҶШС Тоҷикистон Акобир Адҳамович Адҳамов – нахуст директори институт, ки то соли 1991 сарварии ин муассисаро ба ӯҳда дошт, доктори илмҳои физикаю математика, профессор Латиф Шарифович Хоҷаев ва Баҳрулло Нарзуллоев, номзади илмҳои физикаю математика Н.М. Ҳошимов истода буданд.

Таҳти роҳбарии бевоситаи академик А.А. Адҳамов тамоми самтҳои асосии таҳқиқоти илмии ташаккулёфтаистода дар институт, ташкил карда шуданд. Академик А.А.Адҳамов кори Шӯъбаи физикаи назариявӣ ва лабораторияи акустикаи физикиро ташкил ва роҳбарӣ мекард. Таҳти роҳбарии ӯ лабораторияҳои маводҳои диэлектрикӣ, электроникаи квантӣ, технологияи криогенӣ ва озмоишгоҳи технологияҳои офтобӣ ташкил карда шуданд. Ӯ роҳбарии мавзӯҳои илмӣ-таҳқиқотии физикаи назариявӣ, масъалаҳои физикаи акустика ва физикаи маводҳои сегнетоэлектрикро ба зимма гирифта буд.

Академик А.А.Адҳамов мутахассиси бузурги соҳаи физикаи назариявӣ буда, самтҳои асосии таҳқиқоти ӯ дар соҳаи назарияи молекулавӣ-кинетикии газҳо ва моеъҳо, акустикаи молекулавӣ ва назарияи гузаришҳои фазавиро ташкил медоданд. Назарияи кинетикии ҷараёнҳои номувозинатии моеъҳо, аз ҷумла паҳншавии мавҷҳои ултрасадо дар моеъҳо, назарияи молекулавии хосиятҳои часпакӣ-чандирии моеъҳо ва назарияи фурӯбарии резонанси ултрасадо дар муҳити конденсӣ бо ташаббуси ӯ рушд намуданд. Назарияи кинетикии равандҳо ва зуҳуроти флуктуатсионии моеъҳоро дар назди нуқтаи критикӣ пешниҳод кард, хусусиятҳои термофизикӣ, динамикӣ ва оптикии кристаллҳои ноқис омӯхта шуданд. Ин корҳои илмӣ-таҳқиқотии бунёдӣ дар соҳаи назарияи омори муҳитҳои конденсӣ ва акустикаи молекулавӣ барои рушди як қатор самтҳои таҳқиқоти назариявӣ дар мактаби назариячиҳои ташкил кардаи ӯ асосӣ буданд. Яке аз зумраи арбобони боистеъдоди мактаби физик-назариячиёни А.А.Адҳамов ба шумул мераванд: академик С.Одинаев, узви вобастаи АИҶТ Т.Х.Салихов, профессорон М.И.Салахутдинов, А.Асоев, В.И.Лебедев, А.Ашуров, номзадони илмҳои физикаю математика, дотсентон А.А.Абдурасулов, Ҳ.Насруллоев ва як қатор олимони дигар, ки ба рушди илми физика дар ҷумҳурӣ саҳм гузоштанд.

Академик А.А.Адҳамов яке аз ташкилкунандагони асосии илм дар Тоҷикистон буд. Таҳти роҳбарии ӯ, Институти физикаю техникаи ба номи С.У.Умарови Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон (ИФТ АИ ҶТ) ба як маркази калони таҳқиқоти бунёдӣ табдил ёфта буд, ки бо асбобҳо ва таҷҳизоти муосир муҷаҳҳаз шуда, оид ба масъалаҳои гуногуни физикаи муосир таҳқиқоти ҳамаҷонибаи физикӣ гузаронида мешуд. Таҳти роҳбарии ӯ институт оид ба ворид намудани дастовардҳои андешаҳои илмию техникӣ ба иқтисодиёти хоҷагии халқ корҳои зиёде анҷом дода, ба маркази тайёр кардани мутахассисони соҳибихтисос барои соҳаҳои гуногуни саноати Тоҷикистон табдил ёфт.

Бо дастгирӣ ва роҳнишондиҳии академик С.У. Умаров кадрҳои баландихтисос ба монанди академик Р.М. Марупов, узви вобастаи АИҶТ И.И.Исмоилов, профессорҳо Б.С. Умаров, Ш.С.Мазитов, Ш.М.Мавлонов, Х.М.Қурбанов, М.А.Султанов омода карда шуданд. Насли ояндаи физикҳо ба монанди академик С.Одинаев, академик Х.М.Ахмедов, узви вобаста Т.Х.Салихов, У.Мадвалиев, профессорҳо М.И.Салоҳутдинов, Ш.Аҳмедов, Ф.Нормуродов; докторони илмҳои физикаю математика: Н.Мухторов, С.Ф. Абдуллоев, Н.Шкляр, Ю.М.Шукринов; доктори илмҳои химия Т.Шукуров, номзади илмҳои физикаю математика И.Б.Бобоҷонов, А.А.Ҷураев, С.Н.Сакиев, А.Холов, Р.А.Кариева, К.Кабутов, И.Раҳимов, Б.Назаров, В.Салимов, Ш.Ш.Азимов, М.Н.Цеитлин, В.М.Николаев ва бисёр дигарон бо таҳқиқоти илмии худ ва натиҷаҳои бадастомада дар рушди институт саҳми назаррас гузоштанд.

Дар тӯли 15 соли таъсисёбии институт, аллакай дар соли 1979, дар сохтори институт зершӯъбаҳои зерини илмӣ ташкил карда шуданд:

– Лабораторияи физикаи ҳаста, ки соли 1962 таъсис ёфтааст, ба таҳияи масъалаҳои амалии физикаи ҳаста, омӯхтани таъсири мутақобилаи зарраҳои космикӣ бо ҳастаҳои унсурҳои мухталиф ҳангоми энергияи баланд ва фавқулбаланд машғул аст (эксперименти “Помир”);

– Лабораторияи физикаи нимноқилҳо, ки соли 1962 таъсис ёфтааст, бо омӯзиши зуҳуроти кинетикӣ дар нимноқилҳо машғул аст;

– Лабораторияи физикаи мустаҳкамӣ, ки соли 1962 таъсис дода шудааст, бо таҳқиқот дар соҳаи физикаи мустаҳкамии металлҳо машғул аст;

– Лабораторияи оптика ва спектроскопия, ки соли 1964 таъсис ёфтааст, оид ба спектроскопияи молекулавии моддаҳо таҳқиқот мегузаронад;

– Лабораторияи таҳлили активатсионӣ, ки соли 1966 таъсис ёфтааст, масъалаҳои амалии физикаи ҳаста ва методҳои таҳқиқоти физикӣ- ҳаставӣ барои омӯзиши таркиб ва сохтори элементҳо барои таҳқиқот дар соҳаҳои вобастаи илм ва хоҷагии халқ таҳия ва коркард менамояд;

– Сектори физикаи назариявӣ, ки соли 1967 таъсис ёфтааст, назарияи молекулавӣ-кинетикии системаҳои конденсӣ, равандҳои бебозгашт дар муҳитҳои конденсӣ, гузаришҳои фазавӣ ва падидаҳои критикӣ, усулҳои майдон-назариявии омӯзиши системаҳои квантиро таҳия менамояд;

– Лабораторияи ултрасадо, ки соли 1967 таъсис ёфтааст, мушкилоти акустикаи молекулӣ, хосиятҳои акустикии кристаллҳои молекулавӣ ва моеъгӣ ва инчунин усулҳои безараргардонии назоратро барои эҳтиёҷоти хоҷагии халқ таҳия менамуд;

-Лабораторияи таҳлили рентгено-сохторӣ, ки соли 1968 таъсис ёфтааст, ба парвариши кристаллҳои нав ва омӯзиши сохтори онҳо машғул аст;

-Лабораторияи электроникаи квантӣ, ки соли 1971 таъсис ёфтааст, масъалаҳои ба даст овардан ва истифодаи афканишоти лазерии нимноқилҳоро коркард мекунад;

-Лабораторияи криогенӣ, ки соли 1972 таъсис ёфтааст, хосиятҳои физикии ноқилҳоро дар ҳарорати паст омӯхта, дар айни замон сохтани асбобҳои крио-магнитотерапиро барои эҳтиёҷоти соҳаи тибб таҳия карда истодааст;

– Лабораторияи оптоакустика, ки соли 1976 таъсис ёфтааст, дар соҳаи спектроскопияи ҷисми сахт ва пароканиши мувофиқи нурҳои рӯшноӣ кор мебарад.

Дар 15 соли оянда, то соли 1994, дар институт 11 лаборатория, 2 кафедра ва 4 гурӯҳ фаъолият мубурданд, ки дар шаш самти асосӣ, ки 17 мавзӯъро дарбар мегирад таҳқиқоти илмӣ бурда мешуд.

Аз соли 1991 то 1999 институтро олими маъруф дар соҳаи спектроскопияи пайвастаҳои фаромолекулӣ, доктори илмҳои техникӣ, профессор, Арбоби шоистаи илми Ҷумҳурии Тоҷикистон, Лауреати Мукофоти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба номи Абӯалӣ ибни Сино дар соҳаи илм ва техника, академик Раҳим Марупов сарварӣ мекард.

Бояд қайд намоем, ки Президенти мӯҳтарами Ҷумҳурии Ӯзбекистон Шавкат Миромонович Мирзиёев 31 августи соли 2018 дар арафаи ҷашни Рӯзи Истиқлолияти Ӯзбекистон ба як гурӯҳи ходимони давлатӣ ва ҷамъиятии Тоҷикистон мукофотҳои давлатӣ супориданд. Аз ҷумла устоди мо Раҳим Марупов, сарходими илми Институти физикаю техникаи ба номи С.У.Умарови Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо ордени «Дӯстлик» сарфароз гардиданд.

Академик Р.Марупов усулҳои махсусро кор карда баромад, ки имкон дод бори аввал хусусиятҳои спектроскопиро системанок гардонад ва хусусиятҳои нозуки сохтории нахҳои пахтаи пайдоиши гуногун, нахҳои растаниҳои солим ва доғдорро ошкор кунад. Хусусиятҳои сохтори молекулавии целлюлозаи пахта дар вақти биосинтези он, нахҳои пахта ва зағир, нитратҳои селлюлоза омӯхта шуда, қонуниятҳои молекулавӣ-динамикии спектрҳои РПЭ коркард карда шуда, робитаи онҳо бо хосиятҳои физикӣ ва механикӣ муқаррар карда шудаанд.

Бо Қарори Раёсати Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси маълумотнома ва хулосаи комиссия оид ба баҳодиҳии фаъолияти институт дар солҳои 1991-1995 ба роҳбарияти институт супориш дода шуд, ки лабораторияҳои бо ҳам қаробат доштаро муттаҳид намуда, мавзӯъҳоро мустаҳкам карда, онҳоро бо ҳалли мушкилотҳо барои рушди иқтисодиёти ҷумҳурӣ пайванд намоянд. Моҳи феврали соли 1996 Шӯрои илмии институт сохтори нави институтро қабул кард, ки он аз ҷониби Шӯъбаҳои илмҳои физика, математика, химия ва геология тасдиқ карда шуд. Шумораи зерсохторҳои илмӣ аз 15 то ба 9 кам карда шуд. Ҳамзамон бо таҷдиди сохтори институт, васеъ кардани мавзӯъҳо гузаронида шуд. Агар соли 1995 таҳқиқот аз рӯи 17 мавзӯи нақшаи илмӣ-таҳқиқотии Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бурда мешуданд, ки аз ҳисоби буҷаи давлатӣ маблағгузорӣ карда мешуд, дар соли 1996 миқдори мавзӯъҳо то ба 7 мавзӯъ кам карда шуд.

Аз соли 1999 то 2001 институтро доктори илмҳои физикаю математика, профессор, академики АИ ҶТ, Арбоби илм ва техникаи Тоҷикистон Саидмуҳамад Одинаев, мутахассиси варзида дар соҳаи назарияи молекулӣ- кинетикии моеъҳо роҳбарӣ мекард. Аз ҷониби ӯ назарияи релаксатсияи сохтории моеъҳои классикӣ, истифодаи он дар омӯзиши электролитҳо, моеъҳои магнитӣ ва дигар намуд моеъҳои классикӣ таҳия шудаанд. Академик С.Одинаев дар тарбияи кадрҳои илмии Ҷумҳурии Тоҷикистон саҳми бузург гузошта, таҳти роҳбарии ӯ як қатор рисолаҳои докторӣ ва номзадӣ дифоъ карда шудааст.

Академик С. Одинаев дар рушди таҳсилоти олии Ҷумҳурии Тоҷикистон саҳми бузург гузошта, баъдтар роҳбари Донишгоҳи техникии Тоҷикистон ба номи академик М.С.Осимӣ ва Донишгоҳи миллии Тоҷикистон, ки маъхази асосии кадрҳои ҷумҳурӣ дар соҳаи илмҳои дақиқ, табиӣ ва техникиро ташкил медиҳанд, ба ӯҳда дошт. Ба туфайли фаъолияти ӯ, робитаи институт бо муассисаҳои таҳсилоти олии ҷумҳурӣ хеле мустаҳкам гардид ва тамоюли мусбати воридшавии мутахассисони ҷавон ба илми академӣ ба назар расид. Дар вазифаи ноиби президенти Академияи илмҳо, академик С.Одинаев кори пурсамари ташкили воридшавии илм ва техникаро дар корхонаҳои саноатии шаҳри Душанбе иҷро карда, ба эҳтиёҷоти таъхирнопазири институтҳои Шӯъбаҳои физика, математика, химия, геология ва илмҳои техникӣ таваҷҷӯҳи зиёд зоҳир менамояд.

Дар солҳои 2001 – 2005 институтро номзади илмҳои физикаю математика, дотсент Анвар Абдурасулович Абдурасулов, вориси мактаби академик А.А.Адҳамов ва академик С.Одинаев, мутахассиси маъруф дар соҳаи назарияи молекулавии кинетикии моеъҳои асимметрӣ, электролитҳо ва кристаллҳои моеъ роҳбарӣ мекарданд. А.А.Абдурасулов ​​ дар рушди муносибатҳои институт бо Маркази байналмилалии илмӣ ва техникӣ, иштироки фаъоли кормандони институт ба ҳамкориҳои байналмилалии илмӣ ва техникӣ бо кишварҳои Иттиҳоди Аврупо, ИМА ва Канада саҳми бузург гузошт. Ба туфайли лоиҳаҳои Маркази байналмилалии илм ва техника дастрасӣ ба шабакаҳои глобалӣ, ба пойгоҳҳои электронии муосири интишороти илмӣ ва ғайра таъмин карда шуд. Ҳамчун ректори Донишгоҳи техникии Тоҷикистон ба номи академик М.С.Осимӣ, А.А.Абдурасулов ​​ба таҳкими робитаҳои илмҳои академӣ ва донишгоҳӣ ва ҷалби ҷавонон ба илмҳои бунёдӣ ва амалӣ мусоидат намуд.

Аз соли 2006 то 2017 институтро Ҳикмат Ҳалимович Муминов, доктори илмҳои физикаю математика, профессор, академики Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, мутахассиси маъруф дар соҳаи физикаи математикии ғайрихаттӣ ва назарияи муҳитҳои конденсӣ, роҳбарӣ кардааст. Аз тарафи ӯ аппарати математикии ҳолатҳои коҳерентии умумикардашуда барои қимматҳои баланди спин таҳия шуд, ки имкон медиҳад тавсифи комилан мувофиқи нимназариявии системаҳои спинии квантӣ бо дарназардошти ангезиши майдонҳои мултиполӣ ба даст оварда шавад. Дар ин замина, як қатор муодилаҳои ғайрихаттии эволютсионӣ ба даст оварда шуданд, ки динамикаи магнитнокиро бо баҳисобгирии майдонҳои мултиполӣ дар ферро- ва антиферромагнетикҳо бо қимматҳои спинҳои 1 ва 3/2 ченака, ки ба муодилаи маъруфи Ландау-Лифшитс намебарад, тавсиф мекунад. Назарияи фазаи геометрии Беррӣ барои қиматҳои баландтари спин сохта шудааст, ки дар асоси он назарияи гузаришҳои нақбӣ дар наномолекулаҳои магнитӣ таҳия шудааст. Ҳалли нави динамикӣ ва топологии (дар фазои як ва дучена) сигма-модели ғайрихатии назарияи майдонӣ ба даст оварда ва таҳқиқ карда шуданд.

Аз 02.05.2019 то 11.03.2023 роҳбарии институтро Фарҳод Шокир, номзади илмҳои физикаю математика дар ӯҳда дошт. Самти таҳқиқоти ӯ физикаи падидаҳои магнитӣ ва ғайрихаттӣ, моделсозии компютерии таҳаввули ҳаллҳои локалишудаи муодилаҳои таҳавулии бисёрченаи ғайрихаттӣ мебошад. Муаллифи 3 монография (дар ҳаммуаллифӣ бо академик Ҳ.Ҳ.Муминов) – нашриёти “Дониш” (Душанбе – 2014, 387 с.), нашриети “Н-Пресс” (Москва – 2015, 388 с.) ва “СО РАН” (Новосибирск – 2017, 375 с.). Таҳти роҳбарии илмии академик Х.Х.Мӯъминов усулҳои илмӣ, алгоритмҳо ва комплексҳои барномаҳои компютериро барои моделсозии таҳаввули сохторҳои локалишудаи ҳаракаткунанда ва бархӯрандаи динамикӣ ва топологии муодилаҳои таҳаввулии ғайрихаттии назарияи квантии майдонро дар фазо ва вақти (2+1)-чена кор карда баромадааст. Ф.Шокир аввалин шуда шакли аналитикии ҳалҳои лаппандаи (2+1)-ченаи навъи бризерии О(3) сигма-модели вектории ғайрихаттиро (А3-майдон) ба даст овардааст. Инчунин моделҳои ададии таҳаввули ҳаллҳои нави дученаи бризериро кор карда баромада, устувории онҳоро дар ҳолати статсионарӣ, ҳаракаткунанда ва таъсироти мутақобила нишон додааст. Ф.Шокир методи илмй, алгоритм ва маҷмуи программаҳои компютериро барои моделсозии таҳаввули майдонҳои топологии A3-майдонро дар замони баръакс кор карда, хосияти Т-инвариантнокии модели таҳқиқшавандаро тасдиқ намуда, саҳеҳии онро дар тавсифи динамикаи ғайрихаттии ошӯбҳои локалишудаи динамикию топологӣ нишон додааст.
Ф.Шокир лауреати «Озмуни кушоди лоиҳаҳои инноватсионӣ дар соҳаи илмњҳои гуманитарӣ, табиатшиносӣ ва техникӣ дар давлатҳои аъзои ИДМ» барои таҳқиқоти «Кокарди маҷмўи барномавии моделсозии математикии ангезишҳои ғайрихаттӣ дар системаҳои дученаи магнитӣ» ва озмуни Технопарки «Система-Саров» барои натиҷаи «Таҳқиқот оид ба асосҳои назариявии ҳисоббарории квантӣ дар системаҳои бисёрсатҳӣ дар асоси технологияи ҳолати когерентӣ» мебошад, ки дар ш.Москва (Федератсияи Россия) соли 2010 баргузор шудаанд. Ф.Шокир ҳамчунин ғолиби Озмуни ҷумҳуриявии «Беҳтарин навовари Тоҷикистон» дар соли 2019 мебошад.

Аз санаи 07.11.2023 муваққатан иҷрокунандаи роҳбари институт, муовини директор оид ба корҳои илму-таълим, номзади илмҳои физикаю математика Ф.Холмуродов мебошад.

Институт зерсохторҳои зеринро дар бар мегирад: Маркази байналмилалии таҳқиқоти ядроӣ, Маркази омӯзиш ва истифодаи манбаъҳои барқароршавандаи энергия (соли 2008 таъсис ёфтааст), Шӯъбаи наномаводҳо ва нанотехнологияҳо (соли 2008 таъсис дода шудааст), ки 4 сохторро ташкил медиҳад:

бахши физикаи назариявӣ; лабораторияи физикаи кристаллҳо; лабораторияи акустикаи физикӣ; лабораторияи физикаи фаросардӣ ва фавқулноқилият (аз соли 2019).

 

Масъалаи ба ҳисоб гирифтани таъсири ғайрихаттии гармии ҳамаи қабатҳои камераи фотоакустӣ (газ- намуна-субстрат) ҳангоми ташаккули сигнали фотоакустӣ дар муҳити конденсионӣ ҳангоми азхудкунии ҳаҷми афканишоти оптикӣ ҳалли худро меёбад. Хусусиятҳои насли дуввуми гармонияи фотоакусти сигнали субстратӣ ҳангоми азхудкунии афканишоти оптикӣ аз тарафи муҳити конденсии гуногуни физикӣ аз ҷиҳати назариявӣ таҳқиқ карда мешаванд. Барои андозагирии мустақими ҳарорати паҳлӯии намунаҳо дар ячейкаҳои кушодаи фотоакустӣ қайдкунаки ҳароратӣ-рақамӣ таҳия шудааст. Ҳисобкуниҳои рақамии масъалаҳои ғайрихаттии термооптикӣ дар асоси қарорҳои бунёдии назариявӣ ба даст овардашуда, гузаронида шуданд; хусусиятҳои татбиқи амалии спектроскопияи оптоакустикии аэрозолӣ ва моддаҳои газмонанд, таҳлил карда шуданд.

Соҳаи истифодаи усулҳои физикӣ дар тиб рушди худро ёфтааст. Дар байни онҳо усулҳои анъанавии криотерапия мавҷуданд, ки ба нитрогенҳои моеъ, магнитотерапияи варамҳо, терапияи лазерӣ ва спектроскопияи молекулӣ бо мақсади таҳияи усулҳои нави ташхис ва назорати рафти табобат асос ёфтаанд. Оид ба истифодаи усулҳои физикӣ барои ташхиси барвақтӣ ва муолиҷа дар тиб таҳқиқотҳо гузаронида мешаванд.

Робитаҳои илмии институт ҳам бо муассисаҳои илмии давлатҳои ИДМ ва ҳам бо муассисаҳои илмии давлатҳои хориҷи дур рушд ва мустаҳкам мешаванд. Ҳамкориҳои байналмилалӣ тавассути созишномаҳои ҳамкориҳои илмию техникӣ ва лоиҳаҳои байналмилалӣ амалӣ карда мешаванд.

Созишнома дар бораи ҳамкориҳои илмию техникӣ байни муассисаҳои Академияи илмҳои Россия Институти физикии ба номи П.Н. Лебедев АИР ва ИФТ АИҶТ 29 августи 2009 тартиб дода шуд. Тибқи ин қарордод, бо иштироки Маркази таҳқиқотии Помир-Чақалтай дар бораи физикаи нурҳои кайҳонӣ таҳқиқотҳо гузаронида мешаванд.

Тибқи Созишнома дар бораи ҳамкориҳои илмию техникӣ байни Академияи давлатии иҷтимоию педагогии Тоболск ба номи Д.И. Менделеев ва ИФТ АИҶТ аз 13 марти соли 2010 таҳқиқоти акустикии кристаллҳои гузаронида шуда истодааст.

Лабораторияи спектроскопияи молекулавӣ то ҳол бо лабораторияи моделсозии молекулавӣ ва спектроскопияи Институти физикаи ба номи Б.И.Степанови Академияи миллии илмҳои Ҷумҳурии Беларус барои таҳқиқот дар соҳаи спектроскопияи инфрасурхи биосубтратҳо алоқаҳои илмии зич доранд.

Маркази байналмилалии таҳқиқоти ядроӣ (МБТЯ)-и ИФТ АИ ҶТ бо Институти физикаи ядроии Ҷумҳурии Қазоқистон, Институти физикаи ядроии Академияи илмҳои Ӯзбекистон ва Институти муштараки таҳқиқоти ядроӣ (Дубна, Россия) ҳамкорӣ мекунад.

 Ҳамкориҳоро МБТЯ бо лабораторияи миллии Сандияи ИМА ва Институти техникии Вена (Австрия) идома медиҳад. Таҳқиқот дар соҳаи моделсозии детекторҳои самарабахши афканишоти нейтронӣ якҷоя бо Институти ҲаҳнаМайтнер (Олмон) ва Институти физика ва техникаи Брауншвейг (Олмон) гузаронида мешаванд.

Дар назди ИФТ АИҶТ ду Шӯрои диссертатсионӣ фаъолият дорад. Шӯрои диссертатсионии 6D.KOA-031 Комиссияи олии аттестатсионии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар заминаи ИФТ АИҶТ ва Шӯрои диссертатсионии ДМ737.004.10 КОА ФР дар заминаи Донишгоҳи милли Тоҷикистон ва ИФТ АИҶТ.

Шӯрои диссертатсионии 6D.KOA-031 оид ба дифои рисолаҳои доктори фалсафа (PhD), докторӣ аз рӯи ихтисос дар самти 6D060400 – Физика ва 6D071700 – Энергетикаи гармӣ тибқи фармони № 72 Раиси Комиссияи олии аттестатсионии назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 06.12.2017 таъсис дода шудааст.

Ёдрас мекунем, ки аз соли 2018 Шӯрои ҳамкорӣ дар соҳаи илмҳои бунёдии кишварҳои узви ИДМ, аз ҷумла, масъалаи додани мақоми ташкилоти базавии давлатҳои узви ИДМ дар соҳаи тайёр кардани кадрҳои илмӣ дар соҳаи илмҳои физикаю техника ИФТ АИ ҶТ баррасӣ мешавад. Дар солҳои 2019 ва 2020 Кумитаи иҷроияи ИДМ дар Минск ҷаласаи Гурӯҳи кориро оид ба таҳияи низомномаҳо дар бораи ташкилотҳои базавии кишварҳои узви ИДМ дар соҳаи тайёр намудани кадрҳои илмӣ дар соҳаи илмҳои физика ва физикаю техника баргузор намуд, ҳамчунин ҷаласаи кории гурӯҳи коршиносон оид ба ҳамоҳангсозии лоиҳаҳои низомномаҳо дар бораи ташкилотҳои базавии ИДМ баргузор гардид.

---

---

Истифодаи амалии натиҷаҳои таҳқиқоти илмӣ

Дар асоси эълон гардидани саноатикунонии босуръати кишвар ҳамчун ҳадафи чоруми стратегӣ (Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, 26.12.2018), институт мунтазам иқдомҳои амалӣ чораҷӯӣ карда, дар татбиқи навовардҳои илмӣ дар як қатор корхонаҳои саноатӣ ва инчунин дар муассисаҳои тиббӣ фаъолона кор мебарад. Аз ҷумла дар корхонаи воҳиди “Тоҷиксемент” дар Душанбе, дар асоси шартнома, корҳо оид ба интихоб ва таҳвили хишт бо хосиятҳои физикию механикии мувофиқ барои даруни оташдони баландҳарорат анҷом дода шуданд. Самти дигари амалисозии қарордод таҳияи чаҳор тарҳи нави бронеплитаҳои баландҳарорат барои осиёб, бо истеҳсоли минбаъдаи онҳо мебошад. Хусусиятҳои техникии бронеплитаҳо ба талаботи муайяни механикӣ ва мустаҳкамӣ, инчунин муқовимат ба гармӣ ва пойдорӣ мувофиқат мекунанд. Созиш оид ба интихоб ва таҳвили троси ғафсии 51 ва 25,5 мм, ки ба талаботҳои механикӣ ва мустаҳкамӣ ҷавобгӯ буда, барои таъминоти ҳавоии ашёи хом ба майдони истеҳсолии Корхонаи воҳиди давлатии Тоҷиксемент мувофиқ аст, ба имзо расид.

Дар асоси ҳамкориҳои олимони ИФТ АИҶТ, элементҳои наносохтории офтобӣ ба истеҳсолот ворид карда шуданд.

Дар Маркази ташхисию муолиҷавии Шифо, ҶДММ Фарма, асбобҳои нави криоҷарроҳӣ барои истифода қабул карда шуданд, ки тарҳи онҳо соддатар ва қулай аст. Руйпӯшҳои нави антикриоадгезионӣ озмоиш карда мешаванд, ки хосиятҳои онҳо вобаста ба талаботи муолиҷа фарқ мекунад. Ҳамзамон усулҳои нави ташхис, мониторинги вазъ ва ғайра аз озмоиш гузаронида мешаванд.

Аз рӯи натиҷаи таҳқиқоти гузаронидашуда ва татбиқи методҳои коркардшудаи таҳқиқоти радиоэкологии усулҳои интихоби намунаҳо, воридшавии онҳо дар кори амалӣ дар ташкили таҳқиқоти радиоэкологӣ дар қаламрави Фонди ҷумҳуриявии нобудсозии партовҳои радиоактивӣ (ФҶНПР) буд, аз ҷумла шаш санади ҷорӣ намудани КИТ дар ФҶНПР Раёсати такмили ихтисос ш.Душанбе, қабул шуданд.

Тибқи лоиҳаи Фонди Оғохон MSDSP: TACIS-ILCA-III-2010 “Истифодаи энергияи барқароршаванда дар минтақаҳои кӯҳӣ” дар вилояти Хатлон (Шӯрообод, Ховалинг, Муминобод), 3 системаи энергетикаи шамол ва 15 дастгоҳи фотоэлектрикӣ насб ва ба истифода дода шуд.

4 адад стансияҳои биогазқайдкунанда аз нав таҷдид карда шуд. Таҷҳизоти номбаршуда дар мактабҳо ва хонаҳои шахсии деҳаҳои дурдасти кӯҳистон насб карда шудаанд. Системаҳои офтобии коллекторӣ барои гармидиҳии об ва нерӯгоҳҳои барқӣ дар назди посгоҳи Ҳирманҷо Дирексияи Қӯшунҳои сарҳадии Ҷумҳурии Тоҷикистон насб карда шуданд. (Лоиҳа аз ҷониби Сафорати ИМА дар Тоҷикистон маблағгузорӣ мешавад). Дар маркази саломатии деҳаи ҷамоати Бозорбой Бурунови, ш.Ваҳдат, системаҳои офтобии гармидиҳии об ва нерӯгоҳҳои барқӣ насб карда шуданд (лоиҳаи аз ҷониби БРСММ маблағгузорӣ карда мешавад).

Мутахассисон оид ба нанотехнология ва технологияҳои иттилоотӣ, инчунин оид ба манбаъҳои барқароршавандаи энергия ва физикаи муҳитҳои конденсӣ дар марказҳои илмии Россия (ҶИНР, ИФ АИФР, Институти кристаллография), Беларус, Қазоқистон тайёр карда шуда, таҷрибаҳои кӯтоҳ ва иштирок дар мактабҳои тобистона ва зимистонаи мутахассисони ҷавони кишварҳои ИДМ таҷриба карда мешаванд ( ш.Москва, ш.Дубна, ш.Остона).

Корманди бахши физикаи назариявии лоиҳаи «Таҳияи маҷмӯи барномаҳои амалӣ барои моделҳои математикӣ аз системаҳои магнитии дученака» сазовори дипломи лауреати Озмуни кушоди лоиҳаҳои инноватсионии ҷавонон дар соҳаи илмҳои гуманитарӣ, илмҳои табиӣ-техникӣ дар давлатҳои узви ИДМ гардид. Лоиҳаи «Омӯзиши асосҳои назариявии ҳисобкунии квантӣ дар системаҳои бисёрсатҳа дар асоси техникаи ҳолатҳои коҳерентӣ» ташхисро дар ҶСК “Технопарк Система-Саров” бомуваффақият гузашта, бо шаҳодатномаи Маркази инноватсионии ҷавонони “Система-Саров” сарфароз шуд.

Кормандони ҷавони ИФТ АИҶТ дар мактабҳои байналмилалии дар Институти муттаҳидаи таҳқиқоти ядроӣ (ш.Дубна), Маркази миллии ҳаставии Ҷумҳурии Қазоқистон (Остона) баргузоргардида фаъолона иштирок мекунанд ва дар Мактаби байналмилалии олимони ҷавони кишварҳои ИДМ «Масъалаҳои марбут ба физика ва астрофизикаи зарраҳои дорои энергияи баланд ва фавқулбаланд» бо истифода аз пойгоҳи Маркази байналмилалии таҳқиқотии Помир-Чақалтай фаъолона ширкат варзиданд.

Тибқи созишномаҳои мавҷуда оид ба ҳамкорӣ бо ДМТ, ДДТ ба номи М. Осимӣ, ДОТ ба номи С. Айнӣ, ДДТТ ба номи А. Сино, ДДХ ба номи Б. Ғафуров, Донишгоҳи давлатии Хоруғ ба номи М. Назаршоев ва ДДҲБСТ-и Хуҷанд роҳбарӣ ба аспирантҳо ва довталабон аз мутахассисони пешбари донишкада таъмин карда шуда, дар заминаи ИФТ АИҶТ таҳқиқоти муштарак гузаронида мешавад.

Ҳамин тариқ, дар оянда ИФТ АИҶТ ба нақша гирифтааст, ки таҳия ва татбиқи лоиҳаҳои муштараки таҳқиқотӣ ва барномаҳои таълимиро бо муассисаҳои илмию таълимӣ дар соҳаи физикӣ ва техникии давлатҳои аъзои ИДМ ва хориҷаи дур ҳамоҳанг созад. Тайёр кардан, бозомӯзӣ ва такмили ихтисоси мутахассисони соҳаи илмҳои физикаю техника, инчунин омода кардани тавсияҳо оид ба такмили ҳамкориҳои давлатҳои узви ИДМ дар ин соҳа ба роҳ монад. Равандҳои ҳамгироӣ ва ҳамкории самаранокро дар соҳаи физика ва техникаи кишварҳои узви ИДМ ва хориҷаи дур бо назардошти тамоюлҳои ҷаҳонии муосир таҳқиқ намояд. Ба мубодилаи таҷрибаҳои ташкилӣ-таълимӣ ва педагогӣ-профессорӣ ва дастовардҳои таълимӣ ва илмӣ дар асоси ҳамкорӣ бо корхонаҳои илмию истеҳсолӣ дар соҳаи физика ва илмҳои техникӣ дар кишварҳои ИДМ ва хориҷаи дур мусоидат намояд.

Ҳайати ИФТ АИҶТ бо умеду орзуҳои зиёд дар ҳалли як қатор масъалаҳои бунёдӣ ва амалӣ, ки ҳам барои рушди соҳаи физикаю техника ва ҳам барои ҳалли мушкилоте, ки ба манфиатҳои ҳаётан муҳими кишварамон равона шудааст, саҳмгузор бошад. Ҳайати кормандони институт тамоми кӯшишу ғайраташонро дар саҳм гузоштан баои мустаҳкам намудани истиқлолияти ватани азизамон, ба вуҷуд овардани пояи давлати шукуфон, дар ҳалли масъалаҳои рушди инноватсионии потенсиали истеҳсолии кишвар, ки ба комёбиҳои пешрафтаи илмӣ ва ҷорӣ намудани технологияҳои муосир дар саноат асос ёфтааст, мебинанд.

Криотерапия бо истифодаи нитрогени моеъ дар мамлакати мо бо он сабаб имконпазир гардид, ки соли 2014 истгоҳи нитрогении моеъи ИФТ АИ ҶТ барқарор карда шуд. Тавре ки ба ҳамагон маълум аст, нитрогени моеъ дар соҳаҳои гуногуни тиб васеъ истифода бурда мешавад: гинекология, гастроэнтерология, косметология, онкология. Он инчунин дар соҳаи кишоварзӣ барои бордоркунии сунъии чорвои калони шохдор бо маводи чорводорӣ истифода мешавад. Дар институт азоти моеъ истеҳсол мекунанд, ки он на танҳо дар таҳқиқоти илмии Академияи илмҳо, лабораторияҳои илмии муассисаҳои таҳсилоти олӣ, вазоратҳо, идораҳо, инчунин дар соҳаи саноатии ҷумҳурӣ васеъ истифода мешавад.

Дар ИФТ АИ ҶТ дар якҷоягӣ бо Пажӯҳишгоҳи илмӣ-таҳқиқотии гастроэнтерологии Вазорати тандурустии Тоҷикистон дастгоҳе ихтироъ карда шудааст, ки бо истифода аз нитрогени моеъ барои нест кардани ҳуҷайраҳои ноаён дар ҷояш истифода мешавад. Танҳо дар соли 2016, зиёда аз 50 нафар беморони сил ва сиррози ҷигар, дигар бемориҳо бо истифодаи технологияи нав ҷарроҳӣ карда шуданд (аз ҷониби ҷарроҳ, д.и.т., профессор С.Ахмедов). То имрӯз, зиёда аз 230 амалиёти муваффақи криохирургӣ анҷом дода шудааст. Қабл аз ин, ин технология дар маркази онкологии Маскав истифода мешуд ва он дар Нидерландия, Италия ва Ҷопон низ истифода мекунанд. Барои Тоҷикистон ин табобат дастрас набуд.

Дар самти «Электроникаи квантӣ» лазерҳои тазриқии нимноқилӣ, муолиҷаи лазерӣ ва биостимуляцияи лазерӣ, омӯзиши фраксияҳои сафеда, ки аз организмҳои солим ва бемор ҷудо карда шудаанд, бо усули спектроскопияи инфрасурх, инчунин омӯзиши афкандаҳои нимноқилӣ ва табдилдиҳандагони энергияи офтобӣ дар асоси пайвастаҳои A^IIIB^V, ки метавонанд татбиқи худро дар тиб пайдо кунанд, истифода мешаванд. Як қатор пешниҳодҳои олимони мо дар якҷоягӣ бо табибон соҳиби патент шудаанд.

Дар соҳаи акустикаи физикӣ ва техникӣ натиҷаҳои муҳим ба даст оварда шуданд, аз ҷумла усули фотоакустикии назорати ғайримустақими ҷисмҳои сахт ва объектҳои биологӣ таҳия карда шуд.

Технология барои ба даст овардани сохтори ковокидошта дар рӯи плитаҳои фосфидҳои индий тавассути масмумияти электрохимиявӣ таҳия карда шудааст, ки имкон медиҳад пленкаҳои наноковокдошта ба даст оварда шаванд. Технологияи истеҳсоли чунин сохторҳо усули масмумияти электрохимиявиро ҳамчун усули соддатарин ва камхарҷ ба қатори усулҳои амалии нанотехнология дар микроэлектроникаи нимноқилӣ меорад. Ин самт омӯзиши p-n ва гетерогузаришҳо, бунёди сохторҳои нимноқилии бисёрқабата ва ковокидошта, бо мақсади ташкили гетеролазерҳо ва табдилдиҳандагони энергияи офтобӣ дар бар мегирад.

Таҳқиқот дар соҳаи “Масъалаҳои физикӣ ва техникии энергия” ба рушди манбаъҳои ғайрианъанавии барқароршавандаи энергия бахшида шудаанд, ки бартарияти онҳо тамомнашавандагӣ ва тозагии экологӣ мебошад. Мушкилоти асосии омӯхташавандаи ин соҳа ба коркарди унсурҳо, дастгоҳҳо ва принсипҳои истифодаи манбаъҳои барқароршавандаи энергия (нерӯгоҳҳои офтобӣ барои табдил додани энергияи офтобӣ ба энергияи гармӣ ва барқ, нерӯгоҳҳои хурди обӣ, нерӯгоҳҳои биогазӣ, нерӯгоҳҳои шамолӣ ва ғайра), баҳодиҳии потенсиали манбаъҳои барқароршавандаи энергия дар Тоҷикистон ва иқтисодӣ вобастаанд ва самаранокии иқтисодии истифодаи онҳо вобаста аст.

Мувофиқи барномаи давлатии “Ҳадафи ҳамгирошуда оид ба истифодаи васеи манбаъҳои барқароршавандаи энергия ба монанди энергияи дарёҳои хурд, офтоб, шамол, биомасса, энергияи манбаъҳои зеризаминӣ барои солҳои 2007-2015” Маркази омӯзиш ва таҳқиқоти манбаъҳои барқароршавандаи энергия пудратчӣ ва ҳамоҳангсози корҳои илмӣ-таҳқиқотӣ мебошад. Дар ҳамкорӣ бо Фонди Оғохон MSDSP (бо дастгирии молиявии Иттиҳоди Аврупо) лоиҳаи TFCIS-ILCA-2009 ва 2010 лоиҳаи «Истифодаи манбаъҳои барқароршавандаи энергия дар кӯҳҳо» ба анҷом расонида шуд. Мӯҳлати иҷро солҳои 2009-2010. Лоиҳаҳо дар 3 ноҳия: Муъминобод, Шӯрообод ва Ховалинг амалӣ карда шуданд.

Самти “Физикаи атмосфера” омӯзиши ҳолати атмосфера, параметрҳои ба вазъи иқлим ва қабати озон таъсиррасонанда, инчунин омӯхтани равандҳои ташаккули аэрозолиии атмосфера дар натиҷаи тӯфони чангӣ ва мониторинги ҳолати ифлосшавии техногении атмосфераро дар бар мегирад – миқдори умумии озон дар сутуни амудии атмосфера мунтазам чен карда мешавад. Тафтиши намунаҳои аэрозолиии чанг бо воситаи спектроскопияи фотоакустикӣ дар соҳаи ултрабунафш ва намоёни спектр ва муқоисаи ин натиҷаҳо бо маълумоте, ки тавассути спектроскопияи инфрасурх ва усулҳои инъикоси диффузионӣ ба даст оварда шудаанд, имкон дод, ки мутобиқати табиати аэрозолҳои чангии заминӣ ва чанги марсианӣ мушаххас карда шавад. Натиҷаҳои ин таҳқиқот барои ҳалли мушкилоти пешгӯии иқлим ва обу ҳаво, инчунин муайян кардани нақши аэрозолҳо дар тағирёбии онҳо аҳамияти калон доранд.

ИФТ АИҶТ дар тӯли чанд сол бо Пажӯҳишгоҳи Тропосферии ба номи Лейбнитси Олмон (TROPOS) ҳамкорӣ дорад. 26 июни соли 2019, дар Душанбе дар ИФТ АИҶТ нуқтаи шашуми ченкунии шабакаи глобалии атмосфера барои омӯзиши иқлим (PollyNet) ба кор даромад. Стансияи нав дар Осиёи Марказӣ аввалин буда, дар ҳудуди минтақаи ҷаҳонии чанг ҷойгир аст ва аз Марокаш то Чин тӯл мекашад.

ИФТ АИҶТ инчунин бо Коллеҷи илмҳои атмосфераи Донишгоҳи Ланчжоуи Чин (https://en.lzu.edu.cn/) ҳамкорӣ мекунад. Ёддошти тафоҳум соли 2018 ба имзо расид. Тибқи ин санад, ҳамкорӣ то соли 2025 ба нақша гирифта шудааст. Айни замон корҳо оид ба таъсиси Маркази таҳқиқоти иқлим ва сифати ҳаво дар ИФТ АИҶТ идома доранд.

ИФТ АИҶТ ҳамчунин бо лабораторияи калидии илмҳои криосфераи Институти шимолу ғарбии экологияи муҳити зист ва захираҳои Академияи илмҳои Чин дар Ланчжоу ҳамкорӣ менамояд. Дар доираи ҳамкорӣ омӯзиши муштараки аэрозол ва карбонҳои элементарӣ ба нақша гирифта шудааст. Қайд кардан бамаврид аст, ки аллакай дар пойгоҳи илмии ИФТ АИҶТ ҷамъоварии аэрозол гузаронида шуда истодааст. Насби анализатори нав – АЕ33 аэталометри ин институт дар пойгоҳи таҳқиқотии ИФТ АИҶТ бо мақсади омӯзиши карбонҳои элементарӣ дар нақша аст.

Лабораторияи физикаи атмосфераи ИФТ АИҶТ бо лабораторияи назарияи иқлими Институти физикаи атмосфераи ба номи С. Обухов АИР, бо Донишгоҳи Авруосиё ба номи Л.Н. Гумилёв (Қазоқистон, Остона) низ ҳамкорӣ дорад. Ҳамчунин лабораторияи бо кафедраи физикаи умумӣ ва равандҳои мавҷии факултети физикаи Донишгоҳи давлатии Москва ба номи М.В.Ломоносов, ш.Москва, Россия ҳамкориҳои зич дорад. Дар доираи лоиҳаҳои Маркази байналмилалии илм ва технологияҳо, лабораторияи физикаи атмосфера бо намояндагони Фаронса, Португалия ва ИМА ҳамкориҳои илмӣ мегузаронад.

Дар самти «Физикаи ҳаста» проблемаҳои усулҳои таҳқиқоти ядроӣ-физикӣ ҳал карда шуда, инчунин дар соҳаи физикаи нурҳои кайҳонӣ ва физикаи энегияҳои фавқулбаланд таҳқиқот гузаронида мешаванд.

Қайд кардан бамаврид аст, ки яке аз вазифаҳои муҳимтарини институт – барқарор ва ба кор даровардани реактори Аргус мебошад, ки дар ҳолати нигоҳдорӣ (консерватсия) қарор дорад. Бо ба кор даровардани реактори Аргус, таҳлилҳои нейтроно-активатсионӣ ва нейтронно-графикӣ рушд меёбанд ва истеҳсоли радиодоруҳо барои тибби ҳастаӣ оғоз меёбад.

Таҳқиқоти нурҳои кайҳонӣ ҳанӯз дар Шӯъбаи физика ва математика бо таҳқиқоти нигоҳ дошта нашудани ҷуфтӣ, ҳангоми иҳотаи мю-мезонҳои нурҳои кайҳонӣ аз тарафи ядроҳои моддаҳо, бо мақсади омӯзиши асимметрияи паридани нейтрон вобаста ба спини ядро, оғоз шуда буданд. Таҳқиқотҳо ба натиҷаҳои ба даст омада дар баландии 3860 м аз сатҳи баҳр дар ноҳияи Мурғоби Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон асоснок шуда буданд.

Соли 1971 бо ташаббуси Институти физикаи Академияи илмҳои ИҶШС (ИФАИ ба номи П.Н. Лебедев, «ФИАН») дар Помир дар мавзеи Ак-Архар дар баландии 4360 м аз сатҳи баҳр таҳқиқоти муштарак бо олимони ИФТ АИ ҶТ, оид ба омӯхтани таъсири зарраҳои элементарӣ ва нуклонҳо бо нуклонҳо ва ядроҳо дар энергияи аз 10¹² эВ баланд (эксперименти Помир) оғоз шуданд. Ҳангоми таҷриба таҷҳизоти камераи рентгеноэммулсионӣ бо масоҳати 1000м² ҷамъ ва насб карда шуд. Дар иҷроиши вазифаҳои эксперименти “Помир” Институти физикаю техникии ба номи С.В. Стародубцев А.И. ҶШС Ӯзбекистон, Пажӯҳишгоҳи ҳастаи Академияи илмҳои ИҶШС, Институти таҳқиқоти физикаи ҳастаи Донишгоҳи давлатии Маскав ба номи Д.В. Скобелцин, Институти физикаи энергияҳои фавқулбаланди Академияи илмҳои ҶШС Қазоқистон, Институти физикаи Академияи илмҳои ҶШС Гурҷистон ширкат варзиданд. Соли 1987, дар Париж, дар Конференсияи XVII Байналмилалӣ оид ба нурҳои кайҳонӣ, созишнома дар бораи ташкили ҳамкориҳои “Помир-Чақалтой” ба имзо расид, ки кӯшишҳои физикони ҳашт кишвар: Русия, Ҷопон, Лаҳистон, Бразилия, Боливия, Гурҷистон, Ӯзбекистон ва Тоҷикистонро муттаҳид кард.

Дар таҷрибаҳои Помир як қатор зуҳуроти нотакрор ва нодир ба мисли супероилаи “Ситора”, ки аз заррае бо энергияи тартиби 10¹⁷ эВ ташаккул ёфтааст, мушоҳида карда шуд. Энергияи мутақобилаи нурҳои аввалияи кайҳонии супероилаи “Тоҷикистон” 10¹⁸ эВ буд – ин бузургтарин энергияи мутақобилаи зарраҳои қайдкардашуда нисбат ба тамоми таҷрибаҳои ҷаҳонӣ бо истифодаи камераҳои калони рентгено-эмулсионӣ мебошад.

Эксперименти Помир, ки соли 1971 оғоз ёфта буд, ба Созишномаи байни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Федератсияи Россия дар бораи таъсис ва фаъолияти Маркази байналмилалии илмӣ-таҳқиқотии Помир-Чакалтай (МБИТ-ПЧ), ки моҳи августи соли 2008, барои баргузории таҳқиқоти муштараки ҳастаӣ ва астрофизикии нурҳои кайҳонии дорои энергияи баланд ба имзо расид, дохил карда шуд.

Дар моҳҳои июл-августи соли 2009, пас аз танаффуси тӯлонӣ, МБИТ-ПЧ экспедитсияи Помирро дар соли 2009 ташкил намуд. Мақсади асосии экспедитсия бо қувваҳои аъзоёни экспидитсия аз Россия ва Тоҷикистон, инчунин як гурӯҳи ихтиёриён аз Қирғизистон, Қазоқистон, Украина ва Фаронса, барқарор намудани биноҳои истеҳсолӣ ва истиқоматӣ, инчунин инфрасохтори пойгоҳи илмӣ дар баландии 4360м воқеъ дар мавзеи Ак-Архари ноҳияи Мурғоби ВМКБ Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷойгир бударо ташкил медод. Ин имкон дод, ки таҳқиқоти таҷрибавии нурҳои кайҳонии дорои энергияи фавқулбаланд дар баландкӯҳҳо, тибқи барномаи илмии МБИТ-ПЧ дар доираи ҳамкориҳои васеъи байналмилалӣ барқарор карда шавад. Дар ҷараёни ин экспедитсия таҳияи як камераи рентгено-эмулсионии дуқабатаи амиқ бо қабати ҳавогии 2,5 м ва масоҳати 36 м² ҷамъоварӣ ва оғоз карда шуд.

Ҳадафи асосии илмии эксперимент омӯхтани ҷузъи ядроӣ-фаъоли гузариши нурҳои кайҳонӣ дар баландкӯҳҳо ва муайян кардани хусусияти онҳо, ки эҳтимолан бо зарраҳои дорои хосиятҳои махсус (charmed) ва афзоиши босуръати ҳиссаи онҳо дар бурриши пурраи ғайричандир бо зиёд шудани энергия ва ё дар таркиби онҳо мавҷудияти зарраҳои аҷиби моддаҳои кваркӣ – странглетҳо вобаста аст, ташкил медиҳад.

29-30 сентябри соли 2010 дар Душанбе ва мавзеи Чечектӣ Конференсияи байналмилалии илмӣ “Дурнамои таҳқиқоти байнисоҳавии омилҳои астро-космикии ба системаҳои табиӣ ва равандҳои глобалии табиӣ таъсиркунанда” баргузор гардид. Конференсия аз ҷониби Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон бо дастгирии Фонди байнидавлатии ҳамкориҳои гуманитарии кишварҳои ИДМ гузаронида шудааст. 21-22 апрели соли 2011 дар Душанбе (Ҷумҳурии Тоҷикистон) Семинари байналмилалии илмӣ “Вазифаҳои актуалӣ ва натиҷаҳои аввали Маркази байналмилалии таҳқиқотии Помир-Чақалтой” баргузор гардид. Семинари бомуваффақият анҷом ёфта ба ҳамкориҳои олимони кишварҳои ИДМ дар доираи Маркази байналмилалии таҳқиқотии Помир-Чақалтой такони тоза бахшид. Он имкон дод, ки самтҳои пешомадноки пешрафти омӯзиши нурҳои кайҳонӣ дар баландкӯҳҳо дар заминаи натиҷаҳои ба наздикӣ бадастомада ҳам дар соҳаи физикаи нурҳои кайҳонӣ ва ҳам физикаи энергияи фавқулбаланд, ки бо шарофати коллайдери калони ҳадронии ба кор оғозкарда, босуръат рушд ёбад. Аз ҷумла, семинар масъалаҳои мубодила ва муқоисаи натиҷаҳои таҳқиқоти физикҳо ва физик-космикҳо, ки бо суръатбахшҳо кор мекунанд баррасӣ намуд ва роҳҳои ҳалли онҳо, ки мутақобилан самаранокии ҷустуҷӯи зуҳурот ва эффектҳои нав, ки пайдоиши физикаи «нав» -ро дар энергияҳои баланд нишон медиҳанд, муҳокима карданд.

Дар ҷараёни таҳқиқоти радиоэкологӣ дар самти “Физикаи ҳаста” олимони институт як таҷҳизотро барои ташхис ва омӯзиши намунаҳои афтиши радиоактивӣ дар доираи аэрозоли ҳавоӣ сохтанд ва озмоиш карданд. Ин таҷҳизот барои ҷустуҷӯи минтақаҳои аномалии талафоти радиоизотопи космогении Be-7 ва шарҳ додани яке аз мигратсияи эҳтимолии изотопи Be-7 ба сатҳи хок, наботот ва об тавассути ҷараёни амудии массаҳои ҳаво аз қабатҳои болоии атмосфера ва тропопауза, пешбинӣ шудааст.

Таҳияи усулҳои нави омӯзиши таркиби радон дар ҳаво, хок, об ва боришот, инчунин усулҳои таҳлили вазъи радиатсионӣ дар минтақаҳои кӯҳӣ пешниҳод шуд. Дар ҷараёни иҷрои корҳо дар асоси усулҳои физикӣ-ядроӣ, самти таҳқиқоти минтақаҳои кӯҳии Тоҷикистон дар бораи мавҷудияти олудагиҳои техногенӣ асоснок карда шуд.

Тақсимоти уран ва торий дар намунаҳои хокии дарёи Варзоб ба даст оварда шудаанд. Зиёдшавии консентратсияи ин элементҳо дар дараи дарёи Оҷуг, деҳаи Варзоб, муқаррар карда шуд. Бори аввал релефи муосири обанбори Қайроққум, бо усули ҷойгиркунии ултрасадо муайян карда шудааст. Натиҷаҳои ин таҳқиқот барои ҳалли масъалаҳои экологӣ ва дигар масъалаҳои хоҷагии қишлоқ муҳим мебошанд.

Моделсозии самаранокии конвертерҳои гадолиний барои детекторҳои афканишоти нейтронӣ гузаронида шуд. Барои муайян кардани таъсироти табдилдиҳандаҳои нейтронии қабатҳояшон наноандоза ба самаранокии умумии бақайдгирии нейтронҳои гармӣ, ҳисобкуниҳо гузаронида шуданд. Бо назардошти саҳми электронҳои камэнергияи Оже самараи умумии табдилдиҳандаҳо меафзояд. Барои конвертерҳо аз изотопи гадолиний-157, самараи умумӣ беш аз 10% зиёд мешавад. Нишон дода шуд, ки ҳангоми ҳисоб кардани самаранокии конвертерҳо дар асоси изотопи гадолиний-157, қабатҳои наноандозаро ба назар гирифтан лозим аст, қадами ҳадди ақали интихоб набояд аз 10 нанометр зиёд бошад. Натиҷаҳои бадастомада бо маълумоти таҷрибавӣ мувофиқанд.

Самти «Физикаи ҳолати конденсӣ» доираи васеи таҳқиқотро дар бар мегирад, ки ба ҳалли масъалаҳои бунёдии омӯзиши ҳолат ва таркиби модда, хосият ва параметрҳои он, вобаста аз таъсири омилҳои гуногун вобастаанд. Ҳалли ин мушкилот метавонад барои таҳияи технологияи истеҳсоли маводи нави ояндадор, аз ҷумла маводи композитсионӣ дар асоси пайвастагиҳои нимноқилии дорои хусусиятҳои пешакӣ нишондодашуда, усулҳои нави таҳлил ва назорати мавод дар раванди ба даст овардани онҳо ва ҳамбастагии минбаъда бо омехтаҳо, ки сифатҳои физикию химиявии онҳоро сифатан беҳтар мекунанд ва қобилияти сохтани дастгоҳҳо дар асоси онҳо ба миён меоварад, асос карда шавад. Барои ба даст овардани пленкаҳо ва гетеросохторҳо дар асоси нимноқилҳои органикӣ таҳқиқотҳо гузаронида мешаванд.

Дар ИФТ АИ ҶТ технологияи парвариши кристаллҳои боратҳои литий-висмут дар шароити градиенти ҳарорати паст таҳия шудааст. Ҳангоми кристаллизатсияи боратҳои сегона ноқисиҳои марбут ба механизмҳои афзоиши кристалл муайян шуданд. Таҳқиқи табиат ва сабабҳои чунин камбудиҳо имкон медиҳад, ки ҳам морфологияи пеши кристаллизатсия ва ҳам устувории он, инчунин ҳудудҳо ва блокҳои кунҷии марбут ба тағйирёбии стехиометрияи гудохта ва пайдоиши омехтагиҳои газӣ муайян шавад. Бори аввал озмоишҳо дар бораи ба даст овардани боратҳои сегона тавассути механосинтез анҷом дода шуданд, ки усули нав дар технологияи истеҳсоли чунин пайвастагиҳо мебошанд.

Таҳқиқот дар ин самт асосан аз ҷониби Шӯъбаи наномаводҳо ва нанотехнологияҳо бурда мешаванд, ки соли 2008 дар сохтори чаҳор ҷузъҳои мавҷуда таъсис ёфтааст: сектори физикаи назариявӣ, лабораторияҳои физикаи кристаллӣ, акустикаи физикӣ (2008–2018) ва лабораторияи физикаи фаросардӣ ва фавқулноқилият (аз соли 2019). Шӯъба вазифадор карда шудааст, ки таҳқиқоти мавҷудбударо дар соҳаи назария, таҳияи технологияҳои сохтан ва омӯзиши таҷрибавӣ ва назариявии маводҳои нав, кристаллҳои дорои хосиятҳои фоиданоки физикӣ, ки дар сохтани дастгоҳҳои технологияи баланд истифодаи васеи худро пайдо мекунанд (лазерҳо, микроэлектроника, детекторҳои намудҳои гуногуни радиатсия ва ғайра) давом диҳад.

Дар робита бо рушди босуръати нанотехнология, дар назди шӯъба вазифаҳо оид ба рушди нанотехнология гузошта шуданд, ба монанди ташкили маводи нав (монокристаллҳо ва наномаводҳо), ки дорои хосиятҳои фоиданоки физикӣ, ки барои рушди инженерӣ ва технология аҳамияти бузург ва пойдор доранд, инчунин вазифаи омӯзиши хосиятҳо ва бунёди наномаводҳои нав, кристаллҳои наносохтор, наносатҳҳо ва дигар маводҳо, ки метавонанд дар соҳаҳои гуногуни хоҷагии халқ васеъ истифода шаванд. Технологияи муосир маводҳои кристаллиро бо хусусиятҳои гуногуни физикӣ талаб мекунад. Рушди бисёр соҳаҳои илм ва технология бо дастовардҳо дар соҳаи пайдо кардани маводи нав алоқаманд аст, ки бо ёрии он на танҳо параметрҳои дастгоҳҳои мавҷуда такмил меёбанд, балки инчунин таҷҳизотҳои нав сохта мешаванд.

Таҳқиқи ҳамаҷонибаи синфҳои пайвастагиҳои молибдатҳои дукарата ва волфрам, ки дорои катионҳои яквалента ва дувалента мебошанд, имкон дод, ки бо истифода аз таҷрибаи физикӣ барои як қатор намудҳои сохторӣ хосиятҳои фоиданок, ба монанди лазерӣ, акустооптикӣ, пйезо ва сегнетоэлектрикӣ, электролитӣ, люминессентӣ, пироэлектрикӣ ва ғайра пешгӯӣ ва тасдиқ карда шавад. Кристаллҳои фаъоли неодимии модификатсияи волфрамати калий-итрий дар ҳарорати паст ва дигар пайвастагиҳои изоструктурӣ дорои хосиятҳои беназири спектралӣ-генератсионӣ буда, дар асбобҳои махсус истифодаи худро пайдо кардаанд. Дар шӯъбаи нанотехнология ва наномаводҳо, дар лабораторияи физикаи кристаллҳо оилаи нави кристаллҳои пйезоэлектрикӣ ва сегнетоэлектрикӣ бо сохтори кристобалитӣ – молибдатҳои тсезий-литий, волфрамати тсезий-литий ва дигар пайвастагиҳои изоструктурии дорои хосиятҳои таъсирбахши электромеханикӣ ва дигар хосиятҳо кашф карда шуданд. Шаҳодатномаҳои муаллифӣ оид ба усулҳои парвариши кристаллҳои ягона гирифта шудаанд: CsLiMoO₄, CsLiWO₄, NaBi (WO4)₂, LiBi(MoO4)₂, инчунин бо илова намудани омехтагии неодим. Кристаллҳои нав дар асоси оксидҳои элементҳои нодир ва оксиди висмут ба даст оварда шуданд: Pr₃Bi₅O₁₂, Er₃Bi₅O₁₂, Yb₃Bi₅O₁₂, Lu₃Bi₅O₁₂. Технологияи истеҳсоли кристаллҳои дорои дараҷаи олии такомул таҳия карда мешаванд.

Дар лабораторияи акустикаи физикӣ усулҳои омӯзиши хосиятҳои физикӣ, гузаришҳои фазавӣ ва равандҳои физикию химиявӣ дар сарҳади ҷисми сахт-моеъ ҳам бо усули акустикаи фаъол ва ҳам усулҳои эмиссияи акустикӣ таҳия ва ҷорӣ карда шудаанд.

Дар тӯли якчанд сол, дар бахши физикаи назариявӣ таҳқиқоти хосиятҳои физикии (акустикӣ, пйезоэлектрикӣ, оптикӣ, магнитӣ-сегнетоэластикӣ) муҳитҳои конденсӣ бо сабаби ангезиш ва динамикаи квазизаррачаҳо (экситонҳо, фононҳо, магнонҳо ва ғайра) ва комплексҳои онҳо (поляронҳо, солитонҳо, солитони пайвастшудаи магнито-эластикӣ ва ғайра) бурда шуда истодааст. Бо ин мақсад, усули умумишудаи ҳолатҳои коҳерентӣ таҳия шуд, ки хосиятҳои гурӯҳӣ-назариявӣ ва симметрияҳои ибтидои гамилтонианиро бо истифода аз усулҳои функсияи интегралӣ барои ба даст овардани гамилтонианҳо ва муодилаҳои нимклассикии ҳаракат истифода мебаранд. Ҳамоҳангсозии фазаи маъруфи геометрии Беррӣ барои ҳолатҳои коҳерентии умумишуда, ки дар гурӯҳи SU(2S+1) ба даст оварда шудааст, имкон медиҳад таҳлили муфассали эффекти нақбкунӣ дар наномаводҳои магнитӣ (дар наноструктураҳои магнитӣ ба монанди Fe₈ ва Mn₁₂) бо дарназардошти кам кардани дарозии спини классикӣ аз ҳисоби ангезонидани майдонҳои мултиполӣ гузаронида шавад. Усули ҳолатҳои коҳерентии умумишуда дар омӯзиши гузаришҳои фазавии сохторӣ дар кристаллҳо (спинҳои Пайерлс ва фазаҳои гузариши электронии Пайерлс), омӯзиши паҳншавии мавҷҳои магнитосадоии ғайрихаттӣ дар маводи магнитӣ ва омӯзиши масъалаҳои идоракунии хусусиятҳои наноструктураҳо бомуваффақият истифода мешаванд. Усулҳои моделсозии компютерӣ, ки ба усули динамикаи молекулавӣ, усули Монте Карло, назарияи функсионалҳои зичӣ асос ёфтаанд, васеъ истифода мешаванд.

Усулҳои моделсозии адади компютерӣ барои омӯхтани муодилаҳои як ва дученаи ғайрихаттии эволютсионӣ, ки тавсифи ангезиши ғайрихаттии табиати гуногундоштаро дар муҳитҳои конденсӣ (анти- ва ферромагнетикҳои Ҳейзенберг, графен, моддаҳои ҳадронӣ дар физикаи энергияҳои баланд ва фавқулбаланд) истифода мешаванд. Аз ҷумла, устуворӣ ва динамикаи таъсири мутақобилаи солитонҳои дученаи динамикии топологӣ дар сигма-модели вектории ғайрихаттии назарияи майдон дар ҳолатҳои изотропӣ ва анизотропӣ таҳқиқ карда мешаванд. Бо ёрии усулҳои моделсозии ададӣ устувории ҳаминин навъи солитонро дар қимматҳои гуногуни заряди топологӣ нишон дода шудааст (шохиси Хопф). Моделҳои дарозмӯҳлати таҳаввулоти динамикии таъсироти чандири солитонҳои топологии дучена ба даст оварда шуданд. Каналҳои эҳтимолии пошхӯрӣ ҳангоми бархурди солитонҳои дученаи топологӣ нишон дода шудаанд. Ҳалҳои нави бионикии сигма-модели ғайрихаттии векторӣ дар ҳолати як ва дучена, ки ҳам динамикаи бризерӣ ва ҳам динамикаи гардиш дар фазои изоспин доранд, ба таври аналитикӣ ва ададӣ ба даст оварда шудаанд ва минтақаҳои мавҷудият ва устувории онҳо муайян карда шудаанд. Ин натиҷаҳо аз нуқтаи назари таҳияи моделҳои ғайрихаттии назарияи майдон ҷолиб мебошанд. Хусусиятҳои равандҳои Т-симметрии суперсимметрии (2+1) – ченаи сигма-моделҳои ғайрихаттӣ таҳқиқ шуданд. Дар марҳилаи аввал, моделҳои таъсири мутақобилаи гирдбодҳои топологӣ таҳия шуданд, ки дар он вобаста аз параметрҳои динамикӣ равандҳои пошхӯрии онҳо ба кунҷҳои локализатсия ва аннигилятсияи марҳилавӣ мушоҳида карда мешаванд. Моделҳои аннигилятсияи марҳилавии гирдбодҳои топологӣ ҳангоми ҳамбастагӣ бо сарҳадҳои доменнии 180 дараҷа ба даст оварда шуданд. Дар асоси моделҳои бадастомада, шароити ибтидоӣ барои моделсозии ададии равандҳои муштарак дар вақти баръакс таҳия карда шуд. Моделҳое ба даст оварда шудаанд, ки барқароршавии пурраи майдони топологии ибтидоии солитонҳои дар таъсири мутақобила бударо ҳангоми ҳамҷоя кардани кунҷҳои локалӣ ва мавҷҳои афканишот тавсиф мекунанд. Инчунин моделҳое ба даст оварда шуданд, ки ҷараёни ташаккули гирдбодҳои топологиро дар ҳамвории саҳади доменнӣ ва эмиссияи минбаъдаи он тавсиф мекунанд. Ҳамин тариқ, хусусияти T-инвариантнокии модели назариявӣ-майдонӣ таҳқиқшаванда тасдиқ карда шуд.

Муқоисаи элементҳои маълуми офтобии наносохторӣ дар асоси карбиди кремний гузаронида шуда, як қатор хусусиятҳои ҷараёни зол-гел барои синтез кардани нанохокаи карбиди кремний таҳқиқ шуданд. Дар ин замина, технологияи самаранок ва камхарҷ барои истеҳсоли нанохокаи карбидҳои кремний бо усули зол-гел таҳия карда шуд. Таҳқиқоти намунаҳои нанохокавии карбидҳои кремний дар дар раванди истеҳсол, инчунин пас аз бозпухт дар ҳарорати гуногун бо мақсади ба даст овардани нанокристаллҳои андозаҳои гуногун ва муайян кардани андозаи оптималии онҳо, гузаронида шуд. Хусусиятҳои физикии намунаҳои гирифташуда бо истифода аз методҳо ва усулҳои муосир (сканер ва микроскопияи электрикии қуввагӣ, таҳлили рентгенофазавӣ ва спектроскопияи инфрасурхи Фурйе) омӯхта шуданд.

Таҳлили принсипҳои физикӣ оид ба таъсиси элементҳои офтобии наносохтордошта ва принсипҳои кори онҳо гузаронида шуд. Ҳуҷайраҳои офтобии ҳассосшуда бидуни диффузерҳои нур ва инчунин бо диффузерҳои наносохтор дар асоси диоксиди титан ва диоксиди титан/карбиди кремний сохта шудаанд ва самаранокии онҳо баҳодиҳӣ карда шуд.

Омӯзиши самаранокии тандеми элементҳои офтобии якқабата ва бисёрқабатаи гузаронида шуд. Бо истифода аз барномаи таҳлили якченакаи микроэлектронӣ ва сохтори фотоникии AMPS-1D барои таҳлили элементҳои офтобӣ дар асоси кремнийи гидрогенишуда, теллуриди кадмий ва дизелениди мис-индӣ-галий таҳия карда шуд, ки ин имкон дод, ки дизайни тарҳрезии оптималии элементҳои нави бисёрқабатаи тандемии офтобӣ ифода карда шавад, ки самаранокии бештари кори элементҳоро таъмин мекунад.

Таҳлили ададии элементи офтобии якхуҷрагӣ дар асоси кремнии аморфии гидрогенишуда дар байни қабатҳои p-навъи (a-SiC: H) ва n-навъи (a-Si: H), ки қабати легиронидашудаи i мехобад, ҳамчун қабати фурӯбурди фосилавӣ (a -Си: Н) истифода шудааст, гузаронида шуд. Муайян карда шуд, ки пас аз беҳтарсозии параметрҳои унсур, самаранокии баландтарин 19,62% ҳангоми қабати i, 500 нм ба даст меояд. Беҳтарсозии сохтори нави таҳияшудаи элементи бисёрқабатаи тандемии офтобӣ дар асоси a-SiC: H / a-Si: H беҳтар карда шуд ва моделсозии рақамӣ нишон дод, ки самаранокии баландтарини он 22,6% бо ғафсии фосилавии i-қабати 270 нм ба даст оварда мешавад.

Усулҳои моделсозии рақамӣ нишон доданд, ки самаранокии баландтари элементи якқабатаи офтобӣ дар асоси сулфиди кадмий ва теллурди кадмий CdS/CdTe, ки ба 18,3% баробар аст, бо ғафсии қабати CdTe 1000 нм ва ғафсии қабати CdS 60 нм ба даст оварда мешавад. Дар асоси истифодаи натиҷаҳои таҳқиқоти моделсозии элементҳои якқабатаи офтобӣ коркард шуда, сохтори оптималии элементҳои бисёрқабатаи тандемии офтобии CdS/CdTe таҳия карда шуд ва моделсозии ададӣ нишон дод, ки самаранокии баландтарини он 31,8% -ро бо ғафсии қабати CdS 50 nm ва ғафсии n-қабат CdS ба 200 нм, ба даст овардан мумкин аст, дар ҳоле ки ғафсии устувори қабати nd CdTe дар 3000 нм ва п-қабати CdTe ба 1000 нм нигоҳ дошта шаванд.

Таҳқиқи ададии элементҳои офтобии якқабата дар асоси сульфиди кадмий ва диселениди мис-индий-галий CdS/CIGS гузаронида шуд ва нишон дода шуд, ки самаранокии баландтарини 17,3% бо ғафсии қабати CIGS ба 200 нм мерасад. Дар асоси истифода аз натиҷаҳои омӯзиши элементҳои офтобии якқабата дизайн тарроҳӣ карда шуд ва сохтори элементҳои тандемии офтобии бисёрқабатаи дар асоси CdS/CIGS беҳтар карда шуд. Тавассути усулҳои ададӣ нишон дода шуд, ки самаранокии баландтарини ин унсур, ки ба 48,3% баробар аст, бо ғафсии қабати р CIGS 600 мм ба даст овардан мумкин аст.

Омӯзиши муфассали динамикаи фазавӣ ва хусусиятҳои волтамперӣ – дар системаи пайвастшудаи гузаришҳои Ҷозефсон гузаронида шудааст. Бори аввал таҳқиқоти гистерезисии соҳаи хусусиятҳои волт-амперии системаҳои пайвастшудаи гузаришҳои Ҷозефсон дар бораи вобастагии ҷараёнҳои фавқулгузаронандагӣ, квазиҳиссагӣ, диффузионӣ ва ҷараёни ҷойивазкунанда ба ҷараёни умумӣ тавассути система омӯхта шуд. Ин таҳқиқотҳо нақши муҳими диффузияи ҷараёнро дар ташаккули хусусиятҳои волт-амперии система нишон доданд ва имкон доданд, ки бо натиҷаҳои таҷрибавӣ мувофиқати сифатӣ ба даст оварда шавад. Таъсири ҷараёни диффузионӣ дар раванди тармимии хусусияти волт-амперӣ ва бузургии ҷараёнҳои бозгашт нишон дода шудааст. Дар корҳо нишон дода шудааст, ки мавҷудияти танҳо як ҳамбастагии ҳаҷмӣ дар байни гузаришҳои Ҷозефсон имкон намедиҳад, ки рафтори гистеретикии ҷунбишҳои дохилии гузаришҳои Ҷозефсонро дар фавҷулноқилҳои дорои ҳарорати баланд шарҳ дода шавад. Қиммати аз ҷиҳати таҷрибавӣ баланд доштаи ҷараёни бозгашт дар хусусиятҳои волт-амперӣ дар муқоиса бо баҳодиҳиҳои дар асоси модели гузаришҳои пайвастнашуда шарҳи худро дар чаҳорчӯбаи модели алоқаи ҳаҷмӣ бо ҷараёни диффузионӣ нишон медиҳад.

Дастовардҳо дар соҳаи физикаи фаросардӣ.

Дар тибби тоҷик дастовардҳои нав дар баробари усулҳои анъанавӣ васеъ истифода шуданд. Дар ин самт лабораторияи криофизикаи Институти физикаю техникии Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон (аз с.2020 – лабораторияи физикаи фаросардӣ ва фавқулноқилият) саҳми назаррас гузоштааст:

криотерапия бо истифодаи нитрогени моеъ; ташхиси барвақт бо истифодаи усулҳои спектроскопияи молекулавӣ; терапияи магнитӣ ва лазерӣ.

ки мувофиқи он масъалаҳои зерин ҳал карда мешаванд:

усулҳои таҳқиқоти физикӣ- ядроӣ; нурҳои кайҳонӣ ва физикаи энергияҳои фавқулбаланд; физикаи нимноқилҳо; ташаккул ва сохтори кристаллҳо; физикаи сегнетоэлектрикҳо ва диэлектрикҳо; физикаи муҳити конденсӣ дар ҳарорати паст; спектроскопия; оптикаи коҳерентии ғайрихаттӣ (электроникаи квантӣ); акустика; омӯзиши равандҳои физикӣ дар атмосфера; манбаъҳои барқароршавандаи энергия. физикаи ҳаста; физикаи назариявӣ; физикаи муҳити конденсӣ; оптика, электроникаи квантӣ; масъалаҳои физикӣ ва техникии энергетика; физикаи атмосфера; истифодаи усулҳои таҳқиқотии физикӣ дар тиб, Корҳои илмӣ-таҳқиқотӣ доир ба 7 мавзӯъ дар 11 зерсохтори институт самтҳои асосии зеринро дар бар мегиранд:

Ғайр аз он, институт чунин сохторҳоро дар бар мегирад:

лабораторияи спектроскопияи молекулавӣ; лабораторияи физикаи атмосфера; лабораторияи электроникаи квантӣ; шӯъбаи иттилоотонӣ (аз соли 2019); кластери ҳисоббарор (аз соли 2019).