Дар паёми шодбошӣ ба мардуми кишвар ба муносибати ҷашни Сада, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид мекарданд: “Панҷоҳ шабу панҷоҳ рӯз пеш аз фарорасии ҷашни Наврӯз таҷлил гардидани Сада кишоварзони моро водор месозад, ки ба истиқболи сазовори Наврӯзи ҷаҳонӣ ва киштукори баҳорӣ омодагии ҳаматарафа бинанд. Мо бояд барои таъмини амнияти озуқаворӣ кишвар ҳар як ваҷаб заминро самаранок истифода карда, рушди соҳаи кишоварзиро дар заминаи дастовардҳои инноватсионӣ ба роҳ монем”.
Дар Тоҷикистон майдони чарогоҳҳои табиӣ бештар аз 3,8 млн. гектар буда, дар минтақаҳои гуногун, аз водиҳои гармсер то баландкӯҳҳо паҳн шудааст. Иқлиму хокҳои гуногун сабабгори асосии набототи бой ва чарогоҳу алафзор гуногун мебошад. Дар таркиби алафзори табиӣ бештар аз 1000 намуди растаниҳои гулдор – алафҳои яксолаю бисёрсола, буттаю дарахтчаҳо месабзанд. Ғизонокии растаниҳои лубиёгӣ ва хӯшадор, ки асоси хӯроки чорво мебошанд, дар чарогоҳҳо баланд аст, чунки ҳангоми чаридан чорво растаниҳои хӯрокиро барвақт, дар вақти майсаю таназании онҳо истеъмол мекунанд. Дар ин давра миқдори сафеда дар баргу пояи растаниҳои хӯшадор 15-20% аст. Ҳангоми гулшукуфти растаниҳо ва мевабандӣ миқдори сафедаи растаниҳои худрӯй то 3 маротиба кам мешавад.
Чарогоҳҳои табиӣ барои чорвои хонагӣ яке аз манбаъҳои асосии хӯроки сабзи арзон ва серғизо аст. Тақрибан, аз се ду ҳиссаи талаботи хӯроки чорворо бо алафи чарогоҳҳои табиӣ таъмин мекунанд. Хӯронидани чорво дар чарогоҳҳо маҳсулнокии чорворо назар ба парвариши оғилӣ 25-40% зиёд намуда, сифати маҳсулотро беҳтар ва арзиши аслии онҳоро 20-30% кам мекунад.
Умуман, чарогоҳҳои ҷумҳурӣ мавсимӣ мебошанд, ки ин ба давраи сабзиши алафзор алоқамандии зич дорад. Дар тирамоҳ, зимистон ва баҳор чорворо дар чарогоҳҳои ҳамвориҳо ва таллу теппаҳои наздикӯҳи чаронида карда мешавад, тобистон бошад дар чарогоҳҳои минтақаи баландкӯҳ мечаронанд. Ба ин бештар хоҷагиҳои деҳқонӣ муваффақ мешаванд, зеро хонаводаҳои ҷудогона кам чорво доранд, ба чарогоҳҳои зимистона ва тобистона бурда наметавонанд. Онҳо зимистону баҳор ва тобистон дар чарогоҳҳои назди маҳалли зисташон чорвои худро мечаронанд. Захираи хӯрокаи ин чарогоҳҳо талаботи чорвои хонаводаҳои деҳаро таъмин карда наметавонад. Дар аксар маҳалҳо ҳамин тавр аст. Ин ба каммаҳсул ва нобудшавии чарогоҳҳо сабаб шудааст. Алафзор поймол ва нест шуда, миқдори зиёди майдони он (бештар аз 50%) ба пайроҳаҳои чорво мубаддал гардидаст. Ин сабаби таназзулёбии чарогоҳҳо, эрозияи хок, биёбоншавӣ, фуромадани ярч ва пайдо шудани ҷариҳо мешавад. Инчунин, миқдори муайяни чарогоҳҳои наздикӯҳӣ солҳои охир дар нишебиҳо барои киштукор шудгор шуда, бо таъсири боду борон эрозия шуданд ва ҳоло ҳамчун заминҳои партов бемаҳсул гаштаанд. Ҳамаи ин зарурияти барқарор ва ҳосилхезгардонии чарогоҳҳоро ба миён гузоштааст.
Мушоҳидаҳо нишон дод, ки дар натиҷаи бе низом ҷаронидани чорво растаниҳои беҳтарини хӯроки чорво дар чарогоҳҳо бештар нобуд шуда миқдори хӯрок хеле кам шудааст. Ҳоло таркиби набототи чарогоҳҳо сахт коҳиш ёфта, дар алафзор бештар растаниҳои ғайрихӯрокӣ, хор, растаниҳои заҳрнок ва қадпаст мерӯянд. Бинобар он, ҳосили умумии алафзор зиёд бошад ҳам миқдори растаниҳои хӯроки чорво хеле кам аст. Дар алафзорҳои даштӣ ва марғзории чарогоҳҳои тобистонаи қаторкӯҳи Ҳисор ҳосили растаниҳои хӯроки чорво 10-15% ҳосили умумии алафзорро ташкил медиҳад. Сабаби ба деградатсияи шадид дучор шудани чарогоҳҳои назди деҳаҳо аз ҳад зиёд чаронидани миқдори зиёди чорво мебошад.
Ҳоло дар бисёр мавзеъҳои наздикӯҳӣ ҳолати алафзори чарогоҳҳо хароб гаштааст ва таркиби набототи чарогоҳҳо хеле тағйир ёфтааст. Масалан, дар чарогоҳҳои ноҳияи Файзобод бештар растаниҳои эфемерӣ, аҷириқ ва гусолачиммак ба чашм мерасад. Ин растаниҳо барои аз ҳад зиёд чаронидани чорво тобовар мебошанд, чунки решаи боқувват доранд, вале ҳосилнокии онҳо назар ба растаниҳои асосии ин чарогоҳҳо – ҷави пиёзакдор, хардумак ва гандумак паст аст. Инчунин дар таркиби алафзори чарогоҳҳо бештар растаниҳои ғайрихӯрока, заҳрнок – мастакӣ, талхбуя ба чашм мерасанд. Бо сабаби зиёд будани намӣ, дар ин минтақа боришот 600-1000 ммаст, ҳосили умумии алафзор зиёд буда дар майдонҳои алафдарави табиӣ ва киштзори юнучқаю эспарсет ҳосили баланд мегиранд. Дар дараи Бодомо аз 2 дарави эспарсет зиёда аз 100 ц/га хошоки хушсифат гирифта шуд, ки ин назар ба ҳосили чарогоҳи табиӣ 5маротиба зиёд аст.
Бештар аз нисфи майдони чарогоҳҳои ҷумҳурӣ дар баландкӯҳ, дар баландии бештар аз 2500 то 4000 м аз сатҳи баҳр ҷойгир шудаанд. Ин ҷо асосан чорво 2,5-4 моҳ (июн-сентябр) чаронида мешавад. Бештари онҳо ба чарогоҳҳои тобистонаи даштӣ ва марғзорӣ, чарогоҳҳои саваннамонанди калоналаф (юғанзор) мансубанд. Мушоҳидаҳо нишон дод, ки ҳосили алафзори типчоқу анҷибар (қаторкӯҳи Ҳисор, 3320 м) дар майдони ҳифзшаванда ба ҳисоби миёна баробари 1,0 т/га алафи хушкро ташкил дода дар солҳои гуногун аз 0,2 то 1,5 т/га тағйир ёфтааст. Ҳосили алафи хӯроки чорвои чарогоҳҳои даштӣ хеле паст буда, таркиби набототи он сахт тағйир ёфтааст, бештар растаниҳои ғайрихӯрокӣ, хор ва набототи қадпаст мерӯянд.
Ҳолати юғанзорҳо ҳам хуб нест. Дар чарогоҳҳо бо сабаби аз ҳад зиёд, бенизом чаронидани чорво, юған хӯрокӣ нобуд шуда ба ҷои он набототи ғайрихӯрокӣ нашъунамо дорад. Майдони зиёди юғанзорро (дар ҳудуди ҷумҳурӣ бештар аз 600 ҳаз. га) барои дарав ва тайёр кардани хошок истифода мебаранд, Дар кӯҳистони Ҳисору-Дарвоз, Заравшон, дар баландии аз 2000 то 3000 м юған хуб нашъунамо мекунад. Асосан баргҳои наздирешагии юғанро ҳангоми зард шудан, дар давраи пухтани дони он дарав мекунанд. Бинобар он нигоҳ доштани як қисми танаҳои самарноки юған барои барқарор кардани он муфид мебошад. Вале бештари даравгарон ҳангоми ҷамъоварӣ, пояҳои самардори онро нобуд мекунанд, ки оянда ба сабзиши юған зарари калон меорад. Юғанзор хеле серҳосил мешавад. Дар майдонҳои алафдарав ҳосили умумии он ба 5-10 т/га алафи хушк мерасад ва 70-80%-и онро юған ташкил медиҳад..
Чарогоҳҳои баландкӯҳ бештар ба марғзори пасталаф ва даштӣ мансуб буда, аз гиёҳҳои хӯшадору лубиёгӣ иборат мебошанд. Ғизонокии онхо хеле баланд буда, шароити муътадили баландкӯҳ барои тез фарбеҳ шудани чорво мусоидат мекунад. Умуман алафзору чарогоҳҳои табиӣ манбаи хуби хӯроки чорвост. Истифодаи оқилонаи ин манбаъ барои рушди соҳаи чорводорӣ ва таъмини аҳолӣ бо маҳсулоти он кӯмак мекунад.
Усули асосии истифодабарии устувор чарогоҳҳо ҷорӣ намудани чарогоҳгардон аст. Чарогоҳгардон – ин тартиби оқилона истифодабарӣ ва нигоҳубини чарогоҳ буда, дар он муҳлати истифодабарӣ ва чораҳои ҳосилхез намудан, пайи ҳам сол ба сол ва мавсим ба мавсим аз рӯи нақшаи чарогоҳгардон ва нақшаи календарӣ хӯронидани алафзор амалӣ мегардад.
Мушоҳидаҳои бисёрсола нишон дод, ки муҳлати сабзиши растаниҳои чарогоҳҳо ҳар сол гуногун буда, ҳосили алафзор хеле тағйирёбанда аст. Бинобар он, баробари тартиб додани нақшаи чарогоҳгардон муҳлати чаронидани чорво ва имконияти чарогоҳро ҳар сол пеш аз чаронидани чорво муайян намудан мувофиқи мақсад аст.
Имконияти чарогоҳ – ин низоми асоси оқилона истифода бурдани чарогоҳ буда дар асоси миқдор ва талаботи чорво бо хӯрок, ва ҳосили хӯрокии алафзор муайян карда мешавад. Барои ин усули нави тезтар, аз руи қад ва зичии алаф ба воситаи ҷадвали махсуси ҳисоботӣ муайян кардани ҳосилии умумии алафи чарогоҳ тавсия шудааст. Дар давраи сабзиш растаниҳои хӯрокӣ меъёри оптималии хӯронидани алафи чарогоҳ 50-60%-ро ташкил медиҳад.
Тайи солҳои охир олимони ҷумҳури роҳҳои беҳдошти чарогоҳҳои табииро омӯхта беҳтарини онҳоро дар амал ҷорӣ намуданд. Беҳдошти чарогоҳҳо – ҷамъи чорабиниҳо барои тағйир додани сохтор ва ҳосилхезии алафзору чарогоҳхоро дар бар мегирад. Ба шароитҳои экологӣ ва ҳолати алафзор нигоҳ карда усулҳои гуногуни беҳдошти чарогоҳу алафзорҳои табиӣ истифода 0бурда мешавад. Дар асоси набототи мавҷуда бо роҳи руякӣ ҳосилхез кардани чарогоҳу алафзорҳо (тоза кардан аз буттаю дарахтчаҳои хордор, растаниҳои заҳрнок ва ғайрихӯрокӣ, хоктеппаю сангтудаҳо ва партовҳо, беҳтар кардани ҳолати намнокии чарогоҳҳо, обёрӣ дар чарогоҳҳои баландкӯҳ, кишти рӯякии растаниҳои хӯроки чорво (бештар лубиёиҳо) ба дохили алафзори чарогоҳ, пошидани нуриҳои минералӣ ва органикӣ барои таъмин кардани растаниҳо бо ғизои азотӣ ва фосфорӣ (аз руи талаботи растаниҳо) мебошад.
Яке аз масъалаҳои асосии баланд бардоштани ҳосилнокии чарогоҳҳои ҷумҳурӣ таъмин намудани алафзори он бо моддаҳои ғизоӣ мебошад. Дар чарогоҳҳои водии Ҳисор ҳосили алафзор дар қитъаҳои нурии нитрогенӣ ва фосфорӣ дода шуда, назар бо назоратӣ (бенурӣ) 3 маротиба (то 8 т/га алафи хушк) зиёд мешавад.
Ҳоло, проблемаи таъмин намудани чарогоҳҳоро бо азот (нитроген) дар давлатҳои гуногуни дунё бо ду роҳи аз ҳамдигар фарқкунанда ҳал менамоянд. Дар як маврид агар нуриҳои азотдор васеъ истифода шаванд, дар мавриди дигар барои ин мақсад азоти биологӣ, яъне растаниҳои азотҷамъкунанда, ки дар решаашон бактерияҳои лӯндашакл доранд истифода мебаранд. Дар Австралия (давлати калони чорвопарварӣ) ҳосилхез кардани чарогоҳҳо ба воситаи растаниҳои азотҷамъкунандаи лӯбиёгӣ бо муваффақият ба роҳ монда шудааст. Дар чарогоҳҳо тухми себаргаи яксоларо пеш аз чаронидани чорвои майда болои замин рӯякӣ мекоранд, ки миқдори растанищои лубиёгиро дар таркиби алафзор 40-45% зиёд мекунад. Муайян карда шудааст, ки аз 1 тонна массаи хушки растаниҳои лӯбиёгӣ дар хок 10-12 кг азот (нитроген) ворид мешавад. Агар растаниҳои лӯбиёгӣ дар таркиби алафзори чарогоҳҳо зиёда аз 40%-ро ташкил диҳанд, пас ҳосил 2-3 маротиба зиёд мешавад ва дар ин заминҳо нурии нитрогенӣ истифода намешавад. Вале талаботи растаниҳо бо фосфор танҳо бо роҳи нуридиҳӣ таъмин карда мешавад.
Дар ҷумҳурӣ растаниҳои лӯбиёгӣ дар сохтори алафзори чарогоҳҳои табиӣ нақши муҳим доранд. Онҳо яке аз калонтарин оила - дар таркиби наботот (флора)-и Тоҷикистон аз 55 авлод ва 550 намуд иборат мебошанд. Дар чарогоҳҳои табии намудҳои нахӯтак (Astragalus), юнучқа (Medicago), мулкак (Lathyrus), мунҷ (Vicia), себарга (Trifolium), қатраборон (Onobrychis), ва ҳулбат (Trigonella) аҳамияти калони хӯрокӣ доранд. Бисёр намуди лӯбиёгиҳо растаниҳои хуби ғизоӣ, асалдор ва доруворӣ мебошанд.
Дар чарогоҳҳои таназзулёфта ва заминҳои партов, ки майдони зиёдро ташкил медиҳанд, бо роҳи кишт намудани намуду навъҳоии алафҳои серҳосили хӯроки чорво, ки ба шароити маҳал мутобиқ ва ноҳиябандӣ шудаанд, ҳосилхез карда мешавад. Истифодаи технологияҳои махсус барои парвариши зироати хӯроки чорво ва растаниҳои худруй дар шароити гуногуни ҷумҳурӣ тавсия карда шудааст. Ин усул бештар дар заминҳои ҳамвор ва нишебиҳои сатҳи нишебиашон то 10о буда амалӣ мешавад. Ҳоло дар бисёр ноҳияҳо дар хатакҳои нарм гардида, кишт кардани тухми растаниҳои серҳосилро дар чарогоҳҳо, аз назари экологӣ беҳтар меҳисобанд.
Бунёди чарогоҳҳои пурмаҳсул бо усули кишти растаниҳои хӯроки чорво тез ва хушсифат гузаронидани маҷмӯи усулҳои агротехникиро талаб мекунад. Технологияи мазкур аз интихоби қитъаи замин, коркарди он, муҳлати кишт ва меъёри тухмӣ, агротехникаи кишт, нигоҳубини киштзор иборат аст. Хусусияти биологӣ ва экологии зироатро ба назар гирифта, маҷмуи усулҳои агротехникиро мувофиқи мақсад истифода бурда, сабзиши хуби тухми ратаниҳоро таъмин менамояд, ки ин зичии хуби ниҳолҳоро фароҳам меорад.
Барои барқарор кардани чарогоҳҳои баҳории минтақаҳоии камбориш кишти растаниҳои яксола (эфемерӣ) ба монанди нахутак (астрагал), қашқаюнучқа, қатраборон, бомус, ҷави ёбоӣ, сулӣ, самар (вайда), гулбахия, чатири туркистонӣбештар дар минтақаҳои гармсери Тоҷикистони Ҷанубӣ (вилояти Хатлон) барои киштукор пешниҳод шудааст. Ин растаниҳо барои беҳдошти чарогоҳҳои зимистонию баҳорӣ тавсия шудаанд. Масалан, кишти алафи самар (вайда) дар чарогоҳҳои ноҳияи Ҷ. Балхӣ ва Қубодиён аз 16,5 то 22 ц/га баргу пояи хушк дод, ки ин назар ба ҳосили алафзори ҷорубаку ғешазор (ранг) хеле зиёд аст. Дар ин минтақа баъзе намуди шӯраи яксола ва мамиқ, ки тобистону тирамоҳ нашвунамо мекунанд ва дар фасли тирамоҳу аввали зимистон хӯронидани чорво муфид мебошад, барои кишт кардан тавсия дода шудааст.
Дар чарогоҳҳои наздикӯҳӣ (баландии 1000-2500 м) аз алафи яксола – мунҷ, мушунг, ҷави куҳӣ (тақ-тақ), қашқарбеда, сулӣ ва ғайра кишт карда мешавад. Растаниҳои яксола ҳам барои кишти руякӣбарои беҳтар кардани таркиби алафзори чарогоҳҳои таназзулёфта ва ҳам барои бунёди алафзорҳои нав, дар соли аввал кошта мешавад. Ин барои тайёр кардани замин барои кишти растаниҳои бисёрсола муфид аст.
Намуди растаниҳои бисёрсола барои беҳдошти чарогоҳҳо вобаста бо минтақаҳо хеле гуногунанд. Дар чарогоҳҳои гармсери водиҳо ва адиру теппаҳои наздикӯҳӣ (баландии 350-1000 м) кишти ҷорӯбак, изен, кейреук, шибоғ (явшон), чогон, саксавули сиёҳ, дар чарогоҳҳои миёнакӯҳ ва баландкӯҳ – ҷави пиёзакдор, хардумак, райграс, сулии бисёрсола эспарсет, юнучқа, мунҷи бисёрсола тавсия карда мешавад.
Абдулло Мадаминов - н.и.б., дотсент, мудири Озмоишгоҳи экология ва захираи растаниҳои
Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании АМИТ.
ОЛИМОНИ АКАДЕМИЯИ ИЛМҲО ВАЗИФАДОРАНД, КИ ДАР ИҶРОИ СЕ ҲАДАФИ СТРАТЕГИИ ДАВЛАТ – ТАЪМИНИ ИСТИҚЛОЛИЯТИ ЭНЕРГЕТИКӢ, РАҲОӢ АЗ БУНБАСТИ КОММУНИКАТСИОНӢ ВА ҲИФЗИ АМНИЯТИ ОЗУҚАВОРИИ МАМЛАКАТ НАҚШИ ФАЪОЛОНА ДОШТА БОШАНД.
