Перейти к основному содержанию
Дар Системаи офтобӣ, Замин ҳамеша дар ҳаракати доимӣ қарор дорад. Он дар атрофи меҳвари худ дар тӯли 24 соат (аниқтараш 23 соату 56 дақиқаю 4 сония) як гардишро анҷом медиҳад ва дар атрофи Офтоб дар давоми тақрибан 365,2422 шабонарӯз пурра як мадорро тай мекунад. Аз ҳисоби майли меҳвари гардишии Замин нисбат ба сатҳи мадорӣ (23°26′) дар рӯи Замин тағйири фаслҳо ба амал меояд.

12Ду нуқтаи муҳими ин ҳаракат – инқилоби тобистона ва инқилоби зимистона мебошанд, ки дар онҳо меҳвари Замин нисбат ба Офтоб бештар ба самт ё дуртарин ҳолат мерасад. Дар нимкураи шимолӣ, рӯзи 21 июн рӯзи дарозтарину шаби кӯтоҳтарин ва рӯзи 21 декабр – шаби дарозтарину рӯзи кӯтоҳтарин ба ҳисоб меравад. Соли 2025, ин лаҳзаи астрономӣ рӯзи 21 декабр, соати 15:03 UTC (20:03 бо вақти Душанбе) ба амал меояд.

Механикаи осмонии ин падидаи астрономӣ

1. Майли меҳвари Замин

Меҳвари гардиши Замин нисбат ба сатҳи мадори он (эклиптика) бо кунҷи 23°26′ моил аст. Ин кунҷ бо мурури вақт каме тағйир меёбад (нуқтаи муттатсия ва претсессия), вале дар тӯли ҳазорсола устувор мемонад.

Инқилоби зимистона дар ҳолате рух медиҳад, ки сокинони нимкураи шимолӣ аз Офтоб камтарин нур мегиранд. Ин маънои онро дорад, ки баландии Офтоб ба ҳадди ақал (минималӣ) мерасад, дар ҳоле ки дар нимкураи ҷанубӣ ба ҳадди аксар (максималӣ) баробар мешавад. Аз ин сабаб, барои сокинони шимол, дар осмон баландӣ (моилӣ)-и Офтоб паст аст ва давомнокии рӯшноӣ коҳиш меёбад.

2. Моилии Офтоб

Моилии (δ) Офтоб дар рӯзи инқилоби зимистона ба ҳадди манфии худ мерасад (δ=−23°26′). Ин маънои онро дорад, ки Офтоб аз ҳамвории экватори осмонӣ тақрибан 23,4 дараҷа ба самти ҷануб ҷойгир шудааст.

3. Тӯли соатҳои рӯшноӣ

Дар як нуқтаи муайян (масалан, Душанбе бо φ = 38,6°N) тӯли рӯзи офтобӣ чунин ҳисоб мешавад:

cosH=−tan φ⋅tan δ

дар ин ҷо H – баландии нисфирӯзии Офтоб аст, φ-арзи маҳал ва δ-майл ё моилии Офтоб аст. Агар ҳисоб кунем:

H=arccos (−tan 38,6°×tan(−23°26′))≈4,73 соат

Пас тӯли рӯз ё давомнокии рӯз чунин мешавад:

T = 2H = 9,46 соат ё 9 соату 28 дақиқа

Ин ба маълумоти воқеии соли 2025 ба 21 – уми декабри мувофиқат мекунад: тулӯи Офтоб тақрибан соати 07:39, ғуруб – 17:07, шаб бошад –тақрибан 14 соат 32 дақиқа давом мекунад.

Натиҷаҳои физикӣ ва астрономӣ

1. Баландии офтоб дар зенит

Дар Душанбе (φ = 38,6°), баландии максималии Офтоб дар зенит чунин муайян карда мешавад:

hmax​=90°−(φ−δ)

hmax​=90°−(38,6°+23,4°)=28°.

Яъне, дар рӯзи 21 декабр Офтоб дар Душанбе ҳеҷ гоҳ аз 28 дараҷа болотар намебарояд, аз ҳамин сабаб сояҳо дар зимистон тӯлонӣ ва рӯшноӣ заифтар аст.

2. Энергияи офтобӣ

Дар вақти зимистон кунҷи пасти нурҳо боиси он мегардад, ки сели рушноии Офтоб (E=E0​sin hmax​) кам шавад. Агар E0​ сели миёнаи нурҳои Офтоб дар сатҳи Замин бошад (~1360 Вт/м² дар болои атмосфера), пас дар Душанбе дар зимистон ба сатҳ на бештар аз 640–700 Вт/м² мерасад.

Аз ҳамин сабаб, ҳарорати ҳаво пасттар ва равшании рӯшноӣ камтар мешавад, гарчанде ки Замин дар зимистон ҳатто ба Офтоб наздиктар аст (0,983 воҳиди астрономӣ).

Сабаби наздикии Замин ба Офтоб дар зимистон

Қиссаи ҷолиб он аст, ки бисёриҳо гумон мекунанд зимистон аз он сабаб аст, ки Замин аз Офтоб дуртар мешавад. Дар воқеъ, 21 декабр қариб ба санаи перигелий (наздиктарин нуқта ба Офтоб) рост меояд. Масофаҳо чунинанд:

  • Перигелий: 3 январ 2026 – 147,1 млн км

  • Афелий: 5 июл 2025 – 152,1 млн км

Яъне, дар зимистон Замин тақрибан 5 млн км ба Офтоб наздиктар аст. Аммо кунҷи пасти нурҳо ва тӯл ё давомияти кӯтоҳи рӯз боиси паст шудани ҳарорат мегардад – на масофа!

Нуқтаҳои инқилоб ва экваторҳои астрономӣ

Дар геометрияи осмон, инқилобҳо нуқтаҳое мебошанд, ки дар он ҳаракати зоҳирии Офтоб дар эклиптика аз самти ҷануб ё шимол қатъ шуда, самти муқобилро мегирад.

  • 21 июн – Офтоб дар нуқтаи инқилоби тобистона (δ = +23,4°)

  • 21 декабр – дар нуқтаи инқилоби зимистона (δ = –23,4°)

Дар харитаи осмон, ин нуқтаҳо дар бурҷҳои Саратони ва Ҷаддӣ ҷойгиранд. Аз ин рӯ, ду параллели муҳим – Тропики Саратон (23°26′ N) ва Тропики Ҷаддӣ (23°26′ S) номида мешаванд.

Таҳлили фарҳангӣ ва таърихӣ

Ин падидаи осмонӣ аз замонҳои қадим диққати инсонро ба худ ҷалб кардааст. Мардум шаби дарозтаринро рамзи гузариш аз торикӣ ба рӯшноӣ мешумориданд.

  • Дар тамаддуни бостонии Миср, ин рӯзро оғози давраи нави Офтоб медонистанд; маъбадҳои Сет ва Ра ба таври махсус ба тулӯи Офтоб дар ин рӯз мувофиқ сохта шудаанд.

  • Дар Тоҷикистон, Эрон ва баъзе давлатҳои дигар шаби “Шаби Ялдо” ҷашн гирифта мешавад — шаби таваллуди Офтоб ва оғози пирӯзии рӯшноӣ бар зулмат.

  • Дар кишварҳои Аврупо, ҷашни “Yule” бо расму оини рӯшноӣ (шамъ, оташ, арча) оғоз меёфт, ки баъдан ба ҷашни Милоди Масеҳ табдил ёфт.

Дар фарҳанги тоҷикӣ низ шаби тулонӣ рамзи сабру интизор ва оғози умеди нав аст – шабе, ки пас аз он субҳи рӯшан меояд.

Натиҷа ва аҳамияти илмӣ

Инқилоби зимистона барои астрономҳо як нуқтаи муҳими ҳисобӣ аст. Аз рӯи он метавон:

  • давомнокии солро бо дақиқии сонияҳо муайян кард;

  • тағйири кунҷи майли меҳвари Заминро дар миқёси асрҳо пайгирӣ намуд;

  • динамикаи мадори Заминро таҳлил кард;

  • барои таҳияи тақвимҳои дақиқи астрономӣ истифода бурд.

Илова бар ин, омӯзиши ин падида барои физикаи атмосфера ва иқлимшиносӣ низ аҳамият дорад, зеро он ба таври мустақим ба тақсими энергияи офтобӣ дар сатҳи Замин таъсир мерасонад.

Хулоса

Инқилоби зимистона — падидаи ҳам илмӣ ва ҳам рамзӣ аст. Аз нигоҳи астрономия, он натиҷаи мустақими майли меҳвари Замин ва ҳаракати мадории он мебошад. Аз нигоҳи инсон, ин рӯйдод рамзи умед ва оғози давраи нав дар ҳаёт аст.

Дар соли 2025, рӯзи 21 декабр, соати 20:03 (бо вақти Душанбе), Офтоб ба пасттарин нуқтаи худ мерасад. Дар Душанбе рӯз ҳамагӣ ~9,5 соат ва шаб – тақрибан 14,5 соат давом мекунад. Пас аз ин шаб, Офтоб тадриҷан баландтар мебарояд ва Замин боз ба сӯи гармӣ, нур ва зиндагии нав рӯ меорад.

Ҳамин тавр, инқилоби зимистона моро ба ёд меорад, ки ҳам ҳаракати осмон ва ҳам ритми табиат дорои қонуният, ҳамоҳангӣ ва зебоии абадист – ҳамон тавре ки худи зиндагӣ аст.

Бӯризода Анвар, Нурзода Ҳабибҷон, Пирова Вазира