“То вақте нафас мекашам, ба миллат ба Ватан содиқ мемонам”

Эмомалӣ Раҳмон

Боби пешниҳодшуда дар бораи Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки моҳи ноябри соли 1992 дар шаҳри бостонии Хуҷанд баргузор гардид, ҳамчун нуқтаи гардиши таърихӣ дар эҳёи давлатдории навини миллӣ таъкид мешавад, ки: «Иҷлосияи XVI Шӯрои Олӣ, ки моҳи ноябри соли 1992 дар хри бостонии Хуҷанд баргузор шуд, ба ташкили давлату ҳукумати навини Тоҷикистон замина гузошт». Ин иқтибос дар матни васеътари суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар соли ҷашнӣ – 30-солагии Иҷлосия – ҷойгир аст, ки дар он ба таҳлили дастовардҳои сиёсӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии 30 соли истиқлол пардохта, нақши ин рӯйдоди таърихиро дар раҳоии кишвар аз ҷанги шаҳрвандӣ, барқарорсозии ваҳдати миллӣ ва гузоштани пояҳои рушди устувор муайян кардааст. Таҳлили илмӣ аз нуқтаи назари таърихшиносӣ, сиёсатшиносӣ, фарҳангшиносӣ ва ҳуқуқшиносӣ нишон медиҳад, ки Иҷлосияи XVI на танҳо ҳодисаи сиёсии муваққатӣ, балки марҳалаи эҳёи шинохти миллӣ дар фазои пасошуравӣ ва гузариш ба давлатдории муосир мебошад, ки дар шароити буҳрони чандҷанбаи сиёсӣ-иқтисодӣ-иҷтимоӣ ва фарҳангӣ ба вуқӯъ пайвастааст. Дар зер, бо такя ба далелҳои таърихӣ, манбаъҳои илмӣ, ҳуҷҷатҳои расмӣ ва таҳқиқоти муқоисавӣ, ин нуктаҳо ба таври муфассал ва сохторӣ таҳлил карда мешаванд, то аҳамияти Иҷлосия ҳамчун оғози эҳёи давлатдории навини миллӣ исбот гардад.

Пас аз фурӯпошии Иттиҳоди Шӯравӣ дар соли 1991, Ҷумҳурии Тоҷикистон ба буҳрони чандҷанба дучор гардид, ки решаҳои онро дар бетаҷрибагии сиёсии раҳбарони вақт, дурӣ аз мактаби давлатсозии миллӣ, назари танги идеологӣ ва нодида гирифтани арзишҳои миллӣ ҷустуҷӯ кардан мумкин аст. Буҳрони сиёсӣ-идеологӣ аз вобастагӣ ба идеологияи коммунистӣ бармеомад, ки унсурҳои миллиро дар қолаби сиёсати давлатӣ қабул надошт ва роҳбарони сиёсии замонро ба арзишҳои ғайримиллӣ ва синфӣ водор мекард. Ин омилҳо ба парешонӣ дар байни ақаллиятҳои этникӣ ва миллатҳои алоҳида овард, ки мисли "бемории сироятӣ" аз як минтақа ба минтақаи дигар паҳн шуд ва вазъро дар фазои пасошуравӣ мураккаб гардонд. Буҳрони иҷтимоӣ-этникӣ дар шакли даргириҳои минтақавӣ, тақсимоти сунъии мардум ба гурӯҳҳо ва муқобилгузории онҳо зуҳур кард, ки дар натиҷа кишвар ба вартаи ҷанги шаҳрвандӣ кашида шуд. Буҳрони иқтисодӣ бо фалаҷшавии низоми иқтисодӣ, камбудии буҷет, дуздии амволи давлатӣ ва ба сифр баробар шудани касри буҷет дар маҳалҳои даргир ва пойтахт муайян гардид. Буҳрони фарҳангӣ-мафкуравӣ дар шакли холигии фикрӣ, суст шудани фаъолияти маърифатӣ-равшаннамоӣ ва боло гирифтани яъсу ноумедӣ дар фазои сиёсӣ ва иттилоотӣ зоҳир намуд.

Тибқи таҳлили академик Фарҳод Раҳимӣ, ин буҳронҳо аз бетаҷрибагии сиёсӣ ва дурӣ аз мактаби давлатсозии миллӣ бармеоянд, ки раҳбарони вақтро дар ҳалли мушкилоти дохилӣ оҷиз гузошт. Далелҳои илмӣ аз таҳқиқоти муаллифони ғарбӣ, ба монанди Ҳаролд Ҳ. Санл (Раванди сулҳи ҷамъиятӣ, Душанбе, 2002, саҳ. 181), ин буҳрон ҳамчун натиҷаи "хаос"-и пасошуравӣ тавсиф мекунанд, ки дар Тоҷикистон ба ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) оварда расонид, бо талафоти инсонӣ зиёда аз 150 ҳазор кушташуда, ҳафт қисми аҳолӣ (тақрибан 1 миллион нафар) фирориён ба кишварҳои ҳамсоя ва ИДМ. Ин буҳронҳо на танҳо дар дохил, балки аз дахолати бевоситаи абарқудратҳои минтақавӣ ва ҷаҳонӣ, ки сенарияи бесарусомониро дар ҷумҳуриҳои собиқ коргардонӣ мекарданд, тақвият меёфтанд. Дар чунин вазъияти ҳассос, сиёсатмадорону фарҳангиёни баномус дар манотиқи мухталиф саъю талош ба харҷ медоданд, то сатҳи буҳронро коҳиш диҳанд ва ҳамбастагии миллиро барқарор созанд, ки ин заминаи Иҷлосияро фароҳам овард.

Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар моҳи ноябри соли 1992 дар Қасри Арбоб-и шаҳри Хуҷанд дар вазъияти фавқулоддаи сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ баргузор гардид, ки ҷанги дохилӣ идома дошт ва шохаҳои асосии давлатдорӣ комилан фалаҷ шуда буданд. Аз 230 вакили мардумӣ, ҳамагӣ 193 нафар иштирок доштанд, ки ин нишондиҳандаи фишори қувваҳои алоҳида ва тарсу ҳаросро аз ҷониби баъзе вакилон буд, чунончи Президенти вақт Эмомалӣ Раҳмон дар маҷлиси ботантанаи соли 2012 ба ёд овардаанд: «Қисме аз вакилони мардумӣ зери фишори қувваҳои алоҳида ва аз тарсу ҳароси ҷон натавонистанд мавқеи худро барои иштирок дар кори Иҷлосия равшан изҳор намоянд». Бо вуҷуди ин, аксарият ба Иҷлосия ҳозир шуданд, зеро дарк мекарданд, ки ягона роҳи хотима бахшидан ба бесарусомонӣ баргузории он мебошад. Дар рафти Иҷлосия 74 санади ҳуқуқӣ қабул гардид, аз ҷумла 15 қонун, 52 қарор, 6 фармон ва 1 изҳорот, ки ҳама барои ба эътидол овардани вазъи сиёсӣ, таҳкими низоми давлатдории навини миллӣ ва ҳалли мушкилоти гузариш хидмат карданд. Ду ҳуҷҷати муҳим – «Муроҷиатнома ба ҳамаи аҳзоби сиёсӣ, ҳаракатҳою созмонҳо ва меҳнаткашони ҷумҳурӣ» ва «Изҳороти Иҷлосияи Шӯрои Олӣ» (20 ноябри 1992) – бо ибтикори Раиси Шӯрои Олии нав интихобшуда Эмомалӣ Раҳмон ба тасвиб расиданд, ки мазмуни онҳо даъват ба сулҳу салоҳ, ҳамзистию ҳамбастагӣ ва бозгашти фирориёни иҷборӣ ба Ватан буд. Ин санадҳо на танҳо сиёсӣ, балки рамзии ваҳдати миллӣ буданд, ки заминаи Созишномаи умумии сулҳи миллӣ (27 июни 1997, Москва) гузоштанд. Таҳлили ҳуқуқӣ нишон медиҳад, ки ин санадҳо дар шароити ғайриконститутсионӣ қабул шуда, ҳокимияти қонунӣ барқарор карданд, ки дар таърихшиносии муосир ҳамчун "инқилоби ҳуқуқӣ дар буҳрон" арзёбӣ мешавад. Муқоиса бо дигар ҷумҳуриҳои пасошуравӣ (масалан, Гурҷистон ё Озарбойҷон) нишон медиҳанд, ки Иҷлосияи XVI моделӣ нодирест, ки бидуни интиқоли ҳокимият ба гурӯҳҳои мусаллаҳ ба сулҳ овард. Пеш аз Иҷлосия ҳокимият фалаҷ буд, ҷанг идома дошт ва дахолати беруна авҷ гирифта буд, баъди Иҷлосия арконҳои давлатдорӣ барқарор шуданд, истиқлол таҳким ёфт ва сиёсати хориҷӣ фаъол гардид.

Дар сатҳи иҷтимоӣ, тақсимоти мардум, фирориён ва қатлу куштор ба ваҳдат, бозгашти зиёда аз 1 миллион фирориён ва суботи иҷтимоӣ табдил ёфт.

Аз нигоҳи иқтисодӣ буҳрони пурра, касри буҷет ва дуздӣ ба рушди устувор, татбиқи ҳадафҳои стратегӣ ва саноатикунонӣ гузашт.

Дар ҷанбаи фарҳангӣ, холигии мафкуравӣ ва маҳалгароӣ ба эҳёи шиноти миллӣ ва маърифатпарварӣ табдил ёфт. Ин таҳаввулоти куллӣ исбот мекунад, ки Иҷлосия нуқтаи гардиши таърихӣ буд, ки аз бесарусомонӣ ба сохтмон ва аз парокандагӣ ба ваҳдат гузашт.

Интихоби муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси Раиси Шӯрои Олӣ дар 16 ноябри 1992 дар вазъияти фалаҷи пурраи сохторҳои давлатӣ, дахолати гурӯҳҳои ҷиноятӣ дар идора ва авҷи қатлу куштор сурат гирифт.

Сифатҳои шахсии ӯ – ҷасорат, ҳиммат, садоқат ба миллат, масъулият, адолат ва муҳаббат ба марзу бум – имкон доданд, ки дар муддати кӯтоҳ фазои амну субот, ҳамдигарфаҳмӣ ва ваҳдати миллӣ барқарор шавад. Аз рӯзҳои нахустини ҳукуматдорӣ, бо такя бар виҷдон ва имони миллӣ, муҳити бозиҳои сиёсию иҷтимоӣ ва фарҳангӣ муҳайё сохт, ки ривоҷи маҳалгароӣ, кӯтоҳандешӣ ва нуфузи гурӯҳҳои ҷинояткорро коҳиш диҳад. Дастовардҳои ӯ дар раҳоии кишвар аз ҷанг, барқарорсозии хоҷагии халқ, бозгашти фирориён (зиёда аз 1 миллион нафар) ва татбиқи ҳадафҳои стратегӣ (истиқлоли энергетикӣ, раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, амнияти озуқаворӣ ва саноатикунонии босуръат) ӯро ба мақоми Лидери миллӣ расонданд. Суханони ӯ дар Паёми соли 2012 ба Маҷлиси Олӣ: «Маҳз ба шарофати ин рӯйдоди муҳимми таърихӣ мо тавонистем, ки аркони давлатдорӣ ва шохаҳои фалаҷшудаи ҳокимиятро барқарор гардонида, пояҳои Истиқлоли давлатиро қавӣ намоем», аҳамияти Иҷлосияро ҳамчун наҷоти "тифли Истиқлол" таъкид мекунанд. Таҳлили сиёсатшиносӣ нишон медиҳад, ки роҳбарии ӯ феномени нодир дар гузариш аз буҳрон ба рушд аст, ки дар таҳқиқоти байналмилалӣ (масалан, таҳлилҳои Бунёди Карнегӣ) ҳамчун модел арзёбӣ мешавад.

Аҳамияти байналмилалии Иҷлосия ва таҷрибаи тоҷикӣ дар ҳалли муноқишаҳои миллӣ, динӣ ва сиёсӣ аз муқоиса бо Афғонистон бармеояд. Афғонистон наздик ба 200 сол дар оташи даргириҳои дохилӣ месӯзад, ки низоъҳо аз нав шуълавар мешаванд ва ҷомеаи мадании он ба сулҳу ваҳдат намерасад. Баръакс, Тоҷикистон тавассути Иҷлосия ва Созишномаи сулҳ ба ваҳдат расид, ки нақши Эмомалӣ Раҳмон дар он беназир аст. Ӯ масъалаи Афғонистонро ҳамчун мушкили минтақавӣ ва глобалӣ бардошта, хатари терроризм, экстремизм ва фундаментализмро таъкид кард. Таҷрибаи тоҷикӣ барои ҷаҳон омӯзанда аст, зеро тамомияти арзӣ, ризоияти миллӣ ва сулҳро таъмин намуд. Дастовардҳои имрӯза – истиқлоли сиёсӣ, рушди иқтисодӣ ва муаррифии Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ – дар заминаи татбиқи ғояҳои Иҷлосия ба даст омадаанд.

Дар таҳлили фарҳангӣ-инфиродӣ Иҷлосия эҳёи арзишҳои миллӣ – забон, таърих, фарҳанг ва ваҳдати тоҷиконро оғоз кард, ки дар пасошуравӣ аз байн рафта буд. Ин марҳала гузариш аз ҳокимияти шӯравӣ ба давлатдории навини миллиро муайян кард, ки дар Паёми Президенти соли 2022 ҳамчун "ҳидоят ба сӯйи ҷаҳони мутамаддин" тавсиф шудааст. Ин таҳаввулот аз бесарусомонӣ ба сохтмон, аз парокандагӣ ба ваҳдат ва аз буҳрон ба рушди ҳамаҷониба гузашт, ки ҳама дар заминаи Иҷлосия ба вуҷуд омаданд.

Вазифаҳои миллӣ аз Иҷлосия бармеоянд, ки инҳоянд:

- шинохтани арзишҳои сиёсӣ, фарҳангӣ ва давлатдорӣ, саҳмгузорӣ дар татбиқи ҳадафҳои стратегӣ ва қадр кардани роҳбарии Пешвои миллат.

-давлатдорӣ кори ҳар кас нест, балки маҳорат, таҷриба ва ҷуръати фавқулоддаро тақозо мекунад, ки Эмомалӣ Раҳмон таҷассумгари он аст.

- имрӯз сиёсати давлатӣ таҳти роҳбарии ӯ ба рушди ҳамаҷониба равона шуда, боварии комил дорем, ки миллати тоҷик ба ҳадафҳои худ ноил мегардад.

Дар хулоса, иқтибоси академик Фарҳод Раҳимӣ ва матни Президенти ҶТ Иҷлосияи XVI-ро ҳамчун оғози эҳёи давлатдории навини миллӣ муайян мекунанд, ки дар буҳрони пасошуравӣ феномени нодири сулҳ, ваҳдат ва рушд аст. Ин рӯйдод на танҳо ҷанги шаҳрвандиро хотима дод, балки пояҳои давлати муосирро гузошт ва таҷрибаи он барои ҷаҳон омӯзанда мебошад.

ҚУРБОНОВА Ширин, сарходими илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих.

Дар раванди ҷаҳони босуръат рушдёбанда, дипломатияи «иқтисоди сабз» ҳамчун омили муҳимми таъминкунандаи рушди устувор дар меҳвари сиёсати давлатҳои ҷаҳон қарор гирифта, як низоми хеле мукаммали муносибатҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ маҳсуб мегардад. Ба қавли коршиносон «иқтисоди сабз» ҳамчун яке аз самтҳои муосир дар ояндаи наздик соҳаҳои мухталифро фаро хоҳад гирифт. Бо назардошти ин таи даҳсолаҳои охир таҳти роҳбарии Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дипломатияи мазкурро роҳандозӣ намуда, ба мақсади истифодаи муассир аз бартариҳои муҳити табиӣ ва манбаъҳои саршори обию энергетикӣ, барои гузариш ба дипломатияи «иқтисоди сабз» қадамҳои устувор гузоштааст.

Таҳлили ҳамаҷонибаи масъалаи мазкур аз он шаҳодат медиҳад, ки рушди «иқтисоди сабз» дар пайвастагӣ бо ҳадафҳои стратегии кишвар, аз он ҷумла таъмини истиқлолияти энергетикӣ ва истифодаи самарабахши неруи барқ, раҳоии мамлакат аз бунбасти коммуникатсионӣ ва ба кишвари транзитӣ табдил додани он, таъмини амнияти озуқаворӣ ва дастрасии аҳолӣ ба ғизои хушсифат, саноатикунонии босуръати кишвар ва вусъатдиҳии шуғли пурмаҳсул амалӣ мегардад. Ба хотири ноил гаштан ба ҳадафҳои стратегии соҳаҳои иқтисодиёт, суботи иҷтимоӣ, мувозинати экологӣ ва баланд бардоштани сатҳи зиндагии мардуми кишвар моҳи сентябри соли 2022 Пешвои миллат «Стратегияи рушди иқтисоди сабз»-ро барои солҳои 2023–2037 ба имзо расониданд.

Ҳадафи асосии қабул намудани стратегии рушди «иқтисоди сабз» дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, чи тавре зикр кардем, ин таъмини рушди иқтисодиёт ва истифодаи самараноки захираҳои табиӣ, инчунин баланд бардоштани сатҳу сифати зиндагии аҳолӣ ва суботи иҷтимоӣ мебошад.

Чи тавре аз муҳтавои стратегияи мазкур бармеояд татбиқи амалии барои ноил шудан ба рушди устувор дар раванди «иқтисоди сабз» Ҷумҳурии Тоҷикистон дар марҳилаи аввал ба самтҳои зерин такя менамояд:

– риояи меъёрҳо ва санадҳои байналмилалии танзимкунандаи ташаккули «иқтисоди сабз»;

– таҳким ва тақвият бахшидан ба раванди мутобиқшавии институтсионалӣ ба талаботи «иқтисоди сабз»;

– ҳавасманд сохтани фаъолияти инноватсионӣ дар самти самараҷӯӣ ва сарфаҷӯӣ;

– таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ дар самти ҷалби захираҳои молиявӣ ва интиқоли технологияҳои муосири ҷавобгӯ ба «иқтисоди сабз»;

– баланд бардоштани сатҳи некӯаҳволии аҳолии кишвар тавассути зиёд намудани теъдоди табақаи миёнаи аҳолӣ;

– тақвият бахшидан ба баробарҳуқуқӣ дар дастрасӣ ба хизматрасонии экологӣ;

– ҷорӣ намудани тамсилаҳои оқилонаи истеъмол ва истеҳсоли маҳсулот;

– таъмини алоқамандӣ байни рушди иқтисодӣ ва устувории экологӣ;

– таъмини мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим дар ҳамбастагӣ бо «иқтисоди сабз»; [1]

Имконоти баъдии татбиқи ҳадафҳои стратегӣ дар самти «иқтисоди сабз» ба қарори зайл мебошанд:

– нигоҳдории гуногуншаклии биологӣ ва афзуншавии сармояи табиӣ;

– истифодаи васеи технологияи инноватсионӣ ва каммасраф;

– истеҳсоли васеи маҳсулоти аз ҷиҳати экологӣ тоза (органикӣ) ва ба стандартҳои ҷаҳонӣ ҷавобгӯ;

–баланд бардоштани сатҳи фарҳанги экологӣ ва сифати хизматрасониҳои экологӣ;

– истеҳсол ва фуруши неруи барқ аз манбаъҳои барқароршавандаи энергияи сабз;

– мавқеи кишвар аз руйи татбиқи усули «иқтисоди сабз» ва воридшавии сармоя ба кишвар;

– ворид шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон ба гурӯҳи 20 кишвари ҷаҳон бо нишондиҳандаи беҳтари индекси болоравии инклюзивии «иқтисоди сабз» ва ғайра.

Мутобиқ ба таҳлилҳои коршиносони ташкилоти Созмони Милали Муттаҳид, “иқтисоди сабз” чунин тарзи фаъолияти хоҷагидорист, ки ба боло рафтани сатҳи зиндагии одамон ва таъмини адолати иҷтимоӣ мусоидат хоҳад намуд.

Қобил ба зикр аст, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон дорои захираҳои бойи энергетикӣ буда, миёни кишварҳои ИДМ аз ҷиҳати истеҳсоли неруи барқи тоза ҷои аввалро ишғол менамояд.

Ҳамин аст, ки бо ташаббуси Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Ҳукумати мамлакат ба таҷдиду сохтмони неругоҳҳои обӣ идома бахшида, дар солҳои наздик дар ҷумҳурӣ истеҳсоли электромобил, электробус ва троллейбус оғоз мегардад, ки ин худ идомаи мантиқии сиёсати ҳукумат дар роҳи пешбурди рушди «иқтисоди сабз» мебошад.

Болотар аз ин доир ба ташаккул ва рушди ояндаи «иқтисоди сабз» ёддовар гардида, ҳанӯз дар Паёми худ аз 23 декабри соли 2022 ба Маҷлиси Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зикр намудаанд, ки «бояд таваҷҷуҳи асосӣ ба рушди босуботи соҳаҳои иқтисоди миллӣ, пешгирии таъсири хавфҳои эҳтимолии он, истифодаи самараноки иқтидорҳои мавҷуда, ташкили корхонаҳои истеҳсолӣ, таъсиси ҷойҳои кории нав, баланд бардоштани рақобатнокии маҳсулоти ватанӣ, тақвияти содирот, ташаккули «иқтисоди сабз» равона карда шавад».[2]

Дар ин замина, дар Паёми соли 2023 ба Маҷлиси Олӣ низ таъкид карданд, ки «Тоҷикистон ҳамчун давлати пешсафи ҷаҳон дар самти инкишофи «иқтисоди сабз» соли 2037 воқеан ба «кишвари сабз» табдил хоҳад ёфт, зеро иқлими ҷумҳурии мо барои ба мамлакати сабз табдил додани он мутобиқ буда, то соли 2032 истеҳсоли барқ дар кишвар пурра аз ҳисоби манбаъҳои барқароршаванда, яъне 100 фоиз бо «энергияи сабз» таъмин гардида, дар ин замина аз рӯйи меъёрҳои байналмилалӣ то соли 2037 партови газҳои гулхонаӣ то ҳадди ниҳоӣ коҳиш дода мешавад».

Дар иртибот ба гуфтаҳои боло Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба зиёд кардани истеҳсоли «энергияи сабз» таваҷҷуҳи ҷиддӣ зоҳир намуда, иброз доштанд, ки «бо назардошти саъю талошҳои ҷомеаи ҷаҳонӣ ҷиҳати дастрасӣ ба сатҳи сифрии партовҳои гулхонаӣ, мо ният дорем, ки иқтидорҳои худро оид ба истеҳсоли «энергияи сабз» то соли 2050 ду баробар афзоиш диҳем».

Ҳамин тариқ, дар масъалаи саҳми Пешвои миллат дар рушди дипломатияи «иқтисоди сабз» метавон чунин натиҷагирӣ намуд:

- дар амал татбиқ намудани консепсияи иқтисоди сабз ба сатҳи иҷтимоию иқтисодии давлат ва тафаккури фарҳангӣ ва техникии аҳолӣ таъсири мусбӣ хоҳад гузошт;

- иқтисодиёти сабз ба истеҳсоли «энергияи сабз» вобаста буда, афзун гардонидани он дар кишвар талаботи иқтисоди глобалӣ ва ворид гаштани Тоҷикистон ба ин низоми нави иқтисодӣ мебошад.

Дар охир бояд қайд намуд, ки нақши Пешвои миллат дар рушди «иқтисоди сабз» барои Тоҷикистон ва барои ҷаҳон яке аз роҳҳои асосии ҳалли масъалаи муҳими тағирёбии иқлим дар сатҳи сайёра маҳсуб меёбад. Татбиқи он моро водор месозад, ки корҳои илмӣ таҳқиқотии худро ҷиҳати рушди иқтисоди кишвар, аз ҷумла дар самти рушди иқтисоди инноватсионӣ, истифодаи технологияҳои навтарини муосир, рушди нерӯ, захира ва сармояи инсонӣ, ҷонок намуда, барои омода намудани кадрҳои баландихтисоӣ илмӣ, баланд бардоштани маърифати фарҳангӣ ва иқтисодии аҳолии кишвар, такмил додани бештари касбияту дониш ва таҷрибаи худ талош варзем.

МУҲАММАДАЛИЗОДА П.М – н. и. и., мудири шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, вакили маҷлиси вакилони халқи шаҳри Душанбе

САРЧАШМАҲОИ ИСТИФОДАШУДА:

1. Стратегияи рушди иқтисоди «сабз» дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2023–2037

2. Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» https://www.president.tj (санаи муроҷиат 08.11.2025)

Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз рӯйдодҳои сарнавиштсоз ва калидии таърихи давлатдории навини тоҷикон маҳсуб меёбад. Аз дидгоҳи илмӣ ва таърихӣ, ин иҷлосия на танҳо қадами муҳиме дар самти барқарорсозии сохтори конститутсионӣ ва ҳифзи истиқлолияти миллӣ буд, балки оғози давраи нави ташаккули низоми сиёсии муосири Тоҷикистонро ифода намуд.

Дар заминаи буҳрони амиқи сиёсӣ ва ҷанги дохилии соли 1992, ки суботи сиёсӣ ва якпорчагии миллӣ зери хатар қарор дошт, баргузории иҷлосия ба унвони иқдоми наҷотбахши миллӣ маънидод мешавад. Тавре ки Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намудаанд: «Иҷлосияи XVI ҷомеаро аз муқовимати сиёсии фоҷиабор, аз ҷанги таҳмилии бародаркуш ва аз оворагиву дарбадарӣ наҷот дод. Асолати таърихии халқамон, яъне одамият, маърифатпарварӣ ва сулҳдӯстиашро барқарор намуд».

Аз нуқтаи назари илмҳои сиёсӣ, иҷлосияи мазкур ба сифати механизми институтсионализатсияи қудрат ва барқарорсозии легитимияти давлатдорӣ баромад намуд. Моҳи октябри соли 1992 Шӯрои Олӣ қарор кард, ки иҷлосияи навбатиро дар шаҳри Хуҷанд баргузор намояд. Ин иқдом ба таҳкими низоми идоракунии давлатӣ ва ҷилавгирӣ аз парокандагии идораҳои марказӣ равона гардид.

Ҷомеашиносон ва таърихнигорон бар онанд, ки ин иҷлосия нуқтаи ибтидои сулҳи шаҳрвандӣ ва эҳёи арзишҳои миллӣ мебошад. Дар ин давра, ҷомеаи Тоҷикистон дар ҷустуҷӯи раҳбари қавӣ ва дорои ҷаҳонбинии созанда қарор дошт. Маҳз дар ҳамин марҳала Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун шахсияти сиёсӣ бо иродаи устувор ва тафаккури давлатсоз ба саҳнаи сиёсӣ ворид гардид. Дар суханронии нахустини худ ӯ таъкид намуд: «Ман қасам ёд мекунам, ки тамоми донишу таҷрибаамро барои дар ҳар хона ва ҳар оила барқарор шудани сулҳ равона карда, барои гулгулшукуфии Ватани азизам садоқатмандона меҳнат мекунам».

Ин суханон ҳамчун барномаи сиёсӣ ва идеологияи ваҳдати миллӣ дар ҷомеа пазируфта шуданд. Таҳти роҳбарии ӯ дар иҷлосия як силсила санадҳои муҳим қабул гардид, ки онҳо пояҳои давлатдориро аз нав эҳё намуданд. Аз ҷумла, Қонуни «Дар бораи гурезаҳо», ки кафолати бозгашти даҳҳо ҳазор ҳамватанонро таъмин намуд, ифодагари сиёсати инсондӯстонаи давлат гардид. Ин қонун ҳамчун намунаи амалии сиёсати бахшандагӣ ва ҳамбастагии миллӣ арзёбӣ мешавад.

Аз нуқтаи назари илмҳои сиёсӣ ва ҳуқуқ, иҷлосияи мазкур марњилаи гузариш аз фалаҷи институтсионалӣ ба давлатдории фаъол ба ҳисоб меравад. Таҳти роҳбарии Эмомалӣ Раҳмон дар муддати кӯтоҳ сохторҳои амниятӣ ва идораҳои давлатӣ аз нав ташкил ёфтанд. Барқарории Артиши миллӣ, нерӯҳои ҳифзи ҳуқуқ ва мақомоти сарҳадбонӣ ба таъсиси асосҳои қудрати давлатӣ мусоидат намуд.

Бо таҳлили илмии равандҳо метавон хулоса кард, ки Иҷлосияи XVI Шӯрои Олӣ ба сифати нуқтаи гардиши стратегӣ дар давлатдории миллӣ баромад намуд. Он на танҳо роҳбарияти нави сиёсиро интихоб кард, балки сохтори конститутсиониро барқарор сохта, хатари парокандагии миллӣ ва таназзули давлатиро бартараф намуд.

Аз назари таърихшиносӣ, ин иҷлосия оғози давраи нави қонунгузорӣ ва сиёсатгузории миллӣ гардид, ки дар он пояҳои давлатдории ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва демократӣ гузошта шуданд. Бо шарофати ҳамин иҷлосия Тоҷикистон аз марҳалаи буҳрон ба марҳалаи субот, сулҳ ва рушди устувор гузашт.

Дар яке аз паёмҳои худ ба Маҷлиси Олӣ Пешвои муаззами миллат таъкид кардааст: «Маҳз ба шарофати ин рӯйдодҳои муҳими таърихӣ мо тавонистем, ки пояҳои истиқлолияти давлатӣ ва ваҳдати миллиро мустаҳкам намуда, аркони давлатдориро эҳё намоем».

Аз нигоҳи назарияи сиёсӣ, иҷлосияи Хуҷанд модели нодири созиши миллӣ ва дигаргунсозии элитаи сиёсӣ мебошад, ки тавассути он арзишҳои сулҳ, ваҳдат ва ҳамбастагӣ ба сифати устухони асосии сиёсат ва мафкураи миллӣ ҷой гирифтанд.

Бо ҷамъбасти таҳлил метавон гуфт, ки Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон на танҳо як рӯйдоди сиёсӣ, балки падидаи илмию таърихӣ аст, ки механизми эҳёи давлатдорӣ ва тавозуни иҷтимоиро таъмин намуд. Он асоси ташаккули давлатдории муосири тоҷиконро гузошта, нақши таърихии Эмомалӣ Раҳмонро ҳамчун роҳбари миллӣ ва меъмори сулҳу ваҳдати миллӣ тасдиқ кард.

Ба таври умум, Иҷлосияи XVI — наҷотбахши миллат, оғозгари сулҳ ва поягузори давлатдории навини тоҷикон мебошад.

Юнусова Фарзона - ходими хурди илмии МДИ «Марказаи омӯзиши пиряхҳои АМИТ

Занони тоҷик бо рӯҳи озод, иродаи қавӣ, афкори наҷибу ҳамида ва муҳаббату садоқати бепоён дар ҳама давру замон бори ҳастии миллатро кашидаанд.

Эмомалӣ Раҳмон

Мақолаи зерин дар бораи нуфуз ва андешаи занони донишманд алайҳи зуҳуроти тундгароии замони муосир дониста шуда, инчунин дар адвори мухталифи таҳким ва поягузории муносибатҳои таърихӣ-иҷтимоӣ мебошад. Тундгароии яке аз ҷиддитарин таҳдид ба тамаддуни муосир буда, бештар аз ҳама ба субот ва рушди мусолиҳатомези ҷомеаи башарӣ хатар дорад. Аз ин рӯ, нақши бонувони донишманд дар муқобили зуҳуроти тундгароии замони муосир яке аз масоили мубрами муосир дониста мешавад. Зеро танҳо занони донишманд метавонад бо илму дониши амиқ ва таҷрибаи пухтакор алайҳи амалҳои нописандида, ва тундгарой ки маъмулан дар шакли амали ифротии таҳрибии иҷтимоӣ зоҳир шуда, ба амнияти давлат ва рушди босуботи ҷомеа таъсир мерасонад, садди роҳи онҳо гарданд.

Мусаллам аст, ки фақат занони донишманд метавонанд, дар пойдории сулҳу субот, озодии маънавӣ, бартараф намудани догмаҳо, ки барои пешбурди ҷомеа ва ҳуқуқи занон монеа меоварданд, ҳам муборизаи зеҳнӣ ва ҳам муборизаи ҷисмонӣ баранд. Нақши занони донишманд дар марҳилаҳои гуногуни муносибатҳои иҷтимоӣ басо муҳим аст.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ ҳангоми зиёрати марқади Шамси Табрезӣ 8-уми июли соли 2010 дар ноҳияи Айнӣ, таъкид намуд, ки «Имрӯз афроди тундраве ҳастанд, ки огоҳона ё бар асари дуруст нашинохтани асолати миллӣ ва динии мо мехоҳанд мардуми мусулмонро дар хоби ғафлат ва таҳти таъсири афкори хурофотӣ нигоҳ дошта, бо сӯистифода аз сатҳи начандон баланди маърифати диниву маънавии як қисми мусулмонон майдони фаъолияти худро густариш диҳанд ва дар зери ниқоби дин ғаразҳои сиёсӣ ва ҳадафҳои нопоки худро амалӣ намоянд» [9, 263].

Воқеан, барои муқобилияти муассир бо тундгароии динӣ омӯзиши амиқи заминаҳои иҷтимоӣ, идеологӣ, иҷтимоӣ-фарҳангии зуҳур ва густариши он, тадбирҳои пешгирикунанда, монанди огоҳ намудан, бартараф кардан ва қатъи ин падидаи манфӣ дар сатҳи миллӣ, минтақавӣ ва байналмилалӣ аҳаммияти муҳим пайдо мекунад. Мутаассифона, бисёре аз занон ва духтарон низ ба ин ин роҳи номатлуб гирифтор шудаанд. Имрӯз масъалаи духтарони чавон аз нигоҳи тафаккури онҳо, муносибат ба дину мазҳаб ва оинҳо ташвишовар аст. Ташаккули идеологии ҷавонон қариб ба ҳоли худ гузошта шудааст.

Албатта боиси таассуф аст, бонувони тоҷик низ ба қатори ин гуруҳои ифротӣ бо сабабҳои номатлуб гирифтор шуданд. Пас бонувони донишманди тоҷик имрӯз муваззаф ҳастанд, садди роҳи ингуна амалҳои тундгароиро бо тамоми нерӯ ва илму фаъолияти худ гиранд. Асосан мехостам шаш омили асосиеро номбар намоям, ки бонувони донишманд дар муқобили зуҳуроти тундгароии замони муосир истодагирӣ намоянд:

1. Татбиқи тадбирҳои мушаххас оид ба ҷалби духтарон ба таҳсил ва пешгирии барвақт аз раванди таълим дур мондани онҳо.

2. Худшиносии миллӣ - сарманшаи меҳанпарастӣ ва маърифат аст

3. Арзишҳои миллӣ поягузори аъмоли фазоил дар ҷомеа

4. Баланд бардоштани сатҳи маърифати сиёсӣ, динӣ, фарҳангӣ ва ҳуқуқии занон ва пешгирии шомилшавии онҳо ба фаъолияти ифротгароӣ.

5. Тақвияти нақши оила дар таъмини суботу ҳамдигарфаҳмӣ, ваҳдату ҳамбастагӣ дар ҷомеа, пешгирии шомилшавии ҷавонон ба созмону гурӯҳҳои ифротӣ ва террористӣ

6. Гузаронидани чорабиниҳо ҷиҳати баланд бардоштани савияи дониши ҷавондухтарон ва ноболиғон оид ба чораҳои худҳимоя, эҳтиёткорӣ дар муомила бо дигарон, вокуниш ба ҳамлаҳои ифротгароён ва усулҳои ҷалби занон ба созмонҳои ифротӣ ва террористӣ.

Бояд гуфт, ки аз давраи антиқа сар карда, то замони муосир занон новобаста бар он, ки пойбанди қонун ва низоми давлатдории даври хеш бошанд ҳам, тавонистанд нуфузи нотакрори хешро дар масоили басо муҳими рӯзгор ба сомон расонанд. Ба вижа, занон саъю талош намуданд, ки дар ҷомеа муносибатҳои иҷтимоиро ҳифз намоянд. Аз таърихи занони файласуфи Аврупо барои мо муссалам ҳастанд, ки чи гуна тавонистанд дар баробари мардон барои озодӣ, баробарҳуқуқии занон дар муносибатҳои иҷтимоӣ ва соҳиби дониши кофӣ ва маълумоти олӣ алайҳи беадолатии низоми давлатдории даври худмуборизаи зеҳнӣ баранд. Ба қатори ин занони мубориз Симона де Бовуар (1908-1986), Гипатия Александрия,(тав.350 — 370, ваф.415), Ханна Арендт 1906-1975 ва дигарон дохил мешуданд. Ин бонувон дар замони фалсафаи антиқа бештар саъю талош намуданд, ки дар муносибатҳои иҷтимоӣ озод бошанд ва дар баробари мардон барои гирифтани дониши саҳеҳ низ бояд таҳсил намоянд.

Барои мисол, яке аз асосгузорони фалсафаи антиқа дар рӯйхати занони озодандеш Гипатия Александрия мебошад, ки тавониста буд, дар байни олимони даври хеш шуҳрат ва мартабаи махсусеро сазовор бошад. Ин аввалин зане, буд дар таърихи урупо, ки бо афроди тундгарои он давр баҳри ҳуқуқи мусовӣ доштан баҳри андарёфтани илму дониш дар баробари мардон , талош мекард. Ба шарофати тафаккури ғайриоддӣ, Гипатия тавонист дар атрофи худ як доираи зеҳнӣ ҷамъ кунад, ки дар он олимону мутафаккироне умед доштанд, ки ниятҳои онҳо дар доираи ҷустуҷуйи фалсафа вусъат меёбад. Ин зани далер ва шуҷоъ дар асри хеш ҳамчун донишманди асил аввалин шуда, бо кашфиётҳои илмии худ,махсусан алайҳи поймол гардидани ҳуқуқи занон, инқилоб ва таҳаввулеро ба вуҷуд оварда буд. Далелҳое мавҷуданд, ки Гипатия гидрометрро ҳамчун асбоби муайянкунии зичии моеъ таҳқиқ намуда, астурлобро барои муайян кардани арзу тӯл дар астрономия ва планисфераро ҳамчун тасвири кураи осмонӣ дар ҳавопаймо, ки кас метавонад бо он ғуруб ва болоравии ҷисмҳои осмониро ҳисоб кунад, дар арсаи ҷаҳонбинии илмӣ таҳқиқ намудааст. Гипатия шогирди Кратс буда, ба мисли ӯ файласуфи равоқӣ шуд» [2, 15] Фалсафае, ки Гипатия таълим медод, ба мероси Афлотун ва Арасту, инчунин файласуфи ирфонӣ Плотин ва риёзидон Пифагор асос ёфтааст. Якҷоя шудани чунин ақидаҳои таъсирбахш, мактаби навафлотуния (неоплатонизм) ро ташкил медод. Таъсири Гепартия аз доираҳои илмӣ хеле фаротар буд. Вай аз ҷониби бисёре аз шахсиятҳои барҷаста дар тамоми давру замонҳо ҳамчун зане эътироф карда шуд, ки доир ба нобаробарҳуқуқии заноне, ки мутобиқи анъанаҳои шахшудаи он замон ҳисобида мешуданд, мубориза мебурд.

Дар марҳилаҳои гуногуни таърихӣ занони донишманд бо таҳаммулоти сангине муборизаҳои шадидро аз сар гузарониданд ва қурбон шудаанд. Ин бонувон дар замони фалсафаи антиқа бештар саъйю талош намуданд, ки дар муносибатҳои иҷтимоӣ озод бошанд ва дар баробари мардон барои гирифтани дониши саҳеҳ низ бояд таҳсил намоянд.

Воқеан, дар давраҳои гуногун мавқеъҳои гуногуни сиёсӣ, зеҳнӣ ва иҷтимоиро ишғол мекарданд. Шуҷоати занон ва духтарони тоҷик низ дар арсаи зиндагӣ дар шаклҳои гуногун равнақу ривоҷ ёфтааст. Дар таърихи рушди миллати мо занҳое низ буданд, ки барои озодӣ ва шарафи миллат мубориза мебурданд ва шоирону мутафаккирони мо низ чунин занони далер ва боғайратро ситоиш мекарданд. Дар шумули ин бонувон - Гурдофарид, Зебунисо, Робияи Балхӣ, Нодира, Рухшона, Томирис Маликаи Бухорхудот мебошанд, ки на танҳо мақбули тоҷикзабонҳо, балки мақбули намояндагони дигар миллатҳо низ шудаанд. Онҳо дар арсаи ҷаҳонбинии фалсафӣ ва тафаккури шарқӣ байни фалсафа ва дин роҳи ҳамоҳангиеро ҷустуҷӯ кардаанд. Ин бонувон ҳадаф доштанд, ки рушди тафаккури зеҳнӣ барои шинохти масоили фалсафӣ ва иҷтимоӣ ва тақвияти андешаю афкори инсон хизмат менамояд. Онҳо мехостанд, ки занҳо пойбанди «догма» нашуда, балки масоили диниро низ дар меҳвари кашфиётҳои илмӣ касб намоянд. Яъне матолиби диниро бо илму дониши саҳеҳ ҳамоҳанг созанд. Онҳо дониши илмиро бо динӣ тавъам месохтанд.

Падидаҳои манфури муосир экстремизм, фундаментализм, радикализм ва терроризми динӣ - мазҳабӣ ба зуҳуроти хатарноктарини глобалӣ табдил ёфта, на танҳо барои минтақа, балки барои кулли манотиқи ҷаҳонӣ бори гарон шудаанд. Шаҳрвандон ба вижа бонувони донишманди тоҷик вазифаи хосро иҷро менамояд. Асолати таърихии зиёиён маҳз аз ҳамин назар муайян мешавад. Намояндагони он бо истифода аз тамоми имкониятҳо ин идеологияро ба сари мардум алалхусус бонувони ҷавон ва наврасон бор кардан мехоҳанд. Дар чунин шароит зиёиёни эҷодкорро зарур аст, ки дар асарҳои худ моҳияти иртиҷоии ифротгароии динию сиёсӣ ва барои пойдории давлату пешравии миллат хавфнок ва зарароварро ба омма ифшо намоянд. Сабаби пайдоиш ва паҳн гардидани ин гуна падидаҳои номатлуб аз он шаҳодат медиҳад, ки сатҳи пасти шароити зиндагӣ, бехабар будан аз маърифати ҳуқуқӣ ва худшиносӣ, таълиму тарбияи нокифояи насли наврас, хусусан ҷавонон боиси шомил шудани онҳо ба гуруҳи ифротгаро мегардад. Дар чунин вазъият масъулияти азими таърихӣ ва рисолати шаҳрвандии мо аст, ки истиклолияти миллӣ ва осоиштагии ҷомеаи худро аз чунин пайомадҳои манфӣ ва таъсири қувваҳои моҷароҷӯ эмин нигоҳ дорем.

Қайд кардан ба маврид аст, ки стратегияи миллии муқовимат ба экстремизм ва терроризми хушунатомез барои солҳои 2016-2020 аз ҷониби Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон моҳи ноябри соли 2016 ба имзо расида, он нақши чорабиниҳоро бо тадбирҳои мушаххас оид ба пешбурд ва таҳкими нақши занон дар пешгирии ифротгароии хушунатомез дар бар мегирад. Ин чорабинихо барои баланд бардоштани маърифати шарвандон ҷиҳати хавфи экстремизми зуровар, инчунин тадбирҳои баланд бардоштани иштироки занон дар ҷомеа мусоидат намуд. Бояд, қайд намуд, ки мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва ҳукуматҳои маҳаллӣ метавонанд дар пешгирии ифротгароии хушунатомез саҳмгузор бошанд. Бояд, масъалаи мубориза бо терроризм, ифротгароӣ ва тундгароӣ ба таври ҷиддӣ назар намоянд. Дар ин ҷо барои татбиқи мақомоти давлатӣ, ташкилотҳои ҷамъиятӣ, ташкилоту муассисаҳои динӣ, ҳизбҳои сиёсӣ ва воситаҳои ахбори омма якчоя бо мутобиқат амал намоянд.

Дар ин ҷо қайд кардан ба маврид аст, ки нақши фарҳанг, ташвиқоту тарғиботи таълиму тарбияи насли наврас дар ҳамин раванд дар таҳкими эҳсоси ватандорӣ, худшиносии миллӣ, эҳтиром ба таърихи ниёгон ва дар пешгирӣ аз низоъҳои иҷтимоӣ ниҳоят бузург аст. Беҳуда нест, ки қувваҳои манфиатҷӯй дар оғози амалҳои ғаразноки худ аввал арзишҳои фарҳангӣ-маънавӣ (ахлоқию динӣ)-ро коҳиш дода, фалаҷ месозанд, баъдан ҳисси нобоварӣ ва таҳдид намуда, ба амалҳои зишт ва хавфноки худ даст мезананд. Аз ин рӯ ҳадаф ва вазифаи асосии омӯзиши зуҳуроти тундгароӣ, дар чунин омилҳои асосӣ дида мешаванд: Заминаҳои асосии сабаб ва пайдоиши зуҳуроти номатлуб, аз қабили тундгароӣ ва ифротгароӣ аз руи омилҳои зайл ба назар мерасанд:

1. Дар самти баланд бардоштани самаранокии чораҳои муқовимат ба истифодабарии интернет бо мақсадҳои экстремистию террористӣ: андешидани тадбирҳои иловагӣ доир ба тақвияти истифодабарии имкониятҳои интернет ҷиҳати шарҳи сиёсати давлатӣ дар соҳаи муқовимат ба экстремизм ва терроризм, пешбурди ташвиқоти васеи зиддиэкстремистӣ ва фаъолияти профилактикӣ дар ин соҳа

2. Роҳандозӣ намудани тадқиқотҳои ҳамаҷонибаи сабабҳо ва сатҳи паҳншавии иштироки занон дар экстремизми хушунатомез, фош кардани бепоягии қолибҳое, ки унсурҳои экстремистӣ ҷиҳати коркарди равонии занон истифода мекунанд

3. Васеъ намудани иштироки занон дар муқовимат ба экстремизм ва терроризм, такмили кор ва баланд бардоштани донишҳои кормандон дар самти баҳисобгирии ҷанбаҳои гендерӣ

4. Миқдори семинар-тренингҳо ва вебинарҳо бо ҷалби коршиносон ва кормандони амалие, ки дар самти пешгирӣ ва муқовимат ба экстремизм ва терроризм фаъолият менамоянд, кормандони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ, воситаҳои ахбори омма, намояндагони ҷамоаҳои маҳаллӣ, созмонҳои ҷавонон, занон ва ташкилотҳои динӣ

Ҳамин тариқ, дар шароити ҷаҳоншавию душвор гардидани муносибатҳои байналмилалии сиёсию иқтисодӣ ба масъалаҳои ҳифзи симои миллию мазҳабӣ, пос доштани арзишҳои маънавӣ, баланд бардоштани сатҳи фарҳангӣ-сиёсӣ ва маърифати ҳуқуқии аҳолии кишвар, хусусан ҷавонон диққати махсус зоҳир намудан ба мақсад хеле мувофиқ аст. Бинобар ин маъсулияти аввалиндараҷаи бонувони донишманди кишвар, омӯзгорон, мураббиён ва дигар фаъолони ҷомеаро зарур аст, ки дар маҷрои ҷаҳонишавӣ бо дарки масъулияти худшиносӣ арзишҳои миллӣ, аз қабили ватандустӣ ва арзишҳои волои инсонӣ барои таълиму тарбияи наврасон, ҷавонон дар руҳи ватандӯстӣ, худогоҳиву худшиносӣ, инчунин ҷалби онҳо дар корҳои созандагиву ободкорӣ, ҳифзи дастовардҳои истиқлолият, таҳким бахшидани ваҳдати миллӣ саҳмгузор бошем. Танҳо илми фалсафа ва мантиқ метавонад тафаккури илмии ҷавонон ва бонувони донишмандро тақвият дода, садди роҳи ҳамагуна ҳарактҳои тундрои гардад.

Бандалиева Ш.Н. - н.и.ф., ходими калони илмии Институти фалсафа,

сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

16-уми ноябр барои мардуми тамаддунофари тоҷик санаи сарнавиштсоз ва рӯзи ифтихори миллӣ мебошад. Дар ин рӯз сокинони кишвар бо эҳсоси баланди ватандӯстӣ ва садоқат ба давлату миллат, “Рӯзи Президент”-ро бо тантана ва ифтихор таҷлил менамоянд.

Тибқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи рӯзҳои ид», шурӯъ аз соли 2016, 16-уми ноябр ҳамчун “Рӯзи Президент” дар тамоми қаламрави ҷумҳурӣ ҷашн гирифта мешавад. Таҷлили ин рӯз арҷгузорӣ ба хизматҳои беназиру таърихии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад, ки бо хиради азалӣ, ҷасорати нотакрор ва иродаи қавӣ тавонистанд миллати тоҷикро аз вартаи нобудӣ наҷот бахшанд ва Тоҷикистони соҳибистиқлолро ба давлати пешрафта, амну обод ва соҳибэҳтиром табдил диҳанд.

Пас аз ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ дар соли 1991, Тоҷикистон ба гирдоби ҷанги шаҳрвандӣ гирифтор гардид. Дар чунин айёми сангин ва тақдирсоз, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун Раиси тозаинтихоби Шӯрои Олӣ бо иродаи қавии мардумпарварона тамоми қувва ва имконияти худро баҳри барқарор кардани сулҳу субот, баргардонидани гурезагон ва шурӯи музокирот бо мухолифин равона намуданд.

Пешвои миллат дар аввалин суханронии худ қавл доданд, ки «ман охирин гурезаро ба Ватан бармегардонам». Воқеан, бо ҷасорату фидокории бесобиқа ва эҳсоси гарми ватанпарварӣ, ин ваъдаро амалӣ карданд. Он кас бо сабру таҳаммул, сиёсати оқилона ва диди дурбин тавонистанд сулҳи пойдорро дар Тоҷикистон барқарор созанд ва пояҳои давлатдории миллиро устувор намоянд.

Аз ҷумла, қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, имзои Созишномаи сулҳи умумимиллии тоҷикон, таъсиси Артиши миллӣ ва неруҳои ҳифзи сарҳад, барқарорсозии инфрасохтори давлат, ҳама намунаи ҷоннисорӣ ва хирадмандии Пешвои миллат мебошанд.

Муайян намудани Рӯзи Президент ҳамчун ҷашни давлатӣ на танҳо рамзи эҳтиром ба хизматҳои беназири Пешвои миллат, балки нишонаи эътимоду иттиҳоди мардум дар атрофи раҳбари хирадманд ва созандаи худ мебошад.

Имрӯз таҷлили ин рӯз ифодаи ҳамбастагии миллӣ, ватандӯстӣ ва қадрдонии халқи тоҷик аз хизматҳои таърихиву тақдирсози Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст, ки дар таҳкиму тавсеаи давлатдории миллӣ, боло бурдани нуфузи байналмилалии Тоҷикистон ва ҳифзи арзишҳои миллӣ саҳми беназир гузоштаанд.

Гиромидошти Рӯзи Президент на танҳо ҷашни рамзист, балки дарси худшиносӣ ва ваҳдат, ҷашни эҳёи ифтихори миллӣ ва садоқат ба Ватан аст. Он аз як тараф қадршиносӣ аз хизматҳои Пешвои миллат ва аз ҷониби дигар нишонаи сарҷамъии тамоми мардум дар атрофи сиёсати сулҳпарварона, ватансозӣ ва башардӯстонаи роҳбари давлат мебошад.

Рӯзи Президент рӯзи ваҳдати миллӣ, худшиносӣ ва пойдории давлатдорӣ аст. Таҷлили ин санаи таърихӣ аз ҷониби мардуми тоҷик далели эҳсоси баланди ифтихор, сипос ва садоқат ба Пешвои миллат мебошад, ки таҳти роҳбарии хирадмандонаи ӯ Тоҷикистони соҳибистиқлол ба сӯи фардои дурахшон пеш меравад.

Бигзор кишвари азизи мо таҳти роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон боз ҳам ободу шукуфон гардад!

Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муборак бод!

Юсуфзода Шодоб, ходими илмии шуъбаи сиёсатшиносии

Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи АМИТ

Дар ҳама гушаҳои ҷаҳон, хоҳ Амрикову Африқо ва ё Аврупову Осиё бо шаклҳои гуногун рӯзи шахсияти аввали сиёсии кишвар ба таври гуногун таҷлил карда мешавад. Аввалин маротиба "Рӯзи Президент" ҳамчун ид дар штати Вирҷинаи Иёлоти Муттаҳидаи Амрико соли 1782 ба таври оммавӣ ба ифтихори Ҷорҷ Вашингтон - қаҳрамони ҷанг барои истиқлолият ва президенти якуми ИМА, ки ба муносибати рӯзи таваллудаш (22.02.1732) буд, таҷлил карда шуд. Соли 1855 бошад ин ҷашн ҳамчун иди умумимиллӣ эълон карда шуд. Дар кишварҳои дигар аз қабили Исландия, Британияи Кабир, Ҳолландия, Қазоқистон ва ғайра ин гуна ҷашн бо шаклҳои гуногун таҷлил карда мешавад.

Боиси зикр аст, ки ҷашни мазкур аз маҳбубияти ҳар як президент ё шахси сиёсии кишвар сарчашма мегирад.

Ҳамасола, рӯзи 16-уми ноябр мувофиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи рӯзҳои ид» ҳамчун Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷашн гирифта мешавад. Сабаби ба ин рӯз рост омадани чунин ҷашни муборак дар он аст, ки маҳз дар ҳамин рӯзи таърихӣ, яъне 16-уми ноябри соли 1994 Пешвои маҳбуби миллат, муҳтарам Эмомалӣ Рахмон бори нахуст ҳамчун Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар назди халқу Ватан Савганд ёд карданд. Дар ҳамин сол дар аввалин Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол, ки аз тарафи мардум қабул карда шуд, шакли идории Тоҷикистон ба шакли Ҷумҳурии президентӣ табдил дода шуд.

Дар он марҳалаи хассоси таърихӣ, ки ватанамон пеш аз ҳама ба сулҳу субот ва ваҳдату сарҷамъӣ ниёз дошт, низоми идоракунии президентӣ маҳз бо мақсади пурзӯр намудани ҳокимияти иҷроия, баланд бардоштани самаранокии он, қабули фаврии қарорҳои идорӣ, такмили механизми иҷрои қонунҳо, таҳкими қонуният ва тартиботи ҳуқуқӣ ҷорӣ карда шуд. Он як интихоби огоҳона буда, маҳсули сабақҳои таърихӣ ва натиҷагириҳо аз самараи фаъолияти давлатдории гузашта ва имрӯзаи мо ба ҳисоб меравад. Хушбахтона, гузаштан ба низоми президентӣ на танҳо боиси наҷоти давлату миллат, балки омили рушди устувори тамоми соҳаҳои идораи давлатӣ, аз ҷумла иқтисодиёт, сиёсат, фарҳанг, маориф ва дигар соҳаҳо гардид.

Дастовардҳои Президенти Тоҷикистон, аз он иборат аст, ки Тоҷикистон дар зарфи 34 соли соҳибистиқлолӣ дар низоми маориф бунёд кардану таъсис додани зиёда аз 32 муассисаи таҳсилоти олӣ, 41 муассисаи таҳсилоти ибтидоиву миёнаи касбӣ ва 3246 мактаб, аз ҷумла 156 муассисаи таълимии намуди нав, яъне гимназия, литсей, мактабҳои байналмилалӣ ва 300 муассисаи томактабӣ далели возеҳи иқдомоти созандаи Ҳукумати мамлакат мебошад. Танҳо дар соли 2024 ва шаш моҳи соли 2025 дар қаламрави мамлакат 247 муассисаи навбунёди таҳсилоти миёнаи умумӣ барои беш аз 110 ҳазор хонанда ба истифода дода шудааст, 1-уми сентябр қариб 2 миллиону 300 ҳазор нафар наврасони кишвар, аз ҷумла беш аз 1 миллиону 110 ҳазор духтарон дар муассисаҳои таълимӣ ба дарс оғоз карданд, ки 272 ҳазори онҳо (133 ҳазор духтарон) бори нахуст ба остонаи мактаб қадам гузоштанд. Ба онҳо зиёда аз 128 ҳазор нафар омӯзгорон дарс медиҳанд, ки беш аз 72 фоизашон бонувону занон мебошанд.

Ҷоннисориву заҳматҳои бепоёни Пешвои миллат баҳри Ватани аҷдодии худ буд, ки мардуми шарифи Тоҷикистон бо ӯ муттаҳид шуда, барои тай намудани роҳӣ душвори миллатсозӣ ӯро ҳамроҳи намуда ҳамчун шахсияти дорои асолати миллӣ дошта эътироф намуд. Аз ин рӯ дар ҷумҳурии мо низ мутобиқи моддаи 2 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи рӯзҳои ид» рӯзи 16 ноябр ҳамчун «Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон» ҷашн гирифта мешавад. Маҳз дар ҳамин санаи таърихӣ, яъне 16 ноябри соли 1994 Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бори нахуст ҳамчун Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар назди халқу Ватан савганд ёд карданд. Ҷумҳурии Тоҷикистон шакли идоракунии ҷумҳуриявиро касб намуда рӯ ба тараққӣ дар самтҳои гуногун намуд. Ин аст, ки ҳамасола рӯзи 16 ноябр ҳамчун "Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон" ҷашн гирифта мешавад.

Буҳрони шaдиди сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ вa ғоявию мaънaвии солҳои 70-ум вa миёнaи солҳои 80-уми асри гузашта боис гaрдид, ки Иттиҳоди Шӯрaвӣ – ин дaвлaти aбaрқудрaт пош хӯрaд. Мо низ дaр рaдифи дигaр дaвлaтҳои тобеъ бaъди пошхӯрии Иттиҳоди Шӯрaвӣ соҳибистиқлолу озод гaрдидем. Бa тaври дигaр, интиҳои қaрни ХХ вa оғози aсри ХХI бaрои миллaти тоҷик мaрҳилaи сaрнaвиштсоз бa ҳисоб мерaвaд. Мутaaссифонa, шикaст вa пошхӯрии шӯрaвӣ сaбaби гусaстa гaрдидaни робитaҳои иқтисодӣ, зиддиятҳои сиёсӣ, душвор шудaни вaзъи иҷтимоӣ гaрдид. Хусусaн, кӯшиши ғaйриқонунӣ бa дaст овaрдaни ҳокимият, гирдиҳaмоиҳои ҳaррӯзa aз ҷониби ҳизбу ҳaрaкaтҳои нaвтaъсис дaр кишвaр, ки ахиран бa ҷaнги шaҳрвaндии тaҳмилӣ овaрдa рaсониданд, вазъиятро пурпечутоб намуд.

Ҷойи инкор нест, ки дар тaърих баъзе шахсиятҳое мебароянд, ки бо заковаташон ба рушди зиндагии навини ҷомеа таъсир мерасонанд. Тaқдири дaвлaти соҳибистиқлоли Тоҷикистон низ бa сaрнaвишти як шaхсияти тaърихӣ, ки номаш вирди забонҳо гаштааст, сахт вобaстaгӣ дорaд. Бале, тамоми дастовардҳои миллату давлатро aз охирҳои қaрни XX то имрӯз ба номи Сарвари маҳбуби кишвар метавонем рабт диҳем. Aбaрмaрде чун Aсосгузори сулҳу вaҳдaти миллӣ - Пешвои миллaт, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтaрaм Эмомaлӣ Рaҳмон аз зумраи фарзонафарзандони миллатанд, ки номи тоҷику Тоҷикистонро баланд бардошта тавонистанд.

Ҳамагон шоҳиданд, ки ҷaнги шaҳрвaндӣ миллaти моро бa нестӣ вa дaвлaтaмонро бa фaношaвӣ рӯ бa рӯ нaмудa буд. Тaқдир бaшорaти роҳбареро бо бaргузории Иҷлосияи шонздaҳуми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳaмчун ҳaдия вa пaйки нaҷот бa миллaти тоҷик aто намуд. Дaр он рӯзҳои бaсо мушкил бaрои мaрдуми тоҷик Пешвои миллaт муҳтaрaм Эмомaлӣ Рaҳмон мaсъулияти роҳбaриро бa дӯш гирифтa, дaр дили мaрдум умед вa бовaриро бa сулҳу вaҳдaт вa ояндaи нек ҷо нaмудaнд.

Сaрвaри дaвлaт муҳтaрaм Эмомaлӣ Рaҳмон ҳaмчун мaрди оқилу дурaндеш вa роҳбaри фозилу хирaдмaнд дaвлaтро aз фaноёбӣ вa миллaтро aз нестшaвӣ нaҷот додa, мaрдумро aтрофaш муттaҳид вa бa қaлби онҳо шуълaи умедро бедор вa бо қaдaмҳои қaтъӣ бa сулҳу осоиш, рушду суботи минбaъдa ҳидоят нaмуд. Яъне, меъмори дaвлaт вa зуҳури дуборaи мо ҳaмчун миллaти соҳибтaмaддун бa номи Пешвои миллaт тaвъaм мебошaд. Гузаштa aз ин, Пешвои миллaт муҳтaрaм Эмомaлӣ Рaҳмон дaр aрсaи бaйнaлмилaлӣ ҳaмчун шaхси сулҳофaру сулҳпaрвaр, сaрҷaмъкунaндaи миллaт, aмaлисозaндaи зaҳмaтҳои ояндaбинонa бaҳри рушду нумуъ вa ободии Вaтaну фaроҳaм овaрдaни шaроити aрзaндa бaрои мaрдуми кишвaр, тaшaббускори ҳaлли мaсъaлaҳои глобaлӣ шинохтa шудaни Сaрвaри дaвлaти тоҷикон Эмомaлӣ Рaҳмонро нa тaнҳо сокинони кишвaр, инчунин ҷaҳониён эътироф нaмудaaнд вa гуфтaҳоро сиёсaтмaдорони сaршиноси олaм тaсдиқ нaмудaнд. Aз ҷумлa, бa тaъкиди Влaдимир Путин, Президенти Федерaтсияи Русия: “Эмомaлӣ Рaҳмон яке aз симоҳои бaрҷaстa будa, бaйни сиёсaтмaдорони Иттиҳоди Дaвлaтҳои Мустaқил мaвқеи нaмоёнро ишғол мекунaд. Ин беҳудa нест. Тaмоми ҷидду ҷaҳди ӯ aз он шaҳодaт медиҳaд, ки дaр Тоҷикистон рaвaнди сулҳ тaвре пойдор aст, ки нaзирaш дaр ҳеҷ як мaмлaкaте, ки чунин вaзъияти мутaшaнниҷ дошт, дидa нaмешуд. Ҳaр он чӣ оид бa ин мaсъaлa дaр Тоҷикистон aмaлӣ гaрдидaaст, мисоли хубест бaрои бисёр хaлқҳову мaмолики дигaр”. Бa нaзaри Aлексaндр Лукaшенко, Президенти Ҷумҳурии Белорус бошaд: “Меҳнaти фидокоронaи чaндинсолaи Эмомaлӣ Рaҳмон, ки бa тaҳкими сулҳу субот, бaлaнд бaрдоштaни некуaҳволии хaлқи тоҷик вa пойдории нуфузи Ҷумҳурии Тоҷикистон дaр aрсaи бaйнaлмилaлӣ рaвонa гaрдидaaст, сaзовори эҳтироми ниҳоят бaлaнд мебошaд”. Кочерил Рaмaн Нaрaянaн, Президенти собиқи Ҳиндустон бошaд, тaъкид мекунaд, ки: “Моро кӯшишҳои хaстaнопaзири Ҷaноби Олӣ Президент Эмомaлӣ Рaҳмон ҷиҳaти бaрқaрорсозии сулҳ, оштии миллӣ вa рaвaнди созaндa дaр Тоҷикистон, ки ҷомеaи муосири озод месозaд, бa ҳaйрaт гузошт. Бовaр дорем, ки ин кӯшишҳои хaлқи боистеъдод вa меҳнaтдӯсти Тоҷикистон сaмaри нек хоҳaнд овaрд”.

Бо назардошти далелҳои баёнгардида бояд таъкид намуд, ки Рӯзи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистонро месазад ҳамасола бошукӯҳ таҷлил намоем, чунки Пешвои миллат, Президенти Тоҷикистон ҳамчун шахсияти барҷастаи миллат, ки дар бунёди низоми давлатдории Тоҷикистони соҳибистиқлол, барқарорсозии сохти конститутсионӣ, ба даст овардани сулҳу ваҳдати миллӣ саҳми беназир гузошта, тибқи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1994 дар асоси овоздиҳии умумихалқӣ Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб шуда, дар эъмори давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоӣ нақши арзанда гузошта, миллатро аз парокандагӣ, давлатро аз нестшавӣ ва халқро аз ҷанги шаҳрвандӣ раҳо намуда, дар рушди сиёсӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ ва таърихиву фарҳангии давлати мустақили Тоҷикистон хизматҳои бузургу тақдирсоз намудааст.

Бинобар ин аз фурсати муносиб истифода намуда ин санаи таърихии фархундаро ба ҳар як тоҷику тоҷикистонӣ самимона шодбош мегӯем. Худо кунад, ки ба бахти мо сулҳи сартосарӣ, ваҳдати миллӣ ва суботи сиёсӣ дар зери сояи Президенти маҳбуби кишварамон - Эмомалӣ Раҳмон доимо пойдор бошад.

Раҳмонов Раҳмон Охонович – д.и.х., муовини директор оид ба илм ва таълими 

Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ

Дар сафҳаҳои таърих қатлу ғорату кинадӯзиву душманӣ ва ҳамин тавр нобудшавии набототу ҳайвонот зиёд ба чашм мезанад ва албатта, ҳамаи ин ваҳшонияту нобасомонӣ аз ҷониби одамон бештар рух медиҳад. Дар ин росто, қавму нажодҳое буданд, ки ваҳдату сулҳ ва ҳамзистии инсонӣ ва ҳифзи табиатро вазифаи аввалиндараҷаи худ медонистанд ва баҳри дар амал татбиқ гардиданаш тарғибу ташвиқ менамуданд, аз чунин нажодҳо ғолибан ориёиҳо дар сафи аввал қарор мегирифтанд, ки ҳатто таърихнигорону донандагони таърих ҳам таъйид кардаанд, ки эронитаборон дар тӯли таърих бештар кӯшидаанд фарҳангу хирадварзӣ ва сулҳу субот дар рӯи замин густаришу побарҷо бошад.

Мисоли рушан устувонаи Куруши Бузург, ки ҳамчун нахустин Эъломияи ҳуқуқи башар эътироф ва шинохта гардид ва дар соли 1971 Созмони Милали Муттаҳид онро ба аксарияти забонҳои расмии Созмони Милал мунташир карда, ки ин нишонаи он аст, ки гузаштагони ориёиҳо нахустин бунёдгузорони ҳуқуқи башар мебошанд ва ба забони сиёсати имрӯз дипломатияву демократияро дар ҷаҳон поя гузоштанд. Муҳаққиқи ватанӣ Зафар Саидзода низ дар ҳамин андеша, бо такя аз устувонаи Куруши Бузург менависад: “Дар бахше аз ин дастур аз забони Куруши Бузург омадааст: “Артиши бузурги ман ба оромӣ вориди Бобул шуд, нагузоштам ранҷу нороҳатӣ ба мардуми ин шаҳр ва ин сарзамин ворид шавад. Онҳоро аз зери юғи асорат хориҷ сохтам, ба бадбахтиҳои онон поён бахшидам ва мо ҳамагӣ шодмона ва дар роҳи сулҳу оштӣ мақоми баланди худовандгори бузургро сутудем. Ман ҳамаи шаҳрҳоеро, ки вайрон шуда буданд, аз нав сохтам”.

Фарҳанги инсондӯстӣ ва руҳияи некукории ориёиҳоро бисёре аз бузургони илму адаби ҷаҳон сутудаанд. Таърихнависи бузурги юнонии замони бостон Ҳеродот, ки пас аз асре аз даврони Куруши Бузург зиндагӣ кардааст, дар бораи ин абармард чунин менависад: “Ҳеҷ порсе ёфт намешавад, ки битавонад худро бо Куруш муқоиса кунад. Аз ин рӯ, ман китобамро дар бораи порсиён ва юнониён навиштам, то кирдорҳои шигифтангезу бузурги ин ду миллати азим ҳеҷ гоҳ ба фаромӯшӣ супурда нашаванд. Куруш сардори бузург буд. Дар замони ӯ порсҳо аз озодӣ бархӯрдор буданд ва бар бисёре аз миллатҳои дигар фармонравоӣ менамуданд, ба илова, ӯ ба ҳамаи миллатҳое, ки зери фармонравоии ӯ буданд, озодӣ мебахшид ва ҳама ӯро ситоиш мекарданд”.

Маншура ё устувонаи Куруши Бузург то имрӯз аҳамияти умумибашарии худро гум накарда ва ҳатто имрӯз ҷомеаи ҷаҳонӣ бештар ниёз ба як чунин устувонае ҳастанд, ки то дар сулҳу амну дӯстӣ зиндагонӣ бикунанд. Муҳаққиқини Юнони бостон бештар ба корномаву адолату додхоҳии Куруш шефта гашта, осори гаронарзише низ эҷод кардаанд ва гуфта мешавад, ки пас аз доду додгустариро дар миёни мардуми Шарқу Ғарб мустақар кардан, дар заминаи фарҳангу илми эронитаборон файласуф ва донишварони бисёр бузурге дар Юнони бостон зуҳур карданд, ки ба андешаи пажуҳишгарон илму хиради юнониҳо дар зери таъсири фарҳангу илми шарқиён, ба вижа эронитаборон ба вуҷуд омад. Дар ҳамин мантиқу дарк донишварони юнонӣ, масалан Ксенофонт таъйид мекунад, ки “Куруш ба пешрафту фарҳангу адаби мардум таваҷҷуҳи вижае дошт”, ҳамчунин Афлотун ҳам дар бораи Куруш гуфта аст, ки “кишвар ба раҳбарии Куруши Бузург аз ҳар лиҳоз пешрафт кард ва мардум аз озодиву рифоҳи бесобиқае бархурдор буданд ва ончунон нисбат ба якдигар муҳаббат меварзиданд, ки гӯйӣ ҳама бо якдигар хешовандӣ доранд.

Чунонки гуфта шуд, пояи илми ҷаҳон дар асоси илми эронитаборон шакл гирифта, рушд кард, ин нуктаро Ксенофонт тасдиқ карда, эътироф ҳам мекунад, ки Куруш барои рушду болоравии фарҳангу адаби мардум таваҷҷуҳи хоса зоҳир карда буд ва ҳамин нукта ҷолиб аст, ки дар ин росто миёни мардум дӯстиву рафоқату канори ҳам дар сулҳ зистанро Куруш бо эъломи устувонаи худ дар рӯи сайёраи Замин нахустин шуда устувор кард ва чи гунае, ки зикраш рафт, Афлотун гуфта, чунин озодиву дӯстӣ дар таърих бесобиқа будааст ва мардумон чунон миёни худ бо муҳаббат зиндагонӣ мекардаанд, ки гӯё ҳама бо ҳам хешовандӣ доранд.

Чӣ гунае дар боло зикр кардем, Куруши Бузург парвардаи чунин фарҳангу хирад буд, ки дар дунё додварзию додгустариро пойдор кард ва устувонааш то имрӯз арзишмантарин боқӣ монд, ки 6-уми ноябри соли 2025 дар иҷлосияи 43-юми Конфронси генералии ЮНЕСКО қатънома таҳти унвони “Устувонаи Куруш: Эъломияи ибтидоии ҳуқуқи гуногунрангии фарҳангӣ” қабулу пазироӣ гардид ва ин эътирофи созмони байналмилалӣ ба ин далел аст, ки “Устувонаи Куруш” ҳамчун яке аз нахустин санадҳои башардӯстона, ки арзиши озодии виҷдон, эҳтиром ба гуногунрангии фарҳангӣ ва ҳамзистии осоиштаро тарғиб мекунад. Ёдоварии ин нукта ба ин хотир аст, ки дар шароити кунунӣ кишваҳои Тоҷикистону Эрон ва бахше аз Хуросонзамин (Афғонистон) меросбар ва тарғибгари воқеии фарҳанги гузаштаи эронитаборон маҳсуб меёбанд ва “Устувонаи Куруш”-ро низ Тоҷикистону Эрон ба ЮНЕСКО пешниҳод кардаанд то расман эътирофи умумибашариро ба даст орад.

Зоҳири Сайфулло – ходими илмии шуъбаи фалсафаи

фарҳангии ИФСҲ-и ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ

Таърихнигорон ва ҷомеашиносон собит сохтаанд, ки миллати тоҷик дорои таъриху фарҳанги ниҳоят куҳани давлатдории миллӣ мебошад. Мутаассифона, баъди таназзули давлати Сомониён то аз байнравии Иттиҳоди Ҷамоҳири Сотсиалистии Шӯравӣ ин миллати куҳанбунёд ва соҳибтамаддун давлати мустақили миллии худро надошт. Сароғози Истиқлолияти давлатии Тоҷикистон, ки ба 9-уми сентябри соли 1991 рост меояд, барои миллати тоҷик ибтидои поягузории давлатдории миллӣ маҳсуб меёбад.

Маҳз бо ҷидду ҷаҳди собитқадамона ва иқдоми бунёдгароёнаи фарзанди дурандеши миллати тоҷик, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон давлати тоҷикон аз вартаи нобудшавӣ наҷот ёфта, ба шоҳроҳи рушди давлатдории миллӣ қадам ниҳод ва дар як муддати кӯтоҳи таърихӣ ба дастовардҳои беназир мушарраф гардид.

Тавассути баргузории Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Қасри Арбоби Хуҷанд ва ба ҳайси Раиси Шӯрои Олӣ сарвари давлати тоҷикон интихоб гардидани Эмомалӣ Раҳмон қадамҳои устувор дар роҳи истиқлолияти комили миллӣ ва таҳкими пояҳои давлатдорӣ гузошта шуданд.

Ҳукумати навтаъсиси мамлакат бо сарварии Эмомалӣ Раҳмон пас аз баргузории Иҷлосияи XVI Шӯрои Олӣ пайваста тадбирҳои муассирро дар роҳи таъмини сулҳу субот амалӣ менамуд.

Таъсиси ҳокимияти давлатӣ, шохаҳои асосии ҳокимияти сиёсӣ ва рукнҳои идоракунии давлат дар роҳи таҳкими истиқлолият ва бунёди давлати муосири тоҷикон яке аз роҳу василаи муҳим ва калидӣ ба ҳисоб мерафт. Муҳимтарин вазифа дар ин роҳ тарҳрезии низоми идораи давлат ва бунёди механизми идоракунии мамлакат маҳсуб ёфт. Баъд аз барқарор шудани Ҳукумати конститутсионӣ Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон чанд санадҳои муҳими меъёрии ҳуқуқиро қабул намуд, ки ба барқарорсозии фаъолияти фалаҷгаштаи мақомоти давлатӣ хотима бахшида, ба таҳкими истиқлолияти давлатӣ, ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва ба роҳ мондани муносибатҳои байналхалқии Тоҷикистон замина гузошт.

Бояд зикр кард, ки яке аз масъалаҳои муҳим ва асосие, ки дар оғози истиқлолият ба миён омад, ин интихоби роҳи дурусти давлатдорӣ, тарҳрезии шакли идоракунӣ, низоми сиёсӣ ва сохтори давлат буд. Маҳз сиёсати дурбинона ва оқилонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Эмомалӣ Раҳмон имкон фароҳам овард, ки вазъи бӯҳронии кишвар бо роҳи музокира ва мусолиҳа бартараф гардад. Аз моҳи апрели соли 1994 то июни соли 1997 дар кишварҳои хориҷӣ музокироти байни тоҷикон баргузор гардиданд ва билохира Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон 27-уми июни соли 1997 дар шаҳри Маскав ба имзо расид.

Созишномаи истиқрори сулҳ ба ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ хотима гузошт. Таҷрибаи нодири сулҳи тоҷикон аз ҷониби Дабири Кулли Созмони Миллали Муттаҳид Кофи Аннан ҳамчун амсилаи муассири ҳалли низоъҳои дохилидавлатӣ ба давлатҳое, ки ба бӯҳрони сиёсӣ, ҷангҳои байниҳамдигарӣ дучор гардидаанд, тавсия карда шуд.

Эмомалӣ Раҳмон ба ҳайси Сарвари давлат аз қадамҳои нахустинашон роҳ ба сӯи бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ, ягона ва иҷтимоиро интихоб намуда, дар қатори вазифаҳои аввалиндараҷа ҳаллу фасли масъалаҳои зеринро ба миён гузоштанд:

“Асосиқонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистонро нав карда, онро бо дарназардошти меъёрҳои ҳуқуқи байналхалқӣ такмил дода, барои бунёди давлати нав – давлати демократии ҳуқуқбунёд замина гузоштан зарур аст”.

Яке аз рӯйдодҳои муҳим барои давлатдории миллии мо тариқи райъпурсии умумихалқӣ қабул гардидани Конситутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шумор меравад, ки он роҳи ояндаи давлати моро ҳамчун давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона муайян намуд.

Қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон (6-уми ноябри соли 1994) барои таҳия ва тасдиқи силсилаи қонунҳои конститутсионӣ, қонунҳо, кодексҳо ва санадҳои зерқонунӣ замина гардид ва ин иқдоми ниҳоят муҳим пояҳои ҳуқуқии давлати миллиро боз ҳам мустаҳкамтар намуд.

Қадами дигари ниҳоят муҳим ин тавассути райпурсии умумихалқӣ ворид намудани тайғиру иловаҳо ба Конститутсия аз 26-уми сентябри соли 1999, 22-уми июни соли 2003 ва 22-уми майи соли 2016 маҳсуб меёбад, ки барои амалӣ гардонидани бандҳои алоҳидаи Созишномаи истиқрори сулҳ, таҳкими пояҳои ваҳдати миллӣ, таъмини амният ва суботи ҷомеа, мутобиқнамудани санадҳои меъёрии ҳуқуқии миллӣ ба санадҳои байналмиллалие, ки Тоҷикистон эътироф намудааст, мушаххас намудани салоҳият ва самтҳои фаъолияти мақомоти давлатӣ такони ҷиддӣ бахшид.

Бо ташаббуси Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон низоми нави ҳуқуқи миллӣ ҳамчун таҳкурсии бинои давлати нав, роҳандозӣ гардид. Низоми мазкур бо назардошти меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ, ислоҳоти ҳуқуқӣ аз ҷониби тамоми мардуми давлатҳои мухталиф пазируфта шуд. Аз ин пас Тоҷикистон дар арсаи байналхалқӣ ҳамчун давлати воқеан демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ шинохта шуд.

Дар оғози қарни нав ироаи Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон оғоз гардида, он ҳамчун дастур, ҳидоят, барнома, тарҳу нақшаи фаъолият барои оянда, раҳнамо, қутбнамо, дурнамо ва санади сарнавиштсози рисолати созанда ва бунёдкорона дошта, дар рушди минбаъдаи кишвар саҳми сазовор гузошт.

Дар раванди рушди давлатдории миллӣ Пешвои миллат ба масъалаи тақвиятбахшии андешаи миллӣ ва тафаккури миллии аҳли ҷомеаи Тоҷикистони навин, махсусан ҷавонон таваҷҷуҳи махсус зоҳир менамоянд.

Яке аз омилҳои ваҳдатгустари тафаккури миллӣ расму русум, ойину анъанаҳо мебошад, ки дар давоми асрҳои зиёд пайдо ва густариш ёфтааст. Бо иқдоми бевоситаи Сарвари давлат ҷашни Наврӯз ҷашни умумимиллӣ эълон гардид ва Созмони Милали Муттаҳид онро ба ҳайси ҷашни умумибашарӣ эътироф намуд. Инчунин, таҷлил ва ёдбуди шахсиятҳои фарҳангию маънавӣ ва асарҳои оламшумули гузаштагон, аз қабили анҷуманҳои байналмилалии ҳазораи “Шоҳнома”и Фирдавсӣ (1994), 680 ва 700 - солагии Мир Саййид Алии Ҳамадонӣ (1995, 2015), 675-солагӣ ва 700 - солагии Хоҷа Камол (1996, 2020), 1000 - солагии Носири Хусрав (2003), 1025 - солагии Абуалӣ ибни Сино (2005), 800-солагии Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ (2007), 1150-солагии Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ (2008), 600-солагии Абдураҳмони Ҷомӣ (2014), 150 - солагии Нақибхон Туғрали Аҳрорӣ (2015), 90-солагии академик Бобоҷон Ғафуров (1998), 100-солагии Мирзо Турсунзода (2011) ва амсоли инҳо барои тақвиятбахшии раванди худшиносии миллӣ, ҳамчунин шинохти ҷаҳониён бо шахсиятҳои варзида ва таърихи тоҷикон аҳамияти хоса дорад.

Қадршиносии Садриддин Айнӣ, Бобоҷон Ғафуров, Мирзо Турсунзода, Нусратулло Махсум ва Шириншо Шотемур бо унвони олии Қаҳрамони Тоҷикистон арҷгузории Сарвари давлатро ба хизматҳои беназири фарзандони фарзонаи миллати тоҷик инъикос мекунад.

Бо ташаббуси Роҳбари дурандеши давлат ҷашн гирифтани санаҳои бузурги таъриху тамаддуни халқу миллат, аз қабили 1100-солагии давлатдории Сомониён (1999), 2500-солагии шаҳри бостонии Истаравшан (2002), Соли бузургдошти тамаддуни Ориёӣ (2006), 2700- солагии шаҳри Кӯлоб (2006), Соли бузургдошти Имоми Аъзам (2009), 3000-солагии Ҳисори Шодмон (2015) аз он дарак медиҳад, ки насли наврасм ва ҷавон аз таъриху фарҳанги худ огоҳ бошанд.

Пешвои миллат дар суханрониҳои худ ҳамеша таъкид менамоянд: «Ба даст овардани истиќлолият кори бисёр душвору зањматталаб мебошад, вале њимояи пирўзї ва дастовардњои истиќлолият кори аз он њам душвортару пурмасъулият аст».

Вазифаи муҳимтарин ва асосии ҳар давлат дар шароити кунунии ҷаҳони имрӯза ҳифзи истиқлолияти давлатӣ мебошад. Ҳифзи истиқлолияти давлатӣ дар меҳвари асосии фаъолияти сиёсӣ ва ҳуқуқии Пешвои миллат дар тамоми ҷараёни давлатсозӣ, давлатдории навини тоҷикон қарор дорад. Ҳифзи истиқлолият дар масири таърих гуногун аст. Маъмулан дар байни сиёсатшиносон, ҷомеашиносон ду роҳи эътирофшудаи он – яке маънавӣ ва дигар низомӣ машҳур аст. Сарвари давлати тоҷикон дар ҳар ду самт иқдомҳои муҳим ва тақдирсозро роҳандозӣ намуда, дар таҳкими истиқлолияти ғоявӣ, маънавӣ, иқтидори мудофиавии кишвар, таъмини якпорчагӣ, дахлнопазирии сарҳад, хизматҳои шоиста намуданд.

Лозим ба ёдоварист, ки бо саъю эҳтимоми пайвастаи Пешвои миллат Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун иштирокчии фаъоли созмонҳои ҳамгироии минтақавиву байналхалқӣ чун ИДМ, СҲШ, ЕврАзЭС, Созмони ҳамкории иқтисодӣ, Созмони Ҳамкориҳои Исломӣ пайваста барои ҳалли масъалаҳои мубрами иқтисодаву сиёсӣ, аз қабили хатарҳои фаромиллии ҷаҳони имрӯза саҳмгузорӣ менамояд. Президенти мамлакат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон доир ба ҳалли қазияи Афғонистон, пешгирии терроризм ва экстремизм, ҳалли муаммоҳои норасоии обу экология, тағйирёбии иқлим дар сайёра ташаббусҳои нав ба навро пешниҳод менамоянд, ки он аз ҷониби СММ пазируфта шудааст.

Аз ин рӯ, ба қадри истиқлолияти давлатӣ расидан, хизматҳои шоистаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмонро гиромӣ доштан, роҳи интихобкардаи халқи тоҷикро ҳифз кардан, сиёсати оқилона, хирадмандона ва дурандешонаи Президенти кишварро ҷонибдорӣ намудан ва саҳм гузоштан дар ҷодаи бунёди давлати миллӣ, ҳуқуқбунёд ва демократии тоҷикон қарзи инсонӣ, виҷдонӣ ва шаҳрвандии ҳар яки мо маҳсуб меёбад.

Маҳмадбекзода М., сарходими илмии Шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики

Инстиути омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ