Мулоҳизаҳо ҷиҳати баррасии илм ва тавзеҳи навтарини дин тибқи хостаҳои бозигарони қудратҳои ҷаҳонӣ дар ҳошияи китобҳои Саймумин Ятимов...

Ҷомеаи шаҳрвандӣ дар садаи XXI бо сатҳу сифати ҳувияти миллӣ баррасӣ шуда, инсон дар он гаронтарин армуғон шинохта мешавад. Дар ҷомеаҳои рушдкунанда тибқи меъёрҳои илмиву ақлӣ ба ҳар инсоне баҳогузорӣ шуда, фаъолияти ӯ бо дарназардошти сифати ҷаҳонбинӣ ва ҳувияти марзӣ натиҷагирӣ хоҳад шуд. Бешубҳа, кишварҳои мутараққӣ ҷиҳати роҳандозӣ шудани ҳадафҳои геополитикии хеш дигар миллатҳову кишварҳоро омӯхта, бинобар ҷалб намудани гурӯҳе аз дохили давлатҳо бо истифода аз тахрибкорӣ ба ноором кардани низоми сиёсии он давлат иқдом мекунанд.

Махсусан, хатари тағйир додани низоми сиёсӣ бо истифода аз инқилоб ва дигар навъҳои табаддулоти давлатӣ тавассути афроди зархарид ба кишварҳои нав истиқлолёфта таҳдид мекунад. Бинобар ин, барои кишварҳои рӯ ба тараққӣ зарурати таъмин намудани амнияти шаҳрвандон дар фазои орому осоиштаи Ватан пеш омада, нақши зиёиён дар таблиғи ҷаҳонбинии илмӣ дучанд меафзояд, чунки таҳиякунандагони кирдорҳои экстремистӣ кишвари мавриди назарро аз лиҳози пойбандии аҳолӣ ба андешаҳои динӣ баррасӣ мекунанд ва бо роҳҳои таҳмил сохтани ақидаҳои динии родикалӣ барои аз байн бурдани давлате ва кишваре ҷаҳд менамоянд. Ин матлаб дар китоби “Илм ва амният”, ки муаллифи он С. Ятимов мебошад, хеле сода ва бамаврид таҳлил ёфтааст. Аз ҷумла, номбурда меоварад: “Хатарҳое, ки зидди осудагии як миллат, барои ба гирдоби бало андохтани он тарҳрезӣ мешаванд, зуҳуроти тасодуфӣ ё бетартибона нестанд. Дар асоси нақшаҳои муайян коркардшуда, аз ҷумла таҷрибаи хадамоти махсуси давлатҳои манфиатдор ва амалияи дастандаркорони ҳамин гуна аъмол дар минтақа ва ҷаҳон роҳандозӣ мегарданд. Эътироф бояд кард, ки тахрибкорӣ, ноором сохтани як давлат, бесаранҷом, бесарусомон кардани як миллат вобаста ба тақдир ё чизи тасодуфӣ нест. Илм аст”[1].

Субъектҳое, ки ба онҳо андешаҳои фасодкорӣ таҳмил мешаванд, дар аксар маврид аҳли зиё мебошанд ва аҷнабӣ бо онҳо тавассути “хайрия, “грант” ва дигар шаклҳои иртиботҷӯӣ ҳамоҳанг мешаванд. Ин масъаларо метавон дар мисоли бархе аз олимон ва пайвастани онҳо ба созмони террористии “Ихвонулмуслимин” баррасӣ кард. Чаро олим дидаву дониста аз гурӯҳе пайравӣ мекунад, ки ба тахрибкорӣ муваззаф шудааст? Гузашта аз ин, мутахассисони забони арабӣ дар Донишгоҳҳову Донишкадаҳои ҷумҳуриамон, яъне ашхосе, ки аз дин огаҳии комил доранду онҳоро фирефтан ғайриимкон мебошад. Пас ин гурӯҳи худогоҳ ва воқиф аз Қуръону ҳадис дар пояи кадом омил ба худфиребӣ олуда гаштаанд? Посухашро дар китоби “Илм ва амният” меҷӯем: “Бадбахтии мухолифони манфиатҳои миллии мо иборат аз он аст, ки онҳо “ҳақиқат” – и худро доранд. Дурустар ифода гардад, “ҳақиқат”-е, ки тавассути “хайрия”, “”грант”, пулу моли аҷнабиён дар майнаи онҳо ҷо кунонида шудааст”[2].

Омили асосии ба тахрибкорӣ рӯоварии гурӯҳе аз шаҳрвандони кишвар пойбандии онҳо ба бовариҳои динӣ маҳсуб мешавад. Ҳатто бартарӣ доштани ҷаҳонбинии динӣ бар ҷаҳонбинии илмӣ баъзе аз зиёиёни кишварро субъекти таҳмилҳои аҷнабӣ кардааст. Далели ин гуфтаҳо шабакаҳои иртиботӣ ҳастанд, ки он ҷо орифу оммӣ ва хурду бузурги миллат парастиши “рӯзи ҷумъа”-ро ихтироъ намудаанд. Гузашта аз ин, масъалаи бартарии дини ислом аз дигар динҳою мазҳабҳо ва рӯоварии шахсиятҳо ба ин дин ҳамарӯза баррасӣ шуда, андешаҳои пук он ҷо корида мешаванд. Вале бархе аз уламо вазифадор шудаанд, ки бартарии динро аз илм тавассути табъу нашри мақолаҳои оммавӣ исбот намуда, дар мағзи хонанда розҷӯии диниро таҳмил кунанд. Бинобар ин, шабакаҳои иртиботӣ дар қиёс бо рисолати олимони зархарид ончунон масъул намебошанд, чунки тағйир додани матни донишмандон ва онҳоро дигаргуна муаррифӣ намудани олими муосир барои таҳиякунандагони партовҳои таҳмилӣ арзиши ҳангуфте дорад.

Шояд ҳамин омил С. Ятимовро водор кард, ки “Қобуснома”-и Унсурулмаолии Кайковусро аз диди нав баҳогузорӣ кунад ва исбот намояд, ки номбурда зимни тадвини асар манфиатҳои миллиро аз ҳама муқаддам мегузорад: “Қобуснома китобест ҷамъ аз донишҳое, ки дар самтҳои муайяни фаъолияти инсонӣ андухта шудаанд. Ҷойи тааҷҷуб нест, дар тамоми даврони инкишоф дар ҷомеа неруҳое мавҷуданд, ки ба илму маориф мухолифат ва душманӣ меварзанд. Ва ин амали онҳо қасдан сурат мегирад. Дониш, қазовати дуруст, аксуламали муносибу баробар ба воқеияти мавҷуди табиат, ҷомеа ва тафаккур наметавонад барои тамоми қишрҳои иҷтимоӣ судманд бошад. Тавоноии инсон баробарвазн ва ҳамрадифи доноии ӯст. Фалсафаи Шарқ зиёда аз ду ҳазор сол қабл ба оламиён ҳушдор медиҳад: "дониш он аст, ки ҳақиқатро тасдиқ ва дурӯғро инкор мекунад, бесаводӣ он аст, ки ҳақиқатро инкор ва дурӯғро ҷонибдорӣ менамояд”[3].

Дар мавриди “геополитика” таваққуф намудани С. Ятимов дар аксар китобҳояш гувоҳӣ медиҳад, ки хатари асосӣ аз хориҷи мамлакат таҳия шуда, тавассути ашхоси зархарид таҳмил мегардад. Аз ҳамин хотир, омӯхтани таърихи сиёсии миллат ва баррасӣ кардани руйдодҳои таърихӣ, ки ғолибан, авомили динӣ доштанд, барои муосирин зурурат дошта, вокуниши ҳамватанонро нисбат ба хатарҳои навбатии эҷодгардида илқо менамояд. Чунончӣ: “Дар чаҳорчӯбаи нақшаҳои геополитикӣ, дин воситаи таъмини манфиатҳои сирф ғаразҷӯёна, ба хотири даст доштан дар сиёсати глобалӣ ва минтақавӣ, дахолат кардан ба корҳои дохилии давлатҳои мавриди ҳадаф қароргирифта, азхудкунии манбаъҳои ашёи хоми стратегӣ, ноором сохтани вазъи дохилии мамлакатҳо барои тағйири масири роҳҳои транзитии нақлиёт, газ, нафт ба манфиати хеш, эҷоди мушкил ба рақибони стратегии худ ва монанди инҳо хизмат мекунад. Ба хун оғушта кардан, бехонумон, сарсону саргардон намудани миллионҳо одамони бегуноҳ барои ин бозигарон касб, кори ҳаррӯза, чизи одӣ, маъмулист. Бадбахтӣ он аст, ки дар ин масир, хадамоти махсуси кишварҳои мавриди назар аз имконоти худи мусулмонон истифода мекунанд”[4].

Ҳақиқати таърихие, ки ҷиҳати таҳмили андешаҳои аҷнабиён мусоидат мекунад, бегонапарастист ва шояд барои нафароне, ки субъекти ақоиди таҳмилӣ қарор гирифтаанду хориҷ аз давлати тоҷикон ба сангпартоӣ машғуланд, ватангадоӣ хос асту ҳисси беватанӣ дар ниҳодашон ғолиб омадааст. Ба ин матни иқтибосӣ таваҷҷуҳ кунед: “Бозиҳои геополитикии муосир ҷанбаҳои гуногун дорад. Мақсадҳои асосии ин раванди фарогири муносиботи субъектҳои байналмилалӣ, ки ҳам дар шакли глобалӣ ва ҳам дар шакли минтақавӣ амал мекунанд, худро ба ҳайси қудрати ҷаҳонӣ ё минтақавӣ муаррифӣ намудан ва дар қаламрави кишварҳои мавриди назар рӯҳияи бегонапарастиро талқин кардан мебошад. Онҳо кӯшиш менамоянд, ки мардум, махсусан, ҷавонон ва наврасонро аз нангу номуси ватандорӣ, забони модарӣ, муҳаббат ба сарзамини аҷдодии худ дур созанд. Зери эҳсосоти дурӯғин, махсусан таҳти пӯшиш ва баҳонаи авомфиребонаи дину мазҳаб дар замири онҳо нисбат ба давлати худ, ки номи миллати ӯро дорад ва макони зисти миллати ӯст, ҳисси бадбинӣ бедор кунанд. Дар воқеъ, миллат бе давлат вуҷуд дошта наметавонад. Ҳақиқати космополитиро (ҳисси беватанӣ, сарфи назар кардани сарзамини мушаххас ҳамчун макони таваллуд ва зист, бегонапарастӣ, ватангадоӣ таҳти шиору баҳонаҳои гуногун) маъруфтарин донишмандони дунё маҳкум кардаанд ва чунин ҳолатро ҳатто ваҳшоният шумурдаанд”[5].

Ба ин таҳлилҳо қонеъ нашуда, Саймумин Ятимов дар китоби дигар чунин ваҳшониятро аз нигоҳи файласуфи олмонӣ Иммануил Кант муаррифӣ карда, ба хулосаи дақиқ меояд, ки инсонҳо дар натиҷаи коркард қарор доштан аз ҷониби хадамоти махсуси кишварҳои хориҷӣ метавонанд ба ҳамон асли ваҳшигӣ баргарданд: “Хатари бозгашт ба ҳолати ваҳшоният И. Кантро доим хавотир мекунад. Маҳз ба ҳамин хотир ӯ таъкид менамояд, ки дар ҷавҳари инсон табиати ваҳшигӣ доимо боқӣ мемонад, аммо “интизом намегузорад, ки одам аз таъйиноти худ, ҳамчун инсон, ба он ҳолат бозгардад””[6].

Ваҳшоният дар таърихи тамаддуни башар хос ва аз зумраи дастовардҳои ақвоми бадавӣ маҳсуб мешавад. Вайрону валангор кардани минтақаи обод, сарсону саргардон намудани инсонҳо, қатли ом кардани онҳо, овехтану аз ҷисмашон сохтани калламанораҳо аз саҳифаҳои ториктарини таърихи инсоният аст ва ҳар касе, ки бо фарҳанг ошност, ин ваҳшигариро маҳкум менамояд. Лекин таърихро касе месозад, ки ғолиб бошад ва дар назди миллати созандаи тоҷик низ масъулияте меистад, ки дар ҳеҷ сурат аз ваҳшоният ва афроди девсирати тамаҷҷӯй пайравӣ накарда, ба тантанаи ҷабру зулм мусоидат накунанд. Дар гузашта ниёгони мо дар лаҳзаҳои сарнавиштсоз бо пайравӣ аз тудаи дар ғафлати сиёсӣ қарордоштаи рӯҳониёни динӣ теша ба решаи худ зада, имкон фароҳам оварданд, ки қудрати сиёсиро аҷнабӣ дар мулки мо соҳиб шаванд ва ин иштибоҳ то кунун давом мепазирад. Чунки муллову мударрису муаззину муттаввалӣ имрӯз ҳам амалан ба касе майл доранд, ки аз ӯ манфиат мебинанд. Аммо манфиатҷӯйӣ роҳи ҳифзи давлату миллат набуд, нест ва намебошад. Фикр мекунам, ки бо роҳи қироати Қуръон тороҷ кардани ҳаммеҳанони худ ва аз ҳисоби буҷаи оилавии онҳо зистану мавқеъ ёфтан ҳанӯз касб нест ва бекасбӣ, бетахассусӣ чун бекорӣ инсонро новобаста аз сатҳи ҷаҳонбинӣ муҳтоҷ месозад. Ҳофиз низ садсолаҳо пештар ёдрас намудааст: “Доми тазвир макун чун дигарон Қуръонро”. Аммо ҳамаи мо ба дигарон ниёз дорем, ба лутфу суханҳои ширин эҳтиёҷ дорем, лекин чунин ниёзҳо моро ба соилӣ водор накардааст. Пас луриён ба гадоӣ шуғл меварзанд на аз хотири эҳтиёҷ доштан, балки ин машғулиятро агар надошта бошанд, онҳоро касе лурӣ намехонад. Беш аз ҳазор сол касе ин рӯҳониёнро эрод нагирифтааст, касе ҳақиқати ҳоли онҳоро муаррифӣ нанамудааст, касе алайҳи амр ба маъруфашон вокуниш нишон надодааст. Пас агар амалҳои хубу зишти шуморо баррасӣ накунанд, беихтиёр фикр мекунед, ки барои ҷомеа зишту хуб ҳамоҳанг аст. Саймумин Ятимов зимни таҳлили осори Иммануил Кант низоми ба ваҳшӣ табдил ёфтани шахси аз ҷониби дигарон мавриди интиқод қарорнаёфтаро бамаврид инъикос намудааст: “Надонистани ҳудуд, салоҳияти маънавӣ ва риоя накардани он дар муносибатҳо мушкилӣ ва бадбахтиҳо ба бор меорад. Ба ақидаи ӯ (яъне Иммануил Кант-Ш.Қ), зиндагии воқеӣ қонуният ва равандҳои худро дорад. Дар олами атроф на ҳама чиз ба хостаҳои фард сохта шудааст. Чунин шароит, мушкили рӯзгор як умр одамро таъқиб мекунад. И. Кант ба ҳамин муносибат таъкид месозад: “Агар дар овони ҷавонӣ ҳама чиз ба хоҳиши одам ранг бигирад, амалӣ шавад, ба ӯ ягон муқобилат, эътироз ва вокуниши донистани ҳад омӯзонида нашавад, он вақт дар инсон як навъ хислати ваҳшигӣ боқӣ мемонад. Чунин ҳолати рӯҳӣ тамоми умр ӯро дунболагирӣ мекунад””[7].

Аксар маврид, ки мо ба шахсиятҳои донишманди Ғарб чун Гегелу Кант, Гобсу Ничче, Марксу Гёте ниёз пайдо мекунем, беихтиёр ба мақолаҳои Саймумин Ятимов рӯ меорему ормонҳоямонро тавассути андешаҳои ӯ мебарорем. Мехоҳем бо андешаҳои мутафаккирони Шарқ ошно шавем ва ин хоҳиш моро ба навиштаҳои фарди тазаккурёфта мебарад. Пас аз мутолиа мо эҳсос мекунем, ки каме ҳам бошад худро такмил кардаем ва минбаъд метавонем озодона баъзе паҳлуҳои сиёсати имрӯзро баррасӣ диҳем ва дигаронро низ кӯмак кунем то онҳо зиндагии хешро дар пояи тафаккури худшиносӣ бунёд намоянд. Азбаски мавсуф доктори илмҳои фалсафа ҳастанд, зимни баррасии дилхоҳ мавзӯъ таҳлилҳои амиқу назаррас дошта, ба хонанда нигоҳи навро тақдим медоранд. Чунки дар замони муосир бехабар будан аз бозиҳои сиёсии кишварҳои манфиатҷӯ ва ҳадафҳои геосиёсии дували абарқудрат он маъниро дорад, ки мулки шуморо бо роҳҳои найранг истифода мекунанд.

Рисолае, ки “Идеология ва манфиатҳои миллӣ” номгузорӣ шуда, ба қалами Саймумин Ятимов тааллуқ дорад, давлатсозии миллиро дар шароити таҳоҷуми хабарӣ ва татбиқсозии нақшаҳои геополитикӣ муаррифӣ мекунад, чунки бузургтарин арзиш дар гузашта, имрӯз ва дар оянда ин ҷаҳонбинӣ буду ҳаст ва мемонад. Бинобар ин, лаҳзае дар ғафлат қарор доштан маънии истиқбол аз бегонагироӣ буда, бо ду дасти адаб вогузор намудани мулки хеш дар ихтиёри аҷнабӣ маҳсуб мешавад. Муаллифи китоби мазкур ин мушкилии ҳамагониро ба таври зайл баён намудааст: “Дар ҷое, ки манфиат ҳаст, он ҷо идеология пайдо мешавад. Дар ҷое, ки идеология ҳаст, он ҷо манфиат вуҷуд дорад. Шарт нест, ки дар ҳамаи тасаввуроти идеологӣ тафсирҳои илмӣ вуҷуд дошта бошанд. Тавре дар боло ишора шуд, пайгирии назариявии масъалаи идеология, дар замонҳои баъдӣ оғоз гардидааст. Мафҳуми идеология агар он илмӣ бошад, бо мафҳуми ҳақиқат пайвастагии зич дорад. Умуман, идеологияе, ки даъвогари ҳақиқат дар ҷаҳон набошад, умуман вуҷуд надорад”[8].

Аммо дар замони муосир дахолатварзӣ дар умури дохилии кишварҳо низ тарҳи ҷадид касб намуда, аввалан, гурӯҳи мухолиф дар дохили давлати муайян аз ҷониби қудратҳои ҷаҳонӣ маблағгузорӣ мешаванд, чунки иқдоми аз дохил фалаҷ сохтани низоми сиёсии кишваре тавассути шаҳрвандони норозии он осонтар аз иқдомҳои глобалӣ мебошад. Дар ин маврид С. Ятимов дар ҳамон китоби зикршуда чунин андешаронӣ мекунад: “Барои ҳар миллат, он ҳолатеро метавон фоҷиабор ҳисобид, вақте ки манфиатҳои бозигарони минтақавӣ ва ё геополитикӣ бо мақсадҳои ғаразноки шахсиятҳо ва гурӯҳҳои дохилидавлатӣ мувофиқ омада, охиринҳо мекӯшанд манфиатҳои нопок ва худхоҳонаашонро ҳамчун ормонҳои миллӣ вонамуд созанд...Табиист, ки дар чунин ҳолатҳо тарафи маблағгузор ташаккулёбии идея, назария, ҷаҳонбинӣ ва дидгоҳи барояш заруриро фармоиш медиҳад. Ҳамин тариқ, амалҳое тақозо мешаванд, ки ба таври куллӣ ба манфиатҳои амнияти идеологӣ ва фарҳангии давлати миллӣ мухолиф мебошанд”[9].

Ҷоиз ба ёдоварист, ки ҳама гуна партовҳои таҳмилӣ, ки Урупо дар таҷрибаи худ ташхис намуда, онро дар тӯли таърихи кишварҳои ин минтақа аз нигоҳи манфӣ хулосабарорӣ намудаанд, дар замони муосир онҳоро барои ғайри худшон таҳмил менамоянд. Нахустин ва асоситарин партови идеологӣ барои Ғарб маҳкуми дунё ва дунявӣ буданидавлат дар либоси дини ислом мебошад. Тамаддуни Ғарб танҳо дар сурате рушди тасаввурнопазир кард, вақте ки уламои дину дунё ҷудо намудани динро аз давлат талаб намуданд. Мо бошем, андешаеро таблиғ менамоем, ки тибқи меъёрҳои он дину давлат якест ва ҳамоҳангии онҳо ҷудонопазир мебошад. Ҳеҷ зарурате намемонад, ки шаҳрванд парчами сафед бардошта дар инқилоби исломӣ ширкат намояд, чунки интиқолдиҳандагони инқилобҳо аз зумраи ашхоси зархариде маҳсуб мешаванд, ки бо дастури аҷнабӣ дар дохили кишвари хеш идеологияи таҳмилии бегонагонро роҳандозӣ мекунад. С. Ятимов аз зумраи ашхоси бохабарест, ки найранги асосии мубаллиғини Ғарбро баррасӣ намудааст. Аз ҷумла дар китоби зикргардида ин гуфтаҳоро вомехӯрем: “Нисбати халқиятҳое, ки пайрави ислом мебошанд, бозигарони геополитикӣ маҳз аз ҳамин омили дин, истифода мекунанд. Аниқтараш на худи дин, балки сиёсӣ намудани аҳкоми он. Бо тағйир додани хислатҳои транссендентӣ он ба олоти бозигарони геополитикӣ мубаддал мегардад. Барои паҳнсозӣ ва амиқгардонии ин ақида, ҳамасола миллиардҳо доллар харҷ мешавад. Аҷоиботаш дар он аст, ки худи Ғарб аз ин пушаймон нашуд. Барои он ки имрӯз пурра аз муноқишаву низоъҳои динӣ дур шудааст, чунин ҳолат ба диндорони одӣ ҳам хеле писанд аст. Захираҳои давлатӣ ба самти рушди иқтисодӣ-иҷтимоии худи миллат равона мегардад, на ин ки ба муҳофизат аз терроризм, экстремизм ва идеологияю таълимоти онҳо. Ғарб инро озмуда, боварӣ ҳосил кард ва имрӯзҳо шаклу принсипҳои дунявии давлатдориро пурра татбиқ менамояд”[10].

Воқеъан, бо истифода аз сиёсисозии дин ва аҳкоми он манфиатҳо дар дилхоҳ манотиқ роҳандозӣ мешаванд, аммо масъалаи дунявият хоси мусалмонон буда, афкори дунёбадбинӣ дар заминаи тафаккури тасаввуфи исломӣ таҳмил меёбанд. Бинобар ин, онҳое ки таҳмилгаро ҳастанд, аз таҷрибаи таърихии хеш воқиф ҳастанд, ки дунёбезорӣ тавассути қудрати дин бар давлат инҳитот буда, ҷомеаи шаҳрвандиро аз рушду тараққӣ бозмедорад. Маҳз бо ҳамин сабаб онҳо барои ғалабаи ҳувияти динӣ бар ҳувияти миллӣ дар ҷомеаҳои исломӣ талош варзида, ҳатто маблағҳои гушношунидро сарфи назар мекунанд то ба мақсадҳояшон расанд. Дар сурати заъфи ҳувияти миллӣ мусалмонон, ба вижа тоҷикон низ дар хурофот мепечанд ва баҳсҳои дунявӣ сохтани ҷомеаи шаҳрвандӣ аз байн меравад. Бинобар ин, камина тасмим гирифтам, матни ба мавзӯи фавқ бахшидашудаи ҷомеашиноси рус А. В. Смирновро, ки ҷиҳати ҳувияти миллӣ- фарҳангӣ ва таносуби он бо ислом маҳсуб мешавад, аз русӣ ба тоҷикӣ тарҷима намоям ва он мазмун ба сурати зайл мебошад: «Ислом, ки таърихан аз ҷониби намояндагони милали мухталиф пазируфта шуда, дар ҳама ҳолат василаи рафъи мушкилӣ ва масоили гуногуне маҳсуб мешавад, ғолибан чун нишонаи ҳувияти этникӣ пазируфта шуда, тибқи анъанаи мушаххас якмаром баррасӣ меёбад. Масалан, тотор, яъне мусалмон ва ба ибораи дигар қавми исломовар шинохта мешавад. Барои муслимин роҳи асосии худшиносӣ буда, ислом имкони хеле хуби вуруд ба ин фазои ҳувияти миллии сохташударо дорад. Ва ин ҷо, албатта, хатари ҷиддӣ вуҷуд дорад. Ва дар ниҳоят, гуногунии фарҳангии исломӣ. Ислом на танҳо як эътиқод ва фарҳанг, балки тамаддун аст ва тавре ки мо хуб медонем, ҳеҷ фарҳанге ва тамаддуне ҷанг намекунанд. Эътиқодҳо наметавонанд дар мубориза барои ақл ва қалби одамон рақобат кунанд, зеро ҳар эътиқод мехоҳад исбот кунад, ки он ва танҳо он ҳақ аст. Дар акси ҳол, ин эътиқод нест. Дар мавриди фарҳангҳо онҳо рақобат намекунанд, балки ҳамкорӣ мекунанд. Ҳатто агар онҳо ҷанг кунанд ҳам, ин мубориза сулҳомез аст”.

Табдил додани тамаддуне ба ҷангномае маҳсули афкор ва идеологияе мебошад, ки барои тасхири кишваре ва тасарруфи минтақае таҳия гардидааст. Аммо барои татбиқи чунин афкор ва назарияҳои таҳмилӣ гурӯҳҳои иҷтимоие зарур мебошанд, ки дар дохили ин ё он кишвар нуфуз доранд. Барои Ҷумҳурии Тоҷикистон мисли гурӯҳҳои зикргардида уламои илму дин маҳсуб мешаванд, ки яке дар замони муосир зиёӣ мебошанд ва дигаре дар гузашта аҳли зиёи миллат дониста мешуданд. Маҳз гурӯҳи мутазаккир шогирдону пайравони зиёде аз миёни ҷавонони донишандӯз доранд ва таълимоти таҳмилии онҳо метавонад дар муддати кӯтоҳтарин фасоди маънавиро дар ҷомеаи шаҳрвандӣба вуҷуд оварад. С. Ятимов онҳоро дар рисолаи хеш “ҷараёнҳои сиёсӣ” ном бурдааст: “Аз ин хотир, ин қабил ҷараёнҳои сиёсӣ идеологияи худро аз шаклҳои хурофотӣ (сакралӣ) ва транссендентии шуури ҷамъиятӣ иқтибос мекунанд”[11].

Ҷаҳонбинӣниз дар шароити таҳоҷуми нави иттилоотӣ ва раванди ҷаҳонишавӣ бояд нав гардад, чунки дар мубориза бо стратегияҳо ва идеологияҳои нави таҳмилӣ он ҷаҳонбинии динии қаблан мавҷудбуда кифоягӣ намекунад. Моро зарур аст, ки арзишҳои замони муосирро омӯзем, таҳқиқ кунем ва хулосаи даркории судмандро мутобиқи меъёрҳои манфиати миллӣ барорем. Ҷаҳони муосир иборат аз тасодуми афкор аст ва дар чунин вазъ таъмин намудани идомаи ҳастии миллату давлат ба идеяҳои нави дорои аҳамияти миллӣ ниёз дорад. Танҳо ҷаҳонбинии илмие моро аз ин бархурдо раҳо карда, аз нестшавӣ эмин медорад, ки бо манфиатҳои миллӣ ҳамоҳангӣ кунад.

Дар анҷом, вазифадор медонам тазаккур диҳам, ки бинобар заҳматҳои шабонарӯзӣ ва масъулиятшиносии С. С. Ятимов дар шароити муосири таҳоҷуми хабарӣ ва бархурдҳои геополитикии қудратҳои ҷаҳонӣ моро умедбахш бар таъмини амнияти минтақа месозад ва бинобар ин, ба муҳофизи Ватан хотири ҷамъ, муваффақият дар умури тахассусӣ ва осудагию осоиштагӣ дар низоми хонаводагӣ таманно дорам.

Қалб дар осор ва сангнабиштаҳои аҳди бостон баррасӣ шуда, омили мартаба ва нуфузи сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии рушди башарро бо дарназардошти таҳияи марказ ҷиҳати аз лиҳози сиёсӣ идора намудани дилхоҳ ҷомеа инъикос мекунанд. Дар замони муосир бошад, таваҷҷуҳ ба марказ ва рӯоварии аксар шаҳрвандони кишварҳо ба пойтахт аз вижагиҳои густариши ҳувияти фарҳангӣ шаҳодат медиҳад. Лозим ба ёдоварист, ки замони постмодерн бинобар кӯчиши ҳангуфти аҳолӣ аз рустоҳо ба пойтахти давлатҳо муаррифӣ шуда, вижагиҳои ҳувиятифарҳангии миллатҳои муосирро ошкор месозад. Ба ибораи дигар муҳоҷирати аҳолӣ аз як мавзеъ ба мавзеи дигар ва хосатан аз русто ба шаҳр натиҷаи раванди тағйирёбии ҳувияти фарҳангист, ки дар навбати аввал вижагиҳои диалектикиро дар бар мегирад. Агар ин раванд боиси густариши ҳувияти фарҳангӣ намебуд, дар ҳеҷ сурат ҷомеашиноси машҳури амрикоӣ С. Ҳантингтонмакони густариши ҳувиятҳоро ба шаҳр ва муҳити шаҳрӣ мансуб намедонист. Постмодерн тавассути раванде муаррифӣ мешавад, ки хусусияти аслии он ҳиҷрат аст ва сафарномаҳое, ки ниёкони мо, тоҷикон ҳазор сол муқаддам офаридаанд, ҳамин вижагиҳои ҳувияти фарҳангии дилхоҳ миллату кишвареро инъикос намудаанд. Ин натиҷа паҳлуи якҷонибаи масъала аст, аммо паҳлуи дигари масоилро бархурд ва баҳамоии тамаддунҳо ва фарҳангҳо дар бар мегиранд. Бо навъи дигари ҳунари суханварӣ ин хусусиятро метавон ҷаҳонсозӣ гуфт, ки муосирин онро раванди ҷаҳонишавӣ муаррифӣ мекунанд. Инсон, ки дар муҳити русто ва шаҳр маскун мебошад, тибқи қонунҳои муҳит аз фарҳанг ва тамаддун бархурдор аст ва чун миллатҳое, ки аз фарҳангу тамаддунҳои миллӣ маҳрум мондаанд, ночор ба фарҳанграбоӣ муроҷиат мекунанд. Агар муҳити шаҳру русторо муқоиса кунем, дер ё зуд дармеёбем, ки дар он фарҳанги ғолиб маҳз он фарҳанге маҳсуб мешавад, ки дар шаҳр густариш ёфтааст. Ё худ рустоии бофарҳанг ба шаҳр ворид шуда, баъзан ба баъзе вижагиҳои он бархурд мекунад. Пас ба ин масъала диққат диҳед, ки шаҳрҳои асримиёнагӣ макони синтезу баҳамоии фарҳангҳо ва гуфтугӯйитамаддунҳо будаанд, яъне ҷаҳонишавӣ чун падидаи иҷтимоӣ баробар бо пайдоиши нахусттамаддуни башар зуҳур карда, бо мурури замон тақвият ёфтааст. Ҷомеашинос Саймумин Ятимов ин хусусиятро дар китобе, ки ба пойтахти Тоҷикистон – шаҳриДушанбе ихтисос додааст, аз инкишофи табии ҷомеа ном мебарад ва зимни баррасии ин масъала зикр менамояд, ки: “Соҳиб шудан ба давлати миллӣ – натиҷаи муборизаҳои ҷоннисорона барои истиқлоли миллӣ мебошад. Ва бидуни ташкилоти сиёсии марказонидашуда, устувор мондан, ҳифз кардани абадияти миллат, ҳамчунон нишонаҳои асосии он — забон, фарҳанг, анъана, урфу одат ва рифоҳи миллӣ ғайриимкон аст. Миллат зуҳуроти сирф диалектикист. Давраҳои пайдоиш, рушд ва камолот дорад. Инкишофи миллатҳо аз хосияти этникӣ, характер, анъана, урфу одат, рӯҳ ва мафкураи миллӣ, захираҳои табиӣ, мавқеи ҷуғрофӣ, релйеф, таносуб ва муносибатҳои геополитикӣ вобаста мебошад”[12].

Ҳувияти фарҳангӣ тибқи баҳогузории муосир сатҳи олии шинохти вижагиҳои фарҳангӣ аст, ки бо номи шумо мавриди таҳқиқ ва пажӯҳиши илмӣ қарор мегирад. Бинобар ин, чун мо ба таҳлили муҳити шаҳрнишинӣ иқдом мекунем, хоҳ-нохоҳ он анъана ва хосиятҳои хоси фарҳанги ориёии мансуб ба гузаштагонамон пеши назар меоянд, ки на фақат барои мо, балки барои дигарон низ мояи фарҳангсолорӣ гардидаанд. Ҷомеашиносон ҳануз дар замони Шӯравӣ ин ақидаро иброз доштаанд, ки шаҳри Душанбе осорхонаи таърихи аҳди бостон буда, ҳануз дар асри XVIII барои сокинонаш чандин тамаддун ва фарҳангҳои мухталиф омехта шудаанд, чунки дар миёни афроде, ки дар Душанбе он айём сукно доштанд, ғайр аз муслимин, пайравони яҳудият ва масеҳият низ будаанд ва новобаста аз тафаккур гуфтугӯи онҳо оғоз гардидааст. Душанбе чун маркази маъмурӣ ва аз лиҳози ҳарорат мутобиқ ҷиҳати иқомат ва маскуншавӣ ғайр аз тоҷикони соҳибфарҳанг боз миллали мутамаддинро низ ба худ мутаваҷҷеҳ сохтааст. Ҳануз дар садаи XVIII яҳудиёни Бухоро назди амири манғит арз карданд, ки мехоҳанд ғайр аз маркази Аморат, боз дар мавзеи Душанбе бобати раҳли иқоматгузинии абадӣ иҷозат бигиранд. Он овон дар ин мавзеъ, ки дар манобеъи русӣ "Бухорои Шарқӣ" номгузорӣ шудааст, масеҳиён низ сукунат доштанд ва коршиносони Русияи подшоҳӣ, ки ғолибан, яҳудитабор буданд, ин маконро беҳтарин ва мусоидтарин пиндошта, азм намуданд то мавзеи мазкурро аз марказҳои асосии имперотурии Русия дар Ховари Марказӣ табдил диҳанд. Чунонки С. Ятимов дар китоби зикршуда қайд мекунад, пойтахт ҷойи рушд кардани касбомӯзӣ ва камол ёфтани шахсиятҳо буда, ба фарди ҷомеа имкон фароҳам меорад, ки худогоҳии миллии хешро такмил диҳад: “...бояд эътироф намуд, ки элитаи сиёсӣ, илмӣ ва беҳтарин мутахассисони миллӣ дар пойтахт касб омӯхтаанд. Кишварро рушду нумуъ бахшидаанд. Ва ҳоло онро сарварӣ мекунанд... ҳар иқдоме, ки аз пойтахт, аз шаҳри Душанбе бармеояд, ташаббуси давлатмардонест, ки мардуми Тоҷикистон сарнавишти худро маҳз ба онҳо бовар кардааст”.

Муҳаққиқони муосир ғолибан ба назми Рӯдакӣ ҷиҳати иштиёқи амир ба Бухоро иктифо карда, ин тасвири шоири бузургро то кунун дар ҳар шакле изҳор менамоянд. Воқеан, ғазали мазкур, ки матлаи аввали он “Бӯйи ҷӯйи Муллиён” аст, вижагиҳои ташаккули ҳувияти фарҳангиро моҳирона ба қалам оварда, дар мисоли амир исбот мекунад, ки яке аз рукнҳои давлатдорӣ ва фарҳангофаринӣ эҳтироми мавзеъест, ки он ҷо давлат идора карда мешавад.

Саймумин Ятимов дар мақолае, ки “Пойтахт – оинаи суботи мамлакат” унвонгузорӣ шудааст, бобати мартабаи маркази давлат чунин мегӯяд: “Пойтахти давлат – гаҳвораи тақдири миллат аст. Он таҳаввулоти инқилобие, ки дар навсозии шаҳр, мисли ҷаҳони нав дида мешавад, мебояд дар ботини сокинони пойтахт, махсусан, ҷавонон, дидгоҳ ва ҷаҳонбинии нав тавлид намояд”[13].

Лозим ба ёдоварист, ки зимни пажӯҳиши илмӣ бобати нахустин шарти давлатсозӣ дар таҳияи марказ ҷомеашиносон бисёр навиштаанд, аммо ин нукта бебаҳс аст, ки маҳз пойтахти кишвар густариши ҳувияти фарҳангии ҷомеаро таъин менамояд ва барои тақвият пазируфтани вижагиҳои он мусоидат мекунад.

Ширин Қурбонова муовини Раиси КИИ "Хирадмандон"- и ҲХДТ дар АМИТ, доктори илмҳои таърих

[1] Ятимов С.С. Илм ва амният. Душанбе, 2019, саҳ. 10.

[2] Ҳамон ҷо, саҳ. 14.

[3] Ятимов С.С. Унсуралмаолии Кайковус дар бораи хирад. Душанбе, 2015, саҳ. 33.

[4] Ятимов С.С. Илм ва амният, саҳ. 26.

[5] Ятимов С.С. Хирадсолорӣ ва оини давлатдорӣ. Душанбе, 2019, саҳ. 24.

[6] Ятимов С.С. Иммануил Кант ва ташаккули субъекти сиёсӣ. Душанбе, 2019, саҳ. 23.

[7] Ҳамон ҷо, саҳ. 30.

[8] Ятимов С.С. Идеология ва манфиатҳои илмӣ, Душанбе, 2015, саҳ. 15.

[9] Ҳамон ҷо, саҳ. 20.

[10] Ҳамон ҷо, саҳ. 21.

[11] Ятимов С.С. Идеология ва манфиатҳои миллӣ, саҳ. 26.

[12] Ятимов С. Пойтахти давлат ва истиқлоли миллат, “Илм ва ҷомеа”, №5 (27), - 2021.

[13] Ятимов С. Пойтахт – оинаи суботи мамлакат”, дар китоби “Душанбе қалби Тоҷикистон, ҷилди 3, Душанбе, -2021, 344 с., саҳ. 32.

Истиқлолият ва соҳибихтиёрӣ барои ҳар як халқу миллати ҷаҳон неъмати беҳтарин ва гаронмоя арзёбӣ шудааст. Расидан ба истиқлолият орзуи деринаи миллатҳои озодандеш, хосса тоҷикон буд. Истиқлолият калиди бахткушои миллат, иди пирӯзиҳои он аст. Инак, 33 сол мешавад, ки Тоҷикистони азизи мо соҳибистиқлол аст. Дастовардҳое, ки миллати тоҷик дар замони соҳибистиқлолӣ ноил гардид, хеле бузург аст.

Бояд зикр кард, ки қабули «Эъломияи Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Шӯравии сотсиалистии Тоҷикистон» 24 августи соли 1990, «Изҳорот дар бораи Истиқлолияти давлатии Чумҳурии Тоҷикистон» 9 сентябри соли 1991 ва дар ин замина таъсисёбии давлати миллӣ – Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки мамлакату миллатро ба ҳайси субъекти муносибатҳои байналмилалӣ муаррифӣ кард, аз ҷумлаи санадҳои муҳимми меъёрӣ-ҳуқуқии мамлакати мо ба ҳисоб мераванд.
Ҳар як миллату давлат барои соҳибистиқлолии худ мубориза мебарад, зеро истиқлолият мояи ифтихор, кафолати амнияти кишвар, заминаи пешрафтҳо мебошад. Дар баробари ин, ба даст овардани соҳибистиқлолӣ таърих дорад, ки амалигардии ормонҳои деринаи миллатро инъикос мекунад.

Рӯзи 9 сентябри соли 1991 иҷлосияи 12-уми ғайринавбатии Шӯрои олӣ Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро эълон намуд. Ин санад ҷомеаи озодандеши моро бедортар намуда, сарнавишти миллати тоҷикро ба куллӣ дигаргун сохт. Тоҷикон баъди ҳазор сол аз нав соҳибдавлат гардиданд. Ба арсаи байналмилалӣ баромадани давлати тозаистиқлоли Тоҷикистонро ҷомеаи ҷаҳонӣ бо қаноатмандӣ истиқбол намуд.

Ҳамзамон, эълони истиқлолияти давлатӣ заминаи сиёсӣ ва ҳуқуқиро барои шомил шудан ба созмонҳои бонуфузи байналхалқӣ фароҳам сохт. Фақат дар зарфи як соли истиқлолият Тоҷикистон аз тарафи 58 давлати ҷаҳон ба расмият шинохта шуда, бо онҳо робитаҳои дипломатӣ барқарор карда шуданд. Алҳол пояи ҳуқуқию меъёрии пурмазмун таҳия гардида, механизми ҳамкориҳо бо ин давлатҳо роҳандозӣ шудааст. Ба туфайли сиёсати созанда ва муваффақи хориҷӣ имрӯз Ҷумҳурии Тоҷикистон бо 190 кишвари ҷаҳон робитаҳои дипломатӣ дорад ва аъзои қариб ҳамаи ташкилотҳои бонуфузи байналмилалӣ ва минтақавӣ мебошад. Ҳамин тавр, сиёсати оқилона, озмудашуда ва мутавозини хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон минбаъд дар замони Истиқлолият самараи нек ба бор овард.
Мутаассифона, дар аввали солҳои соҳибистиқлолӣ ба раванди бунёдкорӣ ва давлатсозӣ дар ҷумҳурии тозабунёди мо бӯҳрони шадиди сиёсӣ ва ҷанги шаҳрвандии таҳмилӣ монеа гардид. Ин ҷанги таҳмилӣ ба сари миллати мо мусибати гарон овард, боиси талафоти зиёди ҷонӣ, моддӣ ва маънавии шаҳрвандон шуда, давлати тозабунёди моро ба вартаи ҳалокат кашид. Ин барои миллати мо на танҳо доғи таърихӣ, балки фоҷиа буд.

Маҳз ҷаҳди солимфикрон, арҷгузорӣ ба манфиатҳои миллӣ ва давлатӣ, иқдомҳои оқилонаи Сардори давлати тоҷикон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва ҳамдастии кишварҳои дӯст буд, ки давлату миллати мо аз фалокат наҷот ёфт. Ҳукумати навинтихоби Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти роҳбарии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавонист, ки дар як муддати кӯтоҳи таърихӣ аркони давлатдории миллиро эҳё намуда, ҷанги шаҳрвандии таҳмилиро дарҳам шиканад ва ба раванди барқарорсозӣ, истиқрори сулҳу ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон оғоз бахшад.

Саҳифаҳои таърихи навини кишвар, рушди љомеаи мо тасдиќи он аст, ки соњибистиќлолии давлатї ифтихори миллати тољик, сарбаландии шањрвандони мамлакат аст. Ба шарофати Истиқлолият, мо ба давраи нави таърихамон ворид шудаем, ки ҳамчун давраи рушди босуботу бемайлони иқтисоду сиёсат, илму маориф ва фарҳанги миллӣ муаррифӣ мешавад. Ба туфайли кӯшишу талошҳои Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон услуби нави миллии идоракунии давлатӣ такмил ёфта, дар меҳвари он модели нави давлатдории миллии тоҷикон бунёд карда шуд. Тавре ки ба ҳамагон маълум аст, дар ин марҳилаи ҳассос Тоҷикистон таҳти роҳбарии Пешвои миллат мушкилоти зиёди сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоиро паси сар намуд. Ҳамзамон Ҳукумати мамлакат стратегияҳои ҳадафноки миллиро, ба мисли таъмини истиқлолияти энергетикӣ, баромадан аз бунбасти коммуникатсионӣ, ҳифзи амнияти озуқаворӣ ва саноатикунонии кишвар, баҳри муҳайё сохтани шароити зиндагии шоиста барои ҳар як сокини мамлакат зина ба зина амалӣ мегардонад.

Дар ин давраи таърихӣ пешрафти илм ва маориф низ хеле назаррас аст, ки натиҷаи ғамхориҳои пайвастаи ҳукумати ҷумҳурӣ мебошад. Маҳз дар замони Истиқлолият аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон маориф ҳамчун соҳаи афзалиятнок ва калидӣ эълон гардид. Ба туфайли таваҷҷуҳу ғамхориҳо сол аз сол некӯаҳволии кормандони соҳа, сохтмони муассисаҳои таълимӣ дар ҷумҳурӣ афзуда, сифати таълим рӯ ба беҳбудӣ овард ва илму маърифат боло рафт. Афзалиятнок, калидӣ ва омили амнияти миллӣ номбар шудани маориф аз нигоҳи давлат дар замони имрӯза моро водор месозад, ки дар иҷрои вазифаҳои худ боз ҳам масъулияти бештар эҳсос намоем.Чунин баҳогузорӣ далели он аст, ки маориф ва илм ҳақиқатан дар ташаккули ҳаёти ҷомеа ва Истиқлоли давлатӣ нақши муҳим мебозад.

Назар Муъмин Абдуҷалол – доктори илмҳои фалсафа, дотсент, сарходими илмии Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Қазоқистон яке аз давлатҳои бузурги Осиёи Марказӣ буда, яке аз кишварҳои тезрушдкунанда ба шумор меравад. Бинобар маълумотҳои Бонки Ҷаҳонӣ дар даҳсолаи аввали асри XXI дар руйхати 25 давлати тезрушдкунанда дохил шуда, баъди Чин ва Қатар дар ҷойи сеюм қарор дорад. Дар миёни давлатҳои Ташкилоти Давлатҳои Туркӣ аз рӯйи масоҳат дар ҷойи аввал, дар миёни кишварҳои Осиёи Марказӣ низ ҷойи аввалро касб менамояд. Инчунин дар миёни кишварҳои Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил дар ҷойи дуюм пас аз Русия қарор дорад. Дар ҷаҳон бошад аз руйи масоҳат дар ҷойи нуҳум қарор аст. Яке аз кишварҳое ба шумор меравад, ки баромади мустақим ба баҳр надорад ва ягона давлати бузурге ба шумор меравад, ки чунин хусусиятро дорад. Ин омил дар шаклгирии инфрасохтори ҳозираи он заминаи мусоид фароҳам оварда, онро миёни кишварҳои бузург ҳамчун як камарбанди иқтисодӣ шакл додааст. Аз руйи тақсимоти маъмурӣ ба 14 вилоят тақсим шуда, ҳамзамон дорои се шаҳри аҳамияти стартегӣ дошта тақсим мешавад – Астана, Алмаато ва Чимкент. Тибқи маълумотҳои соли 2021 аҳолии мамлакат 19 млн нафарро ташкил медиҳад, ки дар ҷаҳон аз руйи шумораи аҳолӣ дар ҷойи 64 қарор дорад ва зиччи аҳолӣ дар як км² 6,94 нафарро ташкил медиҳад. Саҳми иқтисодиёти Қазоқистон дар минтақаи Осиёи Марказӣ беандоза буда, он 60% - и ММД – минтақаро ташкил медиҳад. Тибқи ҳисобу китобҳои соли 2019 аз руйи ММД дар ҷаҳон миёни кишварҳо ҷойи 42 – ро касб кардааст. Қазоқистон яке аз кишварҳои собиқ Иттиҳоди Шӯравие ба шумор меравад, қарзи худро дар назди Хазинаи байналмилалии асъор 7 сол пеш аз муҳлат пӯшидааст. Соли 2015 ба Созмони ҷаҳонии савдо пайваст гардидааст. Инчунин аъзои комилҳуқуқи созмонҳои СММ, ИДМ, СААД, СДТ ва СҲШ ба шумор меравад. Баъд аз истиқлолият ба даст даровардан дар соли 1991 сиёсати хориҷии бисёрсамтаро пеш гирифтааст. Муносибатҳои дӯстонаро бо ду ҳамсояҳои бузурги худ – Русия ва Хитой, инчунин бо ҷаҳони Ғарб ва Амрико то имрӯз нигоҳ дошта омада истодааст.

Қазоқистон дар радифи Тоҷикистон яке аз ташаббускорони калидӣ дар равандҳои ҳамгироӣ дар доираи ИДМ ва инчунин дар минтақаи Осиёи Марказӣ мебошад. Дар нишасти сарони давлатҳои Осиёи Марказӣ, соли 1993 дар Ишқобод ва Тошкент аввалин кӯшишҳои ба вуҷуд овардани ҳамгироӣ миёни кишварҳои минтақа шурӯъ шудааст. Президенти собиқи Ҷумҳурии Қазоқистон Нурсултон Назарбоев борҳо кишварҳои Осиёи Марказиро даъват кардааст, ки захираҳои худро муттаҳид созанд, иқтисодҳои муассир ва ба ҳам алоқамандро эҷод кунанд, ки иқтидор ва натиҷаҳои якҷояашон дар иқтисоди ҷаҳонӣ эътироф карда шаванд ва сифати баланди зиндагии мардумро таъмин кунанд. Ташаббуси Қазоқистон оид ба таъсис ва татбиқи ҳамгироии давлатҳои Осиёи Марказӣ ба шартҳои бунёдӣ – муштаракоти таърихӣ, ҷуғрофӣ, сиёсӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ, забонӣ ва динии минтақа асос ёфтааст. 29 июли соли 1993 Созишномаи байниҳукуматии Алмаато дар бораи чораҳои умқи ҳамгироии иқтисодӣ байни Қазоқистон ва Ӯзбекистон ба имзо расид, ки баъдан Қирғизистон ба он ҳамроҳ гардид. 30 апрели соли 1994 байни Қазоқистон, Ӯзбекистон ва Қирғизистон Аҳдномаи таъсиси Фазои ягонаи иқтисодӣ ба имзо расид, ки ба оғози Ҳамкории Осиёи Марказӣ (ЦАС) замина гузошт. Вале аз соли 1995 Туркманистон сиёсати бетарафиро интихоб карда аз равандҳои минтақавӣ дар канор монд

Соли 1998 Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Созмон ҳамроҳ шуда, номи созмон ба – Созмони ҳамкории иқтисодии Осиёи Марказӣ (ЦАЭС) табдил ёфт. Дар маҷмӯъ, дар чаҳорчӯбаи он 50 лоиҳаи иқтисодӣ тасдиқ гардида, 160 ҳуҷҷат ба имзо расид.

Бо назардошти афзудани таъсири хатарҳои муосир ва болоравии нақши амният соли 2001 созмон дар мулоқоти Тошканд ба Созмони ҳамкории Осиёи Марказӣ (ОЦАС) тағйири ном кард. Таваҷуҳи асосӣ аз масоили иқтисодӣ ва мушкилоти амниятӣ – сиёсӣ равона гардид. Бо назардошти узвияти Россия соли 2005 Созмон бо Ҷомеаи иқтисодии Авру-Осиё (ЕврАзЭС) пайваст шуда, фаъолияташро қатъ намуд.

Вақте ки ҳамгироии иқтисодӣ ба вуҷуд ояд, пас ҳатман ҳамгироии сиёсӣ ба вуҷуд хоҳад омад. Тавонмандии иқтисодии кишварҳои минтақа барои ба вуҷуд овардани ҳамгироии иқтисодӣ басанда буда, танҳо механизмҳои ҳуқуқӣ ва идорӣ бояд коркард карда шаванд. Таҷрибаи Иттиҳоди Аврупо чунин буд, ки аввал онҳо ҳамгироии иқтисодӣ ба вуҷуд овардан ва минбаъдан дар заминаи он ҳамгироии сиёӣ ба вуҷуд омад. Аз ин рӯ, дар соли 2024 суръат гирифтани раванди ҳамгироии минтақавӣ имкони васеъ барои фароҳам овардани ҳамгироии иқтисодӣ миёни кишварҳои минтақаро тавлид намуд. Бо бовари метавон қайд намуд, ки раванди ҳамгироӣ дар минтақаи Осиёи Марказӣ суръат пайдо кардааст. Буҳрон дар Аврупои Шарқӣ, Ховари Миёна ва мушкилиҳо дар самти ҳамлу нақли молу коло тариқи киштиҳо ва коҳиш ёфтани истифодабарии роҳҳои байналмилалии баҳрӣ имкони ба вуҷуд овардани роҳҳои алтернативӣ тариқи минтақаи Осиёи Марказӣ ба вуҷуд омадааст ва диққати қудратҳои минтақавӣ ва ҷаҳонро рӯ ба минтақаи Осиёи Марказӣ нигаронидааст. Аз ин имконият истифода бурдани кишварҳои Осиёи Марказӣ ҳамгироии иқтисодиро миёни кишварҳо таъмин мекунад.

Мақсади асосии стратегии иқтисодии давлатҳои Осиёи Марказӣ, аз ҷумла Тоҷикистону Қазоқистон ташкили фазои ягонаи иқтисодӣ, минтақаи ягонаи тиҷоратӣ ва гумрукӣ, иттиҳоди ягонаи асъор ва стратегияи ягонаи иқтисодӣ мебошад. Ба гуфтаи коршиносони қазоқистонӣ, кишварҳои Осиёи Марказӣ бо таҷрибаи муштараки таърихии худ зарфияти як минтақаи тавоно ва мустақил шуданро доранд ва дар солшоии охир ин минтақа барои иқтисоди ҷаҳонӣ аҳамияти стратегӣ пайдо кардааст. Осиёи Марказӣ бозори ҷаҳониро бо молҳои пурқиммат, нефту газ, маъдан ва ашёи хоми хоҷагии қишлоқ таъмин менамояд. Ба эътиқоди коршиносон, ҳамгироӣ дар ин минтақа дар шароити ҷаҳонишавии имрӯза самараноктарин роҳи истиқлолияти ҳарбию сиёсӣ ва иқтисодии давлатҳои Осиёи Марказӣ мебошад.

Шарифов И.И. - ходими илмии Шуъбаи ИДМ -и Институти омузиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Ҳангоме, ки Тоҷикистон ба неъмати бебаҳои истиқлолияти давлатӣ ноил шуд, Ҷумҳурии Мардумии Чин аз аввалинҳо шуда, ба роҳи мустақили интихобнамудаи рушди сиёсӣ, иҷтимоиву иқтисодӣ ва фарҳангии мо эҳтиром гузошт ва онро эътироф кард.Тоҷикистон Чинро дӯсти боэътимоду шарики самимӣ меҳисобад. Имрӯзҳо Ҷумҳурии Мардумии Чин дар арсаи байналмилалӣ мақому манзалати бузург дошта, дар равандҳои муосири сиёсат ва иқтисоди ҷаҳонӣ фаъолона ширкат меварзад ва дар таъмини суботу амнияти глобалӣ нақши созанда дорад.

Муносибатҳои дӯстӣ ва ҳусни ҳамҷавории мардумони мо анъанаҳои ғановатманди таърихӣ доранд ва ҳамаи ин аз даврони Роҳи абрешими бузург маншаъ мегиранд. Агар мо ба таърихи муосири ин муносибат назар афканем, мебинем, ки онҳо аз ибтидо ба масири рушди рӯзафзун ворид гардида, имрӯз дар сатҳи шарикии стратегӣ қарор доранд.

Муносибатҳои дипломатӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Мардумии Чин 4 январи соли соли 1992 барқарор гардидаст, ки аз ин сана зиёда аз 32 сол сипарӣ гардид.

«Бо барпо намудани муносибатҳои дипломатӣ 32 сол қабл Чин ва Тоҷикистон дар таърихи бисёрасраи дӯстӣ саҳифаи нав боз намуданд. Аз он давра дар муддати 32 сол муносибатҳои Чину Тоҷикистон аз ин имтиҳон дар айёми мураккаби байналмилалӣ гузашта, торафт мустаҳкам мешаванд ва аз ҳамсоягии нек ба шарикии беназири стратегӣ табдил меёбанд.

Мо шарикони содиқ будему ҳастем, якдигарро эҳтиром мекунем ва ба якдигар эътимод дорем. Ду кишвар дар масъалаҳое, ки манфиатҳои куллии онҳоро фаро мегиранд, дар навбати аввал соҳибистиқлолӣ, озодӣ ва тамомияти арзиро ҷонибдорӣ карда, роҳи интихобкардаи рушдро мутобиқи воқеияти миллӣ эҳтиром менамоянд ва ба ҳар кушиши аз берун бо ягон баҳона дахолат намудан ба корҳои дохилӣ, қатъиян зид мебароянд. Мо ҳамеша оид ба масоиле, ки боиси ташвиш ҳастанд, якдигарро мефаҳмем ва дастгирӣ менамоем, аз рушди мунтазами ду кишвар дар кори пешрафт ва эҳёи миллӣ шод мешавем. Унсурҳои бунёдии ҳамкорӣ дар самтҳои афзалиятнок омили муҳими рушди муносибатҳои дуҷониба гардидаанд. Ман бо Президент Эмомалӣ Раҳмон 15 маротиба вохӯрдаам ва муносибатҳои хуби корию дӯстии амиқи шахсии мо ба пешрафти муносибатҳои Чину Тоҷикистон мусоидат менамоянд» Чунин изҳор намудааст Раиси Ҷумҳурии Мардумии Чин Си Ҷинпин.

Ҳамкорӣ ва дўстии Тоҷикистону Чин бо тамоюли зичи робитаҳо дар сатҳи баланд ва заминаи мустаҳками шартномавию ҳуқуқӣ тавсифёбӣ мешавад. Заминаи ҳуқуқии робитаҳои дуҷониба зиёда аз 200 шартномаву созишномаҳои соҳаҳои мухталифро дар бар мегирад. Аз ҷумлаи ҳуҷҷатҳои асосӣ ин Эъломияи муштарак оид ба принсипҳои асосии ҳамкориҳои мутақобила миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Мардумии Чин (ш. Пекин, 9 марти соли 1993), Созишнома оид ба дӯстӣ, ҳамкорӣ ва ҳусни ҳамсоягӣ (ш. Пекин, 15 январи соли 2007) ва Эъломияи муштараки сарони давлатҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Мардумии Чин оид барқарор кардани муносибатҳои шарикии стратегӣ (ш. Пекин, 20.05.2013) ба шумор мераванд.

Ҷумҳурии Мардумии Чин калонтарин сармоягузор дар иқтисоди Тоҷикистон ва шарики асосии тиҷоратӣ ба ҳисоб меравад. Робитаҳои иқтисодии давлатҳоро ҳамсарҳад будани Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Мардумии Чин ва доштани иқтидори фаровони захираҳои табиӣ ба ҳам наздик мекунад.

Ҳамчунин Ҷумҳурии Мардумии Чин яке аз шарикони боэътимоди Тоҷикистон барои расидан ба ҳадафҳои коммуникатсионӣ ва истиқлоли энергетикӣ мебошад. Дар ин замина дар асоси робитаҳои дуҷонибаи мутақобилан судманди тарафҳо даҳҳо лоиҳаҳои вобаста ба роҳу нақлиёт ва энергетикӣ татбиқ карда шудааст. Бунёди роҳи автомобилгарди Душанбе-Қашғар нишона аз рушди муносибатҳои дуҷониба дар фазои ҳамгироии нақлиётии минтақа гардид. Роҳи мазкур барои Чин ва Тоҷикистон аҳамияти бузурги иқтисодӣ дошта, Чинро бо Эрону Афғонистон ва Тоҷикистонро бо Чину Покистон ва Ҳиндустон пайваст мекунад. Дар расидан ба истиқлоли энергетикӣ низ Чин ҳамкории густурдаро бо Тоҷикистон ба роҳ мондааст. Ба истифода додани хати интиқоли барқи 500 кв-и «Ҷануб-Шимол» ҳамкории энергетикии дуҷонибаро такон бахшид, ки дар натиҷа шабакаи энергетикии Тоҷикистон ба системаи ягона пайваст карда шуд.

Таҳлили равобити дуҷониба нишон дод, ки муносибатҳои иқтисодии ду давлат дар ҳоли рушд қарор доранд. Чуноне, ки Раиси Ҷумҳурии Мардумии Чин Си Ҷинпин ќайд намуд «Муҳим аст, ки ҳамкории амалӣ густариш дода шавад ва заминаи мустаҳками моддии муносибатҳои Чину Тоҷикистон фароҳам гардад. Ҷониби Чин муштаракан бо ҷониби Тоҷикистон бо мақсади рушди бештар ва эҳёи ду кишвар нақшаи пешбурди ташаббуси «Як камарбанд, як роҳ» ва «Стратегияи рушди миллии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030»-ро дорад. Тарҳрезии тадбирҳои нав ҷиҳати дар оянда афзун намудани ҳаҷми тиҷорат, суръат бахшидан ба сохтмони қитъаҳои асосии роҳи мошингарди «Чин -Тоҷикистон», зиёд намудани шумораи парвозҳои мустақим бо назардошти талаботи ду ҷониб, густариши ҳамкорӣ дар соҳаи технологияҳои муосир ва олӣ, аз ҷумла мошинҳо бо истифодаи неруи алтернативӣ, манбаҳои барқи офтобӣ ва телекоммуникатсияи кайҳонӣ низ муҳим аст. Мо барои аз Тоҷикистон ворид кардани маҳсулоти кишоварзӣ, ҳавасманд гардонидани корхонаҳои бонуфузи Чин барои афзун намудани ҳаҷми сармоягузорӣ дар Тоҷикистон ва мусоидат ба бунёди низоми муосири саноатӣ дар Тоҷикистон омода мебошем».

Фарҳанг ва илм низ яке аз воситаҳои асосии рушди дипломатияи мардумӣ ба ҳисоб рафта, рушди он заминаро барои ҳамкории саҳаҳои гуногун фароҳам меоварад.

Тоҷикистон ва Чин – кишварҳои мероси бузурги фарҳангӣ мебошанд ва маҳз ин омили заминавӣ бояд барои наздикшавии минбаъда мусоидат намояд.

Дар Тоҷикистон таваҷҷуҳ ба забони чинӣ, фарҳангу санъат ва театру кинои Чин рўз аз рўз афзун гардида истодааст. Чунончи омӯзиши забони чинӣ дар муассисаҳои таҳсилоти олии касбии ҷумҳурӣ, аз ҷумла Донишгоҳи миллии Тоҷикистон, Донишгоҳи славянии Русия ва Тоҷикистон, Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи академик Б.Ғафуров, Донишгоҳи байналмилалии забонҳои хориҷии Тоҷикистон ба номи С.Улуғзода ва Донишгоҳи давлати омӯзгории Тоҷикистон ба номи С. Айнӣ ба роҳ монда шудааст. Чунин тамоюл ҳамчунин дар Чин дар самти омӯзиши забони тоҷикӣ, таърих ва фарҳанги мардуми тоҷик мушоҳида мегардад. Дар Донишгоҳи забонҳои хориҷии шаҳри Пекин ва Донишгоҳи забонҳои хориҷии шаҳри Шанхай омӯзиши забони тоҷикӣ ба роҳ монда шудааст. Дар Донишгоҳи омӯзгории Синтзян Маркази омӯзиши Рӯдакӣ, дар Донишгоҳи омӯзгории Шэнсӣ Маркази тадқиқотии омӯзиши таърихи Тоҷикистон​ ва дар назди Донишкадаи саноатии касбӣ-техникии Чанҷоу Маркази тадқиқоти Тоҷикистон амал менамояд.

Бояд ёдовар гардид, ки шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамасола мустақиман тариқи онлайн дар барномаҳои бурсиявии гуногуни муассисаҳои таҳсилоти олии Ҷумҳурии Мардумии Чин сабти ном ва имтиҳон супорида, соҳиби роҳхати идомаи таҳсил дар ин донишгоҳҳо мегарданд. Инчунин тариқи шартномавӣ низ шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон дар донишгоҳҳои олии Ҷумҳурии Мардумии Чин таҳсил менамоянд.

Бояд қайд намуд, ки Ҷумҳурии Мардумии Чин бо Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон низ ҳамкориҳои дуҷонибаро ба роҳ мондааст ва ин ба олимону аҳли зиёи кишварамон имконият медиҳад, ки равобити илмиро бо ин кишвари дусту бародар боз ҳам тақвият бахшанд. Дар асоси ҳамин ҳамкориҳо Институти астрофизикаи АМИТ робитаи хешро бо Академияи илмҳои Ҷумҳурии Мардумии Чин пурзур намуда, як қатор корҳоро ба анҷом расониданд. Аз ҷумла дар соли 2023 бо ташабуси Узви вобастаи АМИТ, д.и.ф.-м. Қоҳирова Г.И ва Амри Президенти АМИТ олимони љавони Институи астрофизикаи АМИТ дар Семинари илмӣ дар мавзӯи “Астрономияи радиогӣ” дар Расадхонаи астрономии Синтсзяни Академияи илмњои Ҷумҳурии Мардумии Чин дар сафари хизматӣ қарор доштанд. Инчунин бо Амри Президенти Академияи милии илмҳои Тоҷикистон, Узви вобастаи АМИТ, професор Хушвақтзода Қобилҷон Хушвақт ва бо роҳбарию талошҳои бевоситаи Узви вобастаи АМИТ мудири ШҶБ-и Институти астрофизикаи АМИТ, д.и.ф.-м. Қоҳирова Г.И. ва ходими калони илмии ШҶБ-и Институти астрофизикаи АМИТ Раҳматуллоева Ф.Ҷ. магистранти Институт Нормаҳмедов Н.О. барои идомаи додани омўзиш дар соҳаи астрономия ва астрофизика ба Расадхонаи баландкӯҳи Пурпуи Академияи илмҳои Ҷумҳурии Халқии Хитой ба таҷрибаомӯзӣ сафарбар карда шудааст.

Таҳлилҳо собит менамоянд, ки муносибатҳои дуҷонибаи Тоҷикистону Чин дар ҳоли густариш қарор доранд. Густариши ҳамкории иқтисодӣ бо Чин метавонад иқтидори иқтисодии Тоҷикистонро тақвият бахшад. Аз нигоҳи амниятӣ ҳар ду давлат ба таҳкими суботу амнияти минтақа манфиатдор мебошанд. Ҳамчунин рушди ҳамкорӣ дар соҳаи илму фарҳанг ба нафъи ҳар ду ҷониб хоҳад буд.

Лаборанти калони ШҶБ Назарова З.К.

Ибтидои солҳои 90-уми асри XX буҳрони шадиди сиёсӣ иқтисодӣ ва иҷтимоӣ чунин як давлати пуриқтидор ва абарқудрати Иттиҳоди Шуравиро куллан фалаҷ сохта ба пошхӯрӣ расонид. Дар паҳнои он ҷумҳуриҳои иттифоқӣ соҳибис­тиқлолии худро эълон намуданд. Ҷумҳурии Тоҷикистон низ дар қатори понздаҳ ҷумҳуриҳои дигар 9-уми сентябри соли 1991 истиқлолияти давлатии худро ба даст овард. Эътироф ва ба расмият шинохтани ҷумҳурии соҳибистиқлоли мо оғоз ёфт. Дар зарфи як соли истиқлолият Тоҷикистон аз тарафи 58 давлати дунё ба расмият шинохта шуда, ба онҳо робитаҳои дипломатӣ барқарор гардид. Эълони истиқлолият заминаи сиёсӣ ва ҳуқуқиро барои шомил шудан ба созмонҳои бонуфузи байналхалқӣ фароҳам сохт. Аммо раванди давлатсозӣ, бунёдкорӣ ва ҷаҳонишавии ҷумҳурии тозабунёди Тоҷикистонро дере нагузашта буҳрони шадиди сиёсӣ фаро гирифт ва кишвари моро ба гирдоби ҷанги хонумонсӯзи шаҳрвандӣ кашид.

Дар кӯтоҳтарин фурсат ҳазорҳо нафар хонабардӯш, фирорӣ ва кушта шуданд. Хатари парокандашавии давлат ва миллат ба миён омад. Сохторҳои давлатӣ ва ҳукуматӣ пурра фалаҷ ва корношоям гардиданд. Қаҳтиву гуруснагӣ ва харобкориҳои пай дар ҳам мардумро ба тарки манзилу макони аҷдодӣ маҷбур месохт.

Дар Иҷлосияи 16-уми таърихии Шурои Олӣ баъди муҳокимаи гузориши Раиси Шурои Олӣ оид ба вазъи сиёсии кишвар масъалаи интихоби Раиси нави Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба рӯзномаи ҷаласа ворид карда шуд. Ба мақоми Раиси Шурои Олӣ номзадии вакили халқ, Раиси вилояти Кӯлоб Эмомалӣ Раҳмон пешбарӣ гардид. Дар натиҷаи овоздиҳии пинҳонӣ Эмомалӣ Раҳмон Раиси Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб гардид.

Халқи Тоҷикистон дар марҳилаи нави такдирсоз симои роҳбари худро дар шахсияте медид, ки он бевосита аз байни халқ баромада, барои халқ дар шароити ҳассос фаъолияти пурмаҳсулро бар дӯш гирифта тавонад. Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун вакили халқ ҳамеша бо ҳақталошӣ, ростгӯӣ, серталабӣ нисбат ба худ ва дигарон дар Шурои Олӣ нақши назаррас мебозид ва интихоби ӯ ба мақоми олии давлат натиҷаи мантиқии фаъолияти худи ӯ буд.

Ба гардунҳо расид аз номуродиҳо нидои мо,

Магар бишниду оҳу нолаи моро Худои мо.

Ва ё кофӣ шуморид он қадар дода ҷазои мо,

Чӣ ҷои баҳс, он рафт бар мо шуд сазои мо.

Ризои ӯст, дорам итминон, баҳри давои мо,

Шуда Эмомалӣ Раҳмон зи лутфаш раҳнамои мо.

Варо дар анҷуманҳо дидаам, ҳуснирасо дорад,

Қади боло, фари шоҳона, чашми пурзиё дорад.

Ҷамолаш партави нуру зиёи кибриё дорад,

Сухан гӯяд, чу марҳам захми дилҳоро даво дорад,

Фараҳбахти накуи халқи худро муддао дорад,

Худодод аст ӯ, дар чеҳрааш нури Худо дорад.

Ҳамаи қонуну қарорҳое, ки дар Иҷлосияи сарнавиштсози 16-уми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул гардиданд, ҳамчун иқдомоти пайгиронаи Раиси Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Раҳмонов Эмомалӣ Шарифович имкон доданд, ки мамлакат ба сӯи пойдорӣ, таҳкими ҳокимияти давлатӣ ва истиқлолияти миллӣ қадам гузошта, мардум ба бунёдкорию созандагӣ машғул шаванд. Дар иҷлосия ҳукумате таъсис ёфт, ки таҳти сарварии Эмомалӣ Раҳмон дар як муддати кӯтоҳ тавонист оташи ҷанги хонумонсӯзи дохилиро хомӯш намуда, сохтори фалаҷгардидаи ҳокимият, хусусан мақомоти ҳифзи ҳуқуқро барқарор сохта, Артиши миллӣ ва нерӯҳои сарҳадиро таъсис диҳад, гурезаҳову муҳоҷирони иҷбориро ба Ватан баргардонад ва ислоҳоти конститутсиониро дар мамлакат амалӣ созад. Дар яке аз муроҷиатномаҳои худ Сарвари давлат Эмомалӣ Раҳмон вобаста ба вазъияти ҳамонрӯзаи кишвар иҷрои вазифаҳои зеринро дар мадди аввал гузошта буд:

дар тамоми гӯшаву канори Тоҷикистон барқарор намудани ҳокимият ва мақомоти идоракунӣ ва таъмини кори пурмасъулияти онҳо; барқарор намудани сохтори мақомоти амалкунандаи муҳофизати ҳуқуқ дар маҳалҳо ва барои онҳо дар иҷрои вазифаҳои худ фароҳам овардани шароити мусоид; таъсис додани Артиши миллӣ, пузӯр кардани дифои сарҳади давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ворид шудани ҷумҳурӣ ба ҷомеаи ҷаҳонӣ.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Раиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон изҳор дошт, ки мо вазифадорем, аввал амнияти давлатамонро таъмин намоем, артишро созмон дода, милиса, Кумитаи амнияти миллӣ, дигар сохторҳои ҳифзи ҳуқуқро мустаҳкам намоем, зеро давлате, ки худашро муҳофизат ва ҳаққу ҳуқуқи шаҳрвандонашро таъмин кардан наметавонад, арзише надорад ва дер намепояд.

Бо вуҷуди мушкилоти иқтисодӣ, Сарвари давлат ба таъсиси Артиши миллӣ шуруъ намуд ва барои мустаҳкам намудани сарҳад чораҳои мушаххас андешид. Раёсати Шурои Олӣ ва Шӯрои Вазирон бо дар назардошти беҳбудӣ бахшидан ба зиндагии аҳолии ҷомеа як силсила қарору фармонҳо қабул карданд. Авфи умумӣ, мубориза ба муқобили ҷинояткорӣ, таъмини мардум бо маводи ғизоӣ, пеш аз ҳама орду равған, зиёд намудани музди меҳнат, мустаҳкам шудани муносибатҳои ҷумҳурӣ бо кишварҳои хориҷӣ ва созмонҳои байналмилалӣ аз ҷумлаи масъалаҳое буданд, ки ҳаллу фасли худро меёфтанд. Ҳукуматҳои маҳалӣ, ки дар бисёр ноҳияҳо аз байн рафта буданд, аз сари нав барқарор гардида ба фаъолият оғоз карданд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Раиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонба фаъолияти қонунгузории давраи нави Тоҷикистони соҳибистиқлол ибтидо гузашт.

Ба ин марди Худо аз ҷону дил шукрона бояд кард,

Дуои давлату ҷонаш ба ҳар як хона бояд кард:

Ҳама вақт эътирофи хизматаш мардона бояд кард,

Ба роҳи сулҳ рафта, зиндагӣ аҳлона бояд кард.

Дигар такрори он айёми шум асло набояд кард,

Ватан обод бо ин роҳбари фарзона бояд кард.

Дар таърихи давлатдорӣ ва раванди даврон ашхосе ба ҳайси роҳбари маънавӣ шинохта мешаванд, ки дар якҷошавии қишрҳси иҷтимоӣ ва минтақаҳои мухталифи дохили кишвари муайян саҳмгузоранд. Зимнан метавон президенти ИМА Авраам Линколнро ном гирифт, ки дар ҳамоҳангии ҷанубу шимоли кишвари худ мавқеи беандоза бузургро аз худ боқӣ гузошта, дар пайвастшавии ин манотиқи калон чун сарвари воҳид шинохта мешавад. Ё худ Маҳатма Ганди дар Ҳиндустон, Муҳаммадалии Ҷиноҳ дар Покистон, Мустафо Камол Отатурк дар Туркия ва дигарон, ки барои ҳамватанони хеш чун пешвои сиёсии мамлакат эътироф шудаанд.

Парокандагии сиёсӣ ва ба минтақаҳо ҷудошавии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар солҳои навадуми асри гузашта ниёз ба шахсияте ва сиёсатмадоре дошт, ки оқилона моро аз чунин вартаи фалокатбору парокандагии сиёсӣ наҷот диҳад ва минбаъд ояндаи ин мамлакатро барои ҷаҳониён муаррифӣ кунад. Чунин шахсияти ватандӯсту сиёсатмадор дар Иҷлосияи таърихии 16-уми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки дар Қасри Арбоби шаҳри бостонии Хуҷанд баргузор гардид, ҳувайдо гашт. Гарчанде, ки он айём ҳеҷ гурӯҳи сиёсие тасаввур намекард, ки Раиси Шурои Олии ҳамонвақта муҳтарам Эмомалӣ Рахмон вазифа ва ваколатҳое, ки дар иҷлосияи мазкур ба дӯш шрифта буд, дар кӯтоҳтарин муҳлат дар амал роҳандозй хоҳад кард.

Рақибони сиёсии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Раиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҳамон лаҳзаҳое, ки дар хориҷи кишвар қарор гирифтанд, аз ҷониби аҷнабиҳо маблағгузорӣ мешуданд ва ҳадафҳои сиёсии онҳо бо мақсадҳои геополитикии кишварҳои гуногун ҳамоҳанг буданд ва аз замони тазоҳуроти соли 1991 дар шаҳри Душанбе то замони табаддулоти ҳарбии Назарзода дар моҳи сентябри соли 2015 онҳо чун зархариди аҷнабиён ба фаъолияти эмиссарӣ машғул буданд.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Раиси Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба кишвари ҳамсоя-Афғонистон давоми роҳбариаш ба хун оғӯшта сафар карда, дар мамлакати ҷангзада бо Раиси ҷумҳури он доктор Бурҳониддини Раббонӣ ва лашкаркаши шуҷоъ-шери Панҷшер, вазири дифоъи Афғонистон Аҳмадшоҳи Масъуд мулоқот анҷом дода, зимнан масоили гурезаҳоеро, ки бо таъсири ҷанги таҳмилӣ дар он ҷо хору залилу дур аз Ватан заҳри ғарибӣ мечашиданд, аз хонаю дар, зану фарзанд ва хоки Ватан бенасиб буданд, мавриди баррасӣ қарор дод. Вохӯриҳои дуру дароз ва дар кишварҳои гуногун барпошуда оқибат ба имзои Созишномаи сулҳи тоҷикон ва ризоияти миллӣ дар соли 1997 анҷом пазируфт, ки он бузургтарин дастоварди миллии тоҷикон таҳти сарварии хирадмандонаи Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад ва имрӯзҳо ҷаҳониён ин таҷрибаро мавриди омӯзиш ва татбиқ қарор додаанд.

Пешвои миллати мо рисолати бас бузургеро дар охирҳои садаи сипаришуда анҷом дод, ки ба арзи вуҷуд доштан ё надоштани мамлакатамон дахолат дошт ва бидуни муболиға дар сахфаи таърихи замони истиқлолиятамон бояд бо ҳуруфи заррин дарҷ гардад.

Аз ин хотир, ба ҳайси Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ пазируфта шудани Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон танҳо хидматҳои ҷавонмардонаи ӯро пос дошта, минбаъд ба чунин парокандагӣ имкони зуҳур карданро ҳатто дар хаёли инсонҳо роҳ надодан аст.

Воқеан, Пешвои миллат муттаҳидсози миллати пароканда, меъмори сулҳу Ваҳдат, чунки ҳамаи моро маҳз ӯ бо дар назардошти сиёсати хирадмандонаву ватандӯстонааш ба ҳам овардааст.

Ватанро ҳамдаму ҷонем бо Эмомалӣ Раҳмон,

Ба тахти шуҳрату шонем бо Эмомалӣ Раҳмон.

Ширин Қурбонова, муовини раиси КИИ “Хирадмандон”-и ҲХДТ дар АМИТ, доктори илми таърих

Мусаллам аст, ки Ҷумҳурии соҳибистиқлоли Тоҷикистон ва Ҷумҳурии мардумии Чин асрҳо боз бо ҳамдигар ҳамсоя буда, ҳамзамон сарнавишти ягона доранд. Бар замми ин Роҳи бузурги Абрешим зиёда аз ду ҳазор сол аз ин дӯстию бародархондагии муштараки ин мардум шаҳодат медиҳад.

Лозим ба тазаккур аст, ки дар сарзамини тоҷикон дар замони ҳукмронии сулолаи Хан, Чжан Тсян, роҳиби танӣ Сюантсзан ва дипломати чинӣ Чен Чен нақши нек гузошта буданд. Таърихи муносибат миёни кишварҳои мо аз қадимулайём бозгӯйи ҳавасмандии пайвастаи ҷонибҳо дар самти густариш ва истифодаи боз ҳам бештари зарфиятҳои мавҷуда маҳсуб ёфта, мавқеи Тоҷикистону Чин дар тамоми соҳаҳо намунаи олию барҷастаи муносибати миёни ду кишвари ҳамҷавор, ҳамсоя ва инчунин дӯсту бародар ба шумор меравад.

Тоҷирони суғдӣ масофаи ниҳоят тӯлониро дар минтақаиАвруосиё тай намуда, ниҳоятан пули тиҷоратиро ба вуҷуд оварданд, ки он Чин, Осиёи Марказӣ, Шарқи Наздик ва Аврупоро ба ҳам пайваст ва ҳамин тавр, ин тоҷирон ба раванди табодули ҳамаҷонибаи байнитамаддунӣ ва ғанӣ гардонидани мардумон дар масири роҳи Бузурги Абрешим саҳм гузоштанд.

Бояд қайд кард, ки 32 сол қабл аз ин ҶумҳурииТоҷикистон ва Ҷумҳурии Мардумии Чин бо густариши муносибатҳои дипломатии ин ду кишвар дар таърихи бисёрасраи дӯстӣ саҳифаи нав боз намуданд. Аз он давра дар муддати ин солҳо муносибатҳои Чину Тоҷикистон аз ин имтиҳон дар айёми мураккаби байналмилалӣ гузашта, торафт мустаҳкам мешаванд ва аз ҳамсоягии нек ба шарикии беназири стратегӣ табдил меёбанд. Чунки ташаккул додани ҷомеаи сарнавишти ягонаи Чин ва Тоҷикистон намунаи хуби барқарор намудани муносибатҳо байни кишварҳои ҳамсоя мебошад.

Чуноне, ки Раиси Ҷумҳурии Мардумии Чин Си Ҷинпин зимни мулоқоти ба қарибӣ ба вуқуъ пайвастаи худ иброз дошт: “Мо шарикони содиқ будему ҳастем, якдигарро эҳтиром мекунем ва ба якдигар эътимод дорем. Ду кишвар дар масъалаҳое, ки манфиатҳои куллии онҳоро фаро мегиранд, дар навбати аввал соҳибистиқлолӣ, озодӣ ва тамомияти арзиро ҷонибдорӣ карда, роҳи интихобкардаи рушдро мутобиқи воқеияти миллӣ эҳтиром менамоянд ва ба ҳар кӯшиши аз берун бо ягон баҳона дахолат намудан ба корҳои дохилӣ, қатъиян зид мебароянд.

Мо ҳамеша оид ба масоиле, ки боиси ташвиш ҳастанд, якдигарро мефаҳмем ва дастгирӣ менамоем, аз рушди мунтазами ду кишвар дар кори пешрафт ва эҳёи миллӣ шод мешавем.

Унсурҳои бунёдии ҳамкорӣ дар самтҳои афзалиятнок омили муҳимми рушди муносибатҳои дуҷониба гардидаанд. Ман бо Президент Эмомалӣ Раҳмон 15 маротиба вохӯрдаам ва муносибатҳои хуби корию дӯстии амиқи шахсии мо ба пешрафти муносибатҳои Чину Тоҷикистон мусоидат менамоянд.

Мо бо азми ягона ҳамкории дуҷонибаи судмандро амалӣ месозем. Чин дар тӯли солҳои зиёд маблағгузори калонтарин ва яке аз шарикони пешсафи тиҷоратии Тоҷикистон мебошад. Табодули дуҷонибаи мол соли гузашта ба 4 миллиард доллари ИМА наздик шуд. Чунин раванди мусбатро мо дар чор моҳи аввали соли равон низ нигоҳ доштем. Тоҷикистон аз ҷумлаи аввалинҳо шуда, ба ташаббуси «Як камарбанд, як роҳ», ки дар доираи он кишварҳои мо як қатор лоиҳаҳоро татбиқ мекунанд, аз ҷумла, Корхонаи сементбарории Ёвон, Маркази намунавии кишоварзӣ дар вилояти Хатлон ва Парки нассоҷии саноатӣ дар ноҳияи Данғара, ки дар мустаҳкам намудани иқтидори саноатию техникии Тоҷикистон нақш мегузоранд ва ҳазорҳо ҷойҳои корӣ ба вуҷуд овардаанд, ҳамроҳ шуд.

Роҳи мошингарди Чин - Тоҷикистон, нақби роҳи оҳани Ёвон-Ваҳдат, ки аз ҷониби ширкатҳои Чин сохта шудаанд, шоҳраги муҳимми нақлиётии Тоҷикистон гардиданд. Маҳсулоти баландсифату аз ҷиҳати биологӣ тозаи истеҳсоли Тоҷикистон, ба мисли олу, лимӯ ва ангур дар бозорҳои Чин ҷойгоҳи хос ва дар байни истеъмолкунандагон талабгорони зиёди худро дорад.

Бо қаноатмандӣ таъкид менамоям, ки биноҳои навсохти Парлумон ва Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки сохтмони онҳоро мо бо ҳамроҳии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон панҷ сол пеш оғоз бахшида будем, мавриди истифода қарор гирифтанд. Онҳо шиносномаи нави пойтахти мамлакати Шумо ва рамзи ҳамкории Чину Тоҷикистон хоҳанд шуд.”

Инчунин мавсуф боз афзуд, ки: “Дар ҷараёни робитаҳои дӯстона мо аз якдигар меомӯзем. Дар заминаи Институти Конфутсий ва устохонаи Лу Бан гурӯҳи мутахассисони баландихтисос ташаккул ёфтааст, ки ҳам забонҳо ва ҳам технологияро медонанд ва ба рушди миллӣ ва ҳамкории Чин ва Тоҷикистон фаъолона мусоидат менамоянд. Ба шарофати кӯшишҳои Маркази Чину Тоҷикистон, Маркази анъанавии тиббии Чин ва лоиҳаи «Экспресс саломатӣ: сафари тобанда» ҳамбастагии тибби анъанавии Чин ва технологияҳои муосир саломатии аҳолиро ҳифз менамоянд. Робитаҳои фарҳангӣ - гуманитарӣ, ба мисли ташкили рӯзҳои фарҳангӣ, машваратҳо, табодули донишҷӯён, тарҷума ва нашри тарафайни асарҳои бадеӣ сокинони ду кишварро ба ҳам наздик месозанд ва ба омилҳои дӯстии фарохи байни Чин ва Тоҷикистон зам мешаванд. Минтақаҳо ва шаҳрҳои бародархонд, ки теъдодашон то 9 адад расидааст, ба дӯстии Чину Тоҷикистон такони иловагӣ мебахшанд.

Мо дӯстони содиқ будему ҳастем ва дар лаҳзаҳои мушкил ба якдигар ҳамеша кӯмак мерасонем”.

Оре, метавон гуфт, ки ҳамин тариқ дӯстии байни ин ду давлати ба ҳам дӯсту бародар ва ҳамсоя аз қаъри асрҳо реша доранд. Ба ифодаи шоири вассофи сулҳу ваҳдатпараст, шодравон Мирзо Турсунзода:

Одамон аз дӯстӣ ёбанд бахт,

Душманӣ орад ба мардум рӯзи сахт.

То тавонӣ дӯстонро гум макун,

Дӯстони меҳрубонро гум макун.

Дар ҷаҳон бе дӯст будан мушкил аст,

Мушкилосонкункасонро гум макун.

Ҳамин тариқ, дар хулоса метавон қайд намуд, ки таърихи муносибот миёни кишварҳои мо бозгӯйи ҳавасмандии пайвастаи ҷонибҳо дар густариш ва истифодаи боз ҳам бештари зарфиятҳои мавҷуда маҳсуб ёфта, мавқеи Тоҷикистону Чин дар масъалаҳои минтақавию байналмилалӣ мебошад. Зеро Тоҷикистону Чин шарикони ҳамаҷонибаи стратегӣ буда, тақвият ва рушди муносибатҳои дӯстонаи дуҷониба ва ҳамкорӣ бо ин кишвар яке аз самтҳои афзалиятноки сиёсати хориҷии Тоҷикистон ба ҳисоб меравад.

Лозим ба тазаккур аст, ки Ҷумҳурии соҳибистиқлоли Тоҷикистон таҳти сарварии хирадмандонаи Президенти мамлакат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон робитаи худро хусусан бо кишвари ба мо дӯсту ҳамсоя ва ҳаммарз Чин ба ибораи дигар Хитой ё худ Ҷумҳурии Мардумии Чин, ки аз таърихи 4-уми январи соли 1992 ба таври расмӣ барқарор гардида буданд, то имрӯз густариш дода истодаанд, ки натиҷаҳои неку судманд ба бор оварда истодаанд.

Бояд қайд кард, ки бо дастгирии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳанӯз 32-сол қабл аз ин, яъне 13-уми марти соли 1992 Сафорати Ҷумҳурии Мардумии Чин дар шаҳри Душанбе ба фаъолият оғоз намуда буд. Дар таърихи 7-уми апрели соли соли 1997 бошад, Сафорати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар шаҳри Пекин ба фаъолият шуруъ намуд.

Ҳамин тариқ, метавон хулоса намуд, ки маҳз ба шарофати хидматҳои беназири Роҳбари давлатамон ҷониби Чин аз рӯзҳои аввал ба кишвари аз ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ зарардида кӯмакҳои худро дар ҳама самтҳо дареғ надошт. Аз ҷумла, дар масъалаи ворид намудани техникаҳои мухталиф ва инчунин коммуналию мошинҳои махсус ва инчунин шарикии ҳамаҷонибаи стратегӣ дар доираи тарҳҳои судманди иқтисодии минтақавӣ тибқи лоиҳаи “Як камарбанд - як роҳ” созгор ба манфиатҳои ҳарду ҷониб ба роҳ монда шуданд. Ҳамкориҳои иқтисодӣ - тиҷоратӣ миёни ин ду кишвари дӯсту ҳамсоя муҳим арзёбӣ шуда, Чин аз бузургтарин сармоягузор дар рушди иқтисоди Тоҷикистон ва ҳамзамон шарики асосии тиҷоратӣ маҳсуб меёбад.

Аз ҷумла, дар давоми 30 соли охир ва равобити муфиду судманди ҷонибҳо бо суръати баланд рушд ёфта, соли 2022 он 1210 миллион доллари амрикоиро ташкил медод, ки нисбат ба соли 2021-ум 370,7 миллион доллар ё худ 44, 2 фоиз зиёдтар мебошад.

Ҳамин тариқ, дар давраи соли 2023 дар раддабандии сохтори гардиши савдои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон, Чин дар ҷойи дуюм қарор гирифта, ҳиссаи ин кишвар 20,7 фоизро ташкил медод.

Хулласи калом, бо ташаббуси Президенти мамлакат муҳтарам Ҷаноби Олӣ Эмомалӣ Раҳмон робитаҳои аз қаъри асрҳо ба мо меросмонда бо ин кишвари дӯсту ҳамсоя дар самти иқтисод, фарҳанг, тиҷорат ва инчунин ҳамкориҳои судманди мухталифи афзалиятнок бо мақсади рушди соҳаҳои саноат ва ҳамзамон табодули фарҳангу тамаддун, эҳёи корвони бостонии “Роҳи бузурги абрешим” баҳри рушди ҳамгироию бародархондагӣ ва сулҳу субот пешрафти иқтисоду саноат ва инчунин тиҷорату саёҳат ва пойдории ҳусни ҳамдигарфаҳмӣ ва ҳамкорӣ ба хотири фардои дурахшон байни Тоҷикистону Чин бо дастгирии бевоситаи роҳбарони кишварҳо дар симои Эмомалӣ Раҳмон ва Си Ҷинпин устувор ба роҳ монда шудаанд.

Раҳимзода А.О. - директори Институти математикаи ба номи А.Ҷӯраеви АМИТ н.и.ф.м.

Аз рӯзҳои аввали ба даст овардани Истиқлоли давлатӣ дар Тоҷикистон ба рушди энергетика, пеш аз ҳама, гидроэнергетика таваҷҷуҳи зиёд зоҳир мешавад. Бе таъмини истиқлоли энергетикӣ фароҳам овардани шароит барои рушди иҷтимоию иқтисодии ҷумҳурӣ, расидан ба чор ҳадафи стратегии кишвар ва баланд бардоштани сатҳи некуаҳволии аҳолӣ ғайриимкон аст, иброз доштааст доктори илмҳои фалсафа Рустам Ҳайдаров.

Дар зимн матни пурраи андешаҳои коршинос мавриди таваҷҷуҳи хонандагон қарор мегирад.

— Низоми муосири муносибатҳои байналмилалӣ феълан дар ҳолати буҳрони шадид қарор дорад. Абарқудратҳои замон баҳри ҳифзи манфиатҳои ғаразноки миллии худ вазъиятро дар фазои геополитикӣ ва геоиқтисодии ҷаҳон тезутунд намуда истодаанд. Муборизаи онҳо барои дастрасӣ ва назорат ба сарчашмаҳои энергетика, ки дар қитъаҳои гуногуни сайёра ҷойгир мебошанд, идома ёфта истодаанд. Имрӯз мо шоҳиди он шуда истодаем, ки энергетика беш аз пеш ба яке аз унсурҳои асосии геополитика табдил ёфта, хусусият ва шаклгирии муносибатҳои байналмилалиро муайян менамояд. Мавҷудияти маҳдуди захираҳои энергетикӣ, инфрасохтор ва технологияҳои навтарин дар ин соҳа хатарҳои ҷиддиро барои устувории иқтисодӣ ва амнияти миллии бисёр давлатҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ ба бор меоварад. Раванди мазкур ду паҳлу дорад, яъне аз як тараф энергетика ҳамчун абзори геополитика истифода мешавад ва аз ҷониби дигар, манфиатҳои сиёсӣ ба рушди энергетика ҳарчи бештар таъсир мерасонанд.

Равандҳои ҷаҳонишавӣ, ки бо тағйироти инқилобии технологияҳо алоқаманд мебошанд, бо афзоиши босуръати истеъмоли энергия, баробаршавии сатҳи истеъмоли захираҳои энергетикӣ ба ҳар сари аҳолӣ дар кишварҳои рӯ ба тараққӣ ва пешрафта иртиботи қавӣ доранд. Мувофиқи он масоили қонеъ гардондани талаботи рӯзафзуни инсоният ба неруи энергетикӣ тезутунд мегардад.

Соҳаи энергетика имрӯз бунёди тамаддуни муосири инсоният ё худ “тамаддуни энергетикӣ” буда, ба масир ва суръати тараққиёти иҷтимоию иқтисодӣ, амнияти халқу давлатҳо, инчунин муносибатҳои байналхалқӣ таъсир мерасонад. Таъминот бо озуқаворӣ, бо сару либос, сохтмони хонаҳои истиқоматӣ ва дар онҳо муҳайё намудани шароити мусоиди зиндагӣ, интиқоли молу маҳсулот ва сафарҳои одамон, алоқа ва мубодилаи ахбор-ҳамаи ин соҳаҳои фаъолияти инсон ниёз ба энергия ё худ неруи барқиро дорад.

Хусусан, истифодаи гидроэнергетика боиси хеле кам шудани истифодаи ангишт, нефт ва чӯбу тахта ва чун натиҷа ба миқёси калон коҳиш ёфтани партовҳои моддаҳои зарарнок ба атмосфера мегардад.

Таҳлили равандҳои кунунӣ баръало нишон медиҳад, ки сиёсати хориҷии бозингарони асосии ҷаҳон ба масоили амнияти энергетикӣ зич алоқаманд буда, дар он рақобат барои назорат бар ҳудудҳои дорои захираҳои табиӣ, инфрасохтори транзитӣ ва ғайра мавҷуд аст. Афзоиши аҳамияти захираҳои энергетикӣ дар сиёсати ҷаҳонӣ бархурди ҳам пинҳонӣ ва ҳам ошкорои низомию сиёсиро байни қудратҳои пешбар баҳри назорат бар соҳаи тавлиди неруи энерегитикӣ ба вуҷуд меорад. Аз ин рӯ, дар айни замон таъсири бузурги соҳаи энергетика на танҳо ба муносибатҳои байналмилалӣ, балки ба геополитика мушоҳида мегардад. Он инчунин сабаби шиддатёбии ҷиддии сиёсӣ дар минтақаҳои гуногун ва низоъҳои байнидавлатӣ мегардад.

Ин падидаҳои буҳронӣ ба бахши энергетика, хусусан ба гидроэнергетика дар ҷаҳон низ таъсир расониданд. Бо такя ба гуфтаҳои боло таъкид бояд намуд, ки дар минтақаи Осиёи Марказӣ дар дурнамои наздик пайдоиши мушкилоти ҷиддии инфрасохторӣ низ бо захираҳои гидроэнегетикӣ ​​ва обтаъминкунӣ алоқаманд аст.

Агар солҳои пешин захираҳои об дар минтақа эҳтиёҷоти иқтисод ва кишоварзии давлатҳои Осиёи Марказиро пурра қонеъ менамуд, пас имрӯз вазъият куллан дигар аст. Шумораи аҳолии давлатҳои минтақа ба таври назаррас зиёд шуда истода, мутаносибан ҳаҷми истеъмоли об низ зиёд шудааст. Дар айни замон дар минтақа давраи камобӣ ҷараён дорад, ки тибқи баъзе ҳисобҳо, ҳадди ақалл то соли 2030 идома хоҳад ёфт.

Аз ин рӯ, истифодаи оқилонаи захираҳои об барои кишоварзӣ ва тавлиди неруи барқ ​​барои рушди устувори тамоми давлатҳои Осиёи Марказӣ ниҳоят муҳим аст. Об манбаи стратегӣ аст, ки барои ҳаёт ва иқтисодиёт зарур мебошад. Норасоии рӯзафзуни захираҳои об ба инсоният на танҳо дар минтақаҳои алоҳидаи ҷаҳон, балки дар миқёси ҷаҳонӣ таҳдид менамояд. Аҳолии ҷаҳон тибқи омори СММ тақрибан 86 миллион нафар дар як сол афзуда истодааст. Вобаста ба он афзоиши солонаи талабот ба оби тоза дар ҳаҷми 64 миллион метри мукааб ба назар мерасад. Аммо дар ҳолате, ки аҳолии ҷаҳон се баробар зиёд шудааст, истифодаи оби тоза 17 баробар афзудааст.

Дар шароити муосир чоряки аҳолии ҷаҳон ба норасоии об рӯ ба рӯ буда, беш аз 1 миллиард нафар дар сайёра ба оби тоза дастрасӣ надоранд ва тибқи пешгӯиҳо, то соли 2025 ҳамин миқдор одамон дар шароити «гуруснагии мутлақи об» зиндагӣ хоҳанд намуд. Афзоиши босуръати истифодаи захираҳои об боиси паст шудани сатҳи амнияти озуқаворӣ мегардад. Мувофиқи маълумоти Шурои ҷаҳонии об (WBC), то соли 2050 тақрибан 2/3 (аз се ду ҳиссаи) аҳолии ҷаҳон бо мушкили нарасидани захираҳои оби ширин рӯ ба рӯ хоҳанд шуд. Ҳамин тариқ, об ба муҳимтарин омили геополитикаи муосир табдил ёфтааст.

Бо назардошти воқеияти дар боло баёнгардида, нақши геополитикӣ ва геостратегии Тоҷикистон ҳамчун соҳиби захираҳои бузурги об дар Авруосиё рӯз бар рӯз афзуда истодааст. Аз рӯзҳои аввали ба даст овардани истиқлоли давлатӣ дар Тоҷикистон ба рушди энергетика, пеш аз ҳама, гидроэнергетика таваҷҷуҳи зиёд зоҳир мешавад, зеро бе таъмини истиқлоли энергетикӣ фароҳам овардани шароит барои рушди иҷтимоию иқтисодии мамлакат, расидан ба чор ҳадафи стратегии ҷумҳурӣ ва баланд бардоштани сатҳи некуаҳволии аҳолӣ ғайриимкон аст. Шароити объективӣ барои пешбурди ин сиёсат аз он иборат аст, ки Тоҷикистон дорои захираҳои зиёди гидроэнергетикӣ (ҷойи 8-ум дар ҷаҳон ва 1-ум дар байни давлатҳои Осиёи Марказӣ) мебошад ва қисми асосии захираҳои обии минтақаи Осиёи Марказӣ дар Ватани тоҷикон ташаккул меёбад.

Мавҷудияти захираҳои бузурги обӣ дар ин ё он давлат ҳамеша яке аз омилҳои мусоиди геополитикӣ маҳсуб мешуд. Аҳамияти нақши онҳо дар рушди ҳар давлат на танҳо бо дарки афзалияти иқтисодӣ дар натиҷаи имкони дастрасӣ ба баҳрҳо ва уқёнусҳо, мавҷудияти дарёҳо ва кӯлҳои пуроб, балки бо мавҷудияти манбаи об барои тавлиди тамаддуни башар муайян мегашт. Бидуни об на саноатикунонӣ ва на дар миқёси калон тараққӣ додани кишоварзӣ имконпазир буд. Дар ин самт танҳо давлатҳои дорои захираҳои об ба комёбиҳо дастрас шуданд.

Тоҷикистон ҳам дар даврони пеш аз истиқлол ва ҳам давраи баъди соҳибистиқлолӣ манфиатдор буд, ки зарфияти обӣ ва энергетикии мамлакат на танҳо ба фоидаи давлати мо хизмат намояд, балки барои тамоми ҷумҳуриҳои Осиёи Марказӣ мавриди баҳрабардорӣ қарор гирад. Вобаста ба ин Тоҷикистон барои сохтмони НБО “Роғун”, ки аслан то давраи соҳибистиқлолии давлати мо лоиҳакашӣ шудааст, ризоият диҳад. Чунонки ба ҳамагон маълум аст, сохтмони НБО “Роғун” ҳанӯз соли 1987 оғоз ёфт. Лоиҳаи ин неругоҳи барқӣ-обӣ тавре тартиб дода шудааст, ки он на танҳо ба манфиати энергетикии Точикистон, балки бештар ба қонеъ намудани ниёзҳои кишоварзии мамлакатҳои поёноб ва манфиати иқтисодии ин давлатҳо нигаронида шуда буд. Яъне, НБО “Роғун” аллакай дар оғози лоиҳакашӣ, ҳуҷҷатгузорӣ ва сохтмон ба худ аҳамияти геоиқтисодӣ ва геополитикӣ касб намуда буд.

Тоҷикистон бо сарварии Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо назардошти он ки НБО-и “Роғун” барои амният ва суботи минтақаи Осиёи Марказӣ аҳамияти геостратегӣ дорад, ба идомаи сохтмони ин неругоҳ авлавияти стратегӣ медиҳад. Бояд тазаккур дод, ки дар идомаи сохтмони НБО-и “Роғун” саҳми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ниҳоят калон аст. Зеро ба кор андохтани агрегати якуми ин иншооти стратегӣ маҳз ба иродаи қавии сиёсии ин абармард ва андешаҳои пурарзиши Сарвари тоҷикон оид ба аҳамияти НБО-и “Роғун” ба рушди устувори Тоҷикистон ва минтақа иртиботи бевосита дорад.

Тибқи Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030, таъмини амнияти энергетикӣ ва истифодаи самараноки неруи барқ, сохтмон, азхудкунии захираҳои бузурги гидроэнергетикии мамлакат барои дигаргунсозии иқтисодии Тоҷикистон афзалияти аввалиндараҷа дорад. Иқтидори умумии гидроэнергетикии мамлакати мо ба 527 миллиард киловатт-соат дар як сол баробар аст. Аз ин рӯ НБО-и “Роғун” дар истифодаи зарфияти обҳои дохилии Точикистон нақши ҳалкунанда мебозад. Барои Тоҷикистон ниҳоят муҳим аст, ки НБО-и “Роғун” пурра ба фаъолият дарояд ва ба ин васила моро на танҳо барои расидан ба ҳадафҳои стратегии миллӣ наздиктар намояд, балки барои рушди истеҳсолоти миллӣ шароит фароҳам оварад ва инчунин давлати моро ба бузургтарин содироткунандаи неруи барқ ​​ба мамлакатҳои Авруосиё табдил намояд. Сохтмони НБО “Роғун” пурра бо сиёсати энергетикӣ ва дипломатияи оби Тоҷикистон бар таъмини истиқлоли энергетикӣ ва амнияти ҷумҳурӣ мувофиқат менамояд. Тибқи ин стратегия Тоҷикистон тавассути ҷалби сармояи давлатӣ ва хусусӣ ба афзоиши ҳамгироии системаҳои энергетикӣ бо давлатҳои ҳамсоя дар асоси муносибатҳои бозорӣ мусоидат менамояд.

Ҳамин тариқ, бунёди неругоҳҳои бузурги обӣ дар Тоҷикистон бо обанборҳо, ба мисли НБО-и “Роғун” аз як тараф, маънои афзоиш додани иқтидори воқеии энергетикии минтақаро дорад, ки бо самаранокии баланди иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва экологии худ фарқ менамояд, аз ҷониби дигар, сатҳи танзимро сирф аз нуқтаи назари амният ва ҷилавгирӣ аз офатҳои табиӣ нигоҳ дошта, идоракунии захираҳои оби ҳавзаҳои дарёҳоро баланд мебардорад. Дар минтақаи мо сохтмони неругоҳҳои барқӣ-обӣ ва обанборҳои калон, ҳолатҳои камобиро дар давлатҳои поёноб бартараф менамояд.

Таъкид бояд намуд, ки баъди ба анҷом расидани сохтмони НБО-и “Роғун” он соҳиби обанбори бузург хоҳад гашт. Ин манбаи об на танҳо барои корҳои ирригатсионӣ дар Тоҷикистон, балки дигар давлатҳои Осиёи Марказӣ, яъне барои рушди кишоварзӣ дар минтақа истифода бурда хоҳад шуд. Бояд дар хотир дошта бошем, ки кишоварзӣ соҳаи обталаб мебошад ва омили калидӣ дар таъмини амнияти озуқавории кулли давлатҳои Осиёи Марказӣ ба ҳисоб меравад. Таъмини амнияти озуқаворӣ дар сар то сари дунёи муосир ба мубрамтарин масоили ҳифзи амнияти миллии давлатҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ мубаддал гаштааст.

Ба ақидаи коршиносони Созмони озуқа ва кишоварзии Созмони Милали Муттаҳид, дар айни замон аз қариб 8 миллиард нафар одамон дар сайёра 3 миллиард нафарашон бо ғизои солим, ки аз ҷониби диетологҳо тавсия дода мешаванд, таъмин намебошанд. Яъне, амнияти озуқавории онҳо дар зери хатар аст.

Ёдовар мешавем, ки барои парвариши зироат дар тамоми ҷаҳон обёрӣ фаъолона истифода мешавад. Дар зарфи 50 соли охир майдони замини обӣ аз 90 ба 270 миллион гектар, яъне се баробар зиёд шуд. Дар асоси баҳои мутахассисон, дар даҳсолаи наздик афзоиши заминҳои обӣ суст шуда, барои таъмини амнияти озуқаворӣ роҳҳои баланд бардоштани ҳосилнокии захираҳои обро ҷустуҷӯ кардан зарур меояд.

Албатта, бояд тазаккур дод, ки дар минтақаи мо давлатҳои болооб ба рушди гидроэнергетика таваҷҷуҳ зоҳир менамоянд ва кишварҳои поёноб бештар ба рушди кишоварзӣ аҳамият медиҳанд. Дар натиҷа, мувофиқи омори СММ, ба далели номувофиқ будани тасмимҳо дар заминаи ҳамоҳангсозии мушкилоти об Осиёи Марказӣ ҳамасола 1 миллиарду 750 миллион доллар аз даст медиҳад. Истифодаи мутақобилан судманди захираҳои обу энергетикии давлатҳои Осиёи Марказӣ, аз ҷумла рушди робитаҳои инфрасохторӣ дар сурати мавҷуд будани стратегияи мувофиқашудаи об ва энергетика имконпазир аст. Дар баробари ин, бояд механизми нави иктисодии якҷоя истифода бурдани захираҳои обу энергетикӣ кор карда баромада шавад.

Неруи барқ, пеш аз ҳама, мутаҳаррики тараққиёти иктисодиёти давлат аст. Мавҷудияти захираҳои барқ ​​ва гидроэнергетикӣ дар дилхоҳ кишвар нишондиҳандаи сифати зиндагии аҳолии ҷумҳурӣ мебошад.

Ҳамин тариқ, ба истифода додани НБО-и “Роғун” дар дурнамои наздик ба манфиати кулли Авруосиё хизмат намуда, ба яке аз унсурҳои муҳими таъмини амнияту суботи минтақаи мо мубаддал мегардад. Эъмори иқтисоди инноватсионӣ, рушди соҳибкорӣ, рақамисозии иқтисод дар Тоҷикистон бевосита ба истифодаи зарфияти гидроэнергетикии давлатамон марбут аст.

Албатта, барои бунёди саноати рақобатпазир дар иқтисоди ҷаҳонӣ Тоҷикистонро зарур аст, ки ба татбиқи лоиҳаҳои энергетикӣ, аҳамияти хосса диҳад. Тоҷикистон солҳои наздик метавонад ба яке аз мамлакатҳои пешсаф дар минтақа дар истеҳсоли неруи барқ ё худ энергияи “сабз” табдил ёбад. Чуноне ки Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паёми навбатии худ ба миллати тоҷик аз 23.12.2022 иброз намуда буданд: “98%-и неруи барқ дар Тоҷикистон дар неругоҳҳои барқи обӣ истеҳсол мешавад ва аз рӯйи ин нишондиҳанда, яъне фоизи истеҳсоли энергияи «сабз» мамлакати мо дар миқёси ҷаҳонӣ ҷойи 6-умро ишғол менамояд”.

Дар ояндаи наздик истеҳсолу истифодаи энергияи “сабз” дар мамлакат имкон хоҳад дод, ки аксарияти аҳолӣ ба истифодаи воситаҳои нақлиёти барқӣ гузаранд ва бо ин тартиб талаботи ҷумҳурӣ аз маҳсулоти нафтӣ коҳиш дода шавад. Аз ин лиҳоз Тоҷикистон ба назари мо метавонад солҳои наздик инчунин ба истеҳсолкунандаи автомобилҳои барқӣ дар миқёси минтақа мубаддал гардад.

Рустам ҲАЙДАРОВ, директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Қонуни мазкур дар таълиму тарбияи маънавӣ, фарҳангӣ ва ҳуқуқии ҷомеа нақши муассир дорад. Таълиму тарбияи наслҳои ояндасоз албатта вазифаи ҷонии падару модар, муассисаҳои таълимӣ ва давлат ба шумор меравад. Масъулият доштан дар тарбияи фарзанд як эҳсоси махсусест, ки дар рафтори волидайни бедордил ва ҳар шахс гузошта шудааст. Тақозои замон аст, ки ин масъулиятро давлат ва қонунгузорӣ дар худи инсон ҷиҳати ояндаи дурахшон бедор намояд. Чуноне, ки мутафаккири барҷаста Муҳаммад Ғаззолӣ таъкид мекунад: “Фарзанд амонат аст дар дасти падару модар ва дили фарзанд нафис асту нақшпазир, ҳар нақше, ки ба ӯ гузорӣ, чун мушк ба худ бигирад ва чун замин пок аст, ба саодати дину дунё расад, падару модар дар он савоб шарик бошанд. Агар тухми бадӣ афканӣ ва ӯро ба ҳолаш гузорӣ ва ба ҳарчӣ хоҳад, нишинад, ҳаргиз аз вай умеди некӣ макун”. Аз ин ҷост, ки Қонуни ҶТ «Дар бораи масъулият барои таълиму тарбияи кӯдак» дар ба низом даровардани муносибатиҳо дар ҷомеа ва тарбияи наслҳои ояндасоз аҳамияти муҳим дорад.

Қонуни мазкур дар ташаккули худшиносӣ, сатҳи маърифатнокии наврасону ҷавонон, ки нерӯи пурқудрат, такягоҳ ва боигарии давлат маҳсуб меёбанд, нақши созандае гузошт. Ин иқдоми созандаю саривақтии Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон сатҳи ҷинояткориро миёни ҷавонон кам ва даст задан ба ҳама гуна зуҳороти номатлубро пешгирӣ намуд. Дар доираи талаботи қонуни мазкур ҳамкории тамоми муассисаҳои таълимӣ бо волидайн вусъат гирифта, кулли ниҳодҳои давлатӣ ҳамкории зичу самаранокро бо падару модарон ба роҳ монданд. Тарбия, ки аслан кори дастаҷамъона ва кори пушмашаққат ба шумор меравад, дар доираи қонуни мазкур роҳи амалишавии ояндадори худро пайдо намуд. Вазифаҳои ҷонии ҳар як падару модарро Қонуни ҶТ «Дар бораи масъулият барои таълиму тарбияи кӯдак» дар моддаҳои худ асоснок намуда пешниҳод намудааст, ки ҳамчун дастури зиндагии шоиста дар тарбияи наслҳои оянда мебошад. Мавриди зикр аст, ки қонуни мазкур дар асоси қонуни асосии мамлакат Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳия гардидааст, ки дар ин самт татбиқи ҳамаҷонибаи дигар қонунҳои мавҷударо низ таъмин менамояд.

Дар қисми дуюми моддаи 34-и Констутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст, ки «Падару модар барои таълиму тарбияи фарзандон масъул мебошанд». Вазифаи падару модар муҳайё намудани шароити мусоид барои инкишофи мӯътадили ҷисмонӣ ва руҳии фарзанд, таъмини шароити арзандаи зиндагӣ ва пеш аз ҳама масъулият барои пешгирӣ ва роҳ надодан ба тамоми амалҳои ношоистае, ки фарзандонашон метавонанд аз беаҳмиятии онҳо содир намоянд. Дар ин росто ёдовар шудан ба маврид аст, ки сарчашмаи асосии ин ташаббус, яъне қабули Қонуни ҶТ “дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд”, ки нахуст бо ҳамин унвон қабул гардида буд, меъёрҳои Конститутсияи амалкунандаи мамлакат мебошанд. Қонуни мазкур дуюми августи соли 2011 таҳти рақами №762, ки аз 6 боб ва 17 модда иборат буд, дар низоми қонунгузории Тоҷикистон аллакай мавқеи махсуси хешро пайдо карда, тағироҳои тақозои замон ба он илова карда шудааст.

Бақои оила ва сарчашмаи асосии хушбахтӣ фарзандон мебошанд. Як давлати дорои ояндаи пурсаодат низ ҳамон мамлакатеро метавон ном бурд, ки наслҳои ояндаи он тарбияи хуб дошта, сазовори боварию умедбахшанд. Таълиму тарбияи чунин наслҳои ояндасоз танҳо дар доираи арзишҳои миллӣ ва арзишҳои умумибашарӣ имконпазир аст, ки Қонуни ҶТ «Дар бораи масъулият барои таълиму тарбияи кӯдак» чунин шакли тарбияро имконпазир гардонидааст. Ояндаи миллат вобаста ба таълиму тарбияи фарзанд аст, аз ин хотир волидони имрӯзаро мебояд зиракии сиёсиро аз даст надода, пайваста дар талош бошанд, ки баҳри рӯҳияи насли наврас ба вуҷуд овардани ҳисси меҳантдӯстиву худшиносии миллӣ асос гузорад. Дар амалӣ намудани меъёрҳои қонуни мазкур бетараф набуда, баръакс кӯшиш намоянд, ки дар чаҳорчубаи он амал намоянд, зеро ин Қонун тамоми масъалаҳои таълиму тарбияро дар бар мегирад ва як меъёри ёрирасон барои волидайн дар таълиму тарбияи фарзанд гаштааст.

Қонуни ҶТ «Дар бораи масъулият барои таълиму тарбияи кӯдак» барои ба воя расидани наслҳои аз ҳама ҷиҳат соҳиби ақлу иродаи қавӣ ва виҷдони покдошта заминаи устувор гузошта, эҳсоси масъулияти баланди падарию модариро хусусан дар падару модарони ҷавон ташаккул дода дар натиҷа фарзандони бомаърифат тарбияёфта ба ташаккул ва пешрафти ҷомеа мусоидат менамоянд. Муҳимияти маърифатнок гардонидани наслҳои оянда ва қонуни мазкур пеш аз ҳама дар он аст, ки танҳо дар рӯҳияи солим тарбия намудан амалҳои бадро дар вуҷуди онҳо нобут месозад. Чуноне, ки Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар яке аз суханрониҳояшон таъкид намуданд: “Танҳо маърифат пеши роҳи ҷахолатро гирифта метавонад”. Қонуни мазкур тавонист афкори ҷомеаро нисбати таълиму тарбияи фарзанд дигар намояд. Дар афкори тамоми қишрҳои ҷомеа, такони ҷиддиеро ба миён овард, ки акнун тарбияи насли наврас ва масъулияти ояндаи неки онҳо на танҳо як масъалаи оилавӣ балки алакай ӯҳдадориест, ки аз ҷониби қонунгузорӣ танзим гаштааст ва амалишавии он кафолати ба таври дахлдор тарбия намудани фарзанд мегардад.

Барҳақ аст, ки бидуни таълиму тарбия тартиботи ҷомеаро наметавон пойдору устувор кард ва ба ояндаи дурахшони давлату миллат бо эътимод умед баст.

Мавриди зикр аст, ки дар Қонуни ҶТ «Дар бораи масъулият барои таълиму тарбияи кӯдак» натанҳо уҳдадориҳои падару модар, балки уҳдадориҳои омӯзгор, мақомоти давлатӣ, шахсони воқеӣ, ҳуқуқӣ, муассиса ва дигар ташкилотҳое, ки масъалаҳои вобаста ба таълиму тарбияро баррасӣ мекунанд дарҷ гардидааст. Аммо нақши асосиро дар қонуни мазкур уҳдадориҳои падару модар мебозанд, ки мантиқан бояд чунин ҳам бошад. Чуноне, ки Асосгузори сулҳу ваҳдат, Пешвои миллат, Президенти ҶТ муҳтарам Эмомали Раҳмон: “Дар ҳамаи зинаҳои таълиму тарбия ва такмили ахлоқу маънавият масъулияти асосӣ бар дӯши падару модар аст. Зеро падару модар дар саргаҳи ташаккули андешаву эҳсос ва рушди ҷаҳонбинии кӯдак қарор доранд, фарзандон дунёро бо чашму дили онҳо мебинанду мешиносанд ва муносибати худро ба олами атроф, қабл аз ҳама, аз дидгоҳи падару модар муайян мекунанд.

Усулан ақлу идрок, ҷаҳонбинӣ ва фазилати маънавии падару модар аввалин сарчашмаест, ки дар зеҳну шуури кӯдак нақши ҳамешагӣ пайдо мекунад ва нуфузи он дар зиндагии инсон як умр боқӣ мемонад”.

Дар пайвастагии мутақобилаи се ниҳоди иҷтимоӣ: оила, мактаб ва ҷомеа таълиму тарбия рӯҳу равони воқеӣ пайдо мекунад. Аммо ба ин се ниҳод фазои иттилоотӣ, муҳити атроф, ки дар натиҷаи раванди ҷаҳонишавӣ вусъати азиме пайдо кардааст, таъсири зиёд мерасонад. Аз ин ру, Қонуни ҶТ «Дар бораи масъулият барои таълиму тарбияи кӯдак», ки ба урфу одат ва хусусиятҳои миллии мо асос ёфтааст ва аз ҳуқуқҳои табии инсон сарчашма гирифта, ба зиндагии мардум созгор мебошад, дар рушди зеҳнии насли солиму созанда нақши муҳимеро иҷро намуда истодааст. Татбиқи қонуни мазкур дар асоси хусусиятҳои миллии мо ба ниҳодҳои номбурда имкон медиҳад ба ҳама гуна зуҳуроти номатлуб, гаравидан ба ҳар гуна ҳизбу ҳаракатҳо, тақлиди фарҳанги бегона ва дигар падидаҳои зараровари ҷомеаи муосир истодагарӣ намоянд. Хусусан дар солим нигоҳ доштани мафкураи ноболиғон қонуни мазкур нақши созанда дорад. Зеро дар Қонуни мазкур аз тарафи фарзанди ноболиғ тамошои филмҳо ва бозиҳои компютерӣ, ки хусусияти зӯроварӣ, экстремистӣ, террористӣ ва ғайриахлоқӣ қатъиян манъ карда шудааст.

Ҳамзамон, бояд қайд намуд, ки Парлумони Тоҷикистон бо дарназардошти бозҳам баланд бардоштани масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд, инчунин худшиносиву худогоҳӣ, ватандӯстиву ватанпарастӣ, эҳтироми арзишҳои милливу умумибашарӣ, риояи меъёрҳои одобу ахлоқи ҳамида, омода намудани фарзандон ба ҳаёти мустақилона ва ба роҳи рост ҳидоят намудани онҳо соли равон тағиру иловаҳо ворид намуд. Боиси таъкид аст, ки 20 июни соли 2024 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи масъулият барои таълиму тарбияи кӯдак» қабул гардида, он аз 7 боб ва 25 модда иборат мебошад.

Содаву оммафаҳм ва ба таври васею фарогир танзим намудани муносибатҳо оид ба таълиму тарбияи кӯдак бо дарназардошти таҷрибаи дар ин самт андӯхташуда ва ҷавобгӯ ба талаботи замон дар доираи қонуни мазкур яке аз сабабҳои асосии ворид намудани тағйиру иловаҳо ба қонуни мазкур мебошад.

Ин қонуни ниҳоят муҳим ва тағиру иловаҳои ворид кардашуда водор месозад, ки ҳар як шахсе, ки миллати худ, Ватани худро дӯст медорад ва эҳтиром менамояд, бояд ба қадри арзишҳои миллати худ расад ва дар масъалаи муҳимтарини зиндагӣ таълиму тарбияи фарзандон бетафовут набошад. Онҳоро дар рӯҳияи баланди худшиносиву худогоҳии миллӣ, ватандӯстиву ватанпарастӣ ва ифтихор аз Ватану ватандорӣ тарбия намояд ва ба илму касбомӯзиашон бештар диққат дода, онҳоро дар ин рӯҳия ташвиқ намояд. Зеро фарзанди солеҳу хушахлоқ, донишманд, ба арзиши маънавии давлат ва сармояи зеҳнии он дохил гардида, сатҳу сифати маърифатнокии ҷомеа ва қудрати давлатро муайян месозад.

Дар навбати худ мақомоти давлатӣ низ бояд ба падару модарон ҷиҳати тарбияи дурусти наслҳои оянда мусоидат намуда, дар миёни наврасону ҷавонон тарзи ҳаёти солимро мунтазам тарғиб намоянд. Зеро татбиқи қонуни мазкур вазифаи ҷонии нафақат падару модарон ва мураббиёну омӯзгорон, балки тамоми ҷомеа аст. Танҳо дар ҳамин сурат мо метавонем, ки наслҳои ояндасозро тарбия карда дилпурона ба сӯи оянда пеш равем.

АБДУМУМИНЗОДА Ситора, номзади илмҳои педагогӣ, Вакили маҷлиси вакилони халқи ноҳияи Фирдавсии шаҳри Душанбе Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови Академияи милии илмҳои Тоҷикистон.

Июль 17, 2024 16:58

ДУШАНБЕ, 17.07.2024 /АМИТ «Ховар»/. Соли 2024 тибқи пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «Соли маърифати ҳуқуқӣ» эълон гардид. Ин тасмим ҳам ба муносибати 30-умин солгарди қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон гирифта шуд.

Албатта масъалаи маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон аз солҳо пеш мавриди таваҷҷуҳ ва таъкиди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор гирифта буд. Дар ин самт фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 9 апрели соли 1997 «Дар бораи сиёсати ҳуқуқӣ ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандони Ҷумҳурии Тоҷикистон», қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 22 августи соли 1997 «Дар бораи баъзе чораҳои беҳтар намудани тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон ва кори ҳуқуқӣ дар ҷумҳурӣ», фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 6 феврали соли 2018 «Дар бораи Консепсияи сиёсати ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2018-2028» ва дигар қарору фармонҳоро номбар кардан мумкин аст, ки дар тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон ва баланд гардидани шуур ва маданияти ҳуқуқии онҳо таъсири бевосита расондааст.

Асосан мувофиқи Конститутсия, Ҷумҳурии Тоҷикистон дар баробари соҳибихтиёрию демократӣ ва дунявӣ будан, давлати ҳуқуқбунёд низ мебошад. Ибтидои асосии ҳар як давлати ҳуқуқбунёд ин алоқамандии он бо қонун ва ҳуқуқ аст. Ҳуқуқ бо давлат дар робитаи ногусастанӣ қарор дорад. Аз ин рӯ, эълони соли 2024 ба муносибати 30-умин солгарди қабули Конститутсия ҳамчун Соли маърифати ҳуқуқӣ ба тааҳҳудоти Ҳукумат ва давлати Тоҷикистон ба парвариши ҷомеае, ки ҳомии ҳокимияти қонун ва тарғибгари арзишҳои демократӣ бошад таъкид мекунад. Эъломияи мазкур на танҳо як марҳалаи муҳими таърихи конститутсионии Тоҷикистонро таҷлил мекунад, балки содиқ будани ҳукуматро барои баланд бардоштани дониш ва огоҳии ҳуқуқии шаҳрвандон бори дигар тасдиқ мекунад.

Эълони мазкурро аз ҷиҳатҳои гуногун метавон таҳлилу баррасӣ кард. Агар аз нигоҳи ҷомеашиносӣ ё худ сотсиологӣ назар кунем, эълон гардидани соли 2024 дар Тоҷикистон ҳамчун Соли маърифати ҳуқуқӣ якчанд ҷанбаҳои асосиро дар бар мегирад:

Заминаи таърихӣ-иҷтимоӣ. Ҳангоми таҳлили падидаҳои иҷтимоӣ, ҷомеашиносон аксар вақт заминаи таърихӣ ва иҷтимоии онро баррасӣ мекунанд. Ин равиш ба онҳо имкон медиҳад, ки омилҳои сохторӣ, фарҳангӣ ва ниҳодиро (институтсионалиро), ки ба падидаҳо таъсир расонида, паёмадҳои эҳтимолиро барои ҷомеа бавуҷуд меоваранд, дарк кунанд . «Заминаи таърихӣ-иҷтимоӣ» натанҳо ҳамчун як равиши муҳими методологӣ аст, ки ҷомеашиносон барои таҳлилу баррасии падидаҳои иҷтимоӣ дар чаҳорчӯби васеътари таърихӣ, фарҳангӣ ва сохторӣ истифода мебаранд, балки баъзан онро «назарияи сабабияти иҷтимоӣ-таърихӣ» низ номидаанд. Мувофиқи ақидаи коршиносон сабабияти иҷтимоӣ-таърихӣ, яке аз қонуниятҳои муҳимтарини сотсиологӣ ба ҳисоб рафта, алоқамандии куллӣ ва баҳам вобастагии ҳодисоти иҷтимоиро ифода мекунад. Аз ин назар, баррасии заминаҳои таърихӣ-иҷтимоии эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ рӯйдодҳои таърихӣ, шароити иҷтимоӣ ва омилҳои сиёсиро дар бар мегирад, ки шароити қабули ин эъломияро шакл додаанд.

Ҷомеашиносон метавонанд таҳқиқ кунанд, ки чӣ гуна рӯйдодҳои гузашта, ҳаракатҳои иҷтимоӣ ва тағйироти сиёсӣ ба рушди маорифи ҳуқуқӣ ва низоми ҳуқуқӣ дар Тоҷикистон таъсир расонидаанд. Илова бар ин, баррасии заминаи таърихӣ-иҷтимоӣ ба ҷомеашиносон кумак мекунад, ки самаранокӣ ва афзалиятнок будани эъломияи ҳукумат ва таъсири он ба гурӯҳҳо ва ниҳодҳои гуногуни иҷтимоӣ дар дохили мамлакатро арзёбӣ кунанд. Дар ҳар сурат, аз нигоҳи сотсиологӣ, таъкид ба 30-солагии Конститутсия роҳи таърихии рушди ҳуқуқӣ ва сиёсии Тоҷикистонро пас аз истиқлолият муҳим ва барҷаста нишон медиҳад. Эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ таҳаввулоти системаҳои ҳуқуқӣ ва сиёсии ҷумҳуриро дар се даҳсолаи охир эътироф намуда, марҳалаҳо, ислоҳот ва мушкилоти дар ин роҳ дучоршударо таъкид мекунад. Ҳамчунин иқдоми ёдшуда барои андешидан ва мулоҳизаҳои дастаҷамъона дар бораи дастовардҳо ва мушкилоте, ки миллат дар роҳи бунёди заминаи қонуние, ки барои идоракунии демократӣ ва пешрафти ҷомеа рӯбарӯ шуда буд, фурсат фароҳам меорад. Ин мулоҳиза на танҳо мансабдорони давлатӣ, балки олимон, донишҷӯён, тоҷирон, кишоварзон ва умуман тамоми ҷомеаи шаҳрвандиро дар бар мегирад. Хулоса ин эълон, пеш аз ҳама аҳамияти таърихии Конститутсияро таъкид намуда, на танҳо ҳамчун як шиори замонавӣ, балки як фурсати сотсиологӣ барои андешаронӣ дар бораи ҳаракати Тоҷикистон ба сӯи идоракунии демократӣ ва пешрафти ҷомеа, эътирофи дастовардҳо, муқовимат бо чолишҳо ва тасдиқи уҳдадориҳо барои бунёди давлати одилона ва шукуфон мебошад.

Вазифагароӣ (коркардгароӣ) ё худ функсионализм. Назарияи функсионалистӣ дар илми ҷомеашиносӣ ҷомеаро ҳамчун низоми мураккаби иборат аз қисмҳои мухталифи ба ҳам алоқаманд, ки ҳар кадоми онҳо вазифаҳои муайяни худро дар субот ва пешрафт доранд, баррасӣ мекунад. Ин назария ба нақши ниҳодҳо (институтҳо), монанди маориф ва ҳуқуқ таъкид менамояд ва ба он нигаронида шудааст, ки чӣ гуна қисматҳои гуногуни ҷомеа барои нигоҳ доштани тартиботи иҷтимоӣ, инкишофи муттаҳидии ҷомеа ва субот якҷоя кор мекунанд

. Эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ ин ақидаи функсионалистиро инъикос мекунад, ки ниҳодҳои иҷтимоӣ, аз ҷумла маориф, на танҳо барои интиқоли дониши ҳуқуқӣ, балки барои табдил додани афрод ба шаҳрвандони фаъолу масъулиятшинос ва тайёр кардани мутахассисони баландихтисос, ки ба фаъолияти ҷомеа саҳм мегузоранд, хизмат мекунанд. Тибқи назария, ҳукумат дар асоси принсипҳои Конститутсия ва бо таъкид ба саводнокии ҳуқуқии шаҳрвандон ва такмили таҳсилоти ҳуқуқӣ кӯшиш мекунад, ки қонуният ва самаранокии институтҳои ҳуқуқиро таҳким бахшад, камбудиҳои даркшуда дар фаъолияти низоми ҳуқуқиро рафъ намояд ва аз ин тариқ ба идоракунии демократӣ мусоидат кунад. Ҳамчунин омӯзиши ҳуқуқӣ метавонад ба ҳамгироию ҳамбастагии иҷтимоӣ тавассути пешбурди фаҳмиши муштараки меъёрҳо ва арзишҳои ҳуқуқӣ дар байни шаҳрвандон мусоидат кунад. Зеро ташаббус тавассути омӯзонидани шахсон дар бораи ҳуқуқ ва уҳдадориҳои қонунии онҳо, ба ташаккули ҳисси ҳамбастагӣ ва эҳтироми мутақобила ба волоияти қонун дар ҷомеа нигаронида шудааст.

Аҳамияти рамзӣ-символикӣ. Мафҳуми «рамз» (символ) дар баъзе назарияҳои сотсиологӣ нақши асосиро мебозад. Масалан тибқи дидгоҳи ҷомеашиносоне монанди Ҷорҷ Ҳерберт Мид ва Ҳерберт Блюмер одамон рамзҳо ва маъноҳоро дар муносибатҳои иҷтимоӣ ба кор бурда, онҳоро шарҳ медиҳанд ва дар натиҷа, шахсият ва воқеияти худро тавассути ҳамкорӣ бо дигарон бунёд мекунанд. Рамзҳо метавонанд ҳар чизе бошанд, ки маъно доранд, ба монанди забон, имову ишора, расму оин ва ашё. Масалан, парчами миллӣ ватандӯстиро ифода мекунад, ҳалқаи арӯсӣ рамзи садоқат аст. Ин назария хусусияти субъективии рамзҳоро қабул намуда, таъкид мекунанд, ки маънои онҳо аз ҷиҳати иҷтимоӣ сохта шудаанд ва метавонанд дар контекстҳо (қаринаҳо) ва фарҳангҳои гуногун фарқ кунанд.

Мутобиқ бо назарияи мазкур, эълон шудани Соли маърифати ҳуқуқӣ ба таври рамзӣ эътирофи нақши қонунро дар таҳкими тартиботи иҷтимоӣ, адолат ва субот аз ҷониби ҳукумат инъикос менамояд. Рамзи эълони соли маърифати ҳуқуқӣ ин аст, ки Ҳукумат мақсад дорад то аз ин тариқ рӯи принсипҳои бунёдии Конститутсия, аҳамияти саводнокии ҳуқуқии шаҳрвандон, муносибати эҳтиромона бо қонун, баланд бардоштани мақоми он, ташаккул додани низоми устувори рафтори ҳуқуқӣ, ҳамоҳангсозии фаъолияти тамоми субъектҳои тарғиб ва ташвиқи ҳуқуқӣ, ташкил намудани механизми самараноки ҳамкории давлат ва ниҳодҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ дар самти маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон таъкид намояд.

Ниҳоди маориф ва аҳамияти таълим. Ҷомеаи инсонӣ барои зиндагӣ кардану равнақ ёфтан ҳатман бояд талаботи асосии худро қонеъ гардонанд. Барои қонеъ гардонидани талаботи рузмарраи инсонӣ мавҷудияти ниҳодҳо (институтҳо)-и гуногуни иҷтимоӣ ногузир мебошад. Дар ин миён ниҳоди илм ва маориф аҳамияти хосса дошта, он вазифаи омодасозии қувваи кориро таъмин менамояд ва ба инсон имконият медиҳад, ки қобилияти худро барои дар фаъолияти оянда татбиқ кардану мавҷудияти худро таъмин сохтан инкишоф бахшад. Аз ин нуқтаи назар, эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ сафарбар кардани захираҳои давлатӣ барои омӯзиши ҳуқуқиро таъкид менамояд ва аз муносибати фаъол ба ҳалли масъалаҳои ҷомеа тавассути таълим ва огоҳиҳои ҳуқуқӣ шаҳодат медиҳад. Он эътирофи нақши ниҳоди маориф ва аҳамияти таълимро дар баланд бардоштани шуури ҳуқуқӣ, тавонмандсозии шаҳрвандон ва ташаккули иштироки шаҳрвандӣ инъикос мекунад. Таълими ҳуқуқӣ метавонад рафъи монеаҳо дар роҳи дастрасӣ ба таҳсилоти ҳуқуқӣ, таъмини фарогир будани чаҳорчӯби ҳуқуқӣ ва мусоидат ба эътимоди ҷомеа ба ниҳоди ҳуқуқро дар бар гирад. Илова бар ин, ҷомеашиносон метавонанд нақши созмонҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ ва ташаббусҳои оммавиро дар мукаммалгардонии кӯшишҳои ҳукумат оид ба баланд бардоштани саводнокии ҳуқуқӣ ва ҳисоботдиҳӣ баррасӣ кунанд.

Ҷомеапазирӣ ё иҷтимоикунонӣ. Ин истилоҳ ба раванде ишора дорад, ки тавассути он фардҳои алоҳида аз даврони тифлӣ тадриҷан ба шахсони худшинос ва соҳибақл, ки фарҳанги дар он таваллудшудаашонро хуб дарк мекунанд, табдил меёбанд. Ҳарчанд раванди инкишофи фарҳангӣ дар давраи кӯдакӣ назар ба марҳилаҳои баъдӣ шадидтар сурат мегирад, вале омӯзиш ва мутобиқшавӣ тамоми давраи зиндагии инсонро фаро мегирад. Раванди ҷомеапазирӣ ё иҷтимоикунонӣ наслҳои гуногунро бо ҳам мепайвандад. Таҳлили эъломияи Соли маърифати ҳуқуқӣ аз даричаи назарияҳои иҷтимоишавӣ чунин аст, ки омӯзиши ҳуқуқӣ дар ҷомеапазир шудани афрод ва фаҳмидану дарк кардани меъёрҳо, арзишҳо ва принсипҳои ҳуқуқӣ нақши муҳим мебозад. Таълими ҳуқуқӣ ба ҷавонон боиси заминаи мустаҳками меъёрҳои ҳуқуқӣ мегардад. Ин кафолат медиҳад, ки насли оянда дониши қавӣ ва иштироки фаъолона дар ташаккули ҷомеаи адолатпарвару ҳуқуқбунёд дошта бошад. Тавассути таълим, афрод ҳуқуқ ва уҳдадориҳои худро дар чаҳорчӯбаи қонунӣ меомӯзанд ва дар нигоҳдории тартибот ва суботи иҷтимоӣ саҳм мегузоранд. Бо огоҳии ҳуқуқӣ шаҳрвандон масъулият ва вазифаҳои худро дар назди ҷомеа беҳтар дарк карда, ҷомеаи масъулиятнок ва устуворро ба вуҷуд меоранд. Афроди дорои дониши ҳуқуқӣ бо ҳуқуқҳои дигарон беҳтар ҳамоҳанг мешаванд. Ин ҳамкории иҷтимоӣ, ҳуқуқҳои ҷавонон, ҳуқуқҳои издивоҷ ва дигар нуктаҳои ҳамкории ҳуқуқиро дар бар мегирад. Хулоса, тарбияи ҳуқуқӣ ба созгории ҷамъиятӣ ва ҷомеапазирӣ мусоидат мекунад.

Назорати иҷтимоӣ. Яке аз муҳимтарин вазифаҳои сохтори ҷомеа, назорати иҷтимоӣ мебошад. Назорати иҷтимоӣ воситаи ба танзим дароварандаи унсурҳои гуногун ва сершумори иҷтимоӣ, тавассути меъёрҳои мухталиф, аз ҷумла меъёрҳои хуқуқӣ мебошад. Назорати иҷтимоӣ бо ёрии ду унсури асосӣ амалӣ мегардад: меъёрҳо-қоидаҳо ва муҷозот-чораҳои ҷазоӣ. Меъёрҳо, нишондод ва ҳидояти иҷтимоиро доир ба рафтори ҳамида, ки он мақбули ҷомеа аст, ифода мекунанд. Муҷозот бошад воситаи ҳавасмандкунӣ ва ҷазодиҳӣ мебошад, ки вай одамонро барои иҷрои меъёрҳои иҷтимоӣ водор месозад. Назарияҳои сотсиологии назорати иҷтимоӣ бар ин таъкид доранд, ки таълим, махсусан таълими ҳуқуқӣ ҳамчун механизми танзими рафтор ва пешгирӣ аз каҷрафториҳо тавассути ташаккул додани ҳисси мувофиқат ба меъёрҳои ҳуқуқӣ хизмат мекунад. Маърифати ҳуқуқии одамон маънои дониш ва дарки масъалаҳои ҳуқуқӣ ва уҳдадориҳои ба ҳар як шахси ҷомеа тааллуқдоштаро дорад. Ин намуди огоҳӣ ба одамон имкон медиҳад, ки ҳуқуқ ва уҳдадориҳои худро, ки ҳаёти онҳоро танзим мекунанд, беҳтар дарк карда, ба ҳолатҳои қонунвайронкунӣ дучор наоянд. Вақте ки мардум аз ҳуқуқҳои худ огоҳ мешаванд, эҳтимоли поймол кардани онҳо кам мешавад. Баланд бардоштани маърифати ҳуқуқӣ ба таҳкими волоияти қонун мусоидат мекунад. Омӯзиши ҳуқуқӣ метавонад ба ҳалли низоъҳо ва баҳсҳо дар дохили ҷомеа тавассути тавонмандсозии шахсони алоҳида дар бораи механизмҳои ҳуқуқии ҳалли ихтилофҳо мусоидат кунад. Тавассути баланд бардоштани саводнокӣ ва огоҳии ҳуқуқӣ, ташаббус ба коҳиш додани паҳншавии низоъҳои ҳуқуқӣ ва мусоидат ба ҳалли осоишта тавассути шабакаҳои ҳуқуқӣ нигаронида шудааст. Вақте ки одамон низоми ҳуқуқиро мефаҳманд ва эҳтиром мекунанд, фарҳанги мувофиқат пайдо мешавад ва эҳтимолияти баҳсҳои ҳуқуқӣ коҳиш меёбад.

Таҳарруки иҷтимоӣ. Ҳама гуна ҷойивазкуниеро, ки он боиси тағйирёбии мақоми иҷтимоӣ, тахассуси одамон ва ҷои онҳо дар сохтори иҷтимоии ҷомеа мегардад, таҳарруки иҷтимоӣ меноманд. Ҷойивазкунии иҷтимоӣ се хел мешавад: 1) таҳарруки болоравандаи амудӣ, яъне боло рафтани мақоми иҷтимоии шахс; 2) таҳарруки поёнравандаи амудӣ, яъне ба мақомҳои поинтар ҳаракаткунии шахс; 3) таҳарруки уфуқӣ, яъне ҳаракаткунии шахс дар дохили мақомҳои баробарвазн, ки ба он ҷобаҷошавии ҷуғрофӣ низ гӯянд. Аз байни инҳо аввалӣ аз ҳама муҳимтар аст. Метавон гуфт дар ҳамаи ҷомеаҳои мутамаддин, аз ҷумла Тоҷикистон, сатҳи таҳсилот бо мақоми (статуси) иҷтимоии шахс ва таҳарруки иҷтимоӣ алоқамандии зич дорад. Ҳукумат бо таъкид ба маърифати ҳуқуқӣ ва сармоягузорӣ дар ин замина саъй мекунад, ки шаҳрвандонро бо малака ва донишҳое муҷаҳҳаз созад, ки дар сатҳи кулли ҷомеа ва махсусан бозори меҳнат арзишманданд. Фаҳмиши беҳтари принсипҳо ва меъёрҳои ҳуқуқӣ метавонад қобилияти шуғлию касбии шахсони алоҳидаро баланд бардорад ва ба онҳо имкон диҳад, ки ба ҷойҳои кори сердаромад ё дорои имкониятҳои пешрафта ё ба зинаҳои баланди мансаб дастрасӣ пайдо кунанд. Таҳқиқоти сотсиологӣ нишон медиҳад, ки дастрасӣ ба захираҳо ва донишҳои ҳуқуқӣ ба шахсони алоҳида имкон медиҳад, ки бо монеаҳое аз қабили табъиз, беадолатӣ ё нобаробарӣ мубориза баранд ва имкониятҳои таҳарруки иҷтимоиро пайгирӣ кунанд. Ҳамин тариқ, сармоягузорӣ ба таҳсилот ва таълимоти ҳуқуқӣ, тавассути тавсеаи дурнамои шахсон барои ҳамгироии иқтисодӣ ва иҷтимоӣ, ба таҳарруки иҷтимоӣ, яъне ба имкониятҳои пешрафт дар дохили ҷомеа мусоидат мекунад.

Ислоҳоти ниҳодӣ-институтсионалӣ. Баррасии сотсиологии ниҳодҳо (институтҳо)-и иҷтимоӣ аксар вақт ба масъалаҳои нобаробарӣ, беадолатӣ ва табъиз ё истисно ишора мекунанд. Бо сафарбар намудани захираҳо барои таълими ҳуқуқӣ ва таъкид кардани аҳамияти меъёрҳои конститутсионӣ, ҳукумат аз уҳдадориҳои хеш нисбат ба ислоҳоти ниҳодӣ-институтсионалӣ ва фарогирии иҷтимоӣ шаҳодат медиҳад. Системаи шаффоф ва дастраси ҳуқуқӣ дар якҷоягӣ бо ташаббусҳои пурқуввати таълими ҳуқуқӣ эътимоди оммаи мардумро ба ниҳодҳо афзоиш дода, ба ваҳдату ҳамбастагии ҷомеа мусоидат мекунад. Ин дар навбати худ, муҳити мусоидро барои таҳарруки иҷтимоӣ фароҳам меорад, зеро шахсони алоҳида барои иштирок дар ҳаёти шаҳрвандӣ лаёқатмандию шоистагии худро эҳсос мекунанд ва бидуни тарс аз муносибати худсарона ва ноодилона имкониятҳои пешрафтро пайгирӣ мекунанд. Ҳамчунин афроди дорои дониши ҳуқуқӣ метавонанд низоми ҳуқуқии ҷомеаи худро беҳтар дарк кунанд. Он қонунҳо, муқаррарот ва сохтори макроҳуқуқиро дар бар мегирад, ки ҳуқуқ ва уҳдадориҳои шахсони алоҳидаро муайян мекунанд. Огоҳии ҳуқуқӣ ба одамон имкон медиҳад, ки аз расмиёти ҳуқуқӣ, стратегияҳо ва усулҳои ҳалли масъалаҳо ва мушкилоти ҳуқуқии худ баҳра баранд ва дар равандҳои ҳуқуқӣ самараноктар иштирок кунанд. Ин иштирок дар мурофиаҳои судӣ, гуфтушунидҳо оид ба ҳалли баҳсҳо ва кор дар системаи судиро дар бар мегирад.

Имкониятҳо ва тағйироти иҷтимоӣ. Дурнамои сотсиологӣ оид ба тавонмандӣ ва тағйироти иҷтимоӣ зарфияти дигаргунсозии маорифро дар мубориза бо нобаробарӣ ва ҳимояи адолат таъкид мекунад. Омӯзиши ҳуқуқӣ ба шахсон тавассути муҷаҳҳаз кардани дониш ва малакаҳо барои паймоиши системаҳои ҳуқуқӣ, ҳимояи ҳуқуқҳои онҳо ва мубориза бо беадолатиҳо имконият медиҳад. Бо авлавият додани таҳсилоти ҳуқуқӣ, ҳукумат метавонад ба ҳаракатҳои оммавӣ ва ташаббусҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ, ки ба баланд бардоштани саводнокии ҳуқуқӣ, дастрасӣ ба адолат ва масъулият нигаронида шудаанд, мусоидат намояд. Ҷомеашиносон метавонанд таҳлил кунанд, ки чӣ гуна ташаббусҳои таълими ҳуқуқӣ ба равандҳои васеътари тағйироти иҷтимоӣ, демократикунонӣ ва пешрафти ҳуқуқи инсон дар ҷомеа кумак мекунанд.

Баробарии гендерӣ. Мафҳуми «гендер» барои тавсифи он хислатҳо ва одатҳои мардону занон, ки аз тариқи муносибатҳои иҷтимоӣ ба даст оварда шудаанд истифода мешавад. Дар ҳоле ки «ҷинс» фарқиятҳои биологии байни мардон ва занонро дар бар мегирад, истилоҳи «гендер» ба сифатҳо, нақшҳо ва рафторҳои иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ ишора карда, сохторҳо ва интизориҳои иҷтимоиро, ки бо мардонагӣ ва занонагӣ алоқаманданд, фаро мегирад. Назарияҳои вобаста ба гендер дастгирӣ намудани раванди иштироки бевоситаи занон дар тамоми соҳаҳои ҳаёти сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодиро мавриди назар дошта, рӯйи масъалаҳои муҳимме, монанди пешгирии зӯроварӣ дар оила, расидан ба имкониятҳои баробар барои занон ва мардон дар самтҳои гуногуни ҳаёт, пешбурди зиндагии мусолиматомез, амният, рушди иқтисодӣ ва демократияи устувор таъкид менамоянд . Бар асоси ин назария омӯхта хоҳад шуд, ки чӣ гуна таълим ва маърифати ҳуқуқӣ метавонад ба баробарии гендерӣ, дастрасӣ ба адолати иҷтимоӣ барои занон ва нақши занон дар системаи ҳуқуқӣ таъсир расонад. Ташаббусҳои таълими ҳуқуқӣ, ки ба занон нигаронида шудаанд, метавонанд тавассути тавонмандсозии занон дар бораи ҳуқуқҳои қонунии онҳо, барои бартараф кардани ин монеаҳо кумак расонанд. Ба илова, таҳсилоти ҳуқуқӣ метавонад занонро бо малака ва эътимод барои мубориза бо табъизи гендерӣ ва ҳимояи адолати гендерӣ дар системаи ҳуқуқӣ муҷаҳҳаз созад. Пас, омӯзиши ҳуқуқӣ дар пешбурди баробарии гендерӣ тавассути баланд бардоштани сатҳи огоҳӣ дар бораи қонунҳо ва сиёсатҳое, ки табъиз, зӯроварӣ ва нобаробарии гендериро ҳал мекунанд, нақши муҳим мебозад.

Мубодилаи иҷтимоӣ. Назарияи мубодиларо дар илми ҷомеашиносӣ Ҷорҷ Ҳоманс матраҳ кардааст. Ин назария ба он нигаронида шудааст, ки муносибатҳои иҷтимоӣ бар табодули захираҳо асос ёфтаанд ва шахсони алоҳида дар ҷараёни муносибатҳои иҷтимоии хеш мақсади ба ҳадди аксар расонидани мукофотҳо (подошҳо) ва кам кардани хароҷотҳоро доранд. Таҳлили Соли маърифати ҳуқуқӣ тибқи назарияи мубодила чунин аст, ки: 1) шахсони алоҳида ба таҳсилоти ҳуқуқӣ машғул мешаванд, зеро онҳо аз сармоягузории вақт, саъю кӯшиш ва захираҳои харҷкардаи худ подош ё манфиатҳои муайянро интизоранд. Ин мукофотҳо метавонанд гирифтани дониш ва малакаҳои ҳуқуқӣ, беҳтар кардани дурнамои касб, ба даст овардани мақоми иҷтимоӣ ё дастрасӣ ба имкониятҳои бештарро дар бар гиранд; 2) назарияи мубодила таъкид мекунад, ки муносибатҳои иҷтимоӣ мубодилаи мутақобиларо дар бар мегиранд. Дар заминаи таълими ҳуқуқӣ, донишҷӯён уҳдадорӣ, иштирок ва кӯшишҳои худро дар омӯзиш бо муаллимон ё муассисаҳои таълимӣ, ки дастур, роҳнамоӣ ва ҳуҷҷати тасдиқкунандаи таҳсилот медиҳанд, мубодила мекунанд. Ин табодулҳо аз рӯи меъёрҳо, интизориҳо ва қоидаҳои иҷтимоӣ дар дохили низоми таълимӣ ташаккул меёбанд; 3) назарияи мазкур инчунин аҳамияти шабакаҳои иртиботӣ ва сармояи иҷтимоиро дар мусоидат ба мубодила эътироф мекунад. Омӯзиши ҳуқуқӣ дар Тоҷикистон метавонад ба донишҷӯён имконият фароҳам оварад, ки бо ҳамсолон, ҳайати омӯзгорон ва мутахассисони соҳаи ҳуқуқ робита барқарор кунанд. Ин шабакаҳо метавонанд дастрасӣ ба иттилоот, имкониятҳои кор, роҳнамоӣ ва дастгирии иҷтимоиро таъмин кунанд ва ба ин васила мукофотҳои аз таҳсилоти ҳуқуқӣ гирифташударо баланд бардоранд.

Мусоидат ба идоракунии демократӣ ва пешрафти ҷомеа. Аслан ҳадафи ниҳоӣ аз эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ таъсиси заминаҳои ҳуқуқӣ мебошад, ки демократияро ба сатҳи сифатан болотар мерасонанд ва пешрафти ҷомеаро фароҳам меоранд. Ин на танҳо мавҷуд будани қонунҳо ва институтҳоро тақозо мекунад, балки таъмини фаъолияти самараноки онҳо, мусоидат ба адолат, ҳифзи озодиҳо ва кумак ба рушди иқтисодӣ ва иҷтимоии ҷомеаро низ дарбар мегирад. Илова бар ин, эълон шудани Соли маърифати ҳуқуқӣ уҳдадории ҳукуматро дар мубориза бо коррупсия ва таъмини волоияти қонун таъкид мекунад. Тоҷикистон тавассути пешбурди маърифати ҳуқуқӣ ва таъкид ба аҳамияти риояи меъёрҳои ҳуқуқӣ кӯшиш мекунад, ки фарҳанги поквиҷдонӣ ва масъулиятшиносиро тарбия кунад ва ба ин васила ниҳодҳои худро таҳким бахшад ва эътимоди мардумро ба низоми идоракунии демократӣ афзоиш диҳад.

Ҳамин тариқ, эълони Соли маърифати ҳуқуқӣ таъсири мутақобилаи омилҳои таърихӣ, сиёсӣ ва фарҳангиро дар ташаккули манзараи ҳуқуқии ҷомеаи Тоҷикистон инъикос намуда, аҳамияти амали дастаҷамъонаро дар пешбурди ҳадафҳои ҷомеаи марбут ба адолат, ҳуқуқ ва шаҳрвандӣ таъкид мекунад. Фаҳмидани ин ҷанбаҳо ангезаҳои аслӣ, натиҷаҳои эҳтимолӣ ва самараҳои афзалиятноки маърифати ҳуқуқӣ дар заминаи сиёсӣ ва иҷтимоию фарҳангии ҷомеаи Тоҷикистонро равшан мекунад. Ҳукумат бо сармоягузорӣ ба таҳсилоти ҳуқуқӣ на танҳо волоияти қонунро таҳким мебахшад, балки барои шахсони алоҳида барои беҳтар кардани вазъи иҷтимоӣ ва иқтисодии худ роҳҳоро фароҳам меорад ва ба ин васила, ба равандҳои васеътари инкишофу пешрафти ҷумҳурӣ, ба вуҷуд овардани дигаргуниҳои мусбати иҷтимоӣ ва пешрафти куллии мамлакат мусоидат мекунад.

Рустам ҲАЙДАРЗОДА, - директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои фалсафа,

Хайрулло ФАЙЗУЛЛОЕВ, - докторанти PhD-и кафедраи фалсафа ва фарҳангшиносии Донишгоҳи давлатии омӯзгории Тоҷикистон ба номи Садриддин Айнӣ

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба илми муносибатҳои байналмилалӣ мафҳуми навро ба мисли «дипломатияи об»-ро ворид намудаанд, ки дар он тамоми ташаббус ва ғояҳои минбаъда оид ба истифодаи захираҳои об дар ҷаҳон гирд оварда шудааст. Кулли ташаббусҳои ҷаҳонии Тоҷикистон, аз қабили Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои ҳаёт, 2005-2015», Соли байналмилалии оби тоза(2003), Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об (2013) ва Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои2018-2028” дар рушди соҳаи муносибатҳои байналмилалӣ саҳми арзанда гузоштааст.

«Ҳамаи ин ташаббусҳо танҳо ба як ҳадаф, яъне ба таъсиси минбари универсалӣ барои муҳокима ва дарёфти роҳҳои оқилонаи мушкилоти марбут ба захираҳои об, равона гардида буданд. Муаллифи ин ҳама ташаббусҳои ҷаҳонии об Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошанд, ки бо андешаҳои созандаи худ дар соҳаи истифодаи байналмилалии об на танҳо обрӯи байналмилалии Тоҷикистон, балки тамоми Осиёи Марказиро боло бурдаанд. Тавре муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон қайд кардааст: «Об дар рушди башарият нақши муҳим дорад. Мардум аз кадимулайём дар назди манбаҳои об, ки ҳаёту ободӣ мебахшанд, маскан мегирифтанд. Воқеан, об сарчашмаи ҳаёт аст ва инсоният ҳамеша онро ҳамчун сарвати муқаддас ситоиш ва истиқбол кардааст. Дар шароити кунунии афзоиши босуръати аҳолӣ, рушди иқтисодӣ ва таъсири дигар чолишҳо, ки фишори изофӣ ба захираҳои табииро ба вуҷуд меоранд, арзиши об ба маротиб афзоиш хоҳад ёфт”. Аз ин рӯ, ташаккули муколамаи созандаи об ва рушди дипломатияи об метавонад барои шарикии дарозмуддати байни кишварҳо дар соҳаи истифодаи об шароит фароҳам оварад ва аз низоъҳои оянда барои об пешгирӣ кунад» [1].

Тоҷикистон бо сарварии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон роҳнамоии сиёсӣ ва ҳамзамон масъулияти худро дар ҷомеаи ҷаҳонӣ устуворона нишон дода, барои муттаҳидсозии минбаъдаи саъю кӯшиши тамоми ҷонибҳои манфиатдор, бахусус сарварони сиёсии ҷаҳонӣ дар қабул ва татбиқи тадбирҳо ҷиҳати таъмини идоракунӣ ва истифодаи самарноки захираҳои об дар сайёра шароити мусоид фароҳам меоварад. Гурӯҳи байналмилалии дӯстони об, ки бо ибтикори Тоҷикистон таъсис ёфтааст, имрӯз ҳудуди 50 кишвари узвро муттаҳид намуда, дар баррасии мушкилоти об ва қабули қарорҳои дахлдор дар доираи СММ ва дигар созмонҳои байналмилалӣ саҳми мусбат мегузорад. Ба шарофати хидматҳои хоси муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Тоҷикистон имрӯз худро ҳамчун як нақшофари муҳими ҷаҳонӣ дар ҳалли мушкилоти об дар сатҳи ҷаҳонӣ ва минтақавӣ муаррифӣ мекунад.

Дар солҳои истиқлолият Тоҷикистон бо сарварии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои тақсими одилона ва бародаронаи захираҳои об ба тамоми ҳамсоягони худ саҳм гузоштааст, зеро дар ҳаҷми зиёда аз 60%-и захираҳои оби Осиёи Марказӣ дар ҳудуди кишвари мо ҷамъоварӣ шудааст. Тоҷикистон масъулияти глобалии худро барои сарнавишти минтақаи Осиёи Марказӣ ҳис карда, ҳамзамон Хазинаи Байналмилалии наҷоти Арал ва ду комиссияи он –КБҲО ва КБРУро таъсис дод, ки барои баррасии муҳимтарин масъалаҳои оби фаромарзӣ дар минтақа замина фароҳам меоварад.

Бар асоси ақидаҳои болозикр бо масъулияти баланд изҳор менамоем, ки ташаббусҳои пешниҳодкардаи Сарвари давлатамон оид ба об ва дастгирии онҳо дар сатҳи байналмилалӣ ҳам обрӯи Пешвои миллати тоҷик муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ва ҳам Тоҷикистонро низ дар назди ҷомеаи ҷаҳонӣ боло бурд. Ин иқдомҳо ба ҳамкориҳои минбаъда ва татбиқи дипломатияи об дар ҷаҳон таъсири мусбат хоҳанд дошт.

Президенти Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон имрӯз як Сарвари сиёсии аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣэътирофшуда ва бонуфузи глобалӣ буда, на танҳо дар муайян кардани рӯзномаи сиёсати байналмилалӣ, балки барои ҳалли масъалаҳои доғи глобалӣ қодир аст. Дабири кулли СММ Антониу Гутерриш, ки соли 2017 ба кишвари мо сафар кард, аз иқтидори обии Тоҷикистон ба ваҷд омада буд, низ ҳамин гуна ақида дорад. Ӯ ба ташаббусҳои ҷаҳонии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баҳои баланд додааст. Дар иҷлосияи 72-юми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид ба муносибати оғози Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои2018-2028» Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ҳамчунташаббускори асосии қабули Даҳсолаи нави байналмилалӣ аввалин шуда даҳсолаи нави обро расман ифтитоҳ намуд. Яъне ӯ ба татбиқи як ташаббуси дигари Тоҷикистон дар кулли сайёра шурӯъ кард. Мавриди зикр аст, ки рӯзҳои 20-22 июни соли 2018 дар шаҳри Душанбе Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои2018-2028» баргузор гардид. Фикр мекунам, ки ба шарофати ташаббусҳои ҷаҳонии Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ояндаи наздик лоиҳаҳои зиёди байналмилалӣ ба беҳбуди дастрасии мардум ба манбаҳои об, бахусус дар кишварҳои сераҳолии Африқо, Осиё ва Амрикои Лотинӣ амалӣ хоҳанд шуд.

Моҳи декабри соли2022 Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар иҷлосияи 77-уми худ қатъномаи «2025 – Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳоро», ки Ҷумҳурии Тоҷикистон ба миён гузоштааст, якдилона қабул кард. Иқдоми навбатии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмонро 153 кишвари узви ин созмон дастгирӣ карданд. Қабули чунин як қатъномаи муҳим ва муфид барои ҷомеаи муосири ҷаҳонӣ мояи ифтихори тамоми тоҷикони ҷаҳон гардид.

Бар асоси ин қатънома 21 март Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва соли 2025 - Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо эълон шуда, ҳамчунин тасмим дар СММ дар бораи таъсиси Хазинаи байналмилалии мақсаднок барои саҳмгузорӣ дар ҳифзи пиряхҳо ва баргузории Конфронси байналмилалӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо дар соли 2025 дар шаҳри Душанбе ба тасвиб расид.Ин иқдоми бузурги Пешвои миллат воқеан ҳам барои инсоният ва сайёраи мо аҳамияти бузург дорад, зеро он ба ҳифзи табиату захираҳои об, ҳаёти инсоният дар маҷмӯъ дар сайёраи мо нигаронида шудааст.

Нақши пиряхҳо дар таҳаввулоти Замин ва инсоният хеле калон аст. Инкишофи муҳити ҷуғрофии кураи Замин бо мувозинати гармию намнокӣмуайян карда мешавад, ки он ба равандиташаккул ва тагйирёбии пиряххо хеле вобаста аст.

Пиряхҳо ҳангоми паст шудани ҳарорати ҳаво ва зиёд шудани боришот ба иқлими Замин таъсир мерасонанд. Бинобар ин зарур аст, ки инсоният ба обшавии пиряххо роҳнадиҳад. Агар пиряхҳо об шаванд, ҳарорати миёнаи солонаи Замин метавонад баланд шавад ва ба ҳаёти инсон таъсири манфӣ расонад. Гузашта аз ин, пиряхҳо манбаи асосии оби ошомиданӣ буда, ягона захираи оби тозаро дар сайёра ташкил медиҳанд. Ин воқеият на танҳо барои аҳолии Замин, балки барои ҳайвонот ва наботот низ ниҳоят муҳим аст. Пиряхҳо дарёҳои нав ба вуҷуд меоваранд, ки бидуни онҳо зироаткориро тараққӣ додан ва инсониятро бо озуқа таъмин кардан ғайримкон аст.

Дар даҳсолаҳои охир дар ҷаҳон афзоиши тавозуни миёнаи ҳарорат мушоҳида мешавад. Ин руйдод ба “падидаи гармхонаӣ” марбут аст, ки бо ифлосшавии ҳаво алоқаманд аст. Дар натиҷаи ҳамаи ин падидаҳо обшавии пиряхҳо ва хеле кам шудани масоҳати онҳо ба амал меояд.

Имрӯз пиряхҳо дар саросари ҷаҳон босуръат коҳиш меёбанд. Таъкид мешавад, ки то соли 2100 нисфи пиряхҳои кӯҳии ҷаҳон аз байн хоҳанд рафт. Тақрибан 1,5-2 миллиард нафар сокинони кишварҳои мухталифи Осиё, Аврупо ва Амрико бо камбуди об дучори мушкилот мешаванд ва дарёҳое, ки аз пиряхҳо меоянд, хушк мегарданд. Дар баробари ҳамин сатҳи баҳрҳо ва уқёнусҳо баланд шуда, заминҳои назди соҳилҳо зери об мемонанд. Ин падидаи фалокатбор ба рушди зироат ва зиндагии мардум таъсири манфӣ хоҳад расонид. Яъне обшавии пиряхҳо башариятро бо афзоиши мушкилоти экологии ҷаҳонӣ рӯбарӯ мекунад.

Дар ибтидои асри 21 таваҷҷӯҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ ба ҳалли проблемаҳои ҷаҳонии экологӣ хеле афзуд. Ин падида аз он сабаб ба миён меояд, ки инсоният мушкилоти кам шудани захираи ҳавои тоза ва обро дарк мекунад. Ин воқеиятро созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ тасдиқ мекунанд. Дар ин радиф таҳқиқоти олимон низ манзараи ташвишовари вазъияти сарватҳои табиӣва дурнамои онҳоро нишон медиҳад.

Яке аз таҳдидҳои глобалӣ ба ҳаёти инсонҳо ин коҳишёфтани захираҳои об мебошад. Мушкилоти истифодаи об дар ҷаҳон омили муҳими таъсиргузор ба иқтисодиёт ва иҷтимоёт, инчунин таъмини амнияти минтақавӣ ва миллӣ мегардад. Пас аз афзоиши шумораи аҳолӣ дар сайёраи Замин ҳаҷми истеъмоли об низ афзоиш ёфтааст. Аммо захираҳои об торафт кам мешавад.

«Истеъмоли об дар ҷаҳон, аз ҷумла дар саноат, дар тӯли беш аз 100 соли охир бо суръат афзоиш ёфтааст. Тибқи маълумоти Созмони Милали Муттаҳид, тақрибан 700 миллион нафар дар 43 кишвари ҷаҳон дар шароити норасоии оби тоза ба сар мебаранд.

Ба ақидаи олимон, то соли 2025 то 3 миллиард нафар,дар сурати наандешидани чораҳои изтирорӣ, бидуни оби ошомиданӣ ва маишӣ хоҳанд монд. Тақрибан дар давраи аз соли 2035 то соли 2045 ҳаҷми оби тозаи истеъмолшаванда ба захираи он баробар хоҳад шуд. Тибқи ҳуҷҷатҳо, танҳо 2,5% оби мавҷуд дар рӯи замин тоза ва ошомиданист.

Набудани оби тоза метавонад боиси мушкилоти ҷиддии иҷтимоии марбут ба саломатии инсон гардад. Тибқи маълумоти Бонки ҷаҳонӣ, 88 дарсади бемориҳо дар ҷаҳон ба сифати пасти оби ошомиданӣ ва нарасидани оби маишӣ алоқаманд аст.

Таърихи инсоният далели он аст, ки нарасидани об боиси муноқишаҳои мусаллаҳонаи байни давлатҳо мегардад. Тайи даҳ соли ахир дар 46 кишвари дорои 2 миллиарду 700 миллион аҳолӣ низ чунин низоъҳо рух дода, дар 56 кишвари дорои 1 миллиарду 200 миллион аҳолӣ хатари ҷиддии бесуботии сиёсӣ вуҷуд дорад. Хусусан дар баробари бад шудани вазъияти муҳити зист ихтилофи байни давлатҳо дар Шарқи Наздик ва Миёна, Осиёи Миёна ва Африқои Шимолӣтезу тунд мешавад»[2].

Захираҳои маҳдуди об дар ҳавзаҳои дарё рақобатро байни кишварҳо боз ҳам шадидтар мекунанд. Эҳтимолияти ба вуҷуд омадани ихтилофот дар асоси манфиатҳои иқтисодӣ байни давлатҳои ҳамсоя, ки дар сарчашмаҳо ва оғози дарёҳо ҷойгиранд, хеле меафзояд. Дар ин шароит зиддияте, ки бо нарасидани об алоқаманд аст, байналхалқӣ мегардад ва оқибатҳои эҳтимолии муборизаи байни давлатҳоро пешгӯӣ кардан хеле душвор хоҳад шуд.

Имрӯз ҷомеаи ҷаҳонӣ ба сиёсати муосири об ва роҳу усулҳои аз ҷиҳати илмӣ асоснок шудаи ҳалли мушкилоти он ниёз дорад. Дар ин замина сиёсати об бояд яке аз самтҳои асосии сиёсати давлат дониста шавад. Он бояд воситаи асосии таъмини рушди иҷтимоию иқтисодии давлат ва расидан ба ҳадафҳои миллӣбошад.

Имрӯз омӯзиши амиқи масъалаҳои ҳалли мушкилоти об, сиёсати одилонаи марбут ба минтақаи Осиёи Марказӣ, дарки нақш ва таъсири он ба равандҳои муосири геополитикии минтақа хеле мубрам ва муҳим аст.

Ҳадаф аз ибрози ин нуктаҳо,пеш аз ҳама аз равшанӣ андохтан ба мазмуну моҳияти ташаббусҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба масъалаҳои об ва истифодаи самаранок ва оқилонаи он мебошад, ки бо назари мо, ба ҳалли яке аз мушкилотиасосии башарият, яъне раҳо шудан аз буҳрони об нигаронида шудааст.

Дар замони ҷаҳонишавӣ олами муосир буҳронҳои шадиди сиёсӣ, молиявӣ, иқтисодӣ, маънавию фарҳангиро паси сар карда, нуқтаи гардиши марбут ба оби тоза яке аз муҳимтарин ва мураккаби онҳост.

Тавре Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронии худ дар маросими ифтитоҳи Конфронси дуюми байналмилалии сатҳи баланд оид ба Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор, солҳои 2018-2028» моҳи июни соли 2022 дар шаҳри Душанбе қайд намуданд: “Ҷумҳурии Тоҷикистон аз гармшавии глобалӣ садҳо миллион доллари ШМА зарар дидааст”. Ба ақидаи Сарвари давлати тоҷикон, тағйирёбии иқлим ва оқибатҳои он ба иқтисодиёти ҷумҳурӣзарари калон мерасонад, зеро Тоҷикистон кишвари кӯҳистон буда, пиряхҳои зиёд дорад.

Дар натиҷаи ин раванд афзоиши бесобиқаи обхезӣ, фурӯпошии пиряхҳо, хушксолӣ ва дигар офатҳои табиӣ ба амал омадааст. Дар давоми чанд даҳсолаи охир дар Тоҷикистон беш аз ҳазор пирях об шуда, пиряхи калонтарин дар рӯи замин Федченко, ки дар кишвари мо воқеъ аст, 16 километри мукааб ва масоҳаташ 45 километри мураббаъ коҳиш ёфтааст. Дар ин робита ҳукумати Тоҷикистон Барномаи давлатии омӯзиш ва ҳифзи пиряхҳоро барои давраи то соли 2030 қабул кард. Барои назорати ин равандҳо ва андешидани чораҳои мутобиқсозии онҳо ҳукумати Тоҷикистон дар Маркази омӯзиши пиряхҳоро дар назди Академияи миллии илмҳо таъсис дод. Қобили зикр аст, ки майдони пиряхҳо ҳашт фоизи қаламрави кишварро ташкил медиҳад.

Аз ин рӯ, иқдоми навбатии байналмилалии Пешвои миллат оид ба ҳифзи пиряхҳо дар ҷаҳон идомаи мантиқии ташаббусҳои марбут ба ҳифзи захираҳои об дар ҷаҳон мебошад.Боз як бори дигар таъкид намудан ҷоиз аст,ки бо ташаббуси муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид соли 2003-ро Соли байналмилалии оби ширин, солҳои 2005-2015 Даҳсолаи байналмилалии «Об барои ҳаёт», 2013-ро Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об, 2018-2028 Даҳсолаи байналмилалӣ «Об барои рушди устувор» эълон намуданд, ки ҳадафаш беҳбуди истифодаи об ва таъмини баробарӣ дар дастрасӣ ба оби ошомиданӣ дар саросари ҷаҳон, аз ҷумла дар Осиёи Марказӣ мебошад. Ташаббусҳои байналмилалии Тоҷикистон, ки аз ҷониби СММ ва кишварҳои ҷаҳон дастгирӣ ёфтаанд, ба ҳалли мушкилоти об ҳам дар сатҳи ҷаҳонӣ ва ҳам дар кишварҳои алоҳида мусоидат карданд.

Дар ин росто, баргузории муколамаи созанда дар мавзӯи об, рушди дипломатияи об, ташаббусҳои нави марбут ба захираҳои об, аз қабили эъломияи “2025 – Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” метавонад барои ҳамкории дарозмуддати байни кишварҳо дар соҳаи истифодаи захираҳои обшароит фароҳам оварда дар оянда низоъҳои марбут ба ин мушкилотро пешгирӣ кунанд.Дар ин қатъномаи СММ аҳамияти пиряхҳо ба дурнамои рушди инсонӣ ва таъсири ҷиддии обшавии босуръати онҳо ба иқлим, муҳити зист, саломатии инсон ва рушди устувор таъкид шудааст.

Қобилизикр аст, ки бори аввал дар соли 2009 дар нишасти ҷонибҳо оид ба тағирёбии иқлим дар Дания, инчунин дар нишастҳои сатҳи баланд дар Фаронса, Швейтсария, Амрико ва баъдан дар моҳи марти соли2021 дар ҷаласаи аввали сарони Эътилофи обу иқлим, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд, ки обшавии босуръати пиряхҳо дар баробари истеъмоли аз ҳад зиёди об, ки бо афзоиши аҳолӣ ва рушди иқтисодӣ алоқаманд аст, оқибатҳои ногувор дорад. Қайд гардид, ки паёмадҳои гармшавии глобалӣ ва коҳиши пиряхҳо, бахусус дар манотиқи кӯҳистонӣ, дар сатҳи геополитикӣ, геофарҳангӣ ва геостратегии ҷаҳони муосир боиси падидаҳои фоҷиавӣ мегардад.

Ин аст, ки ташаббуси нави созандаи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи эълон намудани «Соли 2025-ро Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» ва 21 марти ҳар сол таҷлил намудани «Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо», инчунин таъсиси «Махсуси байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» Хазинаи ҳифзи пиряххо», ки ба наҷот додани инсоният нигаронида шудааст, бояд ҳаматарафа дастгирӣкарда шавад ва он роҳи ояндаи дурахшони Замин ва инсоният мебошад.

Ҳайдарзода Рустам Ҷӯра, - директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои фалсафа

Адабиёти истифодашуда:

1. Рустам Хайдаров, политолог: «Эмомали Рахмон своими конструктивными идеями в сфере международного водопользования повысил международный имидж не только Таджикистана, но и всей Центральной Азии». Электронный ресурс// https: khovar.tj/rus/2018/03/rustam-hajdarov-politolog-emomali-rahmon-svoimi-konstruktivnymi-ideyami-v-sfere-mezhdunarodnogo-vodopolzovaniya-povysil-mezhdunarodnyj-imidzh-ne-tolko-tadzhikistana-no-i-vsej-tsentralnoj-azii/ [17.07.2024]

2. Хайдаров Р.Дж. Инициатива Президента Таджикистана по сохранению ледников. Она должна быть всесторонне поддержана и является путём к светлому будущему Земли и человечества. Электронный ресурс //https: khovar.tj/rus/2023/02/initsiativa-prezidenta-tadzhikistana-po-sohraneniyu-lednikov-ona-dolzhna-byt-vsestoronne-podderzhana-i-yavlyaetsya-putyom-k-svetlomu-budushhemu-zemli-i-chelovechestva/ [17.07.2024]

Тавре, ки маълум аст, идеологияи сиёсии Ҳаракати толибон ё толибизм аз замони пайдо шуданаш на танҳо дар Афғонистон, балки дар миёни аҳолии Покистон низ хеле ба осонӣ ва хеле васеъ паҳн гардид. Ин ҳама сабабҳои сиёсию иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва мафкуравӣ дорад: мардуми кишварҳои мазкур аз лиҳози иқтисодӣ дар сатҳи хеле пасти некӯаҳволӣ қарор доранд, ки барои қабули ҳама гуна ақидаҳои динию хурофотӣ ва радикалию террористӣ, инчунин зиддиҳукуматӣ заминаи мусоид фароҳам меорад. Беҳуда нест, ки ҳадафи зиддиҳукуматии терроризмро муҳаққиқони зиёд маҳз дар ҳамин омил дидаанд: «шаҳрвандонро бовар кунонидан ба он, ки ҳукуматҳои онҳо барои пешгирии амалҳои террористӣ қодир нестанд» пас аз бе муваффақият анҷом ёфтани даврони зӯран таҳмил намудани сиёсат ва идеологияи коммунистӣ дар Афғонистон мардуми онро идеологияи исломӣ бештар ҷалб месозад, ки инро толибон барои паҳн намудани идеяҳои худ моҳирона истифода мебаранд.

Дар асоси гуфтаҳои боло метавон хулоса намуд, ки шароити мавҷудаи иқтисодӣ ва фазои динии кишварҳои дигари Осиёи Марказӣ, аз ҷумла Тоҷикистон, ки ҳукмронии идеологияи коммунистиро пушти сар кардаанд, бо сабабҳои минтақавию объективӣ ба шароити Афғонистон баъзе шабоҳатҳо дошта, инро толибон ва ё дигар акторҳои байналмилалӣ метавонанд бо пайдо кардани замону мавзеи мувофиқ барои паҳн сохтани идеологияи сиёсию динии толибизм истифода кунанд. Аз ин рӯ, яке аз оқибатҳои назариявию амалии ин идеологияи иртиҷоиро барои амнияти Тоҷикистон, аз нигоҳи мо, метавон таҳдид ба паҳншавии ин идеологияи иртиҷоӣ ва ё идеяҳои алоҳидаи он дар миёни баъзе диндорон ва шахсони мавқеи устувори шаҳрвандӣ надошта ҳисоб намуд. Роҳҳои мубориза бо инро бошад, метавон чунин муайян сохт: манъи таблиғи идеологияи толибизм тавассути воситаҳои ахбори омма, хусусан, пешгирӣ аз пахши каналҳои телевизиону радиои толибон бо мавҷгирҳои радифӣ; пешгирӣ аз паҳнсозии адабиёти толибӣ дар қатори маводи чопии ба идеологияҳои дигари радикалию динӣ дахлдошта аз тарафи ташкилоти ҷамъиятӣ, созмонҳои байналмилалӣ ё шахсони алоҳида.

Аз ҷониби дигар, толибон таҷрибаи собиқи иртиботи ҳаракатҳои исломии Тоҷикистон ва Афғонистонро, ки ҳанӯз аз солҳои ҳаштодуми қарни гузашта тавассути ҳамкориҳои ҳизбӣ бо намояндагони ТЭТ Ҳизби наҳзати исломӣ оғоз гардида буд, метавонанд эҳё намуда, ба содироти идеяҳои худ ва амалҳои экстремистию террористӣ ба ҳудуди Тоҷикистон машғул гарданд. Мавҷудияти зиёда аз 1400 км ҳудуд миёни ду давлат ва мушкилот дар ҳифзи сарҳадҳо бо сабабҳои ҷуғрофияи хеле номусоиди ин минтақа метавонанд ба барқарорсозии робитаҳо миёни террористони ҳар ду давлат созгор карда шаванд. Илова бар ин, дар минтақаҳои сарҳадии Афғонистон ҷой доштани ҳаракатҳои экстремистию террористии шаҳрвандони тоҷикистонӣ ва шаҳрвандони алоҳида аз ҷумлаи тоҷикони кишвари мо, ки ба ин ё он ҳаракати дигари радикалӣ пайвастаанд, ин гуна таҳдидҳоро боз ҳам зиёд мекунад.
Бо сабабҳои зикршуда содироти идеяҳои толибизм, аз ҷумла, исломи сиёсӣ ва амалҳои экстремистию террористии намояндагони ин ҳаракатро мустақиман ё тавассути истифода аз дигар ҳаракатҳо ва аз зумраи шаҳрвандони Тоҷикистон, ба ақидаи мо, метавон ба номгӯи оқибатҳои назариявию амалии идеологияи толибизм барои таъмини амнияти Ҷумҳурии Тоҷикистон дохил намуд. Инҷо инро ҳам бояд ба назар гирифт, ки толибон ваъдаи содирот накардани идея ва амалҳои террористиро танҳо ба хоҷагони худ аз зумраи амрикоиён додаанд, на ба ҳамаи давлатҳо. Аз ин рӯ, роҳи асосии ҳалли ин мушкилотро метавон дар таҳкими ҳифзи сарҳадҳо бо Афғонистон ва берун сохтани ҳаракатҳои террористию экстремистӣ, намояндагони онҳо, махсусан аз зумраи шаҳрвандони Тоҷикистон аз минтақаҳои сарҳадӣ дар тамоми тули марзҳои ҳар ду давлат пайдо намуд.

Аз ҳаракатҳои болозикри террористӣ, ки дар Афғонистон фаъолият доранд, беш аз ҳама ба амнияти миллии Тоҷикистон ҳам аз нигоҳи назариявӣ ва ҳам амалӣ Ҷамоати Ансоруллоҳ ё Толибони Тоҷикистон (ё Таҳрики толибони Тоҷикистон) хавфу таҳдид мекунад, зеро намояндагони он идеологияи толибизмро ба пуррагӣ қабул кардаанд. Ин ҳаракат, ки даврони таъсисаш солҳои 2006- 2010 мебошад, аз ҷониби саркардаи минбаъдаи онҳо Амриддин Табаров ва пасон Муҳаммад Шарифов ё Маҳдӣ Арсалон роҳбарӣ карда шуда, ба амалҳои террористӣ дар ҳудуди Тоҷикистон ва Афғонистон машғул аст. Аз ҷумла, зимни амали террористии онҳо соли 2010 дар шаҳри Хуҷанд се нафар кушта ва 25 нафар захмӣ шуда буданд. Бо ҳамин сабаб соли 2012 бо қарори Суди олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ин ҷамоат мамнуъ эълон карда шудааст.

Бояд тазаккур дод, ки ба ҳайати Ҷамоати Ансоруллоҳ на танҳо собиқ ҷангиёни ТЭТ Ҳизби наҳзати исломӣ, онҳое, ки бо Созишномаи истиқрори сулҳ аз соли 1997 розӣ набуданд ё фарзандону наздикони онҳо, балки ҷангиён аз Афғонистон, Покистон, Федератсияи Россия ва давлатҳои дигар низ шомил шудаанд. Ин ҷамоат таҳти таъсири идеологияи Алқоида ва Давлати исломӣ (ДОИШ) низ қарор дорад, аммо миёни саркардагону аъзои он беш аз ҳама идеологияи толибизм нуфузи калон дорад. Инро ба назар гирифта, толибон ба Ҷамоати Ансоруллоҳ гузаронидани амалҳои террористиро дар ноҳияҳои Куфоб, Моймай, Нусай, Хоҳон, Шикайи вилояти Бадахшон ва Ҷованду Оби Қамари музофоти Боғдиси Афғонистон бовар карда буданд. Зиёда аз ин, ҷамоати мазкур ҳукумати толибонро ба расмият шинохтааст: «Дар раванди ҳодисаҳои соли 2021, ки шаҳодат аз суқути ҳукумати тарафдорони Амрико медоданд, ҷамоат ба таври оммавӣ дар бораи як ҷузъи ҷудонашавандаи толибон будани худ эълон дошт. Ин амал, ки маънои савганд ёд кардан дар бораи садоқат ба онҳоро дошт, бе таваҷҷуҳ намонд». Маҳз бо ҳамин сабаб ва, аз тарафи дигар, аз «муваффақият»-и толибон илҳом гирифта, саркардаи ҷамоати мазкур Маҳдӣ Арсалон моҳи сентябри соли 2021 ҳуҷум ба хоки Тоҷикистонро таҳти роҳбарии оперативии Ҳаракати толибон ба нақша гирифта буд.

Аз нигоҳи мо, хавфу таҳдидҳои Ҷамоати Ансоруллоҳ ва ҳаракатҳои дигари экстремистию террористиро, аз ҷумла, аз зумраи намояндагони ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна ба амниятии миллии Тоҷикистон аз марзу буми Афғонистон, ки ботадриҷ ба пуррагӣ таҳти таъсири идеологияи иртиҷоии толибизм қарор мегирад, ба назар гирифта, бо мақсади пешгирӣ аз оқибатҳои ногувори он бояд дар кишвари мо як консепсияи мукаммали мубориза ва муқовимат ба идеологияи чунин ҳаракатҳо таҳия, қабул ва дар якҷоягӣ бо ҷомеаи шаҳрвандӣ амалӣ карда шавад.

Оқибати назариявию амалии ногувори дигар ба амнияти миллии Тоҷикистон аз идеологияи толибизм доир ба сиёсати миллию этникӣ сарчашма мегирад. Вобаста ба ин бояд зикр намуд, ки дар муносибат бо Афғонистон давлатҳои ҳамсарҳад мавқеи гуногунро ишғол менамоянд. Покистону Эрон, тавре, ки маълум аст, то андозае ҳамкориро бо онҳо роҳандозӣ намуданд. Оид ба мавқеи давлатҳои ҳамсарҳад бо қисмати шимолии Афғонистон – Туркманистон, Ӯзбекистон ва Тоҷикистон муҳаққиқи тоҷик С.М. Ворисов сухан ронда, ҳанӯз пеш аз ғасби ҳокимият дар соли 2021 чунин ибрози назар намудааст, ки Туркманистон мавқеъгирии бетарафӣ ва муносибат бо «Толибон»-ро ишғол намудааст. Ӯзбекистон дар муносибат бо толибон мавқеи прагматикӣ дорад. Оид ба мавқеи Тоҷикистон ин муҳаққиқ ҳамчун «мавқеъгирии қотеъ ва яксон дар қиболи «Толибон» сухан ронда ва хавфу таҳдиди идеологияи толибизмро ба амният дар Осиёи Марказӣ, аз ҷумла, дар Тоҷикистон ба эътибор гирифта, чунин таъкид мекунад: «Ин чолишҳои умда ва дурнамои мушкили таомул бо ҳукумати Афғонистон тақозо мекунад, ки кишварҳои Осиёи Миёна ва ҳампаймонҳои бузурги минтақавияшон, мисли Русияву Чин ва созмонҳои низомиву дифоиву амниятӣ ҳар чӣ бештар ҳамкорӣ намоянд, то ҷилави таҳдидҳои эҳтимолиро дар оянда бигиранд».

Мавқеи Тоҷикистон баъд аз ғасби ҳокимият дар Афғонистон аз ҷониби толибон ба ҳамон шакл ба таври қотеъ боқӣ монд. Оид ба ин масъала дар Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» аз санаи 21 декабри соли 2021 таъкид шудааст: «Мо чунин мешуморем, ки сарҷамъ сохтани тамоми мардум ва таъсис додани ҳукумати фарогири манфиатҳо ва намояндагони ҳамаи қавму миллатҳо ва неруҳои сиёсӣ ягона роҳи расидан ба суботу оромӣ дар Афғонистон мебошад. Такроран хотирнишон месозам, ки мардуми Афғонистон бо имконияту иқтидори бузурги сиёсӣ, тамаддунӣ, таърихӣ, фарҳангӣ ва иҷтимоие, ки доранд, бояд тақдири имрӯзу ояндаи худро ба даст гиранд. Яъне сохти давлатдорӣ ва тарзи идораи давлат бо майлу ирода ва раъйи худи мардуми ин кишвар муайян ва муқаррар карда шавад».

Чунин мавқеи Тоҷикистон ва Сарвари давлати тоҷикон сабабҳои объективӣ дорад, ки бо дарназардошти сиёсати барғалати миллӣ-этникӣ аз ҷониби толибон ва идеологияи толибизм рӯи кор омадааст. Агар дар Афғонистон манфиатҳои ҳамаи миллату қавмҳои он ба эътибор гирифта нашаванд, талошу даргириҳои хунин боз солиёни дароз идома меёбанд, ки оқибатҳои ногувори назариявию амалӣ ба таъмини амният дар Тоҷикистон ва кишварҳои ҳамсоя дорад. Аз ҷониби дигар, агар табъиз аз ҷониби толибон нисбати забон ва фарҳангу миллату қавмҳои дигар, барканории онҳо дар давлатдорӣ ва амсоли он идома ёбад, намояндагони миллатҳои ғайрипуштуни ин кишвар, махсусан тоҷикон метавонанд гуреза шудан ва муҳоҷирати худро ба Тоҷикистон давом дода, аз нигоҳи мо, дар ду самт мушкилот эҷод намоянд. Аввалан, хавфи боло рафтани мушкилоти демографӣ ва иқтисодӣ (таъмини аҳолӣ бо ҷойҳои корӣ) дар кишвари мо зиёд мешавад. Сониян, миёни гурезагон ва муҳоҷирон метавонанд ашхосе мавҷуд бошанд, ки минбаъд ақидаҳои идеологияи иртиҷоии толибизмро дар байни сокинони Тоҷикистон тарғибу ташвиқ созанд. Ҳар ду омили дар боло зикршуда ҳамчун оқибатҳои ногувори назариявию амалии толибизм ба таъмини амнияти миллӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон арзёбӣ гардида, бо омилҳои барангезандаи онҳо мубориза бурдан зарур аст. Ин масъала ягона роҳи ҳалли худро дорад, ки бояд аз ҷониби мардуми Афғонистон, ҷомеаи ҷаҳонӣ ва созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ ҳамаҷониба дастгирӣ карда шавад - таъсис додани ҳукумати фарогир бо иштироки намояндагони ҳамаи қавму миллатҳо ва неруҳои сиёсии Афғонистон.

Дар баробари ҷанбаҳои этникӣ-қавмии идеологияи толибизм омилҳои дигаре низ ҳастанд, ки оқибатҳои ногувори назариявию амалии онро барои таъмини амният дар Ҷумҳурии Тоҷикистон назаррас месозанд. Ин, пеш аз ҳама, ба гардиши ғайриқонунии аслиҳа ва маводи мухаддир дахл дорад.

Оид ба гардиши ғайриқонунии аслиҳа сухан ронда, бояд таъкид намуд, ки муборизаи мусаллаҳона дар роҳи дин ҷузъи ҷудонашавандаи иделогияи толибизм буда, намояндагони Ҳаракати толибон то он даме арзи ҳастӣ доранд, аслиҳаро аз даст нагузошта, хариду фурӯши онро идома хоҳанд дод. Ба ибораи дигар, гардиши ғайриқонунии аслиҳа аз ҷониби толибон ҳамчун таҳдид ба амнияти Тоҷикистон ба ҳайси масъалаи мубрам барои муҳлати номуайян аҳаммияти бештарро аз пеш касб мекунад.

Дар ин самт дар Тоҷикистон бояд ба эътибор гирифта шавад, ки аслиҳа дар дасти террористони даврони ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ солҳои навадуми қарни гузашта, аз ҷумла дар дасти ҷангиёни ТЭТ Ҳизби наҳзати исломӣ асосан аз Афғонистон ворид шуда буд. Дар даврони ҳукмронии якуми толибон дар ин кишвар низ гардиши ғайриқонунии аслиҳа дар сарҳадҳои Тоҷикистону Афғонистон ба мушоҳида мерасид. Ҳоло бошад, толибон аслиҳаи зиёдеро ҳамчун мерос аз амрикоиҳо дар даст дошта, ба қавли мутахассисони соҳа, метавонанд кишварашонро ба бозори бузургтарини фурӯши аслиҳа ба террористону экстремистҳо дар ҷаҳон табдил диҳанд.

Чунонки маълум аст, гардиши ғайриқонунии аслиҳа ва маводи мухаддир бо ҳам тавъаманд. Аз ин рӯ, толибон ҳамон се роҳи маълуми фурӯши маводи мухаддирро – аз тариқи Тоҷикистон, тавассути Ӯзбекистон ва аз сарҳадҳои Туркманистон метавонанд барои фурӯши яроқу аслиҳа низ истифода намоянд. Ба шаҳодати муҳаққиқи соҳа Э. Вудс фақат дар Федератсияи Россия дар солҳои охир миқдори яроқу аслиҳаи ғайриқонунии мусодирашуда, ки баромади афғонӣ дорад, зиёд гардида, 9 фоизро аз ҷамъи умумии чунин қочоқ ташкил додааст. Бо ҳамин сабаб, толибон метавонанд таҷрибаи собиқи қочоқи аслиҳаро аз Афғонистон истифода бурда, ба марҳалаи нави гардиши ғайриқонунии аслиҳа оғоз бахшанд, ки дастраси экстремисту террористон ва гурӯҳҳои муташаккили ҷиноятӣ гардида, қабл аз ҳама, ба таъмини амният дар ҷумҳурии мо таъсири манфӣ мерасонад.

Дар Тоҷикистон вазъи баамаломадаро дар Афғонистон дар самти гардиши ғайриқонунии аслиҳа, инчунин қобилият ё хоҳиш надоштани толибонро барои мубориза бо созмонҳои террористии шимоли ин кишвар ба эътибор гирифта, аллакай як қатор тадбирҳо андешида шудаанд. Аз ҷумла, назорат дар сарҳадҳо пурзӯр карда шуда, дар доираи Созмони аҳдномаи амнияти дастаҷамъӣ (СААД - ОДКБ) созишномаҳои дахлдор қабул гардидаанд. Аммо инро ба назар гирифта, ки идеологияи толибизм ба муборизаи мусаллаҳона ва ҷангҷӯӣ асос ёфтааст, барои бартараф сохтани оқибатҳои ногувори назариявию амалии он ба амнияти Тоҷикистон, бояд, аз нигоҳи мо, дар доираи дигар созмонҳои минтақавию байналмилалӣ, хусусан бо Ситоди мақоми зиддитеррористии Созмони Ҳамкории Шанхай, ки дар шаҳри Тошкенти Ӯзбекистон қарор дорад, ҳамкориҳо дар самти пешгирии гардиши ғайриқонунии аслиҳа аз террористони Афғонистон ва толибон тавсеа дода шаванд.
Таҳлилҳои боло ба куллӣ собит месозанд, ки идеологияи иртиҷоии толибизм ба таъмини амнияти миллӣ дар Тоҷикистон дар тамоми соҳаҳои фаъолияти сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии он таъсир расонида метавонад. Аз ин рӯ, зарурати он вуҷуд дорад, ки оқибатҳои ногувори назариявию амалии ин идеология ба тамоми соҳаҳои зикршуда мушаххас карда шаванд.

Чунонки маълум аст, Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳайати Иттиҳоди Шуравӣ бо кишвари ҳамсояи худ Афғонистон муносибатҳои хуб дошта, робитаҳои сиёсиро бо ҳукуматҳои гуногуни он дар сатҳи зарурӣ ба роҳ монда буд. Дар даврони истиқлоли давлатӣ низ Тоҷикистон бо халқи Афғонистон ягон зиддияте надошта, робитаҳои сиёсиро бо Ҷумҳурии Исломии Афғонистон дар даврони ҳукуматдории Бурҳониддини Раббонӣ ва минбаъд Ҳомид Карзай ва Ашраф Ғанӣ низ ба таври сулҳомез амалӣ сохтааст. Аммо инҷо як истисное буд, ки дар даврони ҳукмронии толибон солҳои 1996-2001 ин робитаҳо қатъ шуда буданд, зеро Тоҷикистон ин Иморати Исломии Афғонистонро чун аксарияти кишварҳои дигари олам ба расмият нашинохта буд. Мутаассифона, бозгашти толибон ва ғасб гардидани ҳокимият аз ҷониби онҳо санаи 15 августи соли 2021 робитаҳои сиёсиро боз ҳам ба нестӣ кашид. Сабабгори ҳамаи ин, аз нигоҳи мо, маҳз моҳияти миллатгаройӣ ва радикалӣ доштани идеологияи иртиҷоии толибизм аст, ки на танҳо Ҷумҳурии Тоҷикистон, балки тамоми ҷомеаи ҷаҳонӣ эътирофи ҳукумати толибонро, ки дорои чунин идеологияи иртиҷоӣ аст, рад менамоянд.

Вобаста ба роҳандозии робитаҳои сиёсӣ бо ҳукумати толибон ҳаминро бояд қайд намуд, ки қатъи чунин робитаҳо ба муҳлати номаълум хавфу хатарҳои зиёд дошта, ҳамчун мушкилот барои таъмини амнияти миллӣ дар Тоҷикистон ва кулли минтақа ба ҳамин муҳлати номаълум боқӣ мемонад. Аз ин рӯ, муҳаққиқони зиёде ин мушкилотро хатарзо ва ҳалли онро аз худи толибон вобаста донистаанд. Оид ба ин масъала муҳаққиқи россиягӣ Қ. Чакмак барҳақ зикр намудааст, ки толибон бо идеологияи иртиҷоии худ умеди кулли ҷаҳониёнро оид ба барқарор сохтани робитаҳои сиёсӣ бо онҳо барбод доданд: «Яке аз талаботи асосии ҷомеаи байналмилалӣ (аз ҷумла Россия) ба толибон бунёди ҳукумати демократӣ аст, ки ба он бояд ҳамаи гурӯҳҳои этникӣ ва сиёсӣ шомил карда шаванд. Ҳукуматро ғасб намуда, толибон ваъда доданд, ки инро иҷро мекунанд, аммо дар муҳлати гузашта толибон ба таври равшан нишон доданд, ки ҳадафи онҳо бунёди давлати исломӣ аст. Толибон Ҳамаи амалҳои ҷомеаи ҷаҳониро дар самти бунёди давлати муосири дунявӣ ва сулҳпарвар дар Афғонистон ба нестӣ бурданд». Чунонки мебинем, талаботи ҳамаи ҷаҳониён ба толибон ҳамчун талаботи Тоҷикистон як аст, аммо идеологияи иртиҷоии толибизм имкон намедиҳад, ки ин иҷро карда шавад. Ҳамаи ин барои таъмини амният дар Тоҷикистон ҳам аз нигоҳи назариявӣ ва ҳам амалӣ оқибатҳои ногувор дошта метавонад. Раҳоӣ аз он бошад, аз нигоҳи мо, танҳо тавассути ташкили ҳукумати фарогир дар Афғонистон муяссар мегардад.

Робитаҳои иқтисодии Тоҷикистон низ дар ҳалли мушкилоти таъмини амнияти миллӣ нақши бузург доранд. Тавре, ки маълум аст, Тоҷикистон аз даврони шуравӣ бо ин давлат ҳамкориҳои қавӣ доштаст. Дар бораи ин ҳамкориҳо сухан ронда, муҳаққиқи тоҷик М.М. Дуллоев қайд мекунад, ки самти муҳимми робитаҳои иқтисодӣ байни ду давлат ин ҳамеша тиҷорат будааст: «Дар бораи таърихи робитаҳои тиҷоратии тоҷикону афғонҳо сухан ронда, бояд зикр намуд, ки корхонаҳои саноатии Тоҷикистони Шуравӣ сол ба сол содироти худро ба ин кишвар васеъ менамуданд. Бо расидани Тоҷикистон ба истиқлоли давлатӣ соли 1991 марҳалаи нави рушди робитаҳои тиҷоратӣ байни Тоҷикистон ва Афғонистон оғоз гардид».

Ногуфта намонад, ки тайи чанд соли охир аз болои дарёи Панҷ купрукҳо сохта шуданд, ки на танҳо тиҷоратро миёни Тоҷикистону Афғонистон миқдорану сифатан боло бурданд, балки дар солҳои барои мардуми афғон хеле ҳассос онро аз вартаи ҳалокату гуруснагӣ дур сохтанд. Исботи возеҳи ин дар он инъикос меёбад, ки дар вазъи набудани робитаҳои сиёсӣ бо ин кишвар бо ҳидоятҳои Пешвои миллат Тоҷикистон ташаббус нишон дода, чандин дафъа ба мардуми Афғонистон кӯмакҳои башардӯстона расонид, бозорҳои наздисарҳадиро барои тиҷорати дуҷониба ифтитоҳ намуд ва ғайра. Зуҳуроти толибизм бошад, рӯз ба рӯз ба коҳиш ёфтани муносибатҳои иқтисодии байнидавлатӣ миёни Тоҷикистону Афғонистон муосидат карда истодааст.

Инҷо метавон як мисоле аз сиёсати иқтисодии толибон овард, ки аз моҳияти идеологияи онҳо бархоста, вазъро метавонад дар Осиёи Марказӣ муташанниҷ гардонад. Ин мисол ба бунёди канали Қуштеппа дахл дорад, ки дар Амударё сохта шуда, Афғонистон метавонад то 25 фоизи оби ин дарёро ба канал равона созад. Ин амал ба нокифоягии об дар заминҳои поёноби Ӯзбекистону Туркманистон расонида (тибқи маълумоти расонаҳои хабарӣ аллакай ин мушкилоти камобӣ дар вилояти Лебапи Ҷумҳурии Туркманистон пайдо шудааст), мушкилоти баҳри Аралро боз ҳам зиёдтар месозад, ба фалокатҳои экологӣ ва амсоли он меоварад. Беҳуда нест, ки баъзе рӯзномнигорон дар васоити ахбори омма ин амали толибонро дар самти бунёди канал «терроризми обӣ» номгузорӣ кардаанд. Саркардагону намояндагони толибон ва ҳатто баъзе коршиносон бар ин назаранд, ки ин ҳуқуқи толибон тибқи қонунгузории байналмилалӣ аст: «Афғонистон пурра ҳуқуқ дорад, ки захираҳои обии Амударёро истифода барад, ин бояд ба ҳисоб гирифта шуда, дар санадҳои нави ҳуқуқии байналмилалӣ дарҷ карда шавад».

Албатта, ин амал тибқи санадҳои байналмилалӣ манъ нашудааст, аммо бе дарназардошти вазъи баамаломада дар минтақа бояд тасмим дар бораи бунёди чунин объектҳо баъди ҳисобу китоби илман асоснок, дастаҷамъона, дар машварат бо кишварҳои манфиатдор ва амсоли он сурат гирад. Аз ин рӯ, мушкилоти экологии дар натиҷаи боз ҳам хушкшавии маҷрои дарёи мазкур ба таъмини амнияти миллии Тоҷикистон низ бевосита дахл хоҳад дошт, ки бояд ҳалли худро ёбад. Ба ақидаи мо, барои ҳалли ин масъала бояд дар доираи Бунёди наҷоти баҳри Арал бо иштироки кулли аъзои он, аз ҷумла Тоҷикистон қарорҳои дахлдор қабул карда шуда, ба толибон низ расонида шаванд.

Оид ба масъалаи камобӣ дар поёноби Амударё дар натиҷаи бунёди канали Қуштеппа бошад сухан ронда, бояд зикр кард, ки дар мадди аввал чунин ба назар мерасад, ки ин ба вазъ дар Тоҷикистон ягон таъсире надорад. Аммо, ба андешаи мо, ин амал ба кишвари мо таъсири бевосита надошта бошад ҳам, тавассути амалҳои дигари бавосита метавонад ба амнияти миллии ҷумҳурии мо низ таъсир расонад. Ба таври мисол метавон қайд намуд, ки кишварҳои поёноб бар асари камобӣ баъди бунёди канали мазкур метавонанд оид ба кам кардани истеъмоли захираҳои обии Панҷ ва дарёҳои дохилии Тоҷикистон, хусусан Вахш ва Кофарниҳон, ки ба Панҷ-Амударё мерезанд, масъалагузорӣ кунанд. Дар ин сурат бунёди канали Қуштеппа ба истифодаи захираҳои обӣ ва истеҳсоли неруи барқ ва тавассути ин ба таъмини амният дар ҷумҳурӣ таъсири манфӣ мегузорад.

Чунонки аз як мисоли боло мебинем, сиёсати нокомили иқтисодии толибон, ки дар идеологияи онҳо мавқеи равшан надорад, аз нигоҳи мо, аллакай барои Тоҷикистон ва кулли минтақаи Осиёи Марказӣ мушкилоти амниятиро эҷод сохта истодааст. Минбаъд бошад, агар Ҳаракати толибон дар сари қудрат бимонад, ингуна мушкилот танҳо зиёдтар хоҳад шуд.

Таҳлилҳои боло ба чунин хулоса мерасонанд, ки идеологияи толибизм ва амалҳои Ҳаракати толибон ба тамоми соҳаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии Ҷумҳурии Тоҷикистон оқибатҳои ногувори назариявию амалӣ доранд, ки барои таъмини амнияти миллӣ дар кишвари мо метавонанд халал ворид созанд. Ҳамаи ин аз хусусияти иртиҷоӣ доштани ин идеология, таҳдиди паҳншавии ин идеология ва ё идеяҳои алоҳидаи он дар миёни баъзе диндорон ва шахсони мавқеи устувори шаҳрвандӣ надошта дар кишвари мо тавассути содироти толибизм ва амалҳои экстремистию террористии намояндагони ин ҳаракат, дастгирии Ҷамоати Ансоруллоҳ (Толибони Тоҷикистон) ва дигар ҷунбишҳои экстремистию террористӣ сарчашма мегирад. Ҳамаи ин мушкилоте, ки толибон ба миён овардаанд, хавфу таҳдидҳои толибизмро ба таъмини амнияти миллӣ дар кишвари мо бамаротиб афзун мегардонанд.

Хуршед Зиёӣ - доктори илмҳои фалсафа, профессор, муовини директор оид ба илм ва таълими ИФСҲ ба номи А. Баҳоуддинови АМИТ
Ҳакимов Ҷ.А. – унвонҷӯи ИФСҲ ба номи А. Баҳоуддинови АМИТ,

Аз нимаи дуюми асри XX рақобатҳои сиёсӣ миёни мамолики сайёра, ки ба ду қутб - сотсиалистӣ (бо сарварии Иттиҳоди Шуравӣ) ва капиталистӣ (бо сарварии Штатҳои Мутаҳидаи Амрико) ҷудо шуда буданд, суръат мегирад. Соли 1955 бо баргузор гардидани Шартномаи Варшава, дар муқобили Блоки ҳарбии НАТО, рақобатҳои сиёсӣ боз ҳам тезу тунд мегардад. Дар Иттиҳоди Шуравӣ аз нахустин рӯзҳои таъсисёбиаш Ҳизби коммунистӣ аз рӯи таълимоти матералистӣ, ба хусус доҳиёни бузурги он, К. Маркс, Ф. Энгелс ва В.И. Ленин ягона ҳизби ҳукмрон фаъолият мекард ва ба гуфти асосгузори Иттиҳоди Шуравӣ В.И. Ленин ҳамчун қисми пешқадамтарини пролетариат мардумони Ҷамоҳири Шуравии сотсиалистиро дар роҳи идеологияи коммунистӣ ҷалб намуда, барои дар амал татбиқ намудани барномаҳои асосӣ ва муҳимми ҳизбӣ кӯшиш ба харҷ медод. Қобили зикр аст, ки Ҳизби коммунистӣ ба ҳайси муҳаррик ҷомеаи Шуравиро ба сӯи қуллаҳои баланди ҷомеаи коммунистӣ мекашонд ва аз рӯи барномаҳои тарҳрезинамудаи сарварону асосгузорони он бояд мардумро ба баландтарин қуллаҳои он, коммунизми воқеӣ. ки дар назар шабеҳи афсонае буд, мерасонд. Ба суолҳое, ки чаро ин муҳаррик аз ҳаракат боз истод, чаро ин ҳизби яккаҳукмрон ба буҳрони ҳизбӣ мувоҷеҳ гардид ва ё ин ки чаро чунин як империяи абарқудрат гирифтори буҳронҳои сиёсиву иқтисодӣ ва фарҳангиву иҷтимоӣ шуда, дар муқобил бо ҷаҳони капиталистӣ ба шикаст рӯ ба рӯ шуд, олимону донишмандон ва ба хусус муҳаққиқони соҳа ба таври гуногун ҷавоб гуфтаанд. Барои равшан намудани масъалаи мазкур лозим медонем то чанде аз мадракотро матраҳ намоем. Агар чӣ миёни уламо нисбат ба суолҳои ироа намудаи мо ихтилофи назар аст, вале то ба имрӯз аксари муҳаққиқон омилҳои асосии аз байн рафтани ин ҳизб ва умуман пошхӯрии Иттиҳоди Шуравиро аз дохил вайроншудани худи Ҳизби ҳукмрон-коммунистӣ, мебинанд.

Дар солҳои 70-ум ва нимаи аввали солҳои 80-ум дар мамлакат пешравиҳои назаррас ба амал омада бошанд ҳам, дар ҳаёти сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ камбудиҳои ҷиддӣ мушоҳида мешуданд. Ин камбудиҳо дар таърихи Давлати Шуравӣ бо номи карахтӣ ё айёми рукуд маълуманд. Бештари зуҳуроти манфӣ на аз сохтори сиёсии мамлакат, балки аз тарзи идоракунӣ бар меомад. Мувофиқи конститутсияи амалкунандаи мамлакат, ҳизби коммунистӣ ядрои сиёсӣ ва пешбарандаи ҷамъият ба ҳисоб мерафт, ки он ба буҳрон кашида шуд. Сохтори идоракунии ҳизбро бюрократизм фаро гирифт ва дар услуби идоракунии он камбудиҳои ҷиддӣ ба амал омаданд. Масалан аз идораҳои болоӣ ба ташкилотҳои ибтидоӣ фармон меомад, ки чанд нафар мард ва ё зан ба сафи ҳизби коммунист қабул карда шаванд. Азбаски ба вазифаҳои ҳизбӣ, давлатӣ ва хоҷагӣ асосан аъзоё­ни ҳизб пешбарӣ мешуданд, шахсони бе лаёқати мансабпараст бо ҳар роҳ ба ҳизб дохил шуда, соҳиби мансаб мегаштанд.

Баъзе аз муҳаққиқон ба ин назаранд, ки ҳатто суръати пешрафти иқтисодиёт ва хусусан ҳосилнокии меҳнат дар солҳои 70-ум нисбат ба соли 1965 паст рафт. Мутаассифона, нақшаҳои панҷсолаҳои IХ-Х-ум оид ба нишондодҳои асосӣ иҷро нашуда монданд. Ин камбудиҳои ҷиддӣ бояд. дар солҳои паҷсолаи ёздаҳум ислоҳ карда мешуданд, вале ин нақша низ ҷомаи амал напушид. Дар ҳама самтҳои ҳаё­ти иқтисодӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ ва фарҳангӣ буҳрон ба амал меояд.

Дар соҳаи иқтисодиёт аз як тараф идоракунӣ ва назорат аз болои корхонаҳои истеҳсолкунанда суст шуда, аз тарафи дигар, дар натиҷаи сари вақт ҷорӣ нагардидани техникаи нав ва технологияи пешқадам, паст шудани ҳосилнокии меҳнат, ҳавасмандии моддӣ, риоя накардан ба интизоми истеҳсолӣ ва ғайраҳо ҷой доштанд.

Гарчанде дар ҶШС Тоҷикистон барои сохтмони биноҳову иншоотҳо маблағи зиёд ҷудо мешуд, вале аз худ карда намешуд. Баъзе аз объектҳо, аз қабили нақби Анзоб, ки ҷануби ҷумҳуриро бо ноҳияҳои шимол пайваст мекард ва амсоли он барин иншоотҳои ҳаётан муҳим, аз нақша ба нақша гузаронда ва баъдан умуман аз рӯзнома бардошта мешуд. Муносибати хунукназарона нисбат ба моликияти ҷамъиятӣ-давлатӣ зиёд гардида, дуздӣ дар мамлакат меафзуд, ки он ба сатҳи зиндагии омма таъсири манфӣ расонда, норозигии гурӯҳҳои иҷтимоиро ба амал меовард.

Ғайр аз ин дар ҷумҳурӣ ҷинояткорӣ, ришвахурӣ, қаллобӣ, маҳалгароӣ, бадмастӣ, нашъамандӣ, дуздӣ, тороҷи молумулки давлату хоҷагии кооперативӣ-колхозӣ рӯз то рӯз меафзуд.

Иттиҳоди Шуравӣ дар арсаи байналмилалӣ мавқеи хосаро соҳиб буда, аз лиҳози истеҳсоли маҳсулот, илму техника ҷои намоёнро ишғол мекард, аммо бо cap задани буҳронҳои иқтисодиву иҷтимоӣ ва ба вуҷуд омадани давраи карахтӣ маҷбур шуд, то ҷойгоҳи худро дар ҷаҳон иваз намояд. Албатта Иттиҳоди Шуравӣ дорои кадрҳо, техника, базаи бузурги ашёи хом ва умуман табиати гуногунранг буд, метавонист танҳо дар асоси барномаи мушаххас тамоми камбудиҳои айёми рукудро дар кутоҳтарин муддат ислоҳ намояд. Ҷиҳати бартараф намудани камбудиҳои соҳаҳои мухталифи ҷомеа Ҳизби коммунистӣ ҳануз аз нимаи дуюми солҳои 80-ум иқдомоте чанд роҳандозӣ намуд, вале ин кӯшишҳо натиҷаи дилхоҳ намедоданд.

Ҳаёти сиёсии мамлакатро низ вазъи буҳронӣ фаро мегирад. Роҳҳои ҳалли муҳимтарин масьалаҳои давлатӣ, ҳизбию ҷамъиятӣ, аз ҷумла, ҳалли ихтилофҳо дар муносибатҳои миллӣ ҷуста мешуд.

Дар сиёсати хориҷӣ низ камбудиҳои ҷиддӣ ба вуҷуд омада буд, ки ба обрӯи Иттиҳоди Шуравӣ таъсири манфӣ мерасонд. Барои мисол ба хоки Афғонистон ворид шудани қувваҳои мусаллаҳи Иттиҳоди Шуравӣ. Бояд гуфт, ки ҷанг бо Афғонистон ба иқтисодиёти мамлакат таъсири ҷиддӣ расонида, ҳам норозигии шаҳрвандонро бар зидди КИМ Ҳизби коммунистӣ меафзояд ва пеш аз ҳама обруву эътибори Иттиҳоди Шуравиро дар арсаи балналхалқӣ, коста мегардонад.

Дар як муддати кӯтоҳ паси ҳам фавтидани роҳбарони кӯҳансолу барҷомондаи ҳизбӣ (ҲКИШ) аз қабили Л. Брежнев, Ю. Андропов ва К. Черненко ба обрӯ ва эътибори ин Ҳукумати марказӣ таъсири манфӣ мерасонд ва аз ҳама муҳимаш нуфузи Иттиҳоди Шуравиро чӣ дар дохил ва чӣ дар хориҷ коста мегардонад ва низ сабаб­гори ба вуҷуд омадани як қатор мушкилотҳо дар корҳои идоракунӣ, назири ҷо ба ҷо гузории кадрҳо ва махсусан иқтисодиёти мамлакат мегардад. Умеди аксари мардум аз роҳбари ҷавони ҳизбии Иттифоқ низ бар абас меравад ва он орзӯҳо, ки гӯё роҳбари ҷавон М.С. Горбачёв мардумро аз ҳолати мотамзадагию мамлакатро аз вартаи фалаҷшавӣ мераҳонад, бе натиҷа меанҷомад.

Моҳи марти соли 1985 М.С. Горбачёв, ки 54 сол дошт, пас аз котиби генералии ҲКИШ интихоб гардиданаш, ба гузаронидани як қатор ислоҳотҳои ҷиддӣ дар соҳаҳои мухталифи давлат, ва давлатдорӣ аз ҷумла ислоҳотҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ, ки ҳануз аз замони Ю.В. Андропов дар дил мепарварид, даст зад. Аз апрели соли 1987 дар асоси қарорҳои пленуми кумитаи марказии ҲКИШ (КПСС) сиёсатеро бо номи бозсозӣ пеш гирифт, ки онро баъзан «инқилоб аз поён» низ меномиданд.

Бо мақсади баромадан аз ҳолати карахтии замони брежневӣ, ки дар давраи роҳбарии яксолаи Черненко, боз ҳам фасодтар гардида буд, М.С. Горбачёв ҷиҳати ноил гардидан ба ин ҳадаф ба таври куллӣ дигаргун сохтани тамоми соҳаҳои ҳаёти кишварро зарур меҳисобид. Дар раванди бозсозӣ яке аз ҳадафҳои дигари М.С. Горбачёв ин ба стандартҳои ҷаҳонӣ мутобиқ намудани ҳаёти ҷамъиятии Иттиҳоди Шуравӣ ва инчунин паст намудани шиддатнокии вазъи ҷаҳон, махсусан зиддияти байни Иттиҳоди Шуравӣ ва давлатҳои капиталистӣ ба шумор мерафт. Ё ин ки ба таври дигар бигӯем, котиби генералии ҲКИШ М.С.Горбачёв мехост бо ҳамин роҳ ба ҷамъияти сотсиалистӣ руҳияи тоза бахшад, обрӯ ва эътибори онро дар арсаи байналхалқӣ баланд бардорад. Вобаста ба ин, бо роҳи ҷорӣ намудани ошкорбаёнӣ ва озодандешӣ мардумро аз ҳолати карахтӣ ва муҳосираи ҷамъиятӣ барорад. Дар раванди иқтисодӣ, бо мақсади халос шудан аз корхона ва хоҷагиҳои зараровар, зиёд намудани ҳавасмандӣ дар истеҳсолот, рақобатпазир гардидани маҳсулотҳои истеҳсолшуда, вазифа гузошта шуд, ки тамоми корхонаҳоро ба ҳолати худтаъминкунӣ ва худмаблағгузорӣ гузаронида шавад.

Ҳадафи дигари бозсозӣ, ин хотима бахшидан ба вазъи буҳронӣ, баланд бардоштани ҳосилнокии меҳнат дар истеҳсолот ва қонеъ гардонидани талаботи рӯзафзуни мардум, барҳам додани боқимондаҳои сохтори роҳбарии фармонфармоии маъмурӣ ва минбаъд инкишоф додани раванди демократикунонии ҳаёти ҷамъиятӣ буд. Бозсозӣ мебоист ҷамъияти сотсиалистиро такмил дода, камбудӣ ва мушкилиҳоеро, ки дар садди роҳи он меистоданд, барҳам диҳад. Аз рӯи барномаҳои тарҳрезигардида, равандҳои асосии гузаронидани ислоҳот муайян ва мушаххас буд ва ин ислоҳотҳои куллӣ мебоист сохторҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангиро билкул аз камбудиҳо ислоҳ намояд.

Мақсади бозсозӣ гӯё аз байн бурдани тамоми камбудиҳои иҷтимоӣ-сиёсие буд, ки дар сохти давлати шуравӣ ба мушоҳида мерасиданд. Яъне он ҳадафи неке дошт, демократияро барои ҳама танзим кунад, аммо, раванде, ки дар асари он ба мушоҳида расид, яъне шикасти асоси иқтисодию сиёсии шуравӣ, интиқоди қатъии яккароҳбарии ҳизби коммунист, беобрӯ кардани идораҳои амнияти миллӣ ва вазоратҳои интизомӣ, сохти шуроҳо, роҳи ҳар он чи ки дар 65-70 сол ба амал омада буд, ҳамчунин авҷгирии сепаратизм ва миллатгароӣ исбот мекунанд, ки мақсад на таъмири сохти шуроҳо, балки аз байн бурдани сохти шуроҳо будааст.

Барои ҳамин ҳам яке аз маъмултарин ва асоситарин тезисҳои он давр дурӯғ нишон додани дӯстии халқҳои ИҶШС ва ба ин васила ба вуҷуд овардани нобоварии байниҳамдигарии онҳо буд.

Раванди сиёсие, ки дар мамлакат ба амал меомад, аз як тараф ихтилофоти зиёди миллӣ, иҷтимоиеро, ки дар кишвар пайдо шуда буд, ифода намояд, аз ҷониби дигар баёнгари дахолати фаъоли кувваҳои беруна ба ҳаёти иҷтимоӣ маҳсуб мешуд. Аз ин сабаб ҳам дар ҷараёни иҷтимоию сиёсии он вақт ду ҳолати зер ба амал омад:

1. «Дар муҳити пойтахти ИҶШС- ш.Москва, дар мақоми олии ҳизбӣ ва давлатӣ, дохили худи Россия ҳаракатҳое ба вуҷуд омаданд, ки фарсуда шудани идораҳои сиёсии мамлакатро ифода мекарданд ва дар он талошҳои худнамоии гурӯҳҳои сиёсии дар ҳокимият буда, роҳбарияти ҳизби коммунист бештар мушоҳида мешуд. Ин протсес мукаммал набудани системаи идории давлатро ифода мекард.

2. Бо истифода аз озодии сухан дар саросари кишвар ҷунбишҳои қавии ­сиёс­ӣ ба муқобили ҳокимияти марказӣ, барои худмухтории воқеии ҷумҳуриҳо ва кӯшиши аз ҳайати шӯравӣ баромадани онҳо ба амал омад, ки дар ин раванд мамлакатҳои назди Балтика бештар таборуз карданд.

Ин талошҳо, аз як тараф, нафрати мардумро нисбат ба идоракунандагони давлат ва роҳбарони ҳизб ифода кунад, аз тарафи дигар, сабаби аз марказ ҳарчӣ бештар дур шудани онҳо мегардиданд. Зеро дар чунин талошҳо шовинизми русӣ баръало ба назар мерасид ва он сабабгори авҷ гирифтани миллатгароии халқхои дигар мешуд. Шояд аз ҳамин сабаб ҳам ё бо дарки ҳамин таъсири шовинизми русӣ ба мардуми мамлакат В.И.Ленин ҳам навишта буд: «Бо шовинизми великорусӣ ё ҳаёт, ё мамот гӯён ҷанг эълон мекунам. Ҳамин ки аз дандони дардноки лаънатиям халос шудам, вайро бо ҳамаи дандонҳои солимам канда-канда мепартоям».

Ин омилҳо боис шуданд, ки эътирозҳои маҳаллӣ, бештар хусусияти сиёсӣ касб карда, авзои иҷтимоӣ-сиёсии кишвар то рафт бадтар шавад. Ба ин беқурб шудани пул, дар асари корпартоиҳо ва митингҳои саросарӣ, баланд шудани нарху наво, аз маҷрои низоми давлатдорӣ баромадани мамлакат илова шуд.

ҶШС Тоҷикистон низ аз раванди бозсозӣ дар канор намемонд. Масъалаи амалӣ гардонидани барномаҳои бозсозӣ дар ҶШС Тоҷикистон дар Анҷумани ХХ-уми ҲК, ки моҳи январи соли 1986 баргузор гардида буд, мавриди муҳокима қарор мегирад. Дар ин Анҷуман оид ба масъалаи мазкур котиби якуми ҲК Тоҷикистон К. М. Маҳкамов маърӯза намуда, вазифа ва роҳҳои татбиқи бозсозиро дар шароити Тоҷикистон пешниҳод намуд. Аз ҷумла, анҷуман нақшаи панҷсолаи дувоздаҳум ва самтҳои асосии тараққиёти ҷумҳуриро то соли 2000-ум муайян кард ва барои баланд шудани самаранокии истеҳсолот қарорҳои лозима қабул намуд. Дар шароити Тоҷикистон, ки асосан ба соҳаи аграрӣ диққати бештар дода мешуд, дар нақшаи панҷсолаи дувоздаҳум роҳҳои тараққӣ додани соҳаи мазкур, аз ҷумла аз ҳисоби ба кор андохтани заминҳои бекорхобида ва дар асоси кашфиётҳои илмӣ, хусусан пеш бурдани пахтакорӣ, боғу токпарварӣ, сабзавоткорӣ, чорводорӣ, парандапарварӣ ва ғайраҳо дар назар дошта шуда буд.

Лозим ба ёдоварист, ки ба масъалаи баланд бардоштани некуаҳволии’ шаҳрвандон низ диққати махсус равона шуда, дар ин росто дар ҷумҳурӣ барномаҳои «Бо озуқавории баландсифат таъмин кардани аҳолӣ», «Истифодаи самараноки захираҳои меҳнатӣ», «Манзил-93» ва ғайраҳо қабул гардиданд. Дар ибтидо шаҳрвандони ҶШС Тоҷикистон чун дигар сокинони Иттиҳоди Шӯравӣ сиёсати бозсозиро ҷонибдорӣ намуданд. Аммо нақшаҳои азими тартибдодашуда аллакай дар солҳои аввали панҷсола иҷро нагардиданд. Дар соҳаи саноат низ ҳосилнокии меҳнат баланд нашуд, сифати маҳсулот беҳтар нагардид. Маблағҳое, ки ба соҳаи саноат ҷудо мегардиданд, аз худ карда намешуд. Қатъ гардидани сохтмони Нерӯгоҳи обии барқӣ Роғун ва монанди он мисоли равшанест барои исботи гуфтаҳои боло.

Яке аз ҳадафҳои асосии бозсозӣ демократикунонии ҳаёти мамлакат буд. Вобаста ба ин бояд механизме ба роҳ монда мешуд, ки аз як тараф шаҳрвандон дар ҳалли масоили ҷамъиятӣ бевосита иштирок карда тавонанд ва аз тарафи дигар, ҳуқуқи инсон поймол нагардида, барои омма як фарҳанги сиёсии умумибашарӣ дастрас гардад.

Дар нимаи дуюми солҳои 80-ум масъалаи миллӣ яке аз проблемаҳои асосии Иттиҳоди Шуравӣ ба ҳисоб мерафт ва бояд қайд намуд, ки ин масьала ҳанӯз аз ибтидои таъсисёбии ИҶШС ҳалли худро наёфта буд ва акнун дар солҳои 80-ум бо cap задани буҳрони сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ дар саргаҳи мушкилотҳои сиёсии давлат меистод. Бозсозӣ, ки ошкорбаёнӣ ва озодандеширо, ки бояд дар чорчӯбаи қонун амал мекард, барои мардум эълон мекунад, нахуст дар ИҶШС, ки аз миллатҳои мухталиф иборат буд, мардум масъалаи миллиро ба миён мегузоранд, ки он сабабгори асосии ба вуҷуд омадани ҷудоихоҳиҳо дар байни мардумони ҷумҳуриҳои иттифоқӣ мегардад. Идомаи ҳаракатҳои ҷудоихоҳонаи мардуми Шуравӣ, нахуст дар Олмон, кишварҳои Аврупои Шарқӣ, давлатҳои назди Балтика ва баъдан мамолики Кавказу Осиёи Миёна ва ҳатто Русия гурӯҳҳову иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ ва ниҳоят ҳизбҳои сиёсӣ, ки ҳар кадоме дар зери ҳаракатҳои миллӣ бо барномаҳои ҷудоихоҳӣ, ё ин ки ҳал намудани кадом як масъалаи миллӣ баромад менамуданд, ба вуҷуд меорад, ки он ба раванди амалишавии барномаҳои бозсозӣ монеа эҷод мекард ва вазъи сиёсиро дар мамлакат боз ҳам муташанниҷ мегардонад.

Эътирозҳои миллӣ аз исёни донишҷӯёни Ёқутистон дар аввали соли 1986 шуруъ шуд. Баъдтар дар моҳи декабри соли 1986 дар Алмаато, ба сабаби ба вазифаи роҳбарии ҷумҳурӣ омадани шахси ғайри қазоқ исёни донишҷӯёни Қазоқистон ба амал омад, ки дар асари он чанд кас кушта шуданд ва чандин нафар ҳукми қатл гирифтанд. Авзои умумии сиёсии мамлакатро рӯзномаи «Комсомолская правда» чунин шумурдааст: соли 1986 дар Любертси «гурӯҳи ҷанговар»-и наврасони пойтахт ва атрофи он таъсис ёфт, солҳои 1987-1991 дар Зақавказия, Қарабоғи Кӯҳӣ ҷанг ва дар Сумгаит қатли омм ба вуҷуд омад, 22 июли соли 1988 дар вилояти Тамбов ҷанги калони кӯчагӣ шуд, 15-17 апрели соли 1989 дар шаҳри Олмалиқи Узбекистан ҷанги оммавии байни ҷавонони ӯзбек ва русу кореягӣ ба қайд гирифта шуд, моҳи апрел-июли соли 1989 дар Сухуми ҷанги бардавоми ҷавонон сурат гирифт, ки дар асари он 18 кас кушта ва 389 кас маҷрӯҳ гардиданд, 1-2 май соли 1989 исёни ҷавонони Ашқобод, январи 1990 қатли оми арманҳо дар Боку- 54 кас кушта шуд, моҳи июни соли 1990 ҷанги байни ӯзбекҳо ва қирғизҳо дар Ӯш, ки дар асари он 300 кас кушта шуд, 411 хона оташ зада шуд, 54 мағоза ғорат гардид, моҳи июли соли 1990 талоши миллӣ дар Тува, ки дар асари он 140 нафар ҳалок гардид, 1616 кас маҷрӯҳ шуд, бештар аз 1500 кас тарки Ватан кард, 22-24 август дар Челябинск исёни ҳарбӣ ба амал омад, 2 декабри соли 1990 мардуми Намангон ба муқобили аскарони шуравӣ ҷанг cap карданд.

Ошкорбаёнӣ имкон медиҳад, ки шаҳрвандон бо ҳуҷҷатҳо ва филмҳое, ки дар бойгониҳо ба таври махфӣ маҳфуз буданд, шинос шаванд. Ошкор гардидани баъзе аз сирҳои давлатӣ, чеҳраҳои асосии баъзе аз шахсиятҳои воломақоми давлат, бадкунии шахсони мансабдор, баён гардидани камбудиҳои собиқ роҳбарони Ҳизби коммунистӣ обрӯву эътибори ИҶШС-ро чи дар дохил ва чи дар хориҷ поён мебарад ва норозигии мардумро нисбат ба Давлат, пеш аз ҳама Ҳизб афзун намуда, ба ҳаракатҳои ҷудоихоҳона суръати тоза мебахшад.

Дар ҳолати дуруст амалӣ намудани ин ислоҳотҳои пешбинишуда, эҳтимоли беҳтар гардидани ҳаёти ҷамъиятӣ ва аз байн рафтани буҳронҳои сиёсӣ ва иқтисодӣ, ки мамлакатро ба ҳолати ногувор мувоҷеҳ намуда буд, дар назар буд, вале дар амал ин тавр нашуд. На танҳо ба шитобкориҳои беасос роҳ доданд, балки дар зери ниқоби бозсозӣ баъзе чорабиниҳоро гузарониданд, ки оқибаташ барои мардум хело вазнин буд. Феврали соли 1986 анҷумани ҳизби коммунистии Иттифоқ (ҲКИШ) охирин нақшаи панҷсоларо барои солҳои 1986-1990 ва роҳхои асосии инкишофи иқтисодиёт ва иҷтимоиёти мамлакатро барои то соли 2000-ум муайян кард. Мувофиқи он мамлакат асосан бо низоми пештара - нақшавӣ, чӣ дар соҳаи саноату сохтмон ва чӣ кишоварзӣ пеш мерафт. Аммо тобистони соли 1987 дар Иттиҳоди Шуравӣ қонун дар бораи корхонаҳои давлатӣ қабул гардид, ки мувофиқи он бояд шитобкорона тамоми корхонаҳо ба ҳолати худтаъминкунӣ ва худмаблағгузорӣ гузаронида мешуданд. Ҳангоми амалии ин қонун ба эътибор нагирифтанд, ки тамоми корхонаҳои мамлакат вобастаи якдигар мебошанд. Онҳоро ҳамон вақт танҳо ба низоми нақшавӣ пеш бурдан мумкин буд. Аммо қонуни қабулгардида мухолифи низоми нақшавӣ ба ҳисоб мерафт. Дар натиҷа дар мамлакат низоми нақшавӣ зуд моҳияти худро гум кард. Минбаъд ҳар як корхона танҳо барои даромаднокии худ мекӯшид. Доду гирифт ва умуман алоқаи байни корхонаҳо аз байн рафт. Оқибат корхонаҳо, бо сабаби нарасидани ашё, паси ҳам аз кор бозмонданд, коргарон ва мутахассисон бекор гардиданд. Дар мамлакат сафи бекорон рӯз аз рӯз меафзуд.

Фароҳам омадани ошкорбаёнӣ ва озодандешӣ имкон дод, ки мардуми шуравӣ бори нахуст фикру андешаҳои худро озодона, бе ягон тарсу ҳарос, ҳатто оид ба сиёсати дохилию хориҷии мамлакат, вазъи иқтисодиву иҷтимоӣ баён намуда, шахсони масъулро ба зери танқид кашанд. Дар ниҳоят чунин танқидҳои сахт, баъзан бо таҳқири якдигар меанҷомид. Барои мисол ин гуна ҳолатҳо, махсусан дар байни роҳбарони олимақоми ҳизби коммунистӣ, аз ҷумла М.С. Горбачёв ва Б.Н.Елтсин сурат мегирифт. Мубоҳисаҳо ва муноқишаҳои роҳбарони олимақоми ҳизби коммунистӣ, ки ба воситаи телевизион ба тамоми мардуми ҷаҳон, хоса Иттиҳоди Шуравӣ пахш мегардид, боиси коста шудани обрӯ ва эътибори ҳизб ва пеш аз ҳама давлат мегардид. Озодандешӣ тамоми камбудиҳои роҳбарони ҳизбро рӯи об баровард ва боиси аз ҳизб дур шудани мардум гардид. Мардум аз тариқи телевизиону радио ва умуман васоити ахбори омма оид ба ноадолатии иҷтимоӣ, аз қабили ҷудо будани боғчаву мактаб ва мағозаҳои азъои ҳизби коммунистӣ, ришвахӯрии мансабдорон, таассубҳои милливу маҳаллӣ ва мазҳабӣ баромадҳо намуда, ҳукуматро ба зери танкид мекашиданд.

Матбуоти озоде, ки дар он замон ба вуҷуд омад, бо дастгирии сармоядорон қудрат ёфт, садои матбуоти марказии ҳизбӣ ва дигар нашрияҳои расмиро пахш кард ва барои густариши сиёсати нави давлатдорӣ дар заминаи плюрализми сиё­сӣ замина ба вуҷуд овард. Пайдоиши матбуоти нав дар Россия аслан аз пайдоиши ақидаҳои ба истилоҳ миллӣ дар Россия, таблиғи ифтихори миллӣ ва амсоли он оғоз ёфт. Масалан ба муқобили Маяковский ва Куприн, сарусадои шовинистона барои ба Ватан бозгардонидани боқимондаи ҷасади Шаляпин, гунаҳкор кардани роҳбарони ғайрируси шуравӣ дар марги Киров, даъвои шовинистонаи Солженитсин ба ҳудуди Қазоқистон ва «без» номида шудани мардуми ғайрирус. Мақолаи Солженитсин «Как нам обустроит Россию» 18 сентябри соли 1990 дар «Комсомолская правда» нашр шуд. Он бисёриҳоро норозӣ кард, дар Тоҷикистон ҳам алайҳи он мақолаҳо чоп мешавад. Масалан Р.Ҳодизода дар рӯзномаи «Тоҷикистони советӣ» 2 октябри соли 1990 бо коми «Дидаи ҳақбин мебояд», И. Усмонов дар рӯзномаи «Паёми Душанбе» 30 ноябри соли 1990 бо номи «Ободии хонадони тоҷик ба кӣ вобаста» мақолаҳо чоп карданд. Аз ҷумла, Р. Ҳодизода аз навиштаҳои зерини Солженитсин ба қаҳр меояд: «Мо аз бори гарони таъзиқовари «Ишкамбаи зиёдатии» Осиёи Миёнагӣ боз ҳам зиёдтар қоматамонро рост карда мегирем».

Баъди ин равия ба ҳам бад кардани халқҳо ба истилоҳ дар бораи «дӯстӣ»-и бардурӯғ, ки онро ҳизби коммунист зӯран ба сари аҳолӣ бор кардааст, баъди он ғайриқонунӣ будани пайвасти ҷумҳуриҳои назди Балтика ба ҳайати Иттиҳоди Шуравӣ авҷ мегирад. Акси садои ин ҷунбиш дар ҳамаи ҷумҳуриҳои собиқ шуравӣ, аз ҷумла дар Тоҷикистон возеҳ мушоҳида мешуд. Ҳаракати сиёсӣ дар Тоҷикистон асосан бо иштироки зиёиён-олимони соҳаи гуманитарӣ, адибону журналистон, муаллимони мактабҳои олӣ, донишҷӯён, инчунин кормандони ҳизбию давлатии аз мавқеи худ норозӣ оғоз мешуд. Моҳияти шиорҳо низ аз ҳамин вобаста буданд.

Озодандешӣ пеш аз ҳама иллатҳои масоили миллиро ба миён овард. Нахуст шуда мардуми Ҷумхурии Федеративии Олмон, сипас ҷумҳуриҳои назди Балтика рӯирост даст ба ҷудоихоҳӣ заданд. Эътирозҳои миллӣ дар дигар ҷумҳуриҳо низ возеҳ ба назар мерасид. Аз ҷумла, дар ҷумҳурии Ӯзбекистон ҷанги байни ӯзбекҳо ва туркҳои масхад, дар Қирғизистон ҷанги байни қирғизҳо ва ӯзбекҳо, дар Молдава ҷанги байни молдованҳо ва русҳо, дар Озарбойҷон ҷанги байни озариҳо ва арманиҳо, дар Гурҷистон ҷанги байни гурҷиҳо, абхазҳо ва аҷарҳо ба амал омад. Эътирозҳои зиддирусӣ дар Украина дар Тотористон низ возеҳ ба назар мерасиданд. Аз ҷумла, дар Тотористон даъвогари мухторияти комил аз Россия гардид. Дар байни иддае аз ҷумҳуриҳои шуравӣ, аз ҷумла Озарбойҷону Арманистон ва Тоҷикистону Қирғизистон ҷанг ё вазъияти ҷангӣ ба амал омад. Моҳи феврали соли 1988 дар Озарбойҷон низоъ оғоз ёфт. Аҳолии вилояти Мухтори Қарабоғи Кӯҳӣ, ки аксарияташонро арманиҳо ташкил медоданд, ба парламенти Озарбойҷон барои аз ҳайати ин ҷумҳурӣ чудо шудан ва ба парламенти Арманистон барои ба ҳайати он дохил шудан, ариза доданд. Табиист, ки инро озариҳо қабул накарданд, аммо арманиҳо дастгирӣ карданд. Ҷанге, ки он вақт оғоз гардид, то ҳол ба сулҳ табдил наёфтааст. Соли 1989 аввалин бор дар Тоҷикистон - дар ноҳияи Исфара қуюди шабгардӣ эълон карда, коменданти ҳарбӣ таъйин шуд. Ҳамаи ин ба он далолат медод, ки сохти сиёсии давлати шуравӣ имконияти худро ҳифз кардан надорад. Ҳам омили дохилӣ ва ҳам омили хориҷӣ барои вайроншавии он заминаро омода кардааст.

Албатта барои онҳое, ки аз ин ҳол нигарон буданд, ба амал баровардани мақсади ниҳоии худ, созмон додани ҳизбҳои сиёсӣ ва иттиҳодияҳои сиёсӣ аз омилҳои муҳим ба ҳисоб мерафтанд. Аз ҳамин сабаб ҳам мубориза барои тағйир додани Конститутсияи ИҶШС, махсусан дар бахши моддаи 6-и он нақши роҳбарии ҳизби коммунистиро барҳам додан, қатъӣ давом дошт ва дар заминаи ин сиёсати бисёрҳизбӣ таблиғ карда мешуд ва ҳамин тавр дар зери фишори талаби мардум, моҳи марти соли 1990 анҷумани 3-юми намояндагони халқҳои ИҶШС, моддаи 6-уми Конститутсияи (Қонуни асосии) ИҶШС-ро, ки дар он ҳизби коммунисти Иттиҳоди Шуравӣ ҳамчун ҳизби ҳукмрон (роҳбарикунанда) акс меёфт, бекор карда мешавад. Ин имкон медиҳад, ки дар як муддати кӯтоҳ- то соли 1991 дар Иттиҳоди Шуравӣ бештар аз 50 ҳизб ва ҳаракатҳои сиёсӣ таъсис ёбанд.

Дар охири соли навадум авзои иҷтимоию сиёсии ИҶШС ниҳоят бад мешавад. Натиҷаи сиёсати беандешаронаи М.С.Горбачёв пурра эҳсос мегардад. Дар арсаи байналхалқӣ, ки М.С. Горбачёв мехост бо роҳи гузашткуниҳо ба паст кардани шиддатнокии вазъият ноил гардад ва Давлати Шуравиро ба стандартҳои ҷаҳонӣ мутобиқ намояд, дар амал ин ба барҳам хӯрдани Иттифоқи давлатҳои сотсиалистӣ ба давлати ягона муттаҳид гардидани Олмон, ниҳоят аз Иттиҳоди Шуравӣ рӯ гардонидани ҳамаи давлатҳои собиқ сотсиалистии Ғарб ва ғайраҳо оварда расонид. Заминаи парокандашавии Иттиҳоди Шуравӣ, барҳам додани ИҶШС фароҳам меояд, зеро системаи ҷаҳонии сотсиализм дар Аврупо аз байн меравад, шартномаи Варшава пароканда ва сохторҳои қудратии Иттиҳоди Шуравӣ беобрӯ мешаванд, боварии халқҳои шуравӣ ба ҳам коста мегардад. Дар натиҷа Иттиҳоди Шуравӣ, ки дар арсаи байналхалқӣ яке аз лидерҳо ба ҳисоб мерафт, чунин мавқеъро аз даст дода, минбаъд ИМА лидери ягона мегардад. Аз ҳама душвортарин ва фоҷеаноктарин он аст, ки бозсозии горбачёвӣ ниҳоят яке аз сабабҳои асосии аз байн рафтани худи Иттиҳоди Шуравӣ гардид.

Ширин Қурбонова муовини раиси КИИ “Хирадмандон”-и ҲХДТ дар АМИТ доктори илмҳои таърих