“Шоҳнома”-и ҳаким Абулқосими Фирдавсӣ (934-1020) бидуни шак шоҳкори забони модарӣ ва ҳамосаи бузурги миллии мобарои ҳамаи замонҳост. Дар ин асари безавол, ки воқеан номаи асолати забон ва таъриху фарҳанги мо аз рӯзгори қадим аст, номи забони модарии мо ба чанд гуна: “порсӣ”, “порсии дарӣ”, “дарӣ”... ёд шудааст, ки ҳамаи ин номҳо бо ҳам пайванди амиқи ботинӣ доранд ва муродифи ҳамдигар дониста мешаванд.
Дар баробари ин, яке аз номҳои ҷолиби забони модарӣ, ки дар “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ зикр гардидааст ва дар осори дигари назму насри пеш ва баъди таълифи он ба мушоҳида намерасад, “забони хусравӣ” ёд шудани номи забони мост.
Аслан калимаи асили форсии тоҷикии “хусравӣ” (аз исми “хусрав” бо афзудани пасванди -ӣ) дар “Шоҳнома” доираи корбурди зиёд дорад ва дар ин шоҳкор ғолибан ба маънии шоҳона, шоистаи шоҳ ва марбуту мансуб ба шоҳ корбаст шудааст. Масалан, Фирдавсӣ дар достони “Дидани Исфандёр бародари худ Фаршедвардро” теғи ҳиндӣ дар даст ба аспи шоҳона нишастани Исфандёрро чунин ба риштаи тасвир кашидааст:
Бар он бораи хусравӣ барнишаст,
Яке теғи ҳиндӣ гирифта ба даст.
Чунонки ба мушоҳида мерасад, дар мисраи аввали байти мазкур ибораи “бораи хусравӣ” ба маънии аспи шоҳона ё аспи шоистаи шоҳкорбаст шудааст.
Ё дар байти зер ибораи “чеҳраи хусравӣ” ба маънии чеҳраи мақбулу писандидаи шоҳона омадааст:
Чу он чеҳраи хусравӣдидаме,
Аз он номдорон бипурсидаме.
Ин вожа дар “Шоҳнома” ҳамчунин ба ҳамин маъниҳои ёдшуда дар ибораҳои “афсари хусравӣ”, “дебаи хусравӣ”, “миғфари хусравӣ”, “ҷомаи хусравӣ” ва ғ. ба кор рафтааст.
Дар “Шоҳнома” ин вожа дар намунаи байти зер ба маънии сабзу хуррам ва зебову мақбул ҳам истифода шудааст:
Бурун омад аз гулшани хусравӣ,
Биёрост ороиши ҷодувӣ.
Аммо, шоистаи таъкид аст, ки дар “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ калимаи “хусравӣ” ба сифати забон ва муродифи вожаи “дарӣ” ҳам ба кор рафтааст, ки ҷолиб ва қобили мулоҳиза арзёбӣмешавад. Масалан, Фирдавсӣ зимни баёни матлаби рафтани Искандар ба дарёи Ховар ва ба замини Ҳабаш аз панҷзабон ёд кардааст, ки яке аз ин забонҳо забони хусравист:
Зи шаҳри Бараҳман ба ҷое расид,
Яке бекарон жарфдарё бидид.
Ба сони занон мард пӯшида рӯй,
Ҳамерафт бо ҷомаву рангу бӯй.
Забонҳо на тозию на паҳлавӣ,
На чинӣ, на туркию на хусравӣ.
Дар ин намунаи ёдшуда бидуни шак “забони хусравӣ” ба маънии забони дарӣ мебошад, ки ба сифти забони ҷудогона дар баробари забонҳои тозӣ, яъне арабӣ, паҳлавӣ, яъне порсии миёна ва чинию туркӣ номбар шудааст.
Воқеан, забони дарӣ, ки ба қавли донишманди маъруфи Афғонистон, доктор Ҷовид “аввалин талиаи он дар каронаҳои уфуқи Балху Бухоро партавафшонӣ доштааст”, рӯзгоре “забони дарборӣ, расмӣ, кишварӣ гардид ва замоне фаро расид, ки барои тамоми сулолаҳои Осиёи Миёна (аз ҳар тираву таборе, ки будаанд) ва ҳамчунин аз ақсои Ҳинд то Рум забони муштараку умумии тамоми ин навоҳӣ, яъне Lingue France (лингва франка) шуд”.
Ёдоварӣ мебояд, ки дар шинохти маънӣ ва решаи худи истилоҳи “дарӣ” ҳам то ба имрӯз андешаи ягона, ки аз ҷониби аксари муҳаққиқони забоншинос пазируфта шуда бошад, мавҷуд нест. Дар шинохти решаи истилоҳи “дарӣ” ҳоло асосан чор нуқтаи назар вуҷуд дорад:
якум, истилоҳи “дарӣ”аз вожаи “дара”ба миён омадааст. Ҷонибдорони ин нуқтаи назар ба он андешаанд, ки забони дарӣ гӯё нахуст дар кӯҳу дараҳои байни Балху Ҳирот мавҷуд буд. Ин забон дар оғоз ба сифати забони музофот дар баробари забони расмии шаҳрҳо истифода мешуд, ки баъдан дар раванди рушди марказҳои иқтисодию фарҳангӣ то ба дараҷаи забони фаҳмои ҳамагон тараққӣ намуд, вале номи худро дарӣ нигоҳ дошт.
Дар «Бурҳони қотеъ» ҳам дар хусуси аз вожаи “дара”ба миён омадани истилоҳи “дарӣ”ишора рафтааст: «ва мансуб ба дарраро ҳам гӯянд, ҳамчу кабки дарӣ ва ин ба эътибори хушхонӣ ҳам метавонад буда бошад, зеро ки беҳтарин луғоти форсӣ забони дарист»;
дувум, ин истилоҳ аз вожаи маъмулии “дар”, “дарвоза”, яъне «дарвозаи пойтахт» ба миён омадааст;
севум, дар баъзе манобеъ вожаи “дарӣ”мухаффафи вожаи “тахорӣ” дониста шудааст, яъне вожаи taxārīтадриҷан ба шакли taxarī ва сипас ба сурати txarīдаромада, баъдан аз сабаби доштани махраҷи муштарак «tx» ба «d» табдил шуда, вожаи darī пайдо шудааст.
Вале ин андеша чандон эътимодбахш ба назар намерасад. Зеро бархе аз муаллифони осори қадимтарини илмии форсии тоҷикӣ, аз ҷумла Абурайҳони Берунӣ аз забони дарӣ ва забони тахорӣ ба сифати ду забони мустақил, ки дар ҷавори ҳамдигар вуҷуд доштанд, ёд кардааст;
чорум, ин истилоҳ аз вожаи паҳлавии “дар”, ба маънии дарбор ва пойтахт падид омадааст.
Аксари муҳаққиқон ҳамин нуқтаи назари чорумро таъйид мекунанд ва ба пиндори мо низ ҳамин маънии вожаи “дарӣ”, ки муродифи “хусравӣ” дониста мешавад, ба ҳақиқат созгорӣ дорад. Воқеан бо номи зебову хушоянди “хусравӣ” ёд шудани забони модарӣ дар “Шоҳнома” бегумон ба таърихи пурифтихори шоҳону хусравони Аҷам ва дарбори онон алоқаманд мебошад.
Гузашта аз ин, худи “Шоҳнома” дар ин шоҳкор дар панҷ маврид “номаи хусравон” зикр гардидааст, ки ҳам вожаи “Шоҳнома”, яъне беҳтарин нома ё номаи шоҳон ва ҳам ибораи “номаи хусравон” бо забони хусравӣ ба маънии забони шоҳону хусравон ва дарию дарборӣ пайванди бунёдию усулӣ доранд.
Дар маҷмуъ, метавон ба натиҷа расид, ки дар “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ ёдкарди “хусравӣ” ба сифати забони алоҳида дар баробари забонҳои маъмули он рӯзгор ба маънии забони дарист ва ба ҳамин маънӣ дар ин шоҳкор корбаст шудани он андешаи аксари муҳаққиқонро дар бобати аз рӯзгори қадим забони шоҳону хусравон ва аҳли дарбор будани забони дарӣ комилан таъйид менамояд.
Ҳасани СУЛТОН, узви вобастаи АМИТ
рӯзномаи “Ҷумҳурият”, 6 феврали соли 2025,
№ 29 (25 144)
Ман, ҳамчун ҷавони хушбахту саодатманди даврони Истиқлолияти давлатӣ, бо эҳсосоти гарму самимӣ ва бо дили пурифтихор хабари мушарраф гардидани Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро ба ҷоизаи байналмилалии сулҳ ба номи Лев Толстой пазируфтам. Ин рӯйдоди таърихӣ барои ҳар як шаҳрванди мамлакат, хоса барои мо ҷавонон, манбаи ифтихор, илҳом ва нерӯи тоза гардид.
