Сирри Худо, ки орифу солик ба кас нагуфт,

Дар ҳайратам, ки бодафурӯш аз куҷо шунид.

Хоҷа Ҳофиз

Зиёда аз ҳаштсад сол қабл, санаи сиюми сентябри соли 1207-и мелодӣ дар шаҳри тоҷикнишини Балхи куҳан, ба он башорате, ки Худованд дар Қуръони Маҷид дар сураи Юнус, ояи муборакаи 62 додааст: «-Ало инна авлиёаллоҳи ло хавфун ъалайҳим ва ло ҳум яҳзанун («-Огоҳ бош, ба дурустӣ, ки бар дӯстони Худо ҳеҷтарс нест ва онҳо андӯҳгин нашаванд»). Дар кулбаи фақиронаи фарзанди арҷманди миллати куҳанбунёди тоҷик Ҳазрати султонулуламо Шайх Баҳоулвалад офтоби тариқат ва ҳақиқату маърифат, маҳбуби раббонӣ Қутбулақтоб Ҳазрати Мавлоно Ҷалолиддин Муҳаммади Балхӣдида ба ҷаҳон кушод, ки тавлиди ин тифли муборакқадам оламро нури ирфону маърифат бахшид, ки муборак аст.

Суоле матраҳ мешавад, ки оё Мавлоно Ҷалолиддини хурдсол аз кӯдакӣ ғарқи ангезаҳои маънавию ирфонӣ буд, ё дар овони камолоти ӯ, дар синни 40-солагиаш ба ӯ аз Шамси Табрезӣ насиб гардида буд?

Барои посух ба ин суол нахуст рӯ меорем ба ҳамон қитъаи машҳури:

Ҳеҷкас аз пеши худ чизе нашуд,

Ҳеҷоҳан ханҷари тезе нашуд.

Ҳеҷдоное нашуд Мавлои Рум,

То муриди Шамси Табрезӣ нашуд.

Мавлонои кӯчак ва хурдсол то дидор ва мулоқоташ бо вуҷуди мубораки Шамси Табрезӣ меваи расида буд, вале ҳоло ширин набуд ва гармию рӯшноии офтоби маънавӣ- Шамси Табрезӣ меваи расидаро бо нури ирфонӣ пурра ширин намуд, ки зиёда аз 800-сол аст, ки лаззати ширинии маънавии меваи боғи Шамс ва вориси Шамс – Мавлонои Балхӣкоми аҳли назарро ширин ва қалбҳоро дармон мебахшад. Ҳар фарде лоиқи суҳбат ва хилвати Шамси Табрез набуд. То мулоқот бо Шамси ТабрезӣМавлонои Балхӣ дар овони кӯдакӣва навҷавонӣдар хонадону ҳалқаи сӯфиён ва машоиху уламои оламшумули силсилаи кубравия ба камол расид. Маҳз таълимоти тариқаи олиаи кубравия буд, ки Мавлонои Балхиро тарбият ва то ба мулоқоти Шамси Табрезии Кубравӣмушарраф шудан бурда расонд:

Бе мураббӣ зери гардун муътабар натвон шудан,

Моҳи навро рафта-рафта чарх оламгир кард.

Мавлонои Балхӣ аз овони хурдсолӣ зери ҳимоят ва сарпарастии бевоситаи падари бузургвораш Шайх Баҳоулвалади Кубравӣ сарчашмаҳои улуми ислому ирфон, шариату тариқат, таъриху фарҳанг ва ҳикмати тамаддуни хешро ба шоисатгӣ фаро гирифт. Ҳанӯз дар овони хурдсолӣМавлонои закитабъ дар ҳавзаи илму ирфони шаҳри Балх бо пурра аз худ намудани Қуръони Маҷид, илми тафсир, илми Ҳадис ва ҳозирҷавобию зуҳду парҳези аҷибу чун малоик ғарқи нури маърифат будани хеш, ҳамаро дар ҳайрат гузошта буд. Ва бино ба шаҳодати тазкираҳо ва маълумоти Аҳмади Афлокӣ дар овони хурдсолии хеш Мавлоно ба суолҳои бузургсолони аҳли илму ирфон ҷавобҳои қонеъкунанда медодаанд. Шайх Баҳоулвалад аз пайравони мактаби Ҳасани Басрӣ, Ҳабиби Аҷамӣ, Довуди Тоӣ, Абӯсаиди Абӯлхайр, Абулҳасани Харақонӣ, Абулқосими Гургонӣ, Маъруфӣ Кархӣ, Ҷунайди Бағдодӣ, Сирии Сақатӣ, Аҳмади Ғазолӣ, Зиёуддин Абӯнаҷиби Суҳравардӣ, Шайх Рӯзбеҳон ибни Ваззони Мисрӣ ва ғ. буд, ки таълимоти ононро аз бузургони ин силсила, ки баъдан бо номи Кубравия шуҳрат ёфт, аз афкори бузургоне чун асосгузори кубравия Шайх Наҷмуддини Кубро, Шайх Маҷдуддини Бағдодӣомӯхт ва худ низ аз акобири ин фирқаи аҳли тасаввуфи Хуросони Бузург маҳсуб меёфт.

Саршиностарин ва маҳбубтарин шогирд ва муриди Наҷмуддини Кубро маҳз падари Мавлоно Ҷалолуддин, яъне Баҳоуддин Валад буд, ки таълимоти кубравияро ба муриди хеш Бурҳониддин Муҳаққиқи Тирмизӣ биомӯхт ва ӯро то ба камолоти маънавӣ бирасонд ва баъдан тарбияи фарзанди хеш Ҷалолиддинро ба Бурҳониддини Муҳаққиқ вогузор кард. Мавлоно Ҷалолиддин аз хурдсолӣ аз ду намояндаи барҷастаи кубравия, яъне падараш Шайх Бахоулвалад ва Бурҳониддини Муҳаққиқ одобу русуми кубравияро фаро гирифт. Шайх Бурҳониддини Муҳаққиқ баъди вафоти пираш Шайх Баҳоулвалад аз Балх ба Қунияи Рум омада, то охири умри худ ба тарбият ва ҳимояти Мавлоно машғул буд ва дар соли 1244 дар Қайсария ҳаётро падруд гуфт.

Ба иллати хушунате, ки яке аз дустони Муҳаммади Хоразмшоҳ, мушовири ӯ Имом Фахри Розӣ ба уламои давр, ба хусус бо Баҳуддин Валад, Маҷдуддини Бағдодӣва Наҷмуддини Кубро барангехта буд, лоҷарам Баҳоулвалад бо аҳли хонадони худ, бо писари панҷсолаи хеш Ҷалолуддин Муҳаммад ҷилои ватан кард ва аз Балх ба сӯи Осиёи Сағир раҳсипор шуд. Имом Фахрии Розӣ ба Султон Муҳаммад Хоразмшоҳ гӯшзад карда буд, ки вай набояд ҷамъиятҳои бузургеро, ки дар атрофи ин ду шайх, яъне Наҷмуддини Кубро ва муридаш Баҳоулвалад, ки аз силсилаҷунбонони суфия ҷамъ мешуданд, нодида бигирад (Зарринкӯб. Ҷустуҷӯ дар тасаввуфи Эрон.-Теҳрон, Амири кабир, 1972.-297)умР.

Шайх Наҷмуддини Кубро ва пайравону муридони ӯ, ки давомдиҳандаи силсилаи аҳли тасаввуф буданд, ин чиз Имомфахри Розӣ ва Маҳмуди Хоразмшоҳу атрофиёни ононро сахт ба ташвиш меовард. Ба гуфтаи устодСаид Нафисӣдалели дигари ҷилои Ватан ва тарки Балх кардани аҳли назар мисли Баҳоулвалад он аст, ки ӯро пиру роҳнамояш Наҷмуддини Кубро аз чи гунагии ҳамалоти Чингизхони муғул ба Чин иттилоъ дода буд ва Баҳоулвалад хуб медонист, ки сипоҳи ғаддору хунхори муғул дер ё зуд ба Хоразм хоҳанд расид. Вақте ки Муҳаммади Хоразмшоҳ бо фитнаи дарбориёни худ ноҷавонмардона яке аз абармардони оламшумули асримиёнагии тоҷик шогирду муриди Шайх Наҷмуддини Кубро, устоди Шайх Аттор аллома Маҷдуддини Бағдодиро дасту пой баста, ба Ҷайҳун ғарқ карданд, Наҷмуддини Кубро дар хонақоҳаз ин фалокат огоҳшуда, ба ғазаб омад ва барои заволи давлати Хоразмшоҳӣаз ҷигари сӯхта дуои бад кард:

То дили марди Худо н-омад ба дард,

Ҳеҷ қавмеро Худо расво накард.

Ба гуфтаи Саид Нафисӣ: “Маҳз дуои Султонулавлиё Наҷмуддини Кубро буд, ки Худованд бо дасти муғул решаи давлати Хоразмшоҳироаз замин барканд”. Ҳавзаи Хоразм, ки ба устоди Баҳоулвалад, ба Шайх Наҷмуддини Кубро тааллуқ дошт, бинобар ҳамин Шайх Баҳоулвалад хост то барои худ ва аҳли хонадон дар мамолики ғарбии Императории исломӣ ҷойи мувофиқ пайдо кунад. Баҳулвалад дар тайи роҳи худ ба Бағдод аз Нишопури Хуросон гузар кард ва ба ҳузури Шайх Аттори Валӣ, ки шогирди Маҷдуддини Бағдодии муриди Наҷмуддини Кубро буд, мушарраф шуд. Шайх Аттор устоди худ ШайхБаҳоулваладро, ки нахустхалифа ва ҷойнишини Шайх Наҷмуддини Кубро дар Балх буд, бо тамоми шоистагӣистиқбол кард. Аз завқи саршор фарзанди хурдсоли Баҳоулвалад Ҷалолиддини хурдсолро ба канор гирифт ва гуфт: «Фарзанди ту – ин Ҷалолиддини азизи мо мабдаи илҳоми ҷамоатҳои бузурги муъминон хоҳад шуд». Ва Шайх Аттори Кубравӣ дар ҳаққи Ҷалолиддин дуои иршод дода, ҳамзамон китоби «Асрорнома»-и худро ба Ҷалолиддин ҳадя мекунад. Мавлоно то охири умри хеш китоби пири кубравии хеш Шайх Атторро, яъне «Асрорнома»-ро ҳамроҳбо бузургасари падараш Баҳоулвалад, китоби «Ал-маориф» дар канори худ мегузоштва аз ин ду китоб баъди Куръону Ҳадис китобҳои рӯйимизии басо азизи Мавлоно буданд. Баҳоулвалад аз Нишопур ба Бағдод рафт ва дар он ҷо бо Шаҳобуддини Суҳравардӣ, шогирди асосгузори силсилаи суҳравардия Шайх Зиёуддин Абӯнаҷиби Суҳравардӣ (амаки Ш.Суҳравардӣ) мулоқот кард ва аз он ҷо ба Мустансирия рафта, дар мадрасаи он ҷо таваққуф кард. Аз Мустансирия ба Макка, Мадина ва Димишқсафар карда, ҳини сафарҳо барои худ ва хонаводааш макони осоиштаи зист меҷуст. Шайх Баҳоулвалад, ки аз донишмандони ба ном ва шогирду халифаи аввали Наҷмуддини Кубро буд, ҳар ҷое ки таваққуф мекард, хурду бузурги шаҳрҳо ва қарияҳову вилоятҳо ҳама ба зиёрат ва сӯҳбати ӯ меомаданд ва донишмандон аз ӯ фоидае вофир медиданд.

Ба хотири он ки салотин ва ҳокимон ва низ дигар суфиён аз ғулғулаҳо ва фавҷ-фавҷгирд омадани мардум ба ҳузури Шайх Баҳоулвалад дар ташвиш нашаванд, шайхи вақт Баҳоулвалад зуд аз Димишқ ба Ҳалаб ва аз он ҷой ба Молотиё рафт ва муддати чаҳор сол он ҷо зист ва сипас ба Лорандо (Коромон- дар Туркия) дар ҷанубу шарқи Қуния рафт ва муддати ҳафт сол он ҷо зист.

Дар Лорандо Ҷалолиддин Муҳаммад бо Гавҳархотуни духтари Хоҷалолои Самарқандӣиздивоҷ кард ва дар соли 1226 соҳиби фарзанде шуданд, ки ӯро Султон Валад ном ниҳоданд. Дар Лорандо Шайх Баҳоулвалад ҳамсари худ ва фарзандаш Алоуддин Муҳаммадро аз даст дод. Дар соли 1228 бино ба даъвати Аловуддини Кайқубод аз салотини Салҷуқия, Шайх Баҳоулвалад ба Қуния – пойтахти империяи Салҷуқиёни Туркии Рум рафт ва Ҷалолуддинро ва хонаводаашро дар Лорандо танҳо гузошт. Шайх Баҳоулвалад ду соли дигар дар яке аз мадрасаҳои Қуния зиндагӣ кард ва дар соли 1230 аз олам даргузашт. Баҳоулвалад, ки аз пайравони Наҷмуддини Кубро буд, на танҳо одобу русуми кубравияро ба писараш Ҷалолуддин омӯхт, балки ӯро ба сойири машоҳири Кубравӣ, аз ҷумла муриди худаш Бурҳониддини Муҳаққиқи Тирмизӣ ошно сохт. То дидор ва мулоқот бо Шамси Табрезии Кубравӣ муриди падараш Бурҳониддини Муҳаққиқ беш аз ҳар каси дигар дар таълиму тарбияи маънавии Ҷалолиддин ва сулуки сӯфиёна кӯшо буд. Баъди вафоти Шайх Баҳоулвалад тарбияи Ҷалолуддин дар умури марбут ба тасаввуф ва сулуки кубравия ба ӯҳдаи Бурҳониддини Муҳаққиқ буд. Бо ҳидояти ӯ Ҷалолиддин ба бисёре аз шаҳрҳои тамаддуни исломӣ сафар карда, илму дониш омӯхт ва дар Ҳалаб бо Муҳуддин ибни Арабӣ ошно гардид. Пас аз ҷаҳонгардиву таҷрибаомӯзии зиёд Ҷалолиддин барномаи таҳиякардаи Бурҳониддини Муҳаққиқ иҷро гардид ва ӯ Ҷалолиддинро аз Лорандо ба Қуния боз овард ва зимоми умури роҳбарии сӯфиёни кубравияро ба дасти ӯ дод. Шайх Бурҳониддини Муҳаққиқи Кубравӣ нақши бисёр муассире дар зиндагии Ҷалолиддини Балхӣ бозӣ кард. Ва ӯ баъд аз вафоти Баҳоулвалад мақоми шайхухиятро ба ӯҳда гирифта, таи 9 соли фаъолияти хеш кӯшиш кард, ки васияти Баҳоулваладро ба ҷой орад, яъне Ҷалолиддинро ба минбари иршод биншонад. Бурҳониддини Муҳаққиқ ин васиятро комилан ба ҷо овард ва хирқаи кубравияро ба Ҷалолиддин бахшид ва соли 1244 дар Қайсария падрӯди ҳаёт гуфт. Шахсияти мутабаррики силсилаи кубравияи сӯфия, ки дар зиндагии Мавлоно таъсири бисёр амиқу муассире гузошта, дар вуҷуди Мавлоно шӯр барангехт ва инқилоби фикрии ӯро ба вуҷуд овард Шамси Табрезии Кубравӣ буд ва ба гуфтаи муриди худи Мавлонои Балхӣ аллома Иқболи Лоҳурӣ:

Синае дорӣ агар дархӯрди тир,

Дар ҷаҳон шоҳин бизӣ, шоҳин бимир.

Баъди вохӯрӣ бо Шамси Табрезӣ Мавлоно бо шуҷоати том парвози пуравҷ дар самои тасаввуф кард.

Шамс ба Мавлоно меомӯхт, ки ӯ бояд на танҳо аз навиштаҳои падараш дурӣ ҷӯяд, балки бояд аз ҷаҳон дил биканад ва чун шоҳини тезчанголу тезпарвоз тарки лона кунад ва озод парвоз кунад ва бигзорад рӯҳаш он чиро, ки дар қалбаш ниҳон аст ифшо созад.

Гӯянд, вақте Мавлоно, ки дар он вақт 40-сол дошт, Шамси Табрезиро 60-сола буд дид, ба ҳайрат афтод, зеро барои Мавлоно Шамси Табрезӣ ҷилваи Худойгун таъолоро дошт. Худованд дар симои Шамс илми ладунӣ, ирфонӣ ва ҳақиқати ҳолро ба Мавлоно ба маърази намоиш гузошта шуда буд. Агар Мавлоно то ба мулоқоташ бо Шамс дар кураи таълимоти кубравия гудохта намешуд, шояд муҳол буд, ки Шамсро бо чашми дил бубинад. Овардаанд, ки дар ҳамон ваҳлаи аввал вай натавонист ба суолҳои Шамс ҷавоб диҳад ва аз ҳуш рафт. Дидор бо Шамс маҷрои зиндагии Мавлоноро билкул тағйир дод ва ҳосили он ҳаминҳост, ки Мавлоно ба василаи дониш ва ишқ дар заминаи таълимоти кубравия силсилаи ҷадидеро ба вуҷуд овард, ки оқибат ба Мавлавия маъруф гардид, ки Шамси Табрезӣ муриди Шайх Бобокалони Ҷандии Кубравӣ ва вай муриди Абулҷаноб Шайх Наҷмуддини Кубро буд ва бо Шайх Фахриддини Ироқӣ нисбати ҳамхирқагӣ дошт. Бадин тартиб Мавлоно Ҷалолиддини Балхиро ҳам аз ҷониби падар ва ҳам аз ҷониби Шамс нисбати иродат ба Шайх Наҷмуддини Кубро гардида буд (Рисолаи “Ноия”-и Мавлоно Яъқуби Чархӣ, Душанбе 2019, с.174).

Осори ирфоние, ки дар риштаи назм Мавлоно сурудаанд мисли “Маснавии маънавӣ”, “Девони ғазалиёт” ё худ “Девони кабир” (“Девони Шамс”) ва асари ирфонии дигар бо номи “Фиҳи мо фиҳ” ва ғайра, ки маҳсули таъсири бевоситаи маънавии пири ирфониаш Шамси Табрезии Кубравӣ мебошад.

Аз нигоҳу андешаи Мавлоно инсон ба маънии инсон касест, ки марҳилаҳои ҷамодӣ, наботӣ ва ҳайвониро пушти сар карда, ишқ, дин ва ақлу донишро сарманшаи кори худ қарор додааст. Ҳақ ба ҷониби Эраҷи Баширӣ аст, ки мегӯяд: “Мавлавӣ, ки пайравӣ тариқаи кубравияи Наҷмуддини Кубро буд, масъалаи нур ва пиндорро меҳвари аслии фалсафии худ қарор дод ва аз он дар таълими румузи бурдборӣ ва ҳамфаҳмӣ истифода кард. Вай ба мо мефаҳмонад, ки бояд чун нур яксонбин бошем ва мушкилотеро, ки сутуҳи зери инсонӣ ба ҷониби мо партоб мекунанд, бо муношоти инсонӣ ва малакутӣ ҳаллу фасл кунем” (Эраҷ Баширӣ. Мероси ишроқии Мавлоно Ҷалолиддини Румӣ. Душанбе, 2008, саҳ. 55).

Дар таълимоти кубравия меҳвари андеша ваҳдати вуҷуд буд, ки Мавлоно онро ба ишқ меҳвар кард ва баъди даргузашти ӯ, пас аз 15 сол пайравони Мавлоно дӯсташ Ҳисомуддини Чалабӣ ва писари Мавлоно Султонвалад барои зиндаву абадӣ гардонидани хотираи Мавлоно таълимоти нави ӯро бо номи силсилаи мавлавия бунёд гузоштанд.

Бурҳониддини Бузургмеҳр (Тураев Б.Б.) ходими пешбари илмии Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ, номзади илми филология