Дар сафҳаҳои таърих қатлу ғорату кинадӯзиву душманӣ ва ҳамин тавр нобудшавии набототу ҳайвонот зиёд ба чашм мезанад ва албатта, ҳамаи ин ваҳшонияту нобасомонӣ аз ҷониби одамон бештар рух медиҳад. Дар ин росто, қавму нажодҳое буданд, ки ваҳдату сулҳ ва ҳамзистии инсонӣ ва ҳифзи табиатро вазифаи аввалиндараҷаи худ медонистанд ва баҳри дар амал татбиқ гардиданаш тарғибу ташвиқ менамуданд, аз чунин нажодҳо ғолибан ориёиҳо дар сафи аввал қарор мегирифтанд, ки ҳатто таърихнигорону донандагони таърих ҳам таъйид кардаанд, ки эронитаборон дар тӯли таърих бештар кӯшидаанд фарҳангу хирадварзӣ ва сулҳу субот дар рӯи замин густаришу побарҷо бошад.
Мисоли рушан устувонаи Куруши Бузург, ки ҳамчун нахустин Эъломияи ҳуқуқи башар эътироф ва шинохта гардид ва дар соли 1971 Созмони Милали Муттаҳид онро ба аксарияти забонҳои расмии Созмони Милал мунташир карда, ки ин нишонаи он аст, ки гузаштагони ориёиҳо нахустин бунёдгузорони ҳуқуқи башар мебошанд ва ба забони сиёсати имрӯз дипломатияву демократияро дар ҷаҳон поя гузоштанд. Муҳаққиқи ватанӣ Зафар Саидзода низ дар ҳамин андеша, бо такя аз устувонаи Куруши Бузург менависад: “Дар бахше аз ин дастур аз забони Куруши Бузург омадааст: “Артиши бузурги ман ба оромӣ вориди Бобул шуд, нагузоштам ранҷу нороҳатӣ ба мардуми ин шаҳр ва ин сарзамин ворид шавад. Онҳоро аз зери юғи асорат хориҷ сохтам, ба бадбахтиҳои онон поён бахшидам ва мо ҳамагӣ шодмона ва дар роҳи сулҳу оштӣ мақоми баланди худовандгори бузургро сутудем. Ман ҳамаи шаҳрҳоеро, ки вайрон шуда буданд, аз нав сохтам”.
Фарҳанги инсондӯстӣ ва руҳияи некукории ориёиҳоро бисёре аз бузургони илму адаби ҷаҳон сутудаанд. Таърихнависи бузурги юнонии замони бостон Ҳеродот, ки пас аз асре аз даврони Куруши Бузург зиндагӣ кардааст, дар бораи ин абармард чунин менависад: “Ҳеҷ порсе ёфт намешавад, ки битавонад худро бо Куруш муқоиса кунад. Аз ин рӯ, ман китобамро дар бораи порсиён ва юнониён навиштам, то кирдорҳои шигифтангезу бузурги ин ду миллати азим ҳеҷ гоҳ ба фаромӯшӣ супурда нашаванд. Куруш сардори бузург буд. Дар замони ӯ порсҳо аз озодӣ бархӯрдор буданд ва бар бисёре аз миллатҳои дигар фармонравоӣ менамуданд, ба илова, ӯ ба ҳамаи миллатҳое, ки зери фармонравоии ӯ буданд, озодӣ мебахшид ва ҳама ӯро ситоиш мекарданд”.
Маншура ё устувонаи Куруши Бузург то имрӯз аҳамияти умумибашарии худро гум накарда ва ҳатто имрӯз ҷомеаи ҷаҳонӣ бештар ниёз ба як чунин устувонае ҳастанд, ки то дар сулҳу амну дӯстӣ зиндагонӣ бикунанд. Муҳаққиқини Юнони бостон бештар ба корномаву адолату додхоҳии Куруш шефта гашта, осори гаронарзише низ эҷод кардаанд ва гуфта мешавад, ки пас аз доду додгустариро дар миёни мардуми Шарқу Ғарб мустақар кардан, дар заминаи фарҳангу илми эронитаборон файласуф ва донишварони бисёр бузурге дар Юнони бостон зуҳур карданд, ки ба андешаи пажуҳишгарон илму хиради юнониҳо дар зери таъсири фарҳангу илми шарқиён, ба вижа эронитаборон ба вуҷуд омад. Дар ҳамин мантиқу дарк донишварони юнонӣ, масалан Ксенофонт таъйид мекунад, ки “Куруш ба пешрафту фарҳангу адаби мардум таваҷҷуҳи вижае дошт”, ҳамчунин Афлотун ҳам дар бораи Куруш гуфта аст, ки “кишвар ба раҳбарии Куруши Бузург аз ҳар лиҳоз пешрафт кард ва мардум аз озодиву рифоҳи бесобиқае бархурдор буданд ва ончунон нисбат ба якдигар муҳаббат меварзиданд, ки гӯйӣ ҳама бо якдигар хешовандӣ доранд.
Чунонки гуфта шуд, пояи илми ҷаҳон дар асоси илми эронитаборон шакл гирифта, рушд кард, ин нуктаро Ксенофонт тасдиқ карда, эътироф ҳам мекунад, ки Куруш барои рушду болоравии фарҳангу адаби мардум таваҷҷуҳи хоса зоҳир карда буд ва ҳамин нукта ҷолиб аст, ки дар ин росто миёни мардум дӯстиву рафоқату канори ҳам дар сулҳ зистанро Куруш бо эъломи устувонаи худ дар рӯи сайёраи Замин нахустин шуда устувор кард ва чи гунае, ки зикраш рафт, Афлотун гуфта, чунин озодиву дӯстӣ дар таърих бесобиқа будааст ва мардумон чунон миёни худ бо муҳаббат зиндагонӣ мекардаанд, ки гӯё ҳама бо ҳам хешовандӣ доранд.
Чӣ гунае дар боло зикр кардем, Куруши Бузург парвардаи чунин фарҳангу хирад буд, ки дар дунё додварзию додгустариро пойдор кард ва устувонааш то имрӯз арзишмантарин боқӣ монд, ки 6-уми ноябри соли 2025 дар иҷлосияи 43-юми Конфронси генералии ЮНЕСКО қатънома таҳти унвони “Устувонаи Куруш: Эъломияи ибтидоии ҳуқуқи гуногунрангии фарҳангӣ” қабулу пазироӣ гардид ва ин эътирофи созмони байналмилалӣ ба ин далел аст, ки “Устувонаи Куруш” ҳамчун яке аз нахустин санадҳои башардӯстона, ки арзиши озодии виҷдон, эҳтиром ба гуногунрангии фарҳангӣ ва ҳамзистии осоиштаро тарғиб мекунад. Ёдоварии ин нукта ба ин хотир аст, ки дар шароити кунунӣ кишваҳои Тоҷикистону Эрон ва бахше аз Хуросонзамин (Афғонистон) меросбар ва тарғибгари воқеии фарҳанги гузаштаи эронитаборон маҳсуб меёбанд ва “Устувонаи Куруш”-ро низ Тоҷикистону Эрон ба ЮНЕСКО пешниҳод кардаанд то расман эътирофи умумибашариро ба даст орад.
Зоҳири Сайфулло – ходими илмии шуъбаи фалсафаи
фарҳангии ИФСҲ-и ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ
