Истиқлолият ва озодӣ барои мо рамзи ҳақиқии ифтихор аз шукуфоии Ватан ва ватандӯстӣ мебошад. Аз ҷумла, ба шарофати ин дастовард, яъне ба даст овардани истиқлолият, миллати тоҷик таҳти роҳбарии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти азизамон мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба муваффақиятҳои назаррасе ноил гардид, ки дар таърихи халқи мо ҳамтои худро надоранд.

Оғози соли 1991 баъд аз пошхурии давлатҳои иттиҳоди шӯравӣ дар Тоҷикистони азизамон гирдоби ҷанги марговари шаҳрвандӣ ба вуқӯъ гирифтор шуд, тамоми соҳаҳои иқтисоди миллӣ фалаҷ гардид ва давлатро бӯҳрони амиқи шадиди сиёсӣ фаро гирифт. Ҳазорҳо бинову корхона харобу валангор ва миллионҳо нафар сарсону саргардон ва бесарпаноҳ шуданд, ки ин омил ба шароити таълиму тарбия низ таъсири манфӣ расонд ва қисме аз муассисаҳои таълимӣ хароб гардиданд.

Ба бахти миллати тоҷикон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти кишвар мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон омаданд, ки 16 ноябри соли 1992 дар Иҷлосияи XVI Шӯрои Олӣ Раиси Шӯрои Олӣ ва сипас, Президенти кишвар интихоб шуданд ва бо ҷасорату ҳисси баланди ватандӯстӣ ба майдони корзор ворид шуда, чандин маротиба ҷони хешро дар хатар гузошта, бо мухолифин дар лаҳзаҳои ҳассос ҳамсуҳбат гардидаву баҳри таъмини сулҳу субот дар кишвар пайваста талош намуданд.

Раванди сулҳи тоҷикон худ воқеаи беназир аст, ки сабақҳои арзишманди он на танҳо дар дохили кишвар, балки дар саросари ҷаҳон мавриди истиқбол ва омӯзиш қарор гирифт. Истиқлол ормони ҳазорсолаи миллати тоҷик буд, ки он баъди ҳазорсолаҳо ҷомаи амал пӯшид ва имрӯз Давлати тоҷикон дар байни ҷомеаи ҷаҳонӣ соҳиби обруву эътибор ва нуфуз гардид.

Истиқлолияти давлатӣ барои мо имкон дод, ки баҳри ҳифзи забон, таърих ва фарҳанги ниёгони худ аҳамияти махсус диҳем. Чунки забони миллии мо ифодакунандаи таърих ва саргузашти миллат, воситаи муҳими вуҷудияти миллати тоҷик баҳри дарки ҳувияти ӯ дар тӯли асрҳо ба шумор меравад. Хушбахт фардест, ки бо вуҷуди сахтиву мушкилиҳо лаззати соҳибихтиёрӣ ва соҳибистиқлолиро дарк намояд. Ҳимоя ва пуштибонии ҳамин арзишҳои баланди маънавӣ рисолати таърихии ҳар як шаҳрванди бонангу номуси кишвари азизамон мебошад, зеро дӯстдорӣ ва парастиши ватан муҳимтарин вазифаи шаҳрвандӣ ва қарзи фарзандии ҳар як сокини мамлакат, бахусус, наврасону ҷавонон мебошад.

Бо боварӣ метавон гуфт, ки ҳар як олиму омӯзгор ба қадри Истиқлолият, Ватан ва арзишҳои миллӣ мерасанд ва ҳамеша барои ободии меҳани худ кӯшиш ба харҷ медиҳанд. Пешвои муаззами миллат дуруст моро ҳушдор дода таъкид месозанд: «Истиқлолиятро соҳиб шудан ҳанӯз кам аст; онро ҳифз намудан, пуштибонӣ кардан, тақвият бахшидан ва ҳамчун арзиши муқаддастарини давлату давлатдорӣ дарк намудан ва пос доштан зарур аст».

Аз замонҳои қадим халқи тамаддунофари тоҷик ба омӯзиши илму дониш таваҷҷуҳи зиёд дошта, бузургони илму адаб ба монанди Абуабдуллоҳи Рудакӣ, Абдулқосим Фирдавсӣ, Абӯалӣ ибни Сино, Умари Хайём, Аҳмади Дониш, Садриддин Айнӣ, Бобоҷон Ғафуров, Мирзо Турсунзода, Сотим Улуғзода, Абулқосим Лоҳутӣ, Муъмин Қаноат, Лоиқ Шералӣ, Носири Хусрав, Гулназар Келдӣ ва дигарон дар инкишофи илм дар сарзамини тоҷик хидматҳои бузург кардаанд.

Ба хотири боз ҳам беҳтар ба роҳ мондани омӯзиши илмҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ инчунин, барои тавсеяи тафаккури техникии насли наврас солҳои 2020 - 2040 “Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф” аз тарафи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон эълон карда шуд. Боварии комил дорем, ки ин иқдом ба рушди тафаккури техникӣ ва тавсеяи ҷаҳонбинии илмии ҷомеа такони ҷиддӣ мебахшад.

Барои бештар ҷалби наврасон ва ҷавонон аз тарафи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти кишвар муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон озмуни ҷумҳуриявии «Тоҷикистон-Ватани азизи ман», «Фурӯғи субҳи доноӣ китоб аст», «Илм-фурӯғи маърифат» ва ба ифтихори 115-солагии академик Бобоҷон Ғафуров соли 2023 озмуни ҷумҳуриявии «Тоҷикон» — оинаи таърихи миллат» эълон карда шуд.

Бо назардошти пешрафти рӯзафзуни илму техника дар ҷомеаи муосир раванди дигари ислоҳоти соҳаи илму маорифро аз бар намудани донишҳои муосир, азхудкунии фанҳои дақиқ, вусъат додани раванди ихтироъкориву навоварӣ дар ҷодаи илмҳои дақиқ, азхудкунии технологияи инноватсионӣ ва ҷорӣ кардани онҳо дар истеҳсолот, пайваста омӯхтани забонҳои хориҷӣ ва рушди тафаккури техникии ҷомеа, бахусус насли ҷавон, омӯзиши таҷрибаи байналмилалӣ, мутобиқ кардани нақшаву барномаҳои таълимӣ ба талаботи бозори дохиливу ҷаҳонии меҳнат ва гузариш ба меъёрҳои ҷаҳонии таҳсилот, бо усулҳои инноватсионӣ ба роҳ мондани пажӯҳишҳои илмӣ, баланд бардоштани нишондиҳандаҳои рушди неруи инсонӣ, татбиқи лоиҳаҳои инноватсионӣ ва таҳқиқи масъалаҳои иқтисоди рақамӣ фарогир аст.

Дар замони соҳибистиқлолӣ илми тоҷик низ рушд ёфта, ҳамкориҳои илмӣ бо аксар кишварҳои хориҷӣ роҳандозӣ шудааст, ки муҳаққиқони тоҷик дар асоси шартномаҳои тарафайн баҳри татбиқи натиҷаҳои амалии дастовардҳои илмиашон фиристода мешаванд. Муҳаққиқони варзида аз ҷониби Ҳукумати ҷумҳурӣ пайваста ҳавасманд гардонида мешаванд. Таъсиси Ҷоизаи давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба номи Абӯалӣ ибни Сино дар соҳаи илм ва техника ва Ҷоизаи ба номи Исмоили Сомонӣ, аз ҷумлаи ин иқдомҳост, ки ҳамасола ба олимони ҷавон супорида мешавад. Барои олимону омӯзгорони фанҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ ҷоизаи махсуси давлатӣ таъсис дода шуд, ки ҳар сол 15 нафар беҳтаринҳо метавонанд соҳиби он гарданд.

Маҳз бо дастгири ва пешниҳоди Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 майи соли 2017, №270 Маркази таҳқиқоти технологияҳои инноватсионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон таъсис дода шуд. Мақсади асосии Марказ ташкил ва гузаронидани таҳқиқоти илмии бунёдӣ ва амалӣ дар самтҳои омӯзиши масъалаҳои маводшиносӣ, истеҳсоли мавод, технология ва таҷҳизоти нав, иқтисодиёт, технологияҳои инноватсионии дорушиносӣ, дорусозӣ ва пизишкӣ, технологияҳои компютерӣ, инчунин татбиқи дастовардҳои илмӣ дар истеҳсолот, таҳия ва татбиқи лоиҳаҳои инноватсионии барои рушди мамлакат муҳим, омода намудани кадрҳои баландихтисоси илмӣ мебошад.

Маркази таҳқиқоти технологияҳои инноватсионии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар самти татбиқи натиҷаҳои илмӣ дар истеҳсолот пайваста корбари намуда ба як қатор дастовардҳо ноил гаштааст.

Бояд қайд намуд, ки олимони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон пайваста мақолаҳои илмии худро дар маҷаллаҳои бонуфузи ҷаҳон ба нашр расонида ва дар конфронсҳои давлатҳои хориҷа ширкат варзида илми тоҷикро муаррифи намуда истоданд, ки гувоҳи аз рушди илм дар давраи истиқлолият медиҳад.

Бояд ҳамагӣ ба қадри талошу заҳматҳои Пешвои миллат бирасем, шукргузори аз замину фазову ҳавои меҳану сарзамини хеш кунем ва ҳама ҳамдилу яктан гашта дар ободонии ин диёри ҳамешасабз ва хурраму зебо заҳмат ба харҷ диҳем.

Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Маркази таҳқиқоти технологияҳои инноватсионии н.и.т., Раҳимов Фирӯз Акбарович

“Ояндаи Тоҷикистоназ фаъолияти омӯзгор ва рушди илму маориф вобастагии зиёд дорад. Дар хотир бояд дошт, ки танҳо миллати босавод метавонад насли соҳибмаърифату донишманд ва кадрҳои арзандаи давронро ба воя расонад, пеш равад ва дар ҷомеаи мутамаддин мақоми арзандаи худро пайдо намояд”.

Эмомалӣ РАҲМОН

Тавре, ки ҳамагон хуб медонем ва ҳамзамон беш аз пеш эҳсос менамоем, дар замони муосир мавқеи муассисаҳои таҳсилоти миёнаи асосӣ дар иртибот бо оила ва тарбияи ахлоқии наврасону ҷавонон аз муносибати дӯстонаи волидайн, ҳамдигарфаҳмӣ ва ҳамкории судманди онҳо шуруъ гардида, ҳамзамон ба раванди тарбияи ахлоқӣ таъсири бештару беҳтари худро мерасонад, ки боиси таҳсину офарин аст.

Чунки тибқи мушоҳидаҳо дар раванди таълиму тарбияи фарзанд пеш аз ҳама муносибати хубу ғамхоронаи дуҷониба ниҳоят муҳим буда, инкишофи фарзанд ва инчунин дунёи маънавии ӯро бештар аз пештар рушд мебахшад. Беҳуда нест, ки педагоги маъруфи рус А. С. Макаренко ҳанӯз дар замони зиндагонии хеш, аз он ҷумла дар ин хусус чунин гуфта буд:“Аввалин таҳкурсии тамоми хулқу атвор, рафтору кирдор, ҳиссиёт, фикру андеша ва шуури бача дар оила гузошта мешавад ва он ҷо ташаккул меёбад”.

Зеро, таъмини фазои хуби солиму маънавӣ дар оила яке аз омилҳои муҳим дар самти инкишофи ахлоқӣ ва равонии фарзанд маҳсуб меёбад. Бо мақсади ба вуҷуд овардани чунин муҳити мусбат ва мусоид бояд ҳар якузви оила дар асоси донишҳои педагогикаи оилавӣ кӯшишу ғайрати хешро ба харҷ диҳанд, ки дар замони ҷаҳонишавӣ тақозои айём аст.

Аз ҷониби дигар, масоили мазкур волидайнро маҷбурмесозад, ки ҳамеша ва дар ҳар давру замон бештар масъулиятнок бошанд. Зеро онҳо асоси ба вуҷуд омадани муҳити солим дар оила буда, тарзи муносибату муоширати онҳо умуман гирем барои ҳамаи фарзандон ҳамчун намунаи ибрат ва инчунин пайравӣ хидмат менамояд.

Чунки аксарияти фарзандон дар хонавода ҳамеша фаъолияти калонсолон ва рафтору кирдори аҳли оилаашонро рӯз аз рӯз мушоҳида намуда, онро ҳамчун объекти тақлид ва сармашқи фаъолияти хеш қарор медиҳанд ва тамоми хислат ва тарзи фаъолияти содиркардаи онҳоро баъзан мавридҳо такрору тақлид низ менамоянд, ки ба вуқуъ пайвастани ин падидаҳо аз эҳтимол дур нест.

Аз ин лиҳоз, волидайнро зарур аст, ки ҳамеша тарзи рафтору кирдор ва суханронии худро хуб донанду ботамкин ва инчунин тариқи хело ҳам нағз фаҳмонидан ба рафтори эшон эродҳояшонро баён намоянд, то ин ки дар минбаъда онҳо чунин рафторҳои номатлубро дар ҷомеа ва ё худ дар байни аҳли оила ва дар ҳузури ёру дӯстонашон содир накунанд.

Хулласи калом, аз ин лиҳоз ҳангоми тарбияи атфол ва умуман гирем ҳамаи фарзандонамон дар хонавода тамоми талаботро ба инобат гирифта, пас аз он ба онҳо бо роҳҳои насиҳат ва инчунин тариқи пешбурди корҳои фаҳмондадиҳӣ сару кор гирифтан аз манфиат холӣ нахоҳад буд, ки ин омил боиси масъулияти бештар мебошад.

Ба пиндори мо баръакс волидон ва омӯзгорон муваззафанд, ки пеш аз ҳама тарзҳои рафтори нек, гуфтори нек ва пиндори накӯю тарғибу ташвиқи намунаҳои хуби ахлоқӣ ва меҳнатдӯстиро дар вуҷуду замири поку беолоиши фарзандони худ ҷой карда ва ҳамзамон онро дар мадди назари худ ҷилвагар созанд ва таҳти назорати мунтазам қарор диҳанд.

Лозим ба тазаккур аст, ки яке аз педагогҳои маъруфи замони гузашта В. А. Сухомлинский басо ҳамбамаврид қайд кардааст, ки “Солҳои кӯдакӣ, ки мо онро давраи хурсандӣ, давраи беғамӣ, бозию афсонаҳо меҳисобем, сарчашмаи орзуҳои ҳаётӣ мебошад. Маҳз дар ҳамин синну сол асоси ҳисси хештаншиносӣ ташаккул меёбад. Аз он чизе, ки кӯдак дар солҳои хурдӣ аз олами атроф дарк намудааст, аз он чизе, ки ӯро ба гирякунӣ водор сохтааст, аз ҳамон чиз шахсияти ӯ вобаста аст”.

Ҳамин тавр, шахсияти фарзанд дар ҷараёни муҳит ва муоширати солим ташаккул меёбад. Ин падида ниҳоятан имкон фароҳам меорад, ки аксар ҳаводиси мухталифи ба вуқуъ пайваста хуб фаҳмида шаванд ва инчунин тарзи дуруст бартараф намудани онҳо амалӣ карда шавад.

Зеро тавассути муошират ҳиссиёти манфӣ бароварда мешавад, ки дар натоиҷи он шахсияти фарзанд дар оила низ муътадил ташаккул ёфтан мегирад. Ҳамзамон ба воситаи муоширати солим метавон аксар нофаҳмиҳоро, ки дар бархе ҳолатҳо дар байни аъзоёни оила пайдо мешаванд, ки дар баъзе мавридҳо бартараф намуданашон низ боиси пешравӣ дар ташаккули шахсият мегардад.

Бояд қайд кард, ки самарабахшии тарбияи ахлоқиро дар оила ин муносибатҳои эмотсионалӣ мебошад. Ин гуна муносибатҳо аъзоёни оиларо бо ҳамдигар мепайвандад, боварӣ ва меҳру муҳаббаташонро боз ҳам устувортар мегардонад. Маҳз ҳамингуна муҳити гарму солими оилавӣ сарчашмаи хушбахтиҳои ҳамаи фарзандон мебошад.

Чунки тарбияи оилавӣ, ин на танҳо тарбияи фарзандон, инчунин худтарбиякунии волидон низ мебошад. Волидон он сифатҳои волои ахлоқиро, ки худ надоранд, пас онро дар замири фарзандонашон ташаккул дода наметавонанд.

Дар муҳити оила, дар иҳотаи волидайн, бобову бибӣ, холаву тағо, аммаю амак, бародару ҳоҳари калонӣ ва хешовандони дурру наздик ба камол расидани фарзандимконият медиҳад бовар намояд, ки ӯ яккаву танҳо нест, зеро наздиконаш ӯро дӯст медоранд ва инчунин ҳурмату эҳтиром мекунанд ва ҳамзамон ӯро муҳофизат ҳамменамоянд. Дар самти ташаккулёбии боварию эътимоди фарзанд ба одамони атроф, муҳитиоилавӣ басо ҳам муҳим аст, ки он ҳамчун як заминае баҳри тарбияи хештаншиносӣ, худогоҳӣ, ватанпарастӣ мегардад.

Ташаккули шахсият масоили ниҳоят муҳим буда, аз волидайн ва калонсолон масъулияти басо ҷиддӣ ва инчунин кори ҷонию ҳаррӯзаи басо ҳам мураккабро тақозоменамояд. Аз ин рӯ, бояд падару модарон ва инчунин дигар калонсолон ҷиҳати дуруст муошират кардан ба ҳамаи фарзандон ҳамеша омода бошанд ва инчунин лаҳзаҳои асоситаринро дар рушд ва ташаккулёбии шахсият ҳеҷ гоҳ бояд аз даст надиҳанд.

Нуктаи муҳимтарин шиносоӣ доштани падару модар бо мақсад ва муҳтавои Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон“Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд” ба ҳисоб меравад, ки он бояд ҳамчун асос ва ҳатман ба инобат гирифта шавад.

Дар маҷмуъ, бояд қайд кард, ки аҳли илму маорифи кишвар ҳамаи гуфтаҳои хирадмандонаву инсонсолорона ва нишондодҳои Паёмҳои ҳарсолаи Пешвои миллат, Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро ба Парлумони мамлакат бояд дастури амали ҳамешагии худ қарор диҳанд ва ҳамзамон фаромӯш насозанд, ки соҳаи маориф ҳамчун яке аз соҳаҳои афзалиятноки миллӣ ва чашми бинои ҳама кас дар шароити муосир нақши басо ҳам муҳим ва барозандаи худро дорад.

Алишер Раҳимзода, н.и.ф.м, директори Институти математика ба номи А.Ҷӯраеви АМИТ

Раҳмонов Бахтовар, н.и.ф.м, мудири шуъбаи муодилаҳои дифференсиалии Институти математикаи ба номи А.Ҷӯраеви АМИТ.

Август 13, 2024 09:12

ДУШАНБЕ, 13.08.2024 /АМИТ «Ховар»/. Давоми садсолаҳои охир масъалаҳои назария ва амалияи конститутсионализм мушкилоти мубрами рушди ҷомеа буданд ва боқӣ мемонанд. Солҳои охир масъалаҳои умумии назарияи конститутсионализм муҳокима ва хусусияти хоси он муайян карда мешавад: ҳукмронии қонун, тақсимоти ҳокимият, афзалияти ҳуқуқ ва озодиҳои шахс, роҳҳои татбиқ ва ҳимояи онҳо, тартиботи демократӣ ва ғайра.

Яке аз шартҳои муҳимтарини рушди пешрафтаи давлатҳо ва ҷомеаҳои демократӣ конститутсионализм бо равишҳои зиёди назариявӣ-консептуалӣ ва амалии он мебошад. Он аз ҷониби ҷомеа ҳамчун асоси бунёдии пас аз сегонагии давлати демократӣ, рушди низоми сиёсӣ, ҳамбастагии ҳокимияти давлатӣ, ташкили сохторҳои институтсионалии ҷомеаи шаҳрвандӣ эътироф ва қабул карда мешавад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон баъди ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ ба арзишҳои низоми демократӣ рӯй оварда, эъмори давлати соҳибистиқлолро пеш гирифтааст. Соҳибистиқлолии давлат, пеш аз ҳама, аз рушди устувори сиёсиву иқтисодӣ ва иҷтимоиву фарҳангии ҷомеа аз самаранокии қонунгузории ҷумҳурӣ вобастагӣ дорад. Пас аз соҳибистиқлолии Тоҷикистон дар таърихи халқи тоҷик давраи нави инкишофи давлатдорӣ оғоз гардид. Аз ҳамин давра сар карда, дар ҷомеаи навбунёди давлати тоҷикон равандҳои демократикунонии ҷомеа, ислоҳоти сиёсию ҳуқуқӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ, фарҳангиву маънавӣ ва эҳёи арзишҳои миллӣ оғоз ёфтанд.

Албатта, барои аз ҷиҳати ҳуқуқӣ ба расмият даровардани истиқлолияти давлатӣ ва таъмини таҳкими ваҳдати халқу миллат, пеш аз ҳама, қабули Қонуни асосии давлат зарур аст. Соҳибистиқлол гардидани Ҷумҳурии Тоҷикистон ва инкишофи мустақилонаи минбаъдаи он дар тамоми соҳаҳои мухталифи ҳаёти ҷомеа дигаргуниҳои амиқро рӯи кор овард. Дар ҷомеа ақидаю андешаи давлати ҳуқуқбунёду демократӣ, таҷзияи ҳокимият, гуногунандешию бисёрҳизбӣ, соҳибихтиёрии халқ, эътирофи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, эътирофи имкон доштани мавҷудияти моликияти хусусӣ ба сифати шакли баробарҳуқуқии моликият ва ғайра, ки дар маҷмуъ андешаи машрутиятро (конститутсионализмро) ташкил медиҳанд, рӯ ба ҳастӣ ниҳодаанд. Дар раванди таҳия ва қабули Конститутсия бояд, ки халқи ҷумҳурӣ имкони ифодаи озодонаи фикру мулоҳизаро нисбат ба арзишҳои конститутсионӣ дошта бошанд. Таклифу дархостҳои шаҳрвандон то қадри имкон воқеан дар матни конститутсия ифода ёбад ва сохти конститутсионии пешбинишуда усулҳои демократии ташкили ҳокимияти давлатӣ, бунёди ҷомеаи шаҳрвандиро ҳадаф қарор диҳад.

Дар замони соҳибистиқлолии Тоҷикистон саҳми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бунёди давлати ҳуқуқбунёд, демократӣ, дунявӣ ва ягона калидӣ буда, дар рушди низоми сиёсии ҷумҳурӣ, ҳамбастагии шохаҳои ҳокимияти давлатӣ ва ташкили сохторҳои асосии ҷомеаи шаҳрвандӣ, ки маҳаки асосии конститутсионализм мебошанд, нақши асосӣ бозидаанд.

Таҳаввулоти мураккаби сиёсӣ дар ҷаҳон дар охири асри ХХ ба Тоҷикистон, ки ба сӯи истиқлолият қадамҳои аввалин гузошта буд, таъсири манфӣ расонд. Дар ин давра ҷумҳурӣ ба низои дохилӣ гирифтор шуд, ки ба парокандагии миллат ва парокандагии давлатдории Тоҷикистон таҳдид мекард.

Дар натиҷаи низоъҳои дохилӣ асосҳои иқтисодӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва идеологии ҷомеаи Тоҷикистон хароб гардида, фаъолияти корхонаҳои истеҳсолӣ қатъ гардида, ҳокимияти давлатӣ фалаҷ гардида, дар мамлакат беқонунӣ ва беҳуқуқӣ ба вуҷуд омад, ки боиси мушкилоти ҷиддӣ гардид. Дар чунин вазъияти душвор ҳадафи ягонаи роҳбарияти мамлакат дар он замон наҷот додани мардуми тоҷик аз нобудшавӣ ва муътадил гардонидани вазъи сиёсии мамлакат буд. Ҳама дарк мекарданд, ки ин масъала танҳо тавассути ташкили мақомоти нави давлатӣ, аз ҷумла ҷорӣ намудани интихоботи конститутсионӣ ҳал карда мешавад. Ин раванди нави сиёсӣ буд ва дар муддати кӯтоҳтарин даъват кардани сессияи XVI ғайринавбатии Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ояндаи давлат ва миллатро муайян кард.

Бо вуҷуди вазъияти мураккаби сиёсӣ дар ҷумҳурӣ, дар иҷлосия қарорҳои муҳими тақдирсоз қабул гардида, масъулияти ояндаи халқи тоҷик ва давлати мустақили Тоҷикистон ба дӯши муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон гузошта шуд, ки якдилона Раиси Шурои Олии ҷумҳурӣ интихоб шуданд. Аз ин лаҳза давраи муътадил шудани вазъи сиёсии мамлакат оғоз меёбад ва дар муддати кӯтоҳ натиҷаҳои самарабахши он зоҳир шуданд.

Пешвои миллат дар лаҳзаҳои аввали роҳбарӣ тамоми неруву тавонашонро баҳри барқарор намудани ҳокимияти конститутсионӣ равона намуда, ба самти қабули қонунҳое, ки барои расидан ба ин ҳадаф мусоидат мекарданд, қадамҳои устувор гузоштаанд.

Махсусан, дар ҷараёни ҷаласаҳои иҷлосия, аз ҷумла масъалаҳои қабули қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, аз қабили Қонун «Дар бораи гурезаҳо», «Дар бораи эълони 26 ноябри соли 1992 Рӯзи сулҳ ва ризоияти миллии мардуми Тоҷикистон», «Дар бораи тасдиқи Низомнома дар бораи Парчами давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон», «Дар бораи тасдиқи Низомнома дар бораи Герби давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон», «Дар бораи тақвияти ҷавобгарии ҷиноятӣ барои ҷиноятҳои вазнин алайҳи саломатӣ ва ҳаёти шаҳрвандон, ҳуқуқҳои молумулкии онҳо ва хароб кардани асосҳои иқтисодӣ ва сиёсии Ҷумҳурии Тоҷикистон», ки ба равандҳои муътадилсозӣ дар давлат мусоидат карданд.

Ҳамчунин бо мақсади хотима додан ба низоъҳои дохилӣ, пешгирии вайроншавии асосҳои иқтисодӣ ва сиёсии давлат, нигоҳ доштани сулҳу субот, ҳамдигарфаҳмӣ ва ҳамкории гурӯҳҳои алоҳида ва ҳизбҳои сиёсӣ бо назардошти принсипҳои гуманизм санади меъёрии ҳуқуқӣ «Дар бораи аз ҷавобгарии ҷиноятӣ, интизомӣ ва маъмурӣ озод кардани шахсоне, ки дар ноҳияҳои мухолифин аз 27 март то 25 ноябри соли 1992 ҷиноят ва амалҳои ғайриқонунӣ содир кардаанд», қабул карда шуд. Инчунин 74 санади дигари ҳуқуқӣ, аз ҷумла 15 қонун, 52 қарор, 6 фармон ва як изҳороти дорои хусусияти муҳими таърихӣ қабул шуданд.

Пас аз анҷоми ҷаласа 12 декабри соли 1992 Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба мардуми мамлакат ҳамчун кафили соҳибихтиёрӣ ва тамомияти давлати Тоҷикистон бо барномаҳои стратегӣ ва мақсаднок барои муътадил гардонидани вазъи мураккаби сиёсии мамлакат ва рушди муназзами бахшҳои гуногун муроҷиат намуданд.

Дар ин муроҷиатнома, аз ҷумла иброз гардид, ки барои ҳар давлати соҳибистиқлол масъалаҳое, аз қабили навсозии асосҳои қонунгузории Тоҷикистон, такмил додани он тибқи ҳуқуқи байналмилалӣ, таъсиси асосҳои давлати нави демократӣ, ки бо принсипи волоияти қонун танзим карда мешаванд, таъсиси артиши миллӣ, ҳифзи сарҳади давлатӣ, ҳамгироӣ ба ҷомеаи ҷаҳонӣ, барқарор намудани муносибатҳои дипломатӣ бо мамлакатҳои ҷаҳон муҳим мебошанд.

Барои амалӣ намудани қарорҳои дар ин иҷлосияи таърихӣ қабулшуда ва вазифаҳое, ки дар Паёми Президенти Тоҷикистон дар назди мардуми ҷумҳурӣ гузошта шуда буданд, ки дар асоси онҳо Тоҷикистон ба марҳилаи сифатан нави рушд ворид шуда буд, мамлакат бояд ислоҳоти конститутсиониро суръат бахшад. Қабули Конститутсияи давлати нави мустақил бояд арзишҳои сатҳи байналмилалиро ба назар гирад, зеро қабули Конститутсияи нав барои ҷумҳурӣ яке аз вазифаҳои муҳимтарин буд ва пешрафти ҷомеа ва ташкили сохтори нави ҳокимият, пеш аз ҳама, дар асоси қабули Конститутсияи нав имконпазир буд.

Зарурат ва аҳамияти қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бунёди давлатдории миллӣ аз ҷониби Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар иҷлосияи таърихии XVI Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон таъкид шуд. Аз ҷумла, дар муроҷиатнома гуфта мешавад: «Заминаи ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистонро нав кардан, онро мутобиқи меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ такмил додан ва барои таъсиси давлати нав — давлати демократӣ, ки ба волоияти қонун асос ёфтааст, замина гузоштан зарур аст».

Бояд иброз намуд, ки таҳия ва муҳокимаи лоиҳаи Конститутсияи нави давлати мустақили Тоҷикистон воқеан пас аз иҷлосияи таърихии XVI Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон оғоз гардида, натиҷаи татбиқи қарорҳои таърихии он гардид.

Илова бар ин, бояд гуфт, ки ғояи давлати демократӣ, ки ба волоияти қонун ва давлати дунявӣ асос ёфтааст, дар иҷлосияи XVI Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун самти стратегии рушди ҷомеаи Тоҷикистон эълон карда шуд. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки он замон Раиси Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон буданд, баъди анҷоми ин иҷлосияи таърихӣ борҳо изҳор доштанд, ки давлати Тоҷикистон ҷонибдори ин ғояи таърихӣ мебошад. Аз ҷумла, дар изҳороти худ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид карданд: «Мо борҳо гуфтаем ва такрор ба такрор мегӯем, ки мо тарафдори бунёди давлати демократӣ ҳастем, ки бар волоияти қонун ва давлати дунявӣ асос ёфтааст ва муносибати мо ба арзишҳои умумибашарӣ мувофиқат мекунад».

Дар сессияи XVII Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон қарори Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 23 августи соли 1993 «Дар бораи таъсиси Комиссия оид ба омодасозии Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон» қабул карда шуд ва бо ин роҳ ба таҳияи лоиҳаи Конститутсия такони қавӣ дода шуд.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ифодаи олии яке аз арзишҳои гаронбаҳои умумиинсонӣ — озодии инсон мебошад. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронӣ 19 марти соли 1993 изҳор доштанд: «Мо набояд фаромӯш кунем, ки озодии инсон асоси ҷомеаест, ки дар он волоияти қонун ҳукмронӣ мекунад. Маҳз озодии инсон шакл ва мундариҷаи соҳибихтиёрии миллӣ ва давлатиро муайян мекунад ва давлат дар пешбурди озодиҳои инсон нақши асосиро ба уҳда мегирад».

Комиссия таҳти роҳбарии Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар он вақт манфиатҳои миллӣ ва зарурати муътадил кардани вазъи сиёсии ҷумҳуриро ба назар мегирифт. Инчунин фаъолияти ин Комиссия ба суръат бахшидани таҳияи Конститутсия, ки ҳуқуқ ва озодии инсон ва шаҳрвандро ҳамчун арзиши олии ҳуқуқ ва озодӣ эълон ва эътироф мекард, такон дод.

Конститутсия маълум аст, ки ҳуҷҷати сиёсӣ буда, ҳадафҳои стратегӣ дорад ва асосҳои ҷомеа ва давлатро муайян мекунад. Ин хусусияти муҳими Конститутсия аз он вобаста аст, ки он ба талаботи ҳар як давраи нави таърихӣ то чӣ андоза ҷавобгӯ аст. Яке аз ҳадафҳои муҳими қабули Конститутсияи нави Тоҷикистон мутобиқ гардонидани меъёрҳои Конститутсия ба талаботи муосир ва пеш аз ҳама, бо меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ буд. Дар гузориш дар сессияи 48-уми Ассамблеяи Генералии Созмони Милали Муттаҳид 30 сентябри соли 1993 Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчунин изҳор доштанд, ки «Тоҷикистон ҳоло дар таҳияи лоиҳаи Конститутсияи нав кор карда истодааст, ки дар он ҳамаи масъалаҳои марбут ба таъмини ҳуқуқу озодиҳои ҷудонопазири инсон ва шаҳрванд баррасӣ карда мешаванд».

Ба ибораи дигар, ҳангоми таҳияи Конститутсия роҳбарияти сиёсии мамлакат дар навбати аввал меъёрҳоеро ба назар гирифтанд, ки метавонанд манфиатҳои миллии ҷомеаи нави Тоҷикистонро дар ҳама гуна вазъияти душвор инъикос намоянд, инчунин истиқлолият ва ваҳдати конститутсиониро амалӣ намоянд. Дигар масъалаҳои муҳим низ бояд ба ворид шудани Тоҷикистон ба арсаи сиёсии ҷаҳонӣ ҳамчун давлати мустақил ва субъекти комилҳуқуқ мусоидат мекарданд.

Ҳамаи ҷаласаҳои гурӯҳи корӣ оид ба таҳияи Конститутсия, ки масъалаҳои татбиқи воқеии соҳибихтиёрии давлат ва пешрафти ҷомеаро баррасӣ мекарданд, таҳти сарпарастӣ ва бо иштироки Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баргузор гардиданд.

Сарвари давлат якчанд хусусиятҳои асосии Конститутсияи нави Тоҷикистонро муайян намуда, пешниҳодҳои муфид манзур намуданд, ки аз ҷониби Комиссияи конститутсионӣ ва гурӯҳи корӣ тасдиқ гардид. Ин пешниҳодҳо се ғояи асосӣ ва афзалиятнокро дар бар мегирифтанд:

Якум, «Конститутсия дар асл ҳуҷҷати ҳуқуқӣ мебошад. Дар айни замон Конститутсия муҳимтарин ҳуҷҷати сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ, фарҳангӣ ва ахлоқӣ мебошад, ки ҳам идеалҳо ва ҳам арзишҳои ҷомеаро инъикос мекунад ва инчунин барои расидан ба ҳадафҳои гузошташудаи давлат ва рушди миллӣ замина фароҳам меорад.

Дуюм, «Конститутсия ҳуҷҷати ҳуқуқие аст, ки иштироки бевоситаи мардумро дар қонун дар интихоби шакли ҳокимияти сиёсӣ, таъсис ва фаъолияти мақомоти олии давлатӣ, инчунин масъулияти онро дар назди мардум мустаҳкам мекунад».

Сеюм, «Конститутсия инчунин ҳуқуқ ва озодиҳои шахс ва шаҳрвандро муайян мекунад ва доираи татбиқи онҳоро танзим мекунад».

Илова бар ин, таъкид шуд, ки ин масъалаҳо бояд ба Конститутсияи нав бо назардошти шароити мушаххаси иқтисодӣ, иҷтимоӣ-сиёсӣ, миллӣ, динӣ ва фарҳангии ҷумҳурии мо дохил карда шаванд. Дар ин марҳилаи рушди ҷомеаи мо вазифаи асосӣ ва муҳимтарини мо бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқӣ ва дунявӣ буд.

Идеяи қабули Конститутсияи нави Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки шароити махсуси иқтисодӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ ва фарҳангии мамлакати моро ба назар мегирад, аҳамияти бузурги фарҳангӣ дошт. Ин нуқтаи назар исбот мекунад, ки конститутсияи ҳар давлат хусусияти миллӣ дорад, зеро:

— аввалан, ин ҳуҷҷат бо назардошти вазъи ҷумҳурӣ қабул карда мешавад;

— дуюм, ба ифода ва ҳимояи манфиатҳои миллӣ мусоидат мекунад;

— сеюм, ба татбиқи меъёрҳои конститутсионӣ дар шароити мушаххаси таърихӣ мусоидат менамояд.

Дар арафаи қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати ҳуқуқии демократӣ ва давлати дунявӣ ҳамчун консепсияи нави давлати мустақили Тоҷикистон муаррифӣ гардид. Ин консепсияи давлати навтаъсис бо назардошти шароити мушаххаси иқтисодӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ ва фарҳангии ҷомеаи мо муаррифӣ шуда, ҳамзамон бунёди давлати миллии демократӣ, ҳуқуқӣ ва дунявиро дар шароити Тоҷикистон пешбинӣ мекард. Консепсияи давлати дунявӣ бо волоияти қонун, ки имрӯз ҳам амалӣ шуда истодааст, аз як тараф, арзишҳои эътирофшудаи ҷомеаи ҷаҳониро пурра инъикос мекунад, аз тарафи дигар, шакли ифодаи манфиатҳои миллии мо аст.

Дар баробари консепсияи давлати демократӣ, ки ба принсипи волоияти қонун ва давлати дунявӣ асос ёфтааст, инчунин идеяи ҷорӣ намудани принсипи давлати иҷтимоӣ пешниҳод карда шуд. Таҷрибаи конститутсионии ҷаҳонӣ исбот мекунад, ки давлати ҳуқуқии демократӣ аҳамияти иҷтимоӣ дорад ва кӯшиш мекунад, ки мушкилоти иҷтимоиро ҳал кунад. Аз ин рӯ, дар конститутсияҳои мамлакатҳои демократӣ идеяи давлати иҷтимоӣ, ки ба волоияти қонун асос ёфтааст, одатан дар қисми аввали Қонуни асосӣ мустаҳкам карда мешавад. Бо назардошти ин таҷрибаи ҷаҳонӣ Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Иҷлосияи XVIII Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон алоҳида таъкид намуданд, ки «мақомот умедворанд, ки консепсияи чунин давлат, ки мо онро идеали иҷтимоии худ мешуморем, ба бахшҳои аввали Конститутсияи нави Тоҷикистон дохил карда мешавад».

Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни таҳияи лоиҳаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон борҳо изҳор доштанд, ки ҳуқуқи инсон бояд яке аз қисмҳои муҳимтарини Конститутсияи нави мо бошад. Сарвари давлат таъкид намуданд, ки ҳуқуқи инсон масъалаи муҳим аст ва «ҳоло онҳо дар маркази таваҷҷуҳи тамоми ҷаҳон қарор доранд, бахусус дар таъсиси кишварҳои мутамаддин ва пешрафта».

Дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дигар арзишҳои умумиинсонӣ, аз ҷумла гуногунандешии сиёсӣ низ муқаррар шудаанд. Зимни суханронӣ дар Иҷлосияи XVIII Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон чунин нуқтаи муҳимро дар ин масъала таъкид намуданд: «Гуногунандешии сиёсӣ — яке аз арзишҳои мост».

Масъалаи дигари муҳим дар таҳияи Конститутсия ба аҳолӣ фаҳмондани мазмуни лоиҳаи Конститутсия ва фаҳмидани афзалияти он дар муҳити ҳуқуқии давлат мебошад. Таҳти роҳбарии гурӯҳи корӣ бо ҷалби ҳуқуқшиносон, ходимони намоёни давлатӣ ва ҷамъиятӣ, коршиносони мақомоти ҳифзи ҳуқуқ ва зиёда аз 50 намояндаи ҷомеа, инчунин мансабдорони давлатӣ оид ба шарҳи муқаррароти Конститутсия ба аҳолии ҷумҳурӣ корҳои азим анҷом дода шуданд. Дар маҷмуъ, аҳолии мамлакат ба лоиҳаи Конститутсия, ки барои муҳокимаи ҷамъиятӣ пешниҳод шуда буд, зиёда аз ҳашт ҳазор пешниҳод ва дархост манзур намуданд.

Пас аз муҳокимаи ғайринавбатии лоиҳаи Конститутсия дар моҳҳои апрел ва июни соли 1994, аксарияти шаҳрвандони ҷумҳурӣ лоиҳаро дастгирӣ карданд ва омодагии худро барои гузаронидани ислоҳоти конститутсионӣ ва қабули Конститутсия ҳарчи зудтар изҳор намуданд. Дар ин замина, дар асоси изҳороти сиёсии Президент муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки аз ҷониби Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 28 декабри соли 1993 дастгирӣ гардид, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи ислоҳоти конститутсионӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз 20 июли соли 1994 қарор қабул кард, ки Конститутсияи нави Ҷумҳурии Тоҷикистон ба иҷро дароварда шавад.

Бояд гуфт, ки барои тақвияти истиқлолияти давлатии Тоҷикистон ва ваҳдати халқи Тоҷикистон Конститутсияи соли 1994 боэътимодтарин омил ва санади ҳуқуқии ташаккули давлатдории миллӣ мебошад. Агар ба инобат бигирем, ки тибқи назарияҳои навтарини иҷтимоӣ баробари унсурҳои асосии ташаккулдиҳандаи миллат (умумияти ҳаёти иқтисодӣ, ҳудуди ягона ва хусусиятҳои муайяни равонӣ), инчунин зарурати давлатдории миллӣ низ махсус қайд мегардад, аҳамияти фавқулода ва бузурги Конститутсия дар таҳкими пояҳоя иҷтимоию иқтисодӣ, ҳуқуқӣ ва мафкуравии давлати навистиқлоли тоҷикон тавассути тағйирнопазир эълон шудани натанҳо шакли идора, балки моҳияти ҳуқуқбунёдӣ, дунявӣ, демократӣ ва иҷтимоии давлат ба таври барҷаста аён мегардад.

Воқеан, ҷавобгӯи демократия будани ин ё он конститутсия аз мундариҷаи демократӣ доштани он бармеояд. Қабл аз ҳама, Конститутсия бояд ба рушди мунтазаму устувори ниҳодҳои бунёдии демократӣ мусоидат кунад, ки интихоботи озоду шаффоф, интихобӣ будани ашхоси мансабдор, озодии афкор, дастрасӣ ба сарчашмаҳои алтернативии иттилоот, ҳуқуқҳои умумии шаҳрвандӣ, мухторияти иттиҳодияҳо (ҳизбҳои сиёсӣ, гурӯҳҳо аз рӯи манфиат, ҷамъиятҳои шаҳрвандон ва ғайра) ба онҳо дохиланд. Ғайр аз ин, ҳуқуқҳои асосӣ, мувозинати манфиатҳо, ҳисоботдиҳӣ, намояндагӣ, мусолиҳакорӣ, идоракунии пурсамар, баровардани қарорҳои босалоҳият, шаффофият ва ошкорбаёнӣ-омилҳое мебошанд, ки аз рӯи сабт ва кафолати таъмини онҳо дар қонунҳои асосӣ инкишофи демократӣ бебозгашт хоҳад шуд. Ҳатто аз рӯи ин назария метавон бо гузашти солҳо ба Конститутсияи Тоҷикистон баҳои мусбат дод. Новобаста аз муҳлати хеле кӯтоҳи қабули Конститутсия ниҳодҳои бунёдии демократӣ дар Тоҷикистон рушди муътадил пайдо кардаанд, чунончӣ, вакилони халқ бо иштироки мушоҳидони дохиливу хориҷӣ мегузаранд. Озодии сухан тавассути шабакаи васеи воситаҳои ахбор ва матбуоти хусусӣ амалӣ шуда, сензура ва таъқиб барои танқид тибқи Конститутсия (моддаи 30) манъ аст.

Аз ҷумла, моддаи 1-и ин Қонун, ки мақоми қонуни конститутсиониро дошт, пешбинӣ мекард, ки лоиҳаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки аз ҷониби Комиссияи таҳияи Конститутсияи нав дар натиҷаи муҳокимаи ҷамъиятӣ таҳия шудааст, аз ҷониби раъйпурсии умумихалқӣ тасдиқ карда шуд. Ҳамин тариқ, пас аз баҳсҳои тӯлонӣ Комиссияи конститутсионӣ масъулияти таърихиро дарк намуда, таҳлили воқеӣ анҷом дод ва тавсия дод, ки лоиҳаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба раъйпурсии умумихалқӣ пешниҳод карда шавад. Тибқи натиҷаҳои раъйпурсии умумимиллӣ, лоиҳаро зиёда аз 87 фоизи иштирокчиён дастгирӣ карданд. Ҳамин тавр, бо қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон саҳифаи нав дар таърихи давлатдории Тоҷикистон оғоз ёфт.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳуҷҷати муҳимтарини таърихи нави тоҷикон буда, барои гузариш ба марҳилаи нави таърихии волоияти қонун ва ҷомеаи озоди шаҳрвандӣ заминаи мустаҳками ҳуқуқӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ, сиёсӣ ва фарҳангӣ гузоштааст. Имрӯз Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун ҳуҷҷати муҳимтарин ва шиносномаи миллат аҳамияти таърихиро нигоҳ медорад.

Тавре ки дар суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Иҷлосияи XXI Шурои Олӣ таъкид гардид: «Конститутсияи мо – қонуни давлати мустақил, ки ваҳдати миллати моро таъмин менамояд, абадӣ хоҳад буд».

Бо қабули Конститутсияи нави Тоҷикистон, равандҳои танзими муносибатҳои ҷамъиятӣ тибқи қонунгузорӣ, тартиби таҳия, қабул ва эътибор пайдо кардани санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, низоми онҳо, инчунин тартиби бақайдгирии давлатӣ муайян шуданд.

Ҳамзамон татбиқи ҳадафҳо, банди асосӣ ва меъёрҳои Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки кафолати истиқлолият ва рушди ҷомеа мебошанд, аз кори самарабахш ва талошҳои мақомоти давлатӣ, шахсони мансабдор, хизматчиёни давлатӣ, шаҳрвандон ва тамоми ҷомеа вобаста мебошад. Дар гузориши Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҷаласаи якуми Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 7 апрели соли 1995 омадааст: «Ҳоло ҳамчун Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон вазифаи аввалиндараҷаи худро дар он мебинам, ки кафолатҳои дар Конститутсия эълоншуда ба шиорҳои холӣ табдил наёбанд, балки ба воқеият табдил ва амалӣ гарданд». Конститутсия ғояҳо ва усулҳои пешрафтаи миллӣ, иҷтимоӣ ва сиёсии давлати демократӣ, волоияти қонун, дунявият ва тақсимоти ҳокимият, кафолати пурраи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд, гуногунандешии сиёсӣ ва идеологиро дар бар мегирад.

Бояд таъкид кард, ки Конститутсияи мамлакат, ки таҳти роҳбарии оқилонаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар марҳилаи хеле мураккаб ва ибтидоии ташаккули давлатдории мо таҳия ва қабул гардидааст, дастоварди бузург аст. Ин ҳуҷҷати муҳими сиёсӣ барои инкишофи конститусионализм ва амалӣ намудани ҳадафҳои неки миллати мо буда, барои пайдоиши дигаргуниҳои куллӣ дар ҷомеа заминаи мустаҳками ҳуқуқӣ гузошта, самтҳои минбаъдаи рушди иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва сиёсии давлатро муайян кардааст.

Конститутсияи Тоҷикистон барои марҳилаи нави таърихӣ – гузариш аз давлати сотсиалистӣ ба давлати ҳуқуқӣ ва ҷомеаи озоди шаҳрвандӣ заминаи мустаҳками ҳуқуқӣ гузошт. Инчунин он барои рушди устувори давлат, муътадил гардонидани вазъи сиёсӣ ва таъмини амнияти ҷамъиятӣ, ҳимояи манфиатҳои миллӣ, таҳкими тартиботи ҳуқуқӣ, ҳимояи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд замина гузошт.

Бешубҳа, қабули Конститутсия дастоварди бузурги мардуми мо дар роҳи таъсиси давлатдории нав мебошад, ки ҳамзамон дар нигоҳ доштани сулҳу суботи пойдор, ваҳдати миллӣ, инчунин дар ташаккули ниҳодҳои гуногуни ҷомеаи шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон нақши муҳим мебозад.

Хусусияти муҳими Конститутсия дар он аст, ки он аз як тараф қонуни асосии давлат ва аз тарафи дигар, қонуни асосии ҷомеа мебошад, ки ба мақоми халқ ҳамчун ягона манбаи ҳокимияти давлатӣ ва дорандаи соҳибихтиёрӣ такя мекунад.

Дар маҷмуъ, Конститутсия ҳамчун қонуни олии давлат принсипҳои муҳимтарини ҳаёти ҷамъиятиро муайян намуда, муносибатҳои вобаста ба татбиқи ҳокимияти сиёсӣ танзим менамояд ва дар таърихи навини он – бо риоя ва ҳимояи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, дар баробари ин, ба масъалаи фароҳам овардани шароити мусоид барои сатҳи муносиби зиндагии аҳолии мамлакат диққати махсус дода мешавад. Инчунин бояд таъкид кард, ки ба ин ҳуҷҷат аз ҷониби коршиносони хориҷӣ ва ватанӣ баҳои баланд дода шудааст.

Ин санади олии меъёрӣ инчунин асосҳои сохторҳои иҷтимоиро, аз қабили иқтисодӣ, дунявӣ, маънавӣ ва шахсӣ муқаррар мекунад ва аз ин рӯ, на танҳо давлат, балки институтҳои он низ бояд барои татбиқи ғояҳои Конститутсия тамоми чораҳои заруриро андешанд.

Бо қабули Конститутсия ҳамаи такягоҳҳои давлат, ки ҳолати воқеии давлатро инъикос мекунанд ва рушди сиёсӣ, иҷтимоӣ — иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва динӣ — маънавии ҷомеаро таъмин мекунанд, дар сатҳи зарурӣ ташаккул, рушд ва мустаҳкам карда шуданд.

Конститутсия халқро ҳамчун ифодаи соҳибихтиёрӣ ва ягона манбаи ҳокимияти давлатӣ эътироф мекунад, чаҳорчӯбаи ҳуқуқиро ҳамчун кафолати танзими солими муносибатҳои ҷамъиятӣ муқаррар мекунад ва волоияти қонунро барои танзими дурусти ҳуқуқии муносибатҳои ҷамъиятӣ муқаррар мекунад.

Конститутсияи ҷумҳурӣ инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯро арзиши олӣ эътироф мекунад, дахлнопазирии ҳуқуқҳои табиӣ, аз ҷумла ҳаёт, шаъну шарафро эълон мекунад ва давлатро вазифадор мекунад, ки ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрвандро эътироф, риоя ва ҳимоя кунад. Бо мақсади татбиқи ин меъёри конститутсионӣ ва принсипи байналмилалии инсондӯстӣ аз соли 2003 ҳукми қатл нисбат ба занон боздошта шуд ва аз соли 2004 ба ин ҷазо мораторий эълон карда шуд, ки кафолати пурраи ҳимояи ҳуқуқи инсон ва шаҳрвандро ба ҳаёт исбот мекунад.

Ҳамчунин дар зиёда аз сӣ соли истиқлолияти мамлакати мо Қонун «Дар бораи авф» бо ташаббуси Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо мақсади татбиқи меъёрҳои башардӯстона нуздаҳ маротиба қабул карда шуд. Дар сатҳи ин ҳуҷҷати сиёсӣ истифодаи консепсияи тақсимоти ҳокимият бори аввал ҳамчун нишондиҳандаи муҳими мавҷудияти демократия татбиқи ҳокимияти давлатиро дар асоси тақсимоти он ба шохаҳои қонунгузорӣ, иҷроия ва судӣ осон кард.

Ҳанӯз дар ҷараёни таҳияи Конститутсия Президенти мамлакат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо мақсади таъмини иҷрои Конститутсия ва таъмини волоияти он ҷонибдори таъсиси мақоми мустақили назорати конститутсионӣ дар Тоҷикистон – Суди Конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон буд.

Дар робита ба ин, ба Конститутсия моддаи алоҳида дар бораи Суди Конститутсионӣ, сохтор ва фаъолияти он илова карда шуд.

Дар давраи истиқлолияти мамлакат бо супориши Президенти ҷумҳурӣ чор барномаи ислоҳоти судӣ-ҳуқуқӣ қабул карда шуд, ки охирин дар марҳилаи татбиқ қарор дорад. Ин барномаҳо ба ташаккули мақомоти назорати конститутсионӣ ва системаи судии ҷумҳурӣ дар маҷмуъ мусоидат карданд.

Бо дастгирии Президенти мамлакат 17-18 сентябри соли 2015 дар Душанбе ба муносибати 20-солагии Суди Конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон конфронси байналмилалӣ дар мавзуи «Адолати конститутсионӣ – кафолати волоияти Конститутсия» баргузор гардид, ки дар он Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон суханронӣ намуданд.

Дар ҷараёни конфронс масъалаҳои мубрами марбут ба Конститутсия ва конститутсионизм, фаъолияти мақомоти назорати конститутсионӣ оид ба ҳимояи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон, иҷрои санадҳои судҳои конститутсионӣ, назорати конститутсионӣ ҳамчун воситаи таъмини волоияти қонун муҳокима шуданд. Ва мавқеи Суди Конститутсионӣ оид ба масъалаҳои бевосита бо фаъолияти он алоқаманд аз ҷониби коршиносон ва олимони ватанӣ ва хориҷӣ баррасӣ ва муҳокима карда шуд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар суханронӣ изҳор доштанд, ки «дар Конститутсия таваҷҷуҳи махсус ба нақш ва ҷойгоҳи ҳокимияти судӣ дар Тоҷикистон, аз ҷумла Суди Конститутсионӣ тасодуфӣ нест. Аввалан, мақомоти назорати конститутсионӣ дар системаи ҳокимияти давлатӣ ва судии ҳамаи давлатҳои мутамаддин ҷойгоҳи муҳим доранд ва бидуни мавҷудияти чунин мақомот, сухан дар бораи механизмҳои солими боздоштан ва мувозинати байни шохаҳои ҳокимияти давлатӣ номувофиқ аст.

Дуюм, таъсиси Суди Конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон нишонаи демократия ва моҳияти ҳуқуқии давлати Тоҷикистон буда, мавҷудияти чунин мақомот ифодаи амалии хоҳиши ҳокимият ва миллат барои ташаккули ҷомеаи одилона мебошад.

Дар навбати худ, ташаккули ҷомеаи адолатпарвар бе мақомоти судии мустақил, салоҳиятдор ва дар асоси қонуни ҳокимияти судӣ, аз ҷумла бе мақомоти назорати конститутсионӣ ғайриимкон аст».

Қабули Конститутсияи нави Тоҷикистони мустақил ташкили низоми самараноки ҳуқуқии идоракунӣ талаб кард. Сохторҳои давлатӣ, низоми судӣ ва ҳифзи тартиботи ҷамъиятӣ аз нав ташкил шуданд ва ислоҳоти идоракунии давлатӣ оғоз ёфт, ки то ҳол идома дорад. Дар робита ба ин, механизми ҳамкории шохаҳои қонунгузорӣ ва иҷроияи ҳокимият такмил дода шуда, ҳамоҳангсозии фаъолияти мақомоти иҷроияи маҳаллӣ бо институтҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ тавассути муҳокимаи қарорҳо ва иҷрои онҳо таъмин карда шуд.

Мувофиқи Конститутсия дар давраи истиқлолият давлат ва ҳукумати мамлакат барои таъмини мақоми олии қонун, тақвияти раванди демократикунонӣ дар ҷомеа, баланд бардоштани саводнокии ҳуқуқии аҳолӣ ва пешгирии ҳама гуна қонуншиканиҳо чораҳои муассир андешиданд.

Имрӯз Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон махсусият ва хусусияте дорад, ки барои бунёди давлати муосири демократӣ, ки ба волоияти қонун асос ёфтааст, замина гузоштааст ва дар ҳуқуқшиносии муосир қисми ҷудонашавандаи қонунҳои сатҳи баланд эътироф шудааст:

— аввалан, афзалияти ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд, ки аз ҳуқуқҳои табиии инсон бармеоянд ва аз ҷониби давлат кафолат дода мешаванд. Тоҷикистон қувват ва дахлнопазирии ин ҳуқуқу озодиҳоро эътироф намуда, масъулияти давлатро барои риоя ва ҳимояи онҳо муқаррар менамояд;

— дуюм, мустақилияти ҳокимияти судӣ ҳамчун механизми асосии кафолати ҳимояи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон ва шаҳрванд. Танҳо суди мустақил метавонад ҳуқуқ ва озодиҳои шахс ва шаҳрвандро аз дахолати дигарон самаранок муҳофизат кунад;

— сеюм, волоияти Конститутсия бар тамоми санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ. Ягон қонун ё санади дигар наметавонад Конститутсияро тағйир диҳад ё пурра кунад ва пеш аз ҳама, хилофи меъёрҳо ва муқаррароти он бошад. Конститутсия якҷо бо ҳуқуқи асосии табиӣ низоми ҳуқуқии мамлакатро ташкил медиҳад ва ба ташкили тартибе равона шудааст, ки дар он қонун танзимгари муносибатҳои ҷамъиятӣ мебошад;

— чорум, афзалияти воситаҳои байналмилалӣ. Ин хусусияти волоияти қонун ба ҳамгироии Тоҷикистон ба ҷаҳони муосир нигаронида шудааст ва тибқи меъёрҳои воситаҳои ҳуқуқии байналмилалӣ қонунгузории миллӣ имрӯз бунёди демократӣ ва иҷтимоӣ ва рушди давлатро дар асоси меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ таъмин менамояд.

Бояд гуфт, ки дар таҷрибаи ҷаҳонии рушди давлатҳои миллӣ стандартҳо ва моделҳои ягонаи конститутсионизм вуҷуд надоранд, ки дар ҳама давлатҳо ва муносибатҳои иҷтимоӣ-сиёсӣ ва иқтисодӣ тағйир меёбанд.

Аз ин рӯ, тасодуфӣ нест, ки конститутсияи ислоҳот, инчунин ислоҳоти самтҳои гуногуни идоракунии давлатӣ дар Тоҷикистон ба самтҳои дигар баробаранд, яке аз хусусияти калидии он таҳқиқи ҷанбаҳои таърихӣ-сиёсӣ ва ҳуқуқӣ, инчунин дигар хусусиятҳои зуҳуроти сиёсӣ-ҳуқуқӣ, қонуният ва институтҳои рушди низоми сиёсӣ мебошад, ки дар байни онҳо конститутсионизм ҷойгоҳи махсусро ишғол мекунад. Дар ин раванд оид ба ошкор кардани хусусиятҳои миллии он, аз нав тасаввур кардани моҳияти иҷтимоӣ- сиёсӣ, тағйир додани он дар ҳаёти давлатӣ ва ҷамъиятӣ дар асоси принсипи тақсимоти ҳокимият ва таъмини ҳамкории мақомоти давлатӣ бо сохторҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ, инчунин ба масъалаҳои фароҳам овардани шароите, ки зиндагии шоиста ва рушди озодии инсонро таъмин менамояд, диққати ҷиддӣ дода мешавад.

Хулоса, бо гузашти солҳо аз қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, рушди низоми қонунгузории ҷумҳурӣ, идоракунии ҳокимияти давлатии мо ҳарчи бештар саҳми арзанда ва калидии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар рушди конститутсионализм дар Тоҷикистон эҳсос карда мешавад. Дурустиву саривақтӣ, муҳимияту арзишмандии санадҳои қабулнамудаи ҳамонвақта, ки ба ояндаи дурахшони Тоҷикистони демокративу ҳуқуқбунёд, дунявиву ягона санги асос гузошт, пояҳои истиқлолияту ваҳдати миллиро дар Тоҷикистон мустаҳкам намуда, ба ояндаи дурахшон раҳнамун сохтааст.

Маҳкам МАҲМУДЗОДА, академики Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқ, профессор,
Ҳуқуқшиноси шоистаи Тоҷикистон

(Ба истиқболи 9 сентябр-Рӯзи Истиқлоли давлатӣ)

Дар таърихи башарият бунёди давлат ва ташаккулёбии халқияту миллатҳо ваҳдат ҷойгоҳи махсус дорад. Инсоният борҳо дар масири таърих ба ҷангҳои қавмию дохилӣ ва байни- давлатӣ рӯбарӯ гардида, талафоти зиёд дидааст. Аммо ягона омиле, ки ба хотимаёбии ҷангҳо асос шуда, инсонро аз талафот ва шаҳрҳоро аз харобшавӣ наҷот додааст, ин ваҳдат аст. Ваҳдат дар назар як вожаи одӣ намояд ҳам, аммо дар асл як ибораи созанда, офарандаи шодию тараб, пайвандгари инсонҳо ва васлкунандаи таърих мебошад.

Хушбахтона, бо мурури сипарӣ гардидани ҳазорсолаҳо ва дастёбӣ ба давлатдории навин марҳалаи муҳими таърихи тоҷикон падид омад. Яъне, пас аз торикиҳову тирагиҳои замон, тоҷикон соҳиби давлати мустақил гардиданд. Дар сарзамин Сулҳ барпо шуд. Ваҳдат ба вуҷуд омад. Таърих эҳё гардид, ки акнун, айёми нумуву камолоти дигарбораи миллату давлат фаро расид.

Вақте ки сухан аз Ваҳдати миллӣ ва сулҳу созандагӣ меравад, пеши назар симои – Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон падидор мегардад.

Бо омадани Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бар арсаи сиёсат муборизаи қувваи некӣ бар бадӣ, сулҳ бар ҷанг оғоз ёфт. Ин абармарди шарифном миёни аҳли ҷомеа нахустин сухани худро аз сулҳ оғоз намуд. Ба ҳайси раиси Шурои Олӣ миёни ҳамватанон иброз намуд, ки “Ман оғози кори худро аз сулҳ сар хоҳам кард. Ман тарафдори давлати демократии ҳуқуқбунёд ва дунё мебошам. Мо бояд ҳама ёру бародар бошем, то ин ки вазъро ором намоем. Ман дар ин роҳ ҷонамро дареғ намедорам”.

Дар воқеъ таҷрибаи сулҳу ваҳдатофарии миллати тоҷик, ки бе шак дар ин раванд ва оғозу ибтикори он саҳми Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ниҳоят бузургу арзишманд аст, миллату давлати мо огаҳанд ва мардуми азизи Тоҷикистон хурду калон имрӯз ба ин неъматҳо арҷ мегузоранду хидматҳои наҷибу бузурги Пешвои муаззами худ – Эмомалӣ Раҳмонро ба ҳеҷ ваҷҳ фаромӯш намесозанд.

Оре, мардуми тоҷик аз нахустин рӯзҳои фаъолияти фарзанди барӯманди тоҷик, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дарк мекарданд, ки зери сиёсати некбинонаву хирадмандонаи Роҳбари худ онҳо ба ояндаи умедбахшу пурсаодат мерасанд. Мардуми тоҷик дар замиру афкор ва амалу андешаи неку созандаи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон инсонеро дарёфт, ки воқеан фарогири меҳру шафқат, ҷавонмардиву шуҷоат, некбиниву покдилӣ, қавииродагиву ҷасурӣ буду, ҳамеша аз бародариву ватандӯстӣ ва ватанхоҳиву сулҳу ваҳдат сухан мекард. Ҳаёти воқеӣ ин амалҳои неку созандаро собит месозад.

Дар ин масир пайғоми саодатовар барои миллати тоҷик ин баимзорасии Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ дар Тоҷикистон буд, ки оғози шукуҳу шукуфоӣ ва рушду равнақи давлату миллатро замина гузошт. Аз ин рӯ, набояд фаромӯш сохт, ки ташаббускори асосии баимзорасии санади таърихиву сарнавиштсоз ва меъмори кохи бегазанди оштиву баҳамоии миллат маҳз шахсияти бузурги ҷаҳонӣ ва фарзанди асили миллати тоҷик муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳастанд.

Воқеан, дар идомаи кору фаъолияти пурсамар ва арзишманди худ, Пешвои муаззами мо бо ҷаҳду талошҳои пайвастаашон суханонашонро содиқона ва собитқадамона исбот намуданд ва имрӯз таҳти роҳбарии бевоситаи ин шахсияти мондагори таърихӣ пояҳои давлатдорӣ, заминаҳои низоми ҳуқуқӣ, нахустин Конститутсияи халқӣ қабул шуданд.

Боиси таъкид аст, ки раҳоӣ ёфтан аз вартаи номатлуби ҷанги шарвандӣ ва ба сулҳу ваҳдат расидани тоҷикон дар як муддати кӯтоҳи таърих диққати ҳазорон коршиносону аҳли ҷомеаро ба худ ҷалб намудаасту имрӯзҳо ин таҷрибаи ибратомези таърихӣ мавриди омӯзиши ҷаҳониён қарор дорад.

Ваҳдати миллӣ ҳамчун омили муттаҳидсозандаи тамоми мардуми Тоҷикистон шароит фароҳам овард, ки бо истифодаи арзишҳои аз ҷониби ҷомеаи ҷахонӣ эътирофшуда, дар ҷумҳуриамон таҳкурсии ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ гузошта шавад ва барои беҳтар гардидани сатҳи зиндагии мардум, ободӣ ва ояндаи давлати соҳибистиқлоламон заминаи мусоид муҳайё гардад.

Ба ибораи дигар, Ваҳдати миллӣ ва истиқрори сулҳ ба он мусоидат намуд, ки дар даврони истиқлолият мо монеаҳоро бартараф намуда, роҳро дар самти рушди иқтисодӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии кишвар кушоем. Аз ин рӯ, дар баробари зина ба зина амалишавии барномаҳои ҳадафҳои стратегӣ-таъмини истиқлолияти энергетикӣ, раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, амнияти озуқаворӣ ва саноатикунонии босуръати мамлакат Ваҳдати миллӣ пойдор гардида, Истиқлоли давлатӣ бештару беҳтар рушд намуд. Маҳз ин ду омил сабаби воқеии пойдории кишвари соҳибистиқлоли Тоҷикистон ва мардуми бофарҳанги ӯст.

Аз ҷониби дигар, раванди имрӯзаи шаклгирии низоми нави ҷаҳонӣ бар он далолат мекунад, ки кулли дунё ва ободии он вобаста ба сулҳу ваҳдат аст. Дар ҷомеае, ки дар он сулҳу ваҳдат пойдор аст, ҳеч гоҳ осебе намерасад. Мо бо камоли тафохур, итминони комил ва бо азму иродаи қавӣ, ҳисси баланди худшиносии миллӣ, ҳувияти воло қайд мекунем, ки Ваҳдати миллии тоҷикон намунаи олии ҳамдигарфаҳмӣ ва сулҳофаринӣ, на танҳо дар минтақа, балки дар саросари ҷаҳон дониста шудааст. Зеро, беҳуда нест, ки таҷрибаи ваҳдатофаринӣ ва сулҳи тоҷиконро ниҳодҳои сиёсии ҷаҳони муосир меомӯзанд.

Мо Тоҷикистони навинро бе ному кору пайкори Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳаргиз тасаввур карда наметавонем. Ин ҳақиқатест бебаҳс ва воқеиятбунёд. Ин ҳақиқатест, ки саодати халқи тоҷикро, эҳёву шукуфоии мардуми тоҷикро таҷассум менамояд. Маҳз бо шарофати азму талошҳои пайгирона ва иқдомҳои бунёдкоронаи Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар сарзамини азияткашидаи мо сулҳи пойдор ва ваҳдати миллӣ ба вуҷуд омад. Аз ин дидгоҳ мардуми шарафманди кишварро зарур аст, ки баҳри пойдории сулҳу субот ва Истиқлоли комили давлати азизамон сидқану содиқона заҳмат кашанд ва ҳифзи арзишҳо ва ормонҳои миллиро ба ин васила таъмин намоем.

Шукуфон бод Тоҷикистони азиз бо Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон!

Ходимони илмии Маркази мероси

хаттии АМИТ Шодиҷони Рамазон, Меҳриддин Ғиёсӣ

Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон дигаргуниҳои ҷиддиеро ба вуҷуд овард, ки ба тамоми ҷабҳаҳои ҳаёт, аз ҷумла ба илму маориф дахл доранд. Пас аз ба даст овардани соҳибихтиёрӣ, мамлакати мо ин соҳаҳои муҳимро фаъолона тараққӣ дода, дарк намуд, ки гул-гулшукуфоии ояндаи давлату миллат маҳз аз илму маориф вобастагӣ дорад.

Дар давоми 33 соли истиқлоли давлатӣ, Ҷумҳурии Тоҷикистон худро дар арсаи байналмилалӣ ҳамчун ҷумҳурии демократӣ, мустақил, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ муаррафӣ намуда, бо аксар кишварҳои дунё ва созмонҳои минтақавӣ ва ҷаҳонӣ муносибатҳои дипломатӣ ва ҳамкорӣ барқарор намудааст. Имрӯз Ҷумҳурии Тоҷикистон аъзои як қатор созмонҳои бонуфузи минтақавӣ ва фароминтақавӣ ба монанди СММ, САҲА, Созмони Конфронси исломӣ, ЭКО, Созмони Паймони Амнияти Дастаҷамъӣ, Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил, Созмони Ҳамкориҳои Шанхай ва ғ. мебошад.

Падидаи муҳими дигар дар сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ин қабул гардидани пешниҳодҳо дар сатҳи байналмилалӣ мебошад. Ин пешниҳодҳо бо сарварии Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ- Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо ҳифзи манфиатҳои миллӣ ва дарки баробариву ҳамкории судманд дар сатҳи байналмилалӣ манзур гардиданд.

Махсусан, дар соҳаи об аз ҷониби Сарвари давлат ин ташаббусҳо – Соли байналмилалии оби тоза (соли 2003), Даҳсолаи амалиёти байналмилалии «Об барои ҳаёт» (солҳои 2005-2015), Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об (2013) ва Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор», солҳои 2018-2028 пешниҳод гардиданд, ки Созмони Милали Муттаҳид онҳоро дастгирӣ ва доир ба онҳо қатъномаҳо қабул намуд. Бояд зикр кард, ки ташаббуси Даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор», солҳои 2018-2028 22 марти соли 2018 оғоз гардида буд. Ба ин муносибат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Иҷлосияи 72-юми СММ суханронӣ намуда, таъкид карданд, ки масъалаи об ва таъмини он яке аз масъалаҳои муҳими инсоният ба шумор рафта, фаъолияти дастҷамъона ва муносибати ҷиддиро тақозо менамояд. Илова бар ин соли 2025 эълон гардидани “Соли ҳифзи пиряхҳо” яке аз таббусҳои дигари ҷаҳони Пешвои миллат дар ин самт мебошад.

Даҳсолаи аввали истиқлолият давраи оғози лоиҳаҳои бузург оид ба навсозии инфрасохтори илмӣ буд. Институтҳои нави илмӣ-таҳқиқотӣ барпо карда, бо техника ва технологияӣ ҳозиразамон таъмин гардиданд. Ба масъалаи муҳайё кардани шароити кор барои олимони ҷавони умедбахш диққати махсус дода шуд. Ҳазорон нафар донишҷӯён барои идомаи таҳсил дар хориҷи кишвар грантҳои давлатӣ дарёфт карда, ба онҳо имкон дода шуд, ки таҷрибаи пешқадами ҷаҳониро аз худ кунанд ва ба ватан баргарданд ва онро ба манфиати Тоҷикистон татбиқ намоянд.

Маориф ва илм ба тараккиёт кишвар такони бузург бахшид. Ҳукумати мамлакат муҳимияти сармоягузорӣ ба насли наврасро дарк карда, ба ислоҳоти фаъол дар соҳаи маориф шурӯъ кард. Мактабҳо, донишгоҳҳо ва марказҳои нави илмӣ кушода шуданд, ки ҳазорон ҷавонон имкони таҳсили гирифтани таҳсили ва минбаъд дар пешрафти миллат саҳм гузоранд. Таҳқиқоти илмие, ки аз ҷониби Ҳукумати мамлакат дастгирӣ мешавад, боиси навоварӣ дар соҳаҳои гуногуни саноат гардида, ба таҳкими рақобатпазирии ҷумҳурӣ дар арсаи ҷаҳонӣ мусоидат намуд.

Дар системаи маориф ислоҳоти куллӣ ба амал омад. Барномаҳои таълимӣ нав карда шуда, ба стандартҳои байналмилалӣ мутобиқ карда шудаанд. Дар ҷумҳурӣ якчанд донишкадаҳои нав пайдо шуданд, ки онҳо на танҳо дар миқёси кишвар, балки дар миқёси байналхалкӣ хам шуҳрат пайдо карданд. Ин муассисаҳои таълимӣ ба минбари таҳқиқотӣ инноватсионӣ ва конструкторӣ табдил ёфтаанд, ки ммлакати мо бо натичаҳои онҳо фахр карда метавонад.

Маблағгузорӣ ва ҳавасмандсозиҳои дигари давлатӣ барои соҳаи илм яке аз масъалаҳои асосӣ буда, Ҳукумати мамлакат ба он таваҷҷуҳи ҳамешагӣ зоҳир менамояд ва онро бо дарназардошти имкониятҳои буҷет сол ба сол зиёд карда истодааст. Агар маоши миёнаи кормандони Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон дар соли 2003-ум ҳамагӣ 45 сомонӣ буд, пас он дар соли 2023 ба 2438 сомонӣ расонида шуд, яъне қариб 54 баробар афзоиш дода шуд. Аз моҳи июли соли 2024 бошад, дар баробари дигар соҳаҳо маоши кормандони илм боз 40 фоизи дигар зиёд карда шуд, ки ин дастоварди бузурги истиқлоли давлатӣ мебошад.

Комёбиҳои миллӣ дар соҳаи илм дар арсаи байналмиллалӣ махсусан намоён гардиданд. Имруз Ҷумҳурии Тоҷикистон дар мубодилаи илмии умумиҷахонӣ фаъолона иштирок карда, бо донишгоҳҳо ва марказҳои илмии пешқадами чаҳон ҳамкорӣ мекунад. Ба шарофати чунин талошҳо дар кишвар лоиҳаҳои ояндадори марбут ба нанотехнология, биоинженерия, технологияҳои иттилоотӣ ва дигар соҳаҳои пешрафта ба вуҷуд омаданд.

Барномаҳои дастгирии олимони ҷавон ва стартегияҳои гуногун сазовори таҳсин мебошанд. Ҳукумати мамлакат барои таҳияи лоиҳаҳои инноватсионӣ грантҳо ва субсидияҳо медиҳад ва ташкили ширкатҳои наверо, ки дар соҳаи технологияҳои баланд кор мекунанд, ҳавасманд мекунад. Ин имкон дод, ки барои стартапҳо экосистемаи мусоид фароҳам оварда шавад, ки он дар навбати худ муҳаррики пешрафти минбаъдаи илмию техникӣ гардид. Бар замми ин, дар соли 2024 Ҷоизаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи маориф, ҷоизаҳои давлатии ба номи Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ, ба номи Абӯалӣ ибни Сино дар соҳаҳои илм ва техника, Ҷоизаи давлатӣ барои олимону омӯзгорони фанҳои табиӣ ва риёзӣ, ҷоизаҳои давлатии ба номи академик Бобоҷон Ғафуров ва Исмоили Сомонӣ барои олимони ҷавон низ таъсис дода шудаанд.

Дар соҳаи маориф ва мактаб ҳам муваффақиятҳои беназир ба даст оварда шуданд. Стандартҳои нави таълим ҷорӣ карда шуданд, ки ба рушди тафаккури интиқодӣ ва малакаҳои таҳлили мураккаб таъкид мекунанд. Таҳсилоти мактабӣ бештар ба амалия нигаронида шуда, ба омодасозии хонандагон ба ҳаёти воқеӣ ва фаъолияти касбӣ диққати махсус дода мешавад.

Саҳми истиқлолиятро дар эҳёи фарҳангӣ қайд кардан муҳим аст: дар муассисаҳои таълимӣ барномаҳои омӯзиши таърих, забон ва анъанаҳои миллӣ фаъолона ҷорӣ карда мешаванд, ки ба ҳифз ва рушди мероси фарҳангии ҷумҳурии Тоҷикистон мусоидат мекунанд.

Хулоса ҳаминро метавон таъкид намуд, ки дар умум Истиқлолияти давлатӣ уфуқҳои нав кушод ва ба кулли сокинони кишвар имкон дод, ки аз иқтидори мавҷуда самаранок истифода бурда, бо боварии қатъӣ ба нерӯву имкониятҳоямон ба оянда қадамҳои устувор гузорем.

Ҳакимҷон Тиллобоев – ходими калони илмии Филиали Агентии амнияти ХБРЯ-и АМИТ дар в.Суғд

«Фарзандамон шахсест дар дасти падару модар ва дили фарзанд нафис асту нақшпазир, ҳарнақше, ки бигузорӣ, чун мушк ба худ бигирад ва чун замин пок аст, ба саодати дину дунё расад, падару модар дар он савоб шарик бошанд. Агар тухми бад афканӣ ва ӯро ба ҳолаш гузорӣ ва ба ҳар чӣ хоҳад нишинад, ҳаргиз аз вай умеди некӣ макун». (Муҳаммад Ғаззолӣ)

Масъулият худ эҳсосест, ки дар рафтори ҳар як шахсияти комили ҷомеаи мутамаддин ва ҳар як фарди бедордил вобаста ба ин ё он вазифае, ки ба дӯшаш гузошта шудааст, дида мешавад. Аммо тақозои замон аст, ки ин масъулиятро баҳри беҳбудии ҳаёти инсон дар худи инсон давлат ва қонунгузорӣ бедор намояд. Давлати мо низ тавассути қонунгузории хеш тавонист ба ин масоил бетафовут набошад. Пеш аз ҳама сарчашмаи асосии ин ташаббус меъёрҳои Конститутсияи амалкунандаи мо мебошад, ки ба тарзи зерин пешбинӣ шудаанд.

Дар қисми дуюми моддаи 34-и Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст, ки «Падару модар барои таълиму тарбияи фарзандон масъул мебошанд». Вазифаи падару модар муҳайё намудани шароити мусоид барои инкишофи мӯътадили ҷисмонӣ ва руҳии фарзанд, таъмини шароити арзандаи зиндагӣ ва пеш аз ҳама масъулият барои пешгирӣ ва роҳ надодан ба тамоми амалҳои ношоистае, ки фарзандонашон метавонанд аз беаҳамиятии онҳо содир намоянд. Беҳуда нагуфтаанд, ки «Фарзанд азиз, одобаш аз он азизтар». Маҳз дар натиҷаи ба воя расидани фарзандони солимақл ва бедордил маънии зиндагии мо аён мегардад. Барои ба ин ҳадафҳо ноил шудан падару модарон мебояд назоратро аз болои фаъолияту кирдорҳои фарзандон ҷиддӣ ба роҳ монанд. Чунки ҳангоми аз таълиму тарбия дур мондан кӯдак метавонад ба оқибатҳои ногувор оварда расонад ва то ҳатто ояндаи худро зери хатар гузорад.

Дар заминаи меъёрҳои Конститутсия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон қонуни миллие қабул ва мавриди амал қарор гирифт, ки масъулияти падару модарро дар таълиму тарбияи фарзанд дар сатҳи қонунгузорӣ танзим намуд. Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд» дуюми августи соли 2011 таҳти рақами №762, ки аз 6 боб ва 17 модда иборат аст, дар низоми қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон аллакай мавқеи махсуси хешро пайдо кардааст. Фарзандон беҳтарин воситаи бақои оила ва сарчашмаи асосии хушбахтии мо мебошанд. Аз ин сабаб, барои тарбияи дурусти онҳо муҳити боварӣ ва эҳтироми ҳамдигариро фароҳам овардан зарур аст. Қонуни мазкур аз ҷониби дигар ба таърихи тамаддуни миллати тоҷик дар тӯли қарнҳо, ки ба масъалаи тарбияи фарзанд аҳамияти ҷиддӣ дода мешуд, алоқамандӣ дорад. Дар қисми якуми моддаи 18-и Эъломияи ҳуқуқи кӯдак сабт шудааст, ки «таъмини манфиатҳои кӯдак бояд мавзӯи асосии ғамхории волидайн бошад».

Кӯдак дар ҳама гунна ҳолат бояд байни онҳое бошад, ки аввалин шуда, аз онҳо ҳифзи иҷтимои мебинанду ёрӣ мегиран, зеро ғамхории доимӣ дар ҳаққи кӯдакон шарти ногузири ҳастӣ ва рушди халқ, давлат ва умуман, ҷомеаи ҷаҳонӣ мебошад. Мувофиқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон, падару модар дар таълим ва тарбияи фарзанд ӯҳдадориҳои зерин доранд:

«Ба фарзанд тибқи арзишҳои миллӣ номи нек гузоранд». Яке аз ҷанбаҳои асосии фардияти кӯдак ҳуқуқ ба ном аст. Яъне, доштани ном кӯдакро ҳамчун фард дар ҷомеа муаррифӣ менамояд. Бинобар ин кудак аз лаҳзаи таваллуд фавран, бе таърих ба гирифтани ном ҳуқуқ дорад. Падару модар ӯҳдадоранд ба фарзанд тибқи арзишҳои миллӣ номи нек гузоранд, зеро гузоштани номҳои ба фаҳанги миллии тоҷикӣ бегона метавонад ба ҳолати равонии кӯдакон ва наврасон таъсири манфӣ расонад.

Номгузорӣ ва шакли дурусти навишти он дар Ҷумҳурии Тоҷикистон тибқи фарҳанг, анъанаҳои миллӣ ва Феҳристи номҳои миллии тоҷикӣ, ки бо Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти №325 аз 27 июли соли 2016 тасдиқ карда шудааст, амалӣ мегардад.

Тибқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон ба кӯдак гузоштани номи ба фарҳанги миллии тоҷикӣ бегона, номи ашё, мол, ҳайвонот ва парандагон, инчунин ном ва ибораҳои таҳқиромез, ки шаъну шарафи инсонро паст мезананд ва одамонро ба табақаҳо чудо менамоянд, манъ аст. Пас аз таваллуд, фарзандро дар муҳлати то се моҳ аз қайди давлатии сабти асноди ҳолати шаҳрвандӣ гузаронанд.

«Барои ҳифзи саломатӣ, ташаккули ҷисмонӣ, маънавӣ ва ахлоқии фарзанд шароит муҳайё намоянд». Кӯдак низ ҳамчун як узви ҷудонопазири ҷомеа ва категорияи ба ҳимоя эҳтиёҷманди аҳолӣ дар қатори дигар калонсолон ҳуқуқи ба ҳифзи саломатӣ дорад. Ин ҳуқуқ аллакай аз хурдсолӣ аз он лаҳзае оғоз меёбад, ки аз чанд давраи эмкуни мегузарад, ки ин эмкунӣ бар зидди бемориҳои фалаҷ, сурхча ва ғайра амалӣ мегардад. Баъд аз давоми навраси ва ба воя расонии кӯдак падару модарро мебояд аз вазъи саломатии фарзанди хеш огоҳ бошанд ва беаҳамиятӣ зоҳир накунанд.

«Гаштугузори фарзанди то шашсоларо бе ҳамроҳии шахси аз чордаҳсола боло дар кӯча ва дигар ҷойҳои ҷамъиятӣ иҷозат надиҳанд». Шаъну шарафи фарзандро эҳтиром намоянд ва ба муомилаи бераҳмона нисбат ба ӯ роҳ надиҳанд; дар вақти шабона ба марказҳои дилхушӣ рафтани фарзанди то бистсолаашонро манъ намоянд; кирдорҳои зидди ҷамъиятӣ, муомилаи дағалона дар кӯчаҳо, хиёбонҳо, майдонҳо, муассисаҳои фароғатӣ, дохили нақтиёт, хобгоҳҳо, манзили зист, дигар ҷойҳои ҷамъиятӣ ва муносибати тахрибкоронаи фарзандро ба муҳити зист пешгирӣ намоянд; ба фарзанди то сини мактабӣ ва фарзанде, ки дар муассисаҳои таҳсилоти умумӣ, ибтидоии касбӣ, миёнаи касбӣ, новобаста ба шакли ташкилию ҳуқуқии онҳо таҳсил мекунанд, бо худ овардан ва истифодаи телефонҳои мобилиро манъ намоянд; ба фарзанд тамошои филмҳои дорои хусусияти шаҳвонӣ, зуроварӣ, экстремистӣ ва терорирстиро манъ намоянд; аз тарафи фарзан мақсаднок ва мувофиқ ба таълиму тарбияи ӯ истифода шудани интернетро назорат намоянд ва ба ин монанд ӯҳдадориҳоро қонунгузории амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба зиммаи падару модар вогузор намудааст, ки саркашӣ намудан аз иҷрои ин ӯҳдадориҳо боиси ҷавобгарии ҳуқуқӣ мегардад.

Бояд қайд намуд, ки ояндаи миллат ба таълими фарзанд аст, аз ин хотир волидони имрӯзаро мебояд зиракии сиёсиро аз даст надода, пайваста дар талош бошанд, ки баҳри рӯҳияи насли наврас ба вуҷуд овардани ҳисси меҳандӯстиву худшиносии миллӣ асос гузоранд. Дар амалӣ намудани меъёрҳои қонуни мазкур бетараф набуда, баръакс кӯшиш намоянд, ки дар чаҳорчӯбаи он амал намоянд, зеро ин Қонун тамоми масъалаҳои таълиму тарбияро дар бар мегирад ва як меъёри ёрирасон барои волидайн дар таълиму тарбияи фарзанд гаштааст.

Ҳамаи ин ӯҳдадориҳои дар боло зикршуда ҳангоми риоя нашудан метавонад оқибатҳои ҳуқуқиро ба бор оваранд, ки алакай аз амалияи ҳуқуқӣ ба қисмати зиёди аҳолии кишвар маълум аст. Тибқи моддаи 90-и Кодекси ҳуқуқвайронкунии маъмурии Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷавобгарии падару модар барои риоя накардани ӯҳдадорӣ дар таълиму тарбияи фарзанд мебошад, ки ҷавобгарии маъмуриро дар намуди огоҳӣ ва аз се то панҷ нишондиҳанда барои ҳисобҳо пешбинӣ гардидааст, ки айни замон як нишондиҳанда барои ҳисобҳо панҷову ҳашт сомониро ташкил дода, маблағи ҷаримаи пешбининамудаи қонунгузор аз 174 то 290 сомониро дар бар мегирад.

Ҳамаи ин дар назари аввал як кирдори ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ менамояд, аммо ин метавонад оҳиста-оҳиста аз беназоратии волидайн таркор ёфтан гирад ва то ҳатто ба ҷиноят даст задани фарзанд низ оварда расонад, ки мебоист инро бармаҳал пешгирӣ намуд.

Эҳсоси масъулияти баланди падарию модарӣ ба тарбияи фарзандони бомаърифат ба ташаккул ва пешрафти ҷомеа мусоидат намуда, барои ба воя расидани наслҳои аз ҳама ҷиҳат соҳиби ақлу иродаи қавӣ ва виҷдони пок дошта заминаи устувор мегузорад. Зеро ояндаи ҷомеа дар дасти насли наврас аст, аз ҳамин хотир дар таълим ва тарбияи онҳо баробари падару модар, инчунин ҷомеа ва дигар қишрҳои он саҳмгузор бошем.

Бо вуҷуди ин, тарбияи аввалин аз оила сарчашма мегирад ва оила аввалин мактаби рӯзгор аст. Аз эҳсоси баланди масъулияти падару модар хулқу атвори ояндаи фарзанд вобастагии калон дорад. Чӣ гунна муносибате ки ӯ дар оила мушоҳида намуд, метавонад дар оянда онро такрор намояд, агар бамаърифатӣ бар ӯ гашт, муносибати боақлона менамояд, агар бо ҷаҳолат шоҳид гашт, ҷоҳилӣ хулқаш мегардад.

«Танҳо маърифат пеши роҳи ҷаҳолатро гирифта метавонад» (Эмомалӣ Раҳмон).

Қонуни мазкур дар афкори тамоми қишрҳои ҷомеа, такони ҷиддиеро ба миён овард, ки акнун тарбияи насли наврас ва масъулияти ояндаи неки онҳо на танҳо як масъалаи оилавӣ балки алакай ӯҳдадориест, ки аз ҷониби қонунгузорӣ танзим гаштааст ва амалишавии он гарави ба таври дахлдор тарбия намудани фарзанд мегардад.

Дар заминаи гуфтаҳои боло тамоми қишрҳои ҷомеаро мебояд дар тарбия ва таълими насли имрӯза бетафовут набошанд.

Ходими илмии озмоишгоҳи «Пайвастагиҳои калонмолекулавӣ»-и Институти кимиёи ба номи В.И. Никитини АМИТ Ёрова Бибикалон Саидовна

Институти математикаи ба номи А.Ҷӯраеви Академияи миллии илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1973 дар асоси шӯъбаи математика бо Маркази ҳисоббарории Академияи илмҳои ҶШС Тоҷикистон ташкил ёфтааст. Аввалин директор ва ташкилкунандаи он академики Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон А.Ҷӯраев (солҳои 1973-1987) буд. Пас аз он то соли 1999 директории институтро академики Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон З.Ҷ.Усмонов ба ӯҳда доштанд. Аз соли 1999 то марти соли 2024 роҳбарии институтро академики Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон З.Ҳ.Раҳмонов ба ӯҳда доштанд. Аз марти соли 2024 то инҷониб роҳбарии институтро номзади илмҳои физикаю математика Раҳимзода А.О. ба ӯҳда дорад.

Институти математикаи ба номи А.Ҷӯраев фаъолияти худро мувофиқи қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон «Доир ба илм ва сиёсати давлатии илмӣ-техникӣ», «Доир ба Академия илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон», «Дурнамои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаи илм ва технология дар солҳои 2007 - 2015» ва Оинномаи Институт ба роҳ мондааст. Вазифаи асосии Институт гузаронидани тадқиқотҳои бунёдии илмӣ, инчунин тадқиқотҳои хусусияти амалидошта ва тайёр намудани муттахассисони баландихтисос дар соҳаи математика, механика ва информатика мебошад.

Институт аз 5 шӯъба зерин иборат мебошад:

· Алгебра, топология ва назарияи ададҳо;

· Назарияи функсияҳо ва таҳлили функсионалӣ;

· Муодилаҳои дифференсиалӣ;

· Тарҳрезии математикӣ;

· Математикаи амалӣ ва механика.

Дар институт аз аввали асри XXI дар даврони Истиқлолият чунин мактабҳои бонуфузи илмии дар ҷаҳон машҳур дар соҳаи математика ташаккул ёфтанд, ки дастовардҳои илмии онҳоро мухтасар чунин арзёбӣ намудан мумкин аст:

1. Мактаби назарияи аналитикии ададҳо (роҳбари мактаби илмӣ академики АМИТ З.Ҳ.Раҳмонов):

· баҳоҳои ғайритривиалии суммаҳои қиматҳои характери ғайриасосии Дирихле аз рӯи модули таркибӣ дар пайдарпаиҳои ададҳои соддаи лағҷонидашуда гирифта шудааст. Натиҷаҳои беҳтарин пештар ба И.М. Виноградов, А.А.Каратсуба (Россия), Г. Монтгомери (ИМА), Р. Вон (Англия), Пан Чен-Донг, Пан-Чен-Бьяо, Зан-Тао ва К. Гонг (Чин), Дж.Б. Фридландер (Канада), И.Е. Шпарлинский (Австралия) тааллуқ доштанд (солҳои 2013-2017);

· барои суммаҳои кӯтоҳи кубии тригонометрӣ бо ададҳои содда ва суммаҳои кӯтоҳи кубии тригонометрӣ бо функсияи Мёбиус дар камонҳои хурд баҳоҳои ғайритривиалӣ гирифта шудааст, ки баҳои маълуми Кумчев А.В. (ИМА) ва У. Яо (Чин) –ро беҳтар мекунад (солҳои 2015-2016);

· назарияи пурраи суммаҳои кӯтоҳи тригонометрии Герман Вейл сохта шуд, ки бо ёрии он муаммоҳои аддитивии бо ҷамъшавандаҳои қариб баробари ҳалнашудаи тернарии Голдбах, Эстерман ва Варинг ҳал карда шуданд (солҳои 1995-2018);

· натиҷаҳои ниҳои рекордӣ дар назарияи нулҳои функсияҳои Риман, Харди, ва Дэвенпорт-Хейлброн дар порчаҳои кӯтоҳи хати рости критикӣ ба даст оварда шудааст, ки онҳо натиҷаҳои маълуми А. Селберг (Норвегия), А.А. Каратсуба (Россия), Ян Мозер (Чехия)-ро беҳтар менамояд (солҳои 2006-2019).

2. Мактаби назарияи спектралии операторҳои дифференсиалӣ ва псевдо-дифференсиалӣ (К.Ҳ.Бойматов, С.А.Исҳоқов) (роҳбари мактаби илмӣ узви вобастаи АМИТ С.А.Исҳоқов):

· асимптотаи спектралии синфҳои гуногуни операторҳои таназзулёбандаи эллиптикии дараҷаи олӣ бо коэффитсиентҳои ғайрисуфта дар соҳаҳои номаҳдуд тадқиқ карда шуда, таъсири коэффитсиентҳои оператори тадқиқшаванда ба асимптотаи спектралӣ омӯхта шудааст;

· соли 1953 математики шведӣ Ларс Гординг ҳангоми омӯхтани ҳалшавандагии масъалаҳои канорӣ барои муодилаҳои эллиптикӣ нобаробариеро исбот намуд, ки баъдан аз тарафи олимони дигар мавриди истифода қарор гирифт ва дар назарияи масъалаҳои канорӣ барои муодилаҳои дифференсиалӣ бо ҳосилаҳои хусусӣ бо номи нобаробарии Гординг машҳур гардид. Аналоги ин нобаробарӣ барои муодилаҳои таназзулёбандаи эллиптикӣ аввалин маротиба аз тарафи Исҳоқов С.А. соли 2010 исбот карда шуд;

· шартҳои нави ҳалшавандагии масъалаи вариатсионии Дирихле барои синфҳои гуногуни операторҳои эллиптикии таназзулёбанда ба даст оварда шуданд ва вобастагии суфтагии ҳалли ин масъала аз суфтагии коэффитсиентҳои оператори тадқиқшаванда омӯхта шуд. Натиҷаҳои бадастовардашуда натиҷахои профессорони шинохта С.М.Николский, Л.Д.Кудрявсев, П.И.Лизоркин, Н.В.Мирошин ва дигаронро умумӣ мегардонад;

· теоремаҳои ҷойгиркунии нав барои фазоҳои гуногуни вазндори функсияҳои бисёртағйирёбандадори дифференсиронидашаванда исбот карда шуда, онҳо дар назарияи ҳалшавандагии масъалаи вариатсионии Дирихле татбиқ карда шуданд;

· усули таҳқиқи тауберии асимптотаҳои спектралии операторҳои эллиптикӣ бо коэффитсиентҳои ғайрисуфта аз тарафи К.Ҳ.Бойматов коркард шуда, яке аз масъалаҳои мушкили ин соҳа, ки аз тарафи профессори ДДМ ба номи М.В.Ломоносов А.Г.Костюченко дар соли 1968 гузошта шуда буд, ҳал карда шудааст;

· то соли 1992 масъалаҳои канории умумикардашуда барои операторҳои эллиптикии таназулёбандаи шакли дивергентӣ танҳо дар ҳолате омӯхта шуда буданд, ки шаклҳои якунимхаттии бо ин операторҳо алоқаманд шарти коэрситивиро қаноат мекунонданд. Дар соли 1992 ба К.Ҳ.Бойматов муяссар гардид, ки чунин масъалаҳоро аввалин маротиба дар ҳолати ғайрикоэрситивӣ будани шаклҳои якунимхаттӣ таҳқиқ кунад. Ин кори ӯ ба як равияи нави назарияи масъалаҳои канории умумикардашуда барои операторҳои дифференсиалии таназулёбанда асос гузошт.

3. Мактаби лингвистикаи компютерӣ (роҳбарӣ илмӣ шодравон академики АМИТ З.Ҷ.Усмонов):

· якчанд луғатҳои электронии дузабона сохта шуданд;

· барномаи компютерии ба овоз даровардани матни тоҷикӣ сохта шуд;

· бо ҳамкорӣ бо вазорати алоқаи Ҷумҳурии Тоҷикистон стандарти ҷобаҷогузории ҳарфҳои тоҷикӣ дар клавиатураи компютер коркард шуда, бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 августи соли 2004, таҳти рақами №330 “Дар бораи стандартҳои рамзгузорӣ ва ҷобаҷогузории алифбои тоҷикӣ дар клавиатураи компютерии стандарти UNICODE барои истифодабарии компютерӣ” барои истифода дар корхонаву ташкилотҳо тавсия дода шуд;

· дар якҷоягӣ бо ширкати Майкрософт мусаҳҳеҳи орфографии автоматии компютерии забони тоҷикӣ коркард шуд.

4. Мактаби назарияи наздиккунии функсияҳо (роҳбари мактаби илмӣ академики АМИТ М.Ш. Шабозов):

· доимии аниқи нобаробарии намуди Ҷексон-Стечкин байни наздиккунии беҳтарини функсияҳо ба воситаи функсиҳои бутун ва қиматҳои миёнаи модулҳои бефосилагии тартиби олии ҳосилаҳои функсияҳо ёфташуда аст;

· нобаробарии аниқи намуди Колмогоров барои функсияҳои даврии дифференсиронидашавандаи ду тағйирёбанда, ки дар он нормаи ҳосилаҳои пайдарпаи он ба воситаи ҳосили зарби нормаи худи функсия ва нормаи ҳосилаи калонтарини функсия маҳдуданд, ёфта шудааст;

· методҳои хаттии беҳтарини наздиккунии функсияҳои дар доира аналитикӣ дар фазои вазндори Бергман ёфта шуданд. Нимфазоҳои оптималие нишон дода шуданд, ки дар онҳо қиматҳои аниқи қутрҳои синфҳои функсияҳои бо воситаи модулҳои бефосилагии тартиби якум ва дуюм додашуда амалӣ карда мешаванд. Натиҷаҳои гирифташуда имкон медиҳанд, ки масъала оиди барқароркунии кодиронии баъзе синфҳои функсияҳои дар доираи воҳидӣ аналитикии ба фазои Бергман тааллуқдошта ҳал карда шавад;

· масъалаҳои экстремалии ёфтани формулаҳои кубатурии беҳтарин дар маънои С.М.Николский дар синфҳои функсияҳои бисёртағйирёбандадори бо ёрии модулҳои бефосилагӣ аз метрикаи фазо додашуда ҳал карда шуданд. Натиҷаҳои бадастовардашуда умумикунии натиҷаҳои маълуми Н.П.Корнейчук мебошад.

5. Мактаби назарияи масъалаҳои ибтидоӣ-канорӣ барои муодилаҳои дифференсиалӣ бо ҳосилаҳои ҳусусӣ (роҳбари мактаби илмӣ академики АМИТ М.И.Илолов):

· теоремаҳои мавҷудият ва ягонагии халли муодилаҳои эволютсионӣ бо ҳосилаҳои касрӣ дар фазоҳои банахӣ исбот карда шуданд. Шартҳои регулярии максималӣ ёфта шуданд;

· тағйирдиҳии муодилаи параболикии квазихаттии аз системаи параболикӣ-эллиптикии Келлер-Сиджел гирифташуда ба муодилаи хаттии дифференсиалӣ бо ҳосилаҳои хусусӣ бо коэффисиентҳои тағйирёбанда ба даст оварда шуд;

· системаи соддатари Келлер-Сиджел тадқиқ карда шуд, ки дар масъалаҳои биологияи математикӣ васеъ истифода мешавад. Аз системаи Келлер-Сиджел муодилаи квазихаттие гирифта шуд, ки ёфтани ҳалли он хеле мушкил мебошад. Вале дигаркунии Хопф-Коулро истифода карда, алоқаи ҳалли ин муодилаи квазихаттӣ бо ҳалли муодилаи гармигузаронӣ бо коэффитсиентҳои тағйирёбанда ёфта шуд.

Дар Институт айни замон 3 узви ҳақиқии АМИ Тоҷикистон, 3 узви вобастаи АМИ Тоҷикистон, 4 доктори илм ва 14 номзади илм кору фаъолият доранд. Дар давоми 10 соли охир кормандони институт 12 шаҳодатномаи муаллифӣ гирифтаанд.

Институти математика дар тайёр кардани мутахассисони баландихтисос дар соҳаи математика, механика ва информатика дар Тоҷикистон нақши асосиро мебозад. Дар институт то соли 2017 ду шӯрои диссертатсионӣ оиди додани дараҷаи илмии доктор ва номзади илмҳои физикаю математика дар назди Комиссияи олии аттестатсионии Федератсияи Россия оид ба 4 ихтисоси зерин фаъолият доштанд:

01.01.01 - таҳлили ҳақиқӣ, комплексӣ ва функсионалӣ;

01.01.02 - муодилаҳои дифференсиалӣ, системаҳои динамикӣ ва идоракунии оптималӣ;

01.01.06 - мантиқи математикӣ, алгебра ва назарияи ададҳо;

05.13.18 – тарҳрезии математикӣ, усулҳои ададӣ ва комплекси барномаҳо.

Аз январи соли 2018 дар институт шӯрои диссертатсионӣ барои дарёфти дараҷаи илмии доктори фалсафа (PhD), доктор аз рӯйи ихтисос доир ба ихтисоси 6D060100- математика бо ихтисосҳои:

01.01.01- таҳлили ҳақиқӣ, комплексӣ ва функсионалӣ;

01.01.06- мантиқи математикӣ, алгебра ва назарияи ададҳо кушода шуда,ба кор шурӯъ намуд.

Дар давраи солҳои 1992-2024 дар Институт 17 доктори илм ва 110 номзадҳои илм тайёр карда шуданд, ки дар худи Институт ва дигар макотиби олии Ҷумҳурӣ кору фаъолият доранд. Дар ин давра тариқи магистратура 108 нафар, аспирантура 65 нафар кадрҳои баландихтисос дар соҳаи математика ва информатика тайёр карда шудаанд. Айни замон дар Институт дар зинаи магистратура 27 нафар ва дар зинаи докторантура (PhD) 8 нафар таҳсил намуда истодаанд.

Дар сенздаҳ соли охир дар Институт 21 конференсияҳои илмии байналхалқӣ гузаронида шуданд. Ин конфронсҳо имконият доданд, ки бо марказҳои илмии математикии бузург алоқаҳои илмӣ барқарор карда шаванд ва тадқиқотҳои муштарак ба роҳ монда шаванд ва умуман ба сатҳи тадқиқотҳо дар соҳаи математика ва информатика таъсири мусбат расониданд.

Кормандони институт дар 33 соли замони соҳибистиқлолӣ 49 монография, 2639 мақолаҳои илмӣ, аз онҳо дар нашрияҳои ҷумҳурӣ - 1123, дар ИДМ - 503 дар хориҷи дур - 166 ва тезисҳо - 552 ба табъ расониданд.

Институт бо Институти математикаи ба номи В.А. Стеклови АИ Россия, Донишгоҳи давлатии Москва ба номи М.В. Ломоносов, Институти математикаи ба номи В. И. Романовскийи Академияи илмҳои Ҷумҳурии Узбекистон, Институти математикаи ба номи С.Л. Соболеви шӯъбаи Сибирии Академияи илмҳои Руссия, Институти математикаи амалӣ ва автоматикунонии маркази илмии Кабардино-Балкарияи АИ Россия, Университети федералии Шарқу-Шимоли Россия ба номи М.К. Аммосов, Донишгоҳи давлатии омӯзгории Тула ба номи Л.Н.Толстой, Донишгоҳи давлатии Термез (Ҷумҳурии Узбекистон) алоқаҳои илмӣ дорад.

Дар доираи ин ҳамкориҳо тадқиқотҳои муштараки илмӣ, нашри корҳои илмӣ, мубодилаи иттилооти илмӣ гузаронида шуда, тадқиқотҳои илмӣ дар равияҳои илмии перспективии математикаи муосир, механика ва информатика аниқ карда мешаванд.

Институт бо марказҳои илмӣ ва олимони алоҳидаи ИМА, Британияи Кабир, Олмон, Фаронса, Юнон, Лаҳистон, Чин, Ҷопон, Словения, Хорватия, Исроил, Эрон, Покистон, Узбекистон ва ғайраҳо алоқаҳои илмиро нигоҳ медорад.

Аз ҷумлаи олимони институт ба мукофоти давлатии ба номи Абуалӣибни Сино дар соҳаи илм:

· академик А.Ҷӯраев - барои сохтани назарияи масъалаҳои канорӣ барои системаҳои муодилаҳои дифференсиалӣ бо ҳосилаҳои хусусии навъи таркибӣ;

· академик Л.Г. Михайлов - барои саҳми бузург дар инкишофи математика дар Тоҷикистон;

· академик З.Ҷ.Усмонов - барои сохтани назарияи системаи умумикардашудаи Коши-Риман бо нуқтаҳои сингулярӣ ва татбиқи онҳо дар геометрия;

· академик М.Илолов - барои саҳми бузург дар инкишофи математика дар Тоҷикистон.

ба мукофоти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ба номи академик С.У.Умаров:

· академик З.Ҷ.Усмонов – барои рушди соҳаи технологияҳои информатсионӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон;

· узви вобастаи АМИ Тоҷикистон С.А.Исҳоқов – барои ба даст овардани натиҷаҳои бунёдӣ дар назарияи масъалаҳои вариатсионӣ барои муодилаҳои хаттӣ ва ғайрихаттии таназзулёбандаи дифференсиалӣ;

· доктори илмҳои физикаю математика О.Х.Каримов – барои ба даст овардани натиҷаҳои бунёдӣ дар назарияи ҷудошавандагии операторҳои ғайрихаттӣва татбиқи он

мушарраф гардиданд.

Академик Рахмонов З.Ҳ. ба ҳайати таҳририяи маҷаллаҳои «Чебышевский сборник» ва «Jornal of Number Theory», ки ба рӯйхати маҷаллаҳои тақризшавандаи Scopus ва Web of Scienesшомилбуда дохил мебошад.

Академик Усманов З.Д. ба аъзои ҳайати таҳририяи маҷаллаҳои «Ахбороти Донишгоҳи Самара» (ба рӯихати маҷаллаҳои Комиссияи Олии Аттестатсионии Россия шомил аст), «Маҷаллаи математикии Осиёи марказӣ» ва тақриздиҳандаи маҷаллаи «ComplexVariables», ки дар ИМА чоп мешавад, шомил буданд.

Узви вобастаи АМИТ Исҳоқов С.А. ва шодравон доктори илмҳои физикаю математика Борздико В.А аъзои Ҷамъияти риёзидонҳои ИМА буда,тақриздиҳандаи доимии маҷаллаи “Mathematical Reviews” мебошанд, ки дар ИМА нашр мешавад.

Дар айни замон институт аз рӯи лоиҳаҳои зерин кору фаъолияти худро ба пеш бурда истодааст:

Лоиҳаи 1. «Баҳои суммаҳои омехтаи тригонометрӣ ва татбиқи онҳо дар назарияи нулҳои қаторҳои махсуси Дирихле». Ин лоиҳа дар маркази Миллии патенту иттилоот бо рақами РҚД 0121TJ1178 таҳти роҳбарии д.и.ф.м., профессор, узви пайвастаи АМИТ Раҳмонов З.Ҳ. барои солҳои 2021 – 2025 ба қайд гирифта шудааст;

Лоиҳаи 2. «Баҳои спектр ва ҳалшавандагии масъалаҳои вариатсионӣ барои операторҳои эллиптикии таназзулёбандаи бо ёрии шаклҳои якунимхаттии ғайрикоэрситивӣ тавлидшуда». Ин лоиҳа дар маркази Миллии патенту иттилоот бо рақами РҚД 0121TJ1179 таҳти роҳбарии д.и.ф.м., профессор, узви вобастаи АМИТ, Исҳоков С.А. барои солҳои 2021 – 2025 ба қайд гирифта шудааст;

Лоиҳаи 3. «Тадқиқи масъалаҳои муосири математика ва информатика». Ин лоиҳа дар маркази Миллии патенту иттилоот бо рақами РҚД 0121TJ1180 таҳти роҳбарии н.и.ф.м., дотсент Садриддинов П.Б. барои солҳои 2021 – 2025 ба қайд гирифта шудааст.

Муовини директор оид ба илм ва таълими Институти математикаи ба номи А.Ҷӯраеви АМИТ, доктори илмҳои физикаю математика Каримов О.Х.

Тоҷикон яке аз миллатҳои қадимаю фарҳангии Осиёи Миёна буда, бо фарҳанги бою ғании худ на танҳо дар Осиёи миёна, балки дар тамоми дунё шинохта шудаанд. Шиносномаи ҳар як халқу миллат фарҳангу урфу одатҳояш аст ва дар миқёси ҷаҳон низ ҳар як давлат аз рӯи фарҳангаш шинохта мешавад. Аз ҳамин лиҳоз фарҳангро ҳастии миллат, пояи давлат ва ҷавҳари ҳастию пойдорӣ ном мебаранд.

Аҷдодону гузаштагони мо тоҷикон ҳануз аз замонҳои қадим фарҳанги бою ғании худро, ки аз гузаштагонашон ба худ мерос гирифта буданд ва бо он фахр доштанд, бо воситаи иншо намудани асарҳои пурмуҳтавою пурмазмуну мантиқии худ миёни мардум ин фарҳанги бостони худро муаррифӣ намудаанд, ки то ҳол ин ганҷинаҳои он нобиғагон дастраси омма, ба хусус, дастраси дӯстдорони илму фарҳанг қарор доранд, мутолиакунандагон аз мутолиаи осори пурғановати ин бузургон ба пуррагӣ аз фарҳанги мо тоҷикон воқиф мешаванд.

Миёни мардум мақоле ҳаст, ки мегуянд: “Миллатеро нест кардан хоҳӣ, фарҳангу забонашро аз байн бубар” ва мо тоҷикон аз таҳдиди ин мақол умуман намеҳаросем, чун ҳануз сар карда аз асрҳои 9- 10 ва то имрӯз “Шоҳнома” – и безаволи Абулқосим Фирдавсӣ, “Қонуни тиб” – и Абӯали ибни Сино, “Синдбоднома” – и Абӯабдуллоҳи Рӯдакӣ, “Маснавии маънавӣ” – и Ҷалолуддуни Балхӣ, “Тоҷикон” – и аллома Бобоҷон Ғафуров, “Фарҳанг ҳастии миллат” – и Эмомалӣ Раҳмон “Озодӣ ва Истиқлоли миллӣ” – и Муҳаммад Абдураҳмон ва амсоли инҳо ҳазорҳо осори дигари олимони гузаштаву муосири тоҷик аз қадим фарҳанги ғанӣ ва илму маърифати бузург доштани гузаштагони ин миллати овозадору бостонию фарҳангпарварро миёни тамоми мардуми дунё шинос намудаанд.

Ёдовар шудан ба маврид аст, ки дар солҳои соҳибистиқлолии кишвари азизамон бо ташаббуси бевоситаи фарҳангпарваронаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба соҳаи фарҳанг таваҷҷуҳи хосса зоҳир карда шудааст, ки ин ҳам аз шахсияти фарҳангиву илмӣ будани давлатдоронамон дарак дода ва арҷ гузоштан ба тамаддундориву фарҳангӣ будани миллати тоҷик, давомдиҳандаи кору пайкори неки гузаштагони хеш буданро дубора исбот намудан аст, чун дар ин давраҳо ба рушду равнақи фарҳангдории тоҷикон ва аз нав эҳё шудани фарҳанги қадимаву урфу одатҳои гузаштагонамон корҳои зиёде ба анҷом расонида шудааст.

Хизматҳои бузурги Президенти маҳбубамон Эмомалӣ Раҳмонро таърих бо хатҳои заррин дар саҳифаҳои худ сабт намудааст, ки ҳаргиз сутудаву хира нахоҳад шуд, аз он ҷумла бо азму иродаи ватандӯстию фарҳангпарварии Президенти маҳбубамон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои бохабарӣ ва муаррифии фарҳанги тоҷикон дар арсаи ҷоҳонӣ пешниҳодҳои муҳими саривақтияш ба созмони бонуфузи байналмилалӣ “ЮНЕСКО” аз қабили “Чакан”, “Наврӯз”, мусиқии классикии “Шашмақом”, “Фалак”, “Ҷашни Сада”, “Тазҳиб” (зарҳалкорӣ), Атласу адрас, куллиёти Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ ва амсоли инҳо садҳо пешниҳодҳои бузурги дигар қобили тазаккур аст, ки аллакай ба ин васила ҷаҳониён дубора ба ғанигию қадима будани фарҳанги мо шиносоӣ пайдо намуда ва эътироф низ намудаанд.

Гузашта аз ин миллати қадимӣ, фарҳангӣ, таърихӣ, тамаддунофар, соҳибмаърифат, шаҳрдору шаҳрнишин будани тоҷиконро дар ҷаҳон баъди ба Созмони Милали Муттаҳид пешниҳод ва пазируфта шудани Саразми бостон, ки таърихи зиёда аз 5500 сола дорад исботи комил намуд.

Албатт, ки фарҳанг доираи васеъ дорад ва либоси миллӣ низ дар баробари дигар арзишҳои фарҳангии миллат яке аз ҷузъҳои асосии фарҳанги ҳар як давлат ба шумор меравад. Миллати тоҷик аз қадим либоси миллии ба худ хосро дошт ва дар баробари ин маданияти баланди либоспуширо низ доштанду ва то ба ҳол ин маданияту маърифати баланд миёни ин миллат бараъло мушоҳида мешавад.

Оре, дар 70 соли даврони Шуравӣ, ки Тоҷикистони азизи мо дар қатори дигар давлатҳои аъзо ба ИҶШС (Иттиҳодияи Ҷумҳуриҳои Шӯравии Сотсиалистӣ) буд, ин ба фварҳангу маданияти тамоми давлатҳо бетаъсир намонд, аз он ҷумла ба фарҳанги либоспушии ҳамаи халқҳои давлатҳои аъзо таъсири худро расонд ва то якчанд муддат мардум ба фарҳанги либоспушии давраи иттиҳодияи номбурда пайравӣ менамуданд, ва бо мурури замон ин фарҳанги бегона аз байн рафт.

Баъди пош хурдани Иттиҳодияи давлатҳои Шуравӣ, ки дар дохили ҷумҳурӣ бо дахолату иғвоангезии бадхоҳону намояндагони давлатҳои ба ном исломӣ ҷанги шаҳрвандӣ сар зад, аз нооромии вазъи давлат ин хоинон истифода бурда, ба сари баъзе ашхоси бесаводу кундфаҳм фарҳанги бегонаи пушидани либосҳои бегонаву сиёҳ (ҳиҷоб, сатр) – ро низ бор намуданд ва оҳиста оҳиста ин либоси ба фарҳанги мо бегона миёни як доираи нодонҳову бадкирдорҳо ба қавле муд шуд, ки гуё диндорию мусалмонии онҳоро мефаҳмонд, ҳол он ки шахсони хоину ҷосуз бо мақсади амалӣ намудани ниятҳои нопокашон на танҳо занон, балки мардон низ чунин либосҳои сиёҳу ҳаҷман калони занонаро ба бар карда, гуё ки ноаён шуда бошанд, ба хоиниву бадкирдорию ҷосузӣ даст мезаданд, ки оҳиста – оҳиста ин рафтори разилонаи онҳо миёни мардум ошкор ва аз ҷониби кормандони мақомотҳои дахлдор пешгирӣ карда шуданд.

Ба ҳамаи мо маълум аст, ки миллати тоҷик аз қадим дорои фарҳанги бою ғании худ буда, дар арсаи ҷаҳон низ тоҷикон бо фарҳанги худ шинохта шудаанд ва либоси миллии худро доранд, ки ҳатто дар Созмони бонуфузи дунё пазируфта шудааст, ки лоиқу шинаму муррифкунандаи зани тоҷик аст.

Дар ин масир худи Сарвари давлатамон Пешвои миллати тоҷикони дунё чунин мегӯяд:

“Мувофиқи сарчашмаҳои илмии этнографӣ халқи мо аз қадим либосҳои зебои занона дошт ва ҳеҷ гоҳ сиёҳпуш набуд. Дар суннати анъанавӣ низ сиёҳпушӣ раво нест, шумо худатон хуб медонед, ки ҳатто либоси мотамии мардуми мо сиёҳ нест.”

Мақсад аз давлату ҳукуматамон дар ҳамин аст, ки сади роҳи ин гаравиданҳоро гирифта, ба бегонапарастиву хурофотпарастии баъзе мардуми камсавод хотима бахшида, гумроҳгаштагонро тарбия намуда, аз фарҳангу оини куҳани хеш бохабар намоем ва дар ин масир бо супориши ҳукумати мамлакатамон аз ҷониби мутахассисону коршиносон корҳои зиёде ба сомон расонида шуда, намунаи либосҳои миллии мутобиқ ба фарҳангамон тавсияшуда пешниҳод шудааст, то ки мардум аз фарҳангу маданияти гузаштагони худ огоҳ бошанд ва аз бегонапарастӣ даст кашанд.

Хушбахтона баъди ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ бо сарварии Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ раҳмон марҳала ба марҳала сади роҳи ҳамаи бесарусомониҳову носозгориҳо гирифта шуда ва барои беҳбудиву баланд бардоштани сатҳи саводнокии мардум корҳои зиёде ба сомон расонида шудааст ва ҳатто як қатор қонунҳо низ барои беҳбудиву осоиштагии мардум қабул карда шудааст, ки боиси муваффақият ва пешравист.

Мутаассифона аз ҷониби бархе аз шахсиятҳои бефарҳангу бесаводу кундфаҳм ва мутеъи душманони давлату миллат дар шабакаҳои иҷтимоӣ сару садоҳо паҳн карда, оид ба либоспушии занон баромадҳо намуда, бар зидди давлату ҳукумат суханони беасос гуфта, ба руҳу равони истифодабарандагони шабакаҳои иҷтимоӣ таъсири манфии худро расонида, худро диндор нишон дода, худнамоӣ мекунанд. Ҳол он ки давлату ҳукумат устувор нигоҳдорандаи дину мазҳаб буда, бар зидди дину оин ягон муқобилият нишон надодаанд ва танҳо мақсадашон гирифтани сади роҳи бегонапарастӣ ва зинда нигоҳ доштани фарҳангу расму оини аҷдодии миллати тоҷик асту халос ва беҳтарин либосҳо аз ҷониби коршиносон мутобиқ ба фарҳанги худамонро пешниҳод кардаанд, ки боиси дастгирист!

Бо вуҷуди ҳамаи ин шебу фарозҳо миллати тамаддунофару таърихиву фарҳангпарвари тоҷик тавонист, ки аз фарҳангу расму оин ва арзишҳои миллии хеш дифоъ карда хештаншиносиву ҳувияти миллии худро пойдор нигоҳ дошта бошад.

Алишер Саидов – ходими хурди илмии Шуъбаи география ва зондкунии фосилавии Раёсати АМИТ

Шукрона ба ин сарзамини тоҷикон мекунам, ки 33 сол истиқлолият дар партави сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон мактаби роҳбарикунандаи он исбот намуд, ки дар ҳақиқат мо тоҷикон метавонем сохти давлатдории худро идора намоем ва ҳисси миллиамонро дар байни мардуми ҷаҳон нишон диҳем. Ҷумҳурии Тоҷикистон 9-сентябри соли 1991 Истиқлолияти давлатии худро эълон кард ва Тоҷикистон соҳиби Истиқлолият гардид.

Бо амри тақдир фарзанди номбардори халқ Эмомалӣ Раҳмон бори аввал роҳбари давлат интихоб шуд, Тоҷикистони тозаистиқлол рӯзҳои даҳшатборро ба сар мебурд. Ҷангу низоъҳои хунини миёни тоҷикон боиси хисороти зиёди моливу ҷонӣ гардида, ба якпорчагии мамлакат ва ҳастии миллати тоҷик таҳдид мекард.

Эмомалӣ Раҳмон бо тадбирҳои хирадмандона ва матонату ҷасорати фавқулодда кишварро аз вартаи фалокат ва ҳалокат берун овард, мардуми парешонро сарҷамъ намуд ва садҳо ҳазор ғурбатзадагонро ба ватан бар гардонд.

Ба иродаи Сардори давлат дар як муддати кӯтоҳ харобаҳо ба ободӣ табдил ёфта, иншоотҳои азим ба вуҷуд омоданд, барои ба ҳам пайвастани тамоми гӯшаву канори мамлакат шоҳроҳи ваҳдат ва барои мустақиман баромадан ба уқёнус ва робита ёфтан ба кишварҳои дуру наздики хориҷӣ роҳҳои бузурги мошингард сохта шуданд.

Бузургтарин дастоварди Эмомалӣ Раҳмон, бешубҳа, барқарор кардани сулҳи комил ва ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон аст. Таҷрибаи талхи ҷангҳои дохилӣ дар ҷаҳон шаҳодат медиҳад, ки ягон давлат рақиби сиёсӣ ва ҳарифони қудратталабашро аз сангарҳои ҷанг берун оварда, бо силоҳи ҷангию лавозимоти ҳарбӣ ва сарбозони ҷангозмудааш дар сари дастгоҳи давлатию сохторҳои идоракунӣ ва мақомоти низомӣ нашинондааст.

Истиқлолият барои мо имкони воқеӣ фароҳам овард, ки роҳи имрӯзи ояндаи миллат ва пешрпфти минбаъдаи кишвари азизамонро ба сӯи ҷомеаи демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ интихоб намоем.

Чунон, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуд: “Яке аз муҳимтарин дастовардҳои мо дар давраи истиқлолият давлатсозӣ ва давлатдории муосири миллӣ мебошад, ки моҳияти шакли ҳуқуқбунёд, иҷтимои ва дунявиро дорад”.

Самараи неки истиқлол аст, ки имрӯз Тоҷикистон дар дунё чун давлати сулҳхоҳу сулҳпарвар шинохта шудааст. Бо дастгирии бевосита Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Академияи илмҳо ба Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон табдил дода шуд. Ба вазъияти иқтисоди ҷумҳурӣ нигоҳ накарда Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо дастгирии Пешвои муаззами миллат сохтори худро пурра нигоҳ дошт.

Илм ва маърифат бузургтарин ва арзандатарин арзиши миллии миллати тамаддунофари тоҷик буда, саҳми фарзандони илмофари тоҷик дар таърих ва тамаддуни ҷаҳонӣ мақоми баланд дорад. Даврони истиқлолияти Ҷумхурии Тоҷикистон саҳифаи навтарини таърихи миллат буда, таҳти сарварии Ҷаноби олӣ, Пешвои Миллат мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон давлати соҳибистиқлоли мо ба дастовардҳои беназири илмӣ ноил гардида истодааст.

Дар Шуъбаи илмҳои биология 6-зерсохтор аз он ҷумла 3 Институт ва 3 Марказ кор ва фаъолият мекунанд. Аз 325 – нафар корманд, 134 – корманди илмӣ, 28-доктори илм, 58- номзади илм, 105 корманди беунвон дар айни замон фаъолият доранд, ки потенсиали илмӣ ба 65% баробар аст.

Дар давраи соҳибистиқлолии давлати азизамон дар тамоми самтҳои илмҳои биологӣ пешравиҳо, беҳбудиҳо ба вуқуъ пайвастанд.

Дар давраи Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷониби кормандони илмии озмоишгоҳҳои Институти оид ба самтҳои афзалиятноки таҳқиқотҳои илмӣ натиҷаҳои муҳимми назариявӣ ва амалӣ ба даст оварда шуданд.

Аз ҷониби кормандони институтҳои ботаника  ҷилди якуми китоби «Атласи растаниҳои шифобахши Тоҷикистон» ба нашр расидааст, ки дар он, оид ба хусусиятҳои морфобиологӣ, муҳити рушд, паҳншавӣ, ҳолат, таркиби химиявӣ, усули ҷамъоварӣ, шакли дору ва хусусиятҳои фармакологии 100 намуди растаниҳои шифобахши Тоҷикистон маълумот гирд оварда шудааст.

Кормандони институтҳо дар ҳамкорӣ бо селексионерони Россия (академик Н.В.Турбин), Белорус (академик Л.В.Хотилова) ва Қирғизистон (д.и.б. К.Р.Раимкулов) навъи нави тритикале Немига-2-ро ихтироъ карданд, ки дар Тоҷикистон минтақабоб карда шудааст.

Аз ҷониби селексионерони институтҳо навъи гандуми сахти АМР, гандуми мулоимдонаи “Ормон”, “Хуросон”, ҷавдори “Ҷашнвора” ва қатраборони “Зиддӣ” ба вуҷуд оварда шудааст.

Бори аввал намудҳо ва намунаҳои ҷинси Aegilops, ки дар минтақаҳои гуногуни экологию географии Тоҷикистон мерӯянд, ҷамъоварӣ карда шуда, ба каталог (феҳрист) дароварда шудааст.

Тадқиқотҳои бисёрсолаи ситологӣ, эмбриологӣ, генетикӣ ва физиологии аломатҳои системаи афзоиши растании пахта дар асоси истифодаи коллексияи нодири линияҳо ва навъҳои хазмогамӣ ва клейстогамии пахтаи миёнанах ва маҳиннах дар шакли Атлас ба нашр расонида шудааст.

Дар самти гузаронидани корҳои селексионӣ ва биотехнологӣ оид ба ихтирои навъҳои картошкаи солимгардонидашуда олимони Институт дар ҳамкорӣ бо олимони дигар муассисаҳои илмӣ ба якчанд дастовардҳо ноил гардиданд. Муассисаи давлатии Комиссияи давлатии навъсанҷии зироатҳои кишоварзӣ ва ҳифзи навъҳои назди Вазорати кишоварзии Тоҷикистон навъҳои серҳосили картошкаи «Дӯстӣ», «Файзобод», «Рашт», «Тоҷикистон» ва «Академияи илмҳо-1», ки маҳсули селексияи олимони Институт мебошанд, ҳамчун навъ эътироф намуд ва дар минтақаҳои гуногуни картошкапарвари ҷумҳурӣ ноҳиябандӣ карда шуданд. Ҳосилнокии ин навъҳо беш аз 35-45 т/га-ро ташкил менамоянд ва ҳар сол дар майдони бештар аз 10000 га кишт карда мешаванд. Бояд зикр намуд, ки навъҳои нави картошка тавассути ҳамкориҳои судманди олимони тоҷик бо олимону мутахассисони Маркази байналмилалии илмии картошка (CIP, Перу) ба даст оварда шудаанд. Санҷиши истеҳсолии онҳо нишон дод, ки ин навъҳо ҳам дар шароити ноҳияҳои кӯҳӣ ва ҳам дар шароити водиҳои ҷумҳурӣ ҳосили дилхоҳ медиҳанд. Олимон ин навъҳоро дар асоси истифодаи усулҳои якҷояи селексияи маъмули анъанавию биотехнологияи муосир ҳангоми парвариш дар шароитҳои гуногуни иқлимии ҷумҳурӣ ба даст оварданд.

Дар асоси натиҷаҳои оид ба шӯрӣ тобовари намудҳои гандум дар минтақаҳои гуногуни иқлимии Тоҷикистон ба хоҷагиҳои деҳқонӣ барои парвариш дар шароити иқлими ноҳияи Шаҳритус линияи ITMI-49, дар шароити водии Ҳисор ва Хуҷанд линияҳои ITMI-49, ITMI-64 ва ITMI-83 тавсия дода шуданд.

Зимни омӯзиши хусусиятҳои морфофизиологӣ ва биохимиявӣ 15 растании найчашишагии линияҳои гуногуни картошкаи ширин (батат), ки аз коллексияи Маркази байналмилалии илмии картошка (CIP, Перу) дастрас шудааст, ду навъи картошкаи ширин - “Сомон ” ва “Шоҳин” дар шароити in vitro ва in vivo интихоб карда шуданд.

Дастовардҳои олимони Институт дар соҳаи ба вуҷуд овардани навъҳои нави сермаҳсули пахтаи миёнанах дар ҳамкорӣ бо олимони дигар муассисаҳои илмии соҳавӣ назаррас мебошанд. Навъҳои тезпаз, серҳосил ва ба касалиҳо тобовари пахтаи миёнанахи «Гулистон», «Гулистон-2», «Шавкат-80», «20-солагии Истиқлолият» дар хоҷагиҳои пахтакори ноҳияҳои Кӯлоб, Данғара, Фархор, Хуросон, Мирсаид Алии Ҳамадонӣ ва як қатор ноҳияҳои вилояти Суғд дар майдони бештар аз 10 ҳазор гектар кишт карда мешаванд.

Коллексияи захираи генетикии Институт бой буда, навъу намунаҳои нодири зерини зироатҳои кишоварзиро дар бар мегирад: картошка - 120 навъу намуна, пахта - 100, ғалладонагиҳо - 120, топинамбур - 20, зироатҳои хӯроки чорво - 15, лӯбиёгиҳо - 30, боқило -5, батат - 15 ва ғ.

Муҳиммияти масъалаи бехатарии биологӣ ва озуқавориро ба эътибор гирифта 29 ноябри соли 2019 дар Институт Озмоишгоҳи бехатарии биологӣ бо мақсади ташхиси маҳсулоти хӯрокворӣ таъсис дода шуд. Соли 2020 Озмоишгоҳ аттестати аккредитатсияи Муассисаи давлатии «Маркази миллӣ оид ба акрредитатсия»-и Ҷумҳурии Тоҷикистонро (№TJ 762.37100.02.059-2020) ба даст овард, ки он барои гузаронидани таҳқиқот ҷиҳати муайян намудани организмҳои аз ҷиҳати генетикӣ тағйирдодашуда (ОГТ) дар таркиби маҳсулоти хӯрокворӣ ва тухмии зироатҳои кишоварзӣ имконият медиҳад.

Дар назди собиқ Институти физиологияи растанӣ ва генетикаи АИ ҶТ Шӯрои диссертатсионӣ ҷиҳати додани унвони илмии доктор ва номзади илмҳои биологӣ аз рӯи ихтисоси «физиология ва биохимияи растанӣ» фаъолият дошт. Дар ҷаласаҳои Шӯро дар давоми солҳои 1987 то 2011 ҳамагӣ 22 рисолаи докторӣ ва 82 рисолаи номзадӣ дифо намуданд.

Аз ҷониби кормандони Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании АМИТ дар давоми солҳои 1964-2020 дар умум 27 рисолаи докторӣ ва 72 рисолаи номзадӣ дифо карда шудааст қисми зиёди ин рисолаҳо ба давраи Истиқлолият вобаста аст.

Маъмурияти институт ба тайёр намудани номзад ва докторони илм дар самти илмҳои табиӣ таваҷҷуҳи пайваста зоҳир менамояд. Дар давраи солҳои 2020-2024 дар Институт 1 рисолаи докторӣ, 2 рисолаи доктор PhD ва 6 рисолаи номзадӣ ҳимоя карда шудааст.

Дар назди Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании АМИТ бо қарори Комиссияи олии аттестатсионии (КОА) назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 марти соли 2022, таҳти № 86/ШД Шӯрои диссертатсионии 6Д.КОА-033 оид ба ҳимояи рисолаҳои доктори фалсафа - PhD аз рӯи ихтисосҳои 6D060707–Генетика, 6D060800– Экология (6D060800.01 самти илмҳои биологӣ) докторантура ва аспирантураи (унвонҷӯ) анъанавӣ аз рӯи ихтисосҳои «03.02.07 – Генетика» ва «03.02.08– Экология (самти илмҳои биологӣ)» таъсис дода шуд. Дар ин Шӯро 2 нафар кормандони Институти ботаника, физиология ва генетикаи растанӣ (Юсуфов С.Ю. ва Дилшоди Ҳабибулло) ва 2 нафар корманди Институти зоология ва паразитологияи ба номи Е.Н.Павловский - и АМИТ (Қадамзода А., Каримов Ғ.) рисолаҳои номзадии худро дифо намуда, ба дипломи номзади илмҳои биологӣ аз рӯи ихтисосҳои «генетика» ва «экология» соҳиб гаштанд.

Дар давоми 10 соли охир олимони институт даҳҳо монография, дастурамалҳои таълимӣ, брошюраҳо ва садҳо мақолаҳои илмӣ, зиёда аз 50 мақола дар маҷаллаҳои илмӣ ва маҷмӯи мақолаҳои давлатҳои ИДМ ва хориҷаи дур чоп намуданд.

Дар давраи то 1 июли соли 2024 дар Институти ботаника, физиология ва генетикаи растанӣ 57 нафар кормандони илмӣ кор мекунанд, ки аз онҳо 12 нафар доктори илм (аз ҷумла, 2 академики АМИТ, 5 узви вобастаи АМИТ) ва 20 номзади илм ва 1 нафар доктори фалсафа (PhD) мебошанд.

Дар оянда неруи асосии илмии Институт ба ҳалли масъалаҳои назариявӣ ва амалӣ дар соҳаи ботаника, физиология ва биохимияи растаниҳо, генетика ва селексия, биологияи молекулавӣ ва биотехнологияи растаниҳо бо мақсади баланд бардоштани маҳсулнокии растаниҳо ва таъмини амнияти озуқавории мамлакат равона карда мешавад.

Дастовардҳои асосии илмии Институти зоология ва

паразитологияи ба номи Е.Н. Павловскийи АМИТ

Дар даврони соҳибистиқлолии кишвар аз тарафи олимони Институт Шаҳодатнома дар бораи бақайдгирии давлатии захираҳои иттиолотӣ «Каталоги экспонатҳои осорхонаи зоологии Институти зоология ва паразитологияи Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон» (аз 05.02.2015, №2341500312) ва инчунин гувоҳнома барои ихтирои «Тарзи ҳосил намудани аллерген барои ташхиси эхинококкози ҳайвонот» (аз 07.11.2014 № TJ 642) ба даст оварда шудааст.

Дар институт оид ба фаунаи 582 намуди муҳрадорон ва беш аз 13 000 намуди ҳайвоноти бесутунмуҳра маълумот гирд оварда шудааст. Тақрибан 800 намуд ҳамчун намуди нав барои илм муайян карда шудааст.

Натиҷаи таҳқиқотҳои муштараки паразитологӣ ба он мусоидат намуд, ки дар ҳудуди Тоҷикистон авҷгирии як қатор бемориҳо, аз ҷумла бемории вараҷа пешгирӣ ва аз байн бурда шавад.

Яке аз дастовардҳои муҳим дар соҳаи ҳимояи растаниҳо системаи интегратсионии ҳифзи растаниҳо аз зараррасонҳо ба шумор меравад. Бар зидди ҳашароти зараррасони кирмаки себ, мевахӯраки шарқӣ ва кирмаки хӯшаи ангур диспенсерҳои феромонӣ истифода карда шуд. Диспенсерҳои феромонӣ қобилияти гумроҳкунии ҳашароти зараррасонро дошта, боиси ҷуфти нашудан ва бордор нагаштани модинаҳо мегарданд. Истифодаи диспенсерҳои феромонӣ имконият дод, ки дар боғи шафтолу, боғи ангур ва бар зидди насли 2-юм ва 3-юми кирми себ коркарди кимиёвӣ гузаронида нашавад ва маҳсулоти аз ҷиҳати экологӣ тоза ба даст оварда шавад.

Муқаррар карда шуд, ки самаранокии маводи биологии Акторофит ва Акторофит+занбурӯғ бар зидди малахи марокашӣ дар шароити лабораторӣ ва саҳроӣ дар давоми 6-8 шабонарӯз 98-100%-ро ташкил медиҳад.

Аввалин маротиба барои фаунаи ҷаҳонӣ як намуди нави малах (Conophyma nazarovae sp. n.) ва 4 намуди нави магасҳои сирфидӣ ошкор карда шуд, ки онҳо ба номи олимони тоҷик номгузорӣ карда шуданд.

Ҳамзамон барои фаунаи Тоҷикистон як намуди нави шапалак - шапалаки сафеди ирландӣ (Leptidea juvernica) ва 3 намуди ҳашароти зараррасонӣ инвазивии дарахтони мевадиҳанда ва сабзавот - кӯяи помидор, кӯяи картошка ва мевахӯраки шарқӣ ошкор карда шуд.

Институт ҳамасола баҳисобгирии саршумори ҳайвоноти шикориро амалӣ месозад. Аз ҷониби олимони Институт соли 2021 саршумори гӯсфанди Марко Поло (архар) беш аз 29000 сар, бузи пармашох 5086 сар, гӯсфанди кӯҳии бухороӣ (уриал) 2792 сар баҳогузорӣ карда шудааст. Дар асоси натиҷаҳои таҳқиқот оид ба саршумори ҳайвоноти шикорӣ ҳамасола аз ҷониби институт оид ба муайян намудани ҳисса (квота)-и шикори ғаниматӣ ба Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон хулосаи илман асоснок пешниҳод карда мешавад.

Дар рафти таҳқиқоти муштарак бо кормандони илмии Институти биологияи обҳои дохилии ба номи И.Д.Папанини Академияи илмҳои Федератсияи Россия аввалин маротиба намуди нави моҳии инвазивӣ, яъне горчаки муқаррарӣ (Rhodeus sericeus) барои ихтиофаунаи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба қайд гирифта шуд.

Соли равон бо дастгирии Раёсати АМИТ дар назди Институт озмоишгоҳи паразитологӣ муҷаҳҳаз бо дастгоҳу таҷҳизоти муосир таъсис дода шуд, ки ҷиҳати вусъат бахшидани корҳои илмӣ таҳқиқотӣ дар ин самт мусоидат менамояд.

Дастовардҳои асосии илмии Институти биологии

Помир ба номи Х.Юсуфбекови АМИТ

Дар давраи соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон сохтори институт вобаста ба талаботи замон тағйир дода шуда ҳоло институт аз 3 озмоишгоҳ, 1 Шуъба, Боғи ботаникии Помир, 5 пойгоҳи илмӣ-таҳқиқотӣ ва осорхонаи “Табиати Помир” иборат мебошад.

Дар соли 2011 ду озмоишгоҳи нав озмоишгоҳи муборизаи биологӣ бар зидди ҳашароти зараррасон ва озмоишгоҳи ташхиси хок ба истифода дода шуданд. Дар баробари ин дар озмоишгоҳи мевапарварии институт 3 гармхона ва боғи ботаникии Помир, 1 гармхонаи ҳозиразамон дар доираи лоиҳаҳои ҳамкорӣ сохта шудаанд.

Дар давраи соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар институт 9 рисолаи докторӣ ва зиёда аз 22 рисолаи номзадӣ ҳимоя карда шудаанд. Натиҷаҳои корҳои илмию таҳқиқотии кормандони институт дар ҳаҷми 50 монография, зиёда аз 30 тавсияномаҳои илмию амалӣ ва бештар аз 150 мақола дар маҷалаҳои илмии ҷумҳуриявӣ ва давлатҳои хориҷи наздику дур нашр гардидаанд. Дар даврони 33 соли Истиқлолияти давлати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар институт зинаи аспирантураро 148 нафар, магистратура 80 нафар докторантураи зинаи PhD-ро 9 нафар хатм намуданд.

Айни замон дар Институт 58 нафар корманди илмӣ кор мекунанд.

Ҳукумати Ҷумҳури Тоҷикистон давраи соҳибистиқлолии хизматҳои олимони институтро дар рушди илми тоҷик ба инобат гирифта, олимони варзидаи институт акедемик О.А. Акназаров бо уновони баланд дар соҳаи илм яъне “Арбоби илм ва техникаи Ҷумҳурии Тоҷикистон”, акдемик А.С. Фелалиев бо мукофоти давлатии ордени “Шараф” дараҷаи 1, бо унвони фахрии “Корманди шоистаи Тоҷикистон”, номзади илмҳои биологӣ Г.Д. Хуҷамзода бо медали “Хизмати шоиста”, доктори илмҳои биологӣ Абдулназаров А.Ғ. бо ҷоизаи “Исмоили Сомонӣ” сарфароз гардонида шудаанд. Дар баробари ин академик О.А. Ақназаров, узви вобастаи АМИТ, Қ. Абдуламонов ва доктори илмҳои кишоварзӣ А. Маҳрамов бо медали “50-соли фаъолияти бефосила” дар АМИТ қадрдони карда шудаанд. Ғайр аз ин саҳми арзандаи академки АМИТ О.А. Ақназаров, доктори илмҳои кишоварзӣ Х.А. Ақназаров ва узви вобастаи АМИТ Қ. Абдуламонов дар рушди илмҳои биологӣ ва кишоварзиро ба инобат гирифта дар солҳои гуногун олимони номбурдаи институт бо ҷоизаи академик Павловский мукофотонида шудаанд. Қайд кардан зарур аст, ки зиёда аз 20 нафар кормандони илмии Институт бо иштироки фаъол дар корҳои илмӣ-таҳқиқотӣ ва чорабиниҳои ҷамъияти бо ифтихорномаҳои АМИТ ва Мақомоти Иҷроияи Ҳокимияти Давлатии ВМКБ сарфароз гардонида шуданд.

Қобили қайд аст, ки 80 фисади мавзӯҳои таҳқиқотии ҳозира бевосита ба эҳтиёҷоти соҳаи кишоварзӣ, ҳифзи муҳити зист ва экологияи мавзеъҳои кӯҳсор тааллуқ доранд.

Ҳоло дар институт корҳои илмӣ - таҳқиқотӣ аз рӯи 5 лоиҳаи илмӣ, ки аз қайди давлатӣ гузаштаанд, идома дорад. Ин мавзӯҳо ба соҳаи физиология ва биохимияи растаниҳо, экология, мевапарварӣ, генетика ва селексияи растаниҳо, ҳайвоноту ҳашаротшиносӣ, интродуксияи растаниҳо тааллуқ доранд ва аз ҳар мавзӯъи номбаршуда хулосаҳои муҳими илмӣ ва амалӣ ба даст оварда шуданд.

Дар коллексияи захираҳои генетикии озмоишгоҳ тухмиҳои 94 намунаҳои маҳаллии гандуми мулоим, 13-то навъҳои гандуми маҳаллӣ пакана, 50-то мутантҳои ҷав ва навъҳои он, ҳамаи намунаҳои ҷавдори маҳаллӣ, ва тухмиҳои ҳамаи навъҳои зироатҳои маҳаллии лӯбиёдона ва арзан бо роҳи давра ба давра кишт карданашон 48 сол аст, ки қобилияти ҳаётии тухмиҳои он нигоҳ дошта мешавад.

Озмоишгоҳи генетикии навъи нави тритикале ба номи “Бадахшон-3” ба даст оварда шуд. Ин навъ соли равон аз санҷиши навъсанҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо муввафақият гузашта минтақабоб дониста шуда соҳиби “Сертификат” гардид.

Дар давоми 10-соли охир аз ҷониби олимони институт барои илм 4 намуди ҳашароти нав ба қайд гирифта шуданд.Барои фаунаи Тоҷикистон 7 намуди ҳашарот,7 намуди паранда ва 2 намуди ширхурон номнавис карда шуданд.

Дар давраи соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон Институти биологии Помир бо як қатор муассисаҳои илмӣ-таҳқиқотии хориҷи кишвар Шуъбаи картошкаи ИУР ба номи Н.И.Вавилови (ш. Санкт-Петербург) ФР, Институти физиология ва биохимияи растаниҳои Сибири Академияи илмҳои Федератсияи Руссия, боғи ботаникии Шингуи Кореяи Ҷанубӣ, Шуъбаи генетикаи биокимёвии ИИТ зироаткорӣ ва растанипарварии Қазоқистон (ш. Алмлыбак) ҳамкориҳои судмандро ба роҳ монда истодааст.

Дастовардҳои асосии илмии Маркази

инноватсионии биология ва тибби АМИТ

Дар давраи солҳои 2011-2024 аз тарафи кормандони Маркази инноватсионии биология ва тибби АМИТ дар самти ихтирои маводҳои доруворӣ 9 нахустпатент, 1 Шаҳодатномаи ҳуқуқи селесионер ва 2 тавсиянома барои истеҳсолот, ки 1 тояш бо санади воридкунӣ ба раванди таълим аз ҷониби 2 макотиби Олии ҷумҳурӣ (Донишгоҳи аграрии Тоҷикистон ба номи Ш. Шоҳтемур ва Донишкадаи санъати тасвири ва дизайни Тоҷикистон) тасдиқ гардидааст, ба даст оварда шудааст.

Инчунин, соли 2022 аз ҷониби ходимони илмии Марказ таҳияи навъи нави гандуми мулоимдонаи “Марказ 2022” ба анҷом расонида шуд, ки ҳуҷҷатҳои он дар айни ҳол дар Комиссияи давлатии навъсанҷӣ барои ноҳиябандӣ қарор дорад.

Дар давраи ҳисоботӣ (соли 2022-23) дар Марказ фаъолияти сехи илмӣ-истеҳсолии “Гулоби Ирам” оид ба истеҳсоли нӯшокии “Гулоби Ирам” ва оби нӯшокии “Ромит” ба роҳ монда шуд, ки таҷҳизоти он тибқи лоиҳаи Фонди Президентии таҳқиқоти бунёдӣ «Таҳқиқи хусусиятҳои шифобахшии равғани эфирии садбарги димишқӣ – Rosa damascena Mill. ва истеҳсоли нӯшоба аз он» дастрас гардидааст. Як дастаи озмоишии нӯшокиҳо бо миқдори 1000 адад барои таъмин намудани гузаронидани конфронсҳои муассисаҳои АМИТ бароварда шуд. Бо мақсади баровардани маҳсулот ба савдои чаканаи ҷумҳурӣ омодакунии ҳуҷҷатҳои лозима идома дорад.

Бо мақсади амалӣ гардонидани натиҷаҳои ихтироотҳои соли сипаригашта, дар асоси Нахустпатентҳои “Гепатрил” ва “Асгиман” соли ҷорӣ таҳияи шарбати “Гепатрил” ва шарбати эликсири “Асгиман” ҳамчун иловаҳои фаъоли биологӣ (ИФБ) ба анҷом расонида, шарти техникии онҳо бо Хадамоти назорати давлатии санитарию эпидемиологӣ мувофиқа карда шуда, дар муассисаи давлатии Маркази миллии патенту иттилооти Вазорати рушди иқтисод ва савдои Ҷумҳурии Тоҷикистон ба қайд гирифта шуданд.

Дар давраи аз соли 2011 то соли 2024 аз тарафи Марказ 11нафар довталабон дар зинаи аспирантураи Академия таҳсил намудааст. Инчунин соли 2018 3 нафар довталабон ба зинаи магистратура қабул карда шуд. Соли 2019 1 нафар аспиранти хатмнамудаи Марказ Солехзод Б.А., рисолаи номзадии худро дар мавзӯи «Особенности влияния генотипа и условий среды на продуктивность растений A. Thaliana в модельных фитоценозах» ҳимоя намуд. Инчунин, соли 2020 директори Марказ Сатторов Ҷ.С. рисолаи доктории худро таҳти мавзӯи «Биоразнообразие и ресурсы дикорастущих лекарственных растений в некоторых районах Центрального Таджикистана» дар шаҳри Новосибирски Федератсияи Россия дифо намуд. Котиби илмии Марказ Ғанизода В. рисолаи номзадии худро таҳти мавзӯи “Некоторые физиолого-биохимические показатели у генотипов мягкой пшеницы в различных условиях выращивания” соли 2021 дифо намуд.

Дар айни ҳол 2 нафар собиқ аспиранти Марказ (Ғаниев Н.Х. ва Ҳолиқова О.У.) пешдифоро гузашта, ҳуҷҷатҳояшро ба Шурои диссертатсионии ДДТТ ба номи Абу-али ибни Сино фиристода, то охири сол дифояшон баргузор мегардад ва 3 нафари дигар (Убайдулло М., Мародмамадова Н. ва Асоев С.) пешдифои худро гузашта, ҳуҷҷатҳояшонро ба Шурои диссертатсионии Донишгоҳи миллии Тоҷикистон пешниҳод менамоянд.

Дар давраи аз соли 2011 то нимаи соли 2024 аз ҷониби кормандони илмии муассиса беш аз 254 кори илмӣ ба нашр расонида шуд, аз ҷумла 1 библиография, 3монография, 2 дастурамал, 2 китоби дарсӣ, 5-брашура 2 - тавсиянома, 93 мақолаҳои илмӣ ва илмию омавӣ, аз инҳо 62 мақола дар маҷаллаҳои илмии ҷумҳурӣ, беш аз мақолаи илмӣ дар маҷаллаҳои хориҷ аз кишвар 16, мақолаҳои илмию омавӣ 15, фишурдаҳое, ки дар маводҳои конфронсҳои гуногуни берун аз кишвар нашр гардидаанд - 26, фишурдаҳое, ки дар маводҳои конфронсҳои гуногуни дохили кишвар нашр гардидаанд – 120.

Дастовардҳои асосии илмии Маркази илмӣ-таҳқиқотии экология ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ (Душанбе)-и АМИТ

Маркази илмӣ-таҳқиқотии экология ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ (Душанбе), ки соли 2016 дар назди Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон пас аз имзои созишномаи ҳамкориҳои илмию техникӣ миёни ду кишвар таъсис ёфтааст, нахустин муассисаи илмии Хитою Тоҷикистон мебошад. Муассисони Марказ Институти Синзянии экология ва географияи Академияи илмҳои Хитой ва Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон мебошанд. Марказ фаъолияти илмӣ ва илмӣ-ташкилии худро расман аз 1 апрели соли 2017 оғоз кардааст.

Мақсади асосии Марказ мусоидат намудан ба корҳои илмию тадқиқотӣ оид ба экология ва ҳифзи муҳити зист, гузаронидани тадқиқотҳои бунёдӣ ва амалӣ дар соҳаи илмҳои табиатшиносӣ, тайёр намудани кадрҳои баландихтисоси илмӣ тавассути таҳсил дар магистратура, PhD докторантура ва таҷрибаомӯзии мақсаднок мебошад. Марказ дар ҳамкорӣ бо муассисаҳои илмии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ва Академияи илмҳои Хитой корҳои илмӣ-тадқиқотиро дар сатҳи баланд ба анҷом мерасонанд.

Гурӯҳи кормандони Марказ ва институтҳои соҳавии АМИТ якҷоя бо ҳамкасбони хитоӣ ҷиҳати омӯзиши сохтор ва ҳосилнокии растаниҳои чарогоҳҳои Тоҷикистон таҳқиқотҳои илмӣ-амалӣ гузарониданд. Барои барқарор намудани чарогоҳҳои харобшуда ва оқилона истифода бурдани захираҳои чарогоҳҳои ҷумҳурӣ тавсияҳои аз ҷиҳати илмӣ асосноки амалӣ тартиб дода шудаанд.

Самти муҳими таҳқиқоти муштараки илмӣ омӯзиши масъалаҳои гуногунии биологӣ ва тағйирёбии экосистемаҳо дар Тоҷикистон мебошад. Марказ бо ҷалби мутахассисони соҳаи ботаника ва зоологияи Институтҳои АМИТ дар ҳамкорӣ бо олимони Институти Синзянии экология ва географияи АИХ бо мақсади омӯзиши гуногунии намудҳои ҳайвонот, наботот ва муайян кардани вазъи имрӯзаи баъзе намудҳои эндемикӣ, нодир ва хавфи нобудшавӣ доранд ва ба Китоби Сурхи Тоҷикистон дохил шудаанд, дар минтақаҳои гуногуни Тоҷикистон таҳқиқот гузаронида истодаанд. Дар натиҷаи таҳқиқоти муштарак ботаникҳо барои гербарий миқдори зиёди намунаҳои нодири растаниҳоро ҷамъоварӣ намуда, маълумотҳо ва рӯйихати зиёда аз 300 намуди набототи эндемикӣ, нодир ва зери хатари нобудшавӣ қарордоштаро тартиб доданд, олимони зоолог бошанд коллексияҳои зиёди намудҳои намояндагони ҳайвоноти нодири Точикистонро ҷамъоварӣ намуда, мавриди омӯзиш қарор доданд.

Соли 2018 дар заминаи Маркази илмӣ-таҳқиқотии экология ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ (Душанбе) Маркази истифодабарии ҳавопаймоҳҳои бесарнишини (ҲБС) Хитою Тоҷикистон ташкил шуд. Феълан парки ҳавопаймоҳҳои бесарнишини Марказ аз 12 дастгоҳи парвозкунандаи навъи самолётӣ ва квадрокоптерҳо иборат мебошад, ки бо ҳадафҳои илмӣ ва амалӣ васеъ истифода мешаванд.

Тайи солҳои фаъолияти Маркази илмӣ-таҳқиқотии экология ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ (Душанбе) таҳқиқотҳо оид ба мониторинг ва коҳиш додани хавфи офатҳои табиӣ дар қаламрави ҷумҳурӣ аз ҷониби кормандони илмии Марказ корҳои назаррасе анҷом дода шуданд. Масалан, бо мақсади арзёбии хатари офатҳои табиӣ ва зарари онҳо бо истифода аз ҲБС минтақаҳои аз сел осебдидаи ноҳияҳои мухталифи мамлакат дар ҳамкорӣ бо Кумитаи ҳолатҳои фавқулодда ва мудофиаи граждании назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон мавриди омӯзиш ва арзёбӣ қарор дода шуд.

Инчунин, тавассути истифодаи ҲБС мониторинги ҳолати пиряхҳои Дидал, Баралмос (қаторкӯҳи Пётри I), Хирсон ва Ҷамъияти географии Россия (қаторкӯҳи Ванҷ) арзёбӣ карда шуда, тасвирҳои ортомозаикии мавзеъҳои пиряхҳои номбурда бо саҳеҳияти баланд тартиб дода шуданд.

Пиряхи Хирсон дар болооби ҳавзаи дарёи Ванҷ ҷойгир шудааст ва ба қатори пиряхҳои ҳаракаткунанда дохил мешавад. Пирях дар натиҷаи ҳаракат, зуд-зуд ба баста шудани маҷрои дарёи Абдуқаҳҳор мегардад ва барои сокинони водии Ванҷ хатар эҷод мекунад. Мутахассисони Марказ бо истифода аз аксҳои кайҳонӣ (аксҳои аз маҳвораҳои кайҳонии Corona, Hexagon ва Landsat гирифташуда) таҳқиқоти динамикаи пиряхи Хирсонро барои 6 давра, ки солҳои 1968 то 2023-ро дарбар мегирад, омӯхта харитаи динамикаи пиряхро тартиб доданд.

Cолҳои 2018-2022 бо мақсади омӯзиши ҳолати кунунии мавзеи кӯли Сарез ва садди Усой роҳбарияти Марказ 5 экспедитсияи илмии муштаракро бо иштироки олимони муассисаҳои илмӣ-таҳқиқотии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ва Академияи илмҳои Хитой баргузор намуд. Дар таърихи омӯзиши мавзеи кӯли Сарез барои мониторинг аввалин маротиба ҲБС истифода бурда шуд. Дар натиҷаи истифодаи ҲБС аксҳои фазоии қисмати ғарбиии мавзеи кӯли Сарез ва садди Усой дар масоҳати 70 км2 бо саҳеҳияти хеле баланд: 20 ва 10 см тартиб дода шуд. Дар асоси ин аксҳои саҳеҳияташон баланд нахустин Атласи кӯли Сарез тартиб дода шудааст.

Маркази илмӣ-таҳқиқотии экология ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ (Душанбе)-и АМИТ солҳои 2021-2022 дар доираи иҷрои лоиҳаи муштараки Хитою Тоҷикистон “Мониторинги равандҳои деформатсионӣ дар садди Усой ва кӯли Сарез дар асоси истифодаи технологияи навигатсионии маҳворагии BeiDoi» бо мақсади мониторинги доимии равандҳои деформатсионӣ дар мавзеи кӯли Сарез, дар соҳилҳои рост ва чапи ин кӯл ва дар садди Усой таҷҳизот ва асбобҳои замонавии рақамӣ иборат аз 7 адад деформографҳоро насб кардааст, ки имкон медиҳанд равандҳои деформатсионии дар қишр замини ин мавзеъ рухдиҳанда зери назорати доимӣ қарор дода шаванд. Маълумотҳое, ки аз пойгоҳҳо ба даст оварда мешаванд барои сари вақт андешидани чораҳои огоҳии хатари офатҳои табиӣ дар ин минтақа аҳаммияти амалӣ доранд ва ғ.

Дар давраи фаъолияти Марказ аз ҷониби кормандони илмӣ 1 рисолаи доктори фалсафа (Сафаров М.С.) ва 1 рисолаи номзади илми география (Гулаёзов М.Ш.) дар соҳаи гидрологияи хушкӣ ва захираҳои обӣ дифоъ карда шуд.

Дастовардҳои асосии илмии Маркази илмии Хатлони АМИТ

Дар даврони соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси натиҷаҳои илмии ба дастомада 3 китобу монография, беш аз 15 дастурамалу тавсияҳо ва брошураҳои илмӣ-оммавӣ, зиёда аз 150 мақолаҳо ва фишурдаҳои илмӣ, аз ҷумла 40 мақола дар маҷаллаҳои тақризшаванда ва 8 мақола дар нашрияҳои пойгоҳи додаҳои байналхалқии иқтибосӣ-таҳлилии Scopus ворид гардида, ба нашр расонида шудааст.

Комёбиҳои ба даст овардаи боғ оид ба таҳқиқот ва таҷрибаҳои илмӣ дар рисолаҳои «Бӯстони Кӯлоб» Кӯлоб, 1992, «Роҳҳои парвариши зираи форсӣ» Душанбе, 1994, «Кабудизоркунии муҳити зист» Душанбе, 2003, «Дастури парвариши дарахтҳо ва гулҳо» Душанбе, 2005, «Кабудизоркунии муҳити зист» Душанбе, 2007, «Ниҳолхона (Питомник)» Душанбе, 2008, «Компост», Душанбе, 2009, «Растаниҳои нодиру камёфтро ҳифз менамоем» Душанбе, 2010, «Зираи форсӣ», Душанбе, 2010 ва ғ., зиёда дар 100 мақолаҳои илмӣ ва оммавӣ дарҷ ёфтаанд.

Яке аз дастовардҳои муҳими Боғ интродуксияи зираи форсӣ (Bunium persicum (Boriss) B.Fedtsch.) мебошад.

Дар давраи сипаришуда зиёда аз 2450 намуд, навъ ва шаклҳои гуногуни дарахтон, буттаҳо ва гулҳо оварда аз таҷриба гузаронида шудаанд, ки ба 49 оила ва 137 авлод мансубанд.

Мувофиқи санҷиши соли 2011 дар боғ 237 намуди дарахту бутта ва зиёда аз 550 навъу намудҳои гулҳо, растаниҳои эндемикӣ, нодиру камёфт ва шифобахш мерӯянд.

Боғи ботаникии ш. Кӯлоб 29 октябри соли 2019 аъзои Шӯрои Байналмилалии Боғҳои ботаникӣ оид ба ҳифзи растанӣ (BGCI- Botanic Gardens Conservation International) шомил гардид. Дар ҳайати Шӯрои мазкур тақрибан 800 боғҳои ботаникиии олам аъзо мебошанд. Боғи ботаникии ш. Кӯлоб аввалин аъзои Шӯрои Байналмилалии Боғҳои ботаникӣ оид ба ҳифзи растанӣ дар Тоҷикистон мебошад.

Комёбиҳои ба даст овардаи боғ оид ба таҳқиқот ва таҷрибаҳои илмӣ дар рисолаҳои «Бӯстони Кӯлоб» Кӯлоб, 1992, «Роҳҳои парвариши зираи форсӣ» Душанбе, 1994, «Кабудизоркунии муҳити зист» Душанбе, 2003, «Дастури парвариши дарахтҳо ва гулҳо» Душанбе, 2005, «Кабудизоркунии муҳити зист» Душанбе, 2007, «Ниҳолхона (Питомник)» Душанбе, 2008, «Компост», Душанбе, 2009, «Растаниҳои нодиру камёфтро ҳифз менамоем» Душанбе, 2010, «Зираи форсӣ», Душанбе, 2010 ва ғ., зиёда дар 100 мақолаҳои илмӣ ва оммавӣ дарҷ ёфтаанд.

Шуъбаи илмҳои биология барои пешбурди соҳаи илми биология тамоми имкониятҳоро барои илми тоҷик харҷ намуда, илми биологияро дар сатҳи баланд қарор мегирад. Раёсати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо дастгирии бевосита Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Хушвахтзода Қ.Х. барои гузаронидани корҳои илмӣ - тадқиқоти ду озмоишгоҳи сатҳи байналмилалиро ба Институти зоология ва паразитологияи ба номи Е.Н.Павловскийи АМИТ “Озмоишгоҳи паразитологӣ” ва Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании АМИТ “Озмоишгоҳи биотехнологӣ” харидорӣ намуда ки ин дастоварди Истиқлолияти давлатӣ ба ҳисоб меравад.

Мирзораҳимзода А.К. доктори илмҳои биологӣ, ноиби президент – Раиси Шуъбаи илмҳои биологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Варзиш яке аз самтҳоест, ки дар ҳаёти миллати тоҷик ҷойгоҳи намоён дошта, тибқи дастуру супоришҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамасола рушд менамояд. Дар амалинамоии ҳадафҳои созандаи Роҳбари давлат Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ нақши бориз доранд.

Раиси шаҳри Душанбе, Президенти Ассотсиатсияи футболи Осиёи Марказӣ, президенти Федератсияи футболи Тоҷикистон муҳтарам Рустами Эмомалӣ бо талошҳои пайгиронаи худ, иқдомҳои созанда тӯли солиёни зиёд роҳандозӣ намудаи худ тавонистанд варзишро дар сатҳи баланд миёни оммаи мардум ташвиқ намоянд, рӯҳияи варзишгаронро баланд бардоранд. Дастовардҳои беназири варзишии чанд соли охир ноилгардидаи варзишгарони тоҷик маҳз бо талошҳои муҳтарам Рустами Эмомалӣ ба даст омадааст. Муҳтарам Рустами Эмомалӣ тамоми умри ҷавони худро ба рушди варзиш бахшидаанд гуём хато намекунем. Бо як боварӣ ва самимият мо дар корнамоиҳои ӯ мебинем, ки чиқадар корҳои зиёдро дар ин самт анҷом додаанд.

Маврид ба зикр аст, ки ҳамчун раиси бунёдкору ободкори шаҳри Душанбе бо бунёди майдончаҳои варзишӣ муҳтарам Рустами Эмомалӣ тамоми ҷавононро ба варзиш ҷалб намуданд, барои хурду бузурги пойтахт барои ба варзиш машғул гардидан шароит муҳайё карданд. Ин иқдом барои шаҳру ноҳияҳои мамлакат намунаи ибрат гардида, ҳаминтавр дар тамоми шаҳру ноҳияҳо майдончаҳои варзишӣ бунёд гардиданд ва иншоотҳои варзиши бунёду навсози гаштанд. Ин ташаббуси муҳтарам Раиси шаҳри Душанбе ҷомеи Тоҷикистонро ба сӯи ояндаи пурсаодат ва тарзи ҳаёти солим роҳнамои намуд. Муҳтарам Рустами Эмомалӣ ҳамаи корҳоро дар ин самт дар сатҳи оли амалӣ намуданд, ки хурду бузурги мамлакат шоҳид аст. Албатта, масъулин ва тамоми хурду бузурги мамлакат ба қадри ин заҳматҳои шабонарӯзии Раиси шаҳри Душанбе бояд бирасанд ва ҷиҳати самаранок истифода бурдани майдончаҳои варзишӣ ғамхорона муносибат намоянд.

Ҷонибдорӣ гардидани ташаббуси навбатии Президенти Ассотсиатсияи футболи Осиёи Марказӣ, президенти Федератсияи футболи Тоҷикистон муҳтарам Рустами Эмомалӣ оид ба эълон намудани 25-май ҳамчун Рӯзи ҷаҳонии футбол ва пазируфта шудани ин иқдом аз ҷониби Маҷмааи Умумии Созмони Миллали Муттаҳид бори дигар Тоҷикистонро ба ҷаҳониён муаррифӣ намуд. Мавқеи устувори Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар ин самт ба тамоми дунё муайян намуд. Иштироки варзишгарони мо дар мусобиқаҳои варзишии байналмиллалӣ ба монанди "Ҷоми Осиё - 2023", бозиҳои олимпии Париж -2024 ва ғайра маҳз дар натиҷаи дастгириҳои доимии мӯҳтарам Рустами Эмомалӣ натиҷаҳои назаррас ба бор оварданд. Корнамоиҳои муҳтарам Раиси шаҳри Душанбе дар рушди варзиш бешуморанд, ки ҳар яки онро метавон бо завқи баланд ёдовар шуд. Мо дар Ҷоми Осиё - 2023 шоҳиди он будем, ки муҳтарам Рустами Эмомалӣ аз аввали ин бозиҳо то охир дар паҳлӯи варзишгарони тоҷик буданд ва ба онҳо қувваи бузург мебахшиданд.

Дар роҳи бунёдкориву созандагӣ, иҷрои масъулияти заҳматталаб ба муҳтарам Раиси шаҳри Душанбе Рустами Эмомалӣ барору комёбиҳо таманно намуда, орзуманди онем, ки ба бахти мардуми сарбаланди тоҷик ҳамеша сарбаланду саломат бошанд.

Ситора АБДУМУМИНЗОДА, номзади илмҳои педагогӣ, мудири шуъбаи кор бо магистрон, докторантон ва унвонҷӯёни ИФСҲ-и Академияи милии илмҳои Тоҷикистон

ТАШРИФИ ДАБИРОНИ КУЛЛИ СОЗМОНИ МИЛАЛИ МУТТАҲИД БА ТОҶИКИСТОН ҲАМЧУН РАМЗИ ЭҲТИРОМ БА ТАЪРИХИ КУҲАНИ АҶДОДОНИ ТОҶИКОН

Дар тӯли таърихи худ Тоҷикистон таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳониро на танҳо бо фарҳанги беназир ва ёдгориҳои таърихии худ, балки бо намунаи ҳаллу фасли мушкилотҳои глобалӣ низ ҷалб кардааст, ки ин ҳама дар сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Призиденти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таҷассум ёфтаанд. Маҳз дар давроне, ки Пешвои миллат роҳбарии кишвари азизи мо – Тоҷикистонро бо як масъулияти баланд бар душ гирифтаанд, таърих ва фарҳанги асили аҷдодӣ дар меҳвари сиёсати пешгирифтаи роҳбари кишвар қарор гирифта, мероси фарҳангии халқи тоҷик дар сатҳи байналмиллаӣ мақом ва ҷойгоҳи махсусро пайдо кард. Ин гуфтаҳоро бузургдоши як қатор чорабиниҳои аҳамияти таърихидошта, аз ҷумла ҷашни 1100-солагии давлати Сомониён (соли 1999), 1150 - солаги асосгузои адабиёти классики тоҷику форс Абуабдуллоҳ Рӯдакӣ (соли 2008), ҷашнҳои 2500 - солагии шаҳри бостонии Истаравшан, 2700 – солагии шаҳри Кӯлоби бостонї, 3000 – солагии Ҳисори Шодмон (соли 2015), 1310 – солагии Имом Абуҳанифа, 1000 – солагии иншои «Шоҳнома»-и безаволи Абулқосим Фирдавсӣ (5.09.1994), 680 – солагии олим ва мутафаккир Мир Сайид Алии Ҳамадонӣ (соли 1995), 5500-солаги Саразми бостон (соли 2020), 2500-солагии ёдгории камназири Тахти Сангин (соли 2023) ва монанди инҳо тасдиқ менамоянд.

Мавриди зикр аст, ки ба ифтихори 10-солагии Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ифтитоҳи аввалин осорхонаи хусусияти миллидошта, яъне Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон дар назди Иститути таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи А.Дониши Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон аз муҳимтарин иқдомҳои Пешвои муаззами миллат дар самти ҷамъоварӣ, ҳифз ва муаррифи меросӣ фарҳангии гузатаи аҷдодӣ буда, барои имрўзу фардои кишвар хизмат хоҳад кард. Чунин ташаббусҳову иқдомоти Сарвари давлат буд, ки таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ ба таъриху фарҳанги асили аҷдодӣ афзуда, шахсиятҳои баруманди сиёсӣ, роҳбарони ташкилотҳои бонуфузи ҷаҳонӣ, ба хусус, Созмони Милали Муттаҳид аз Тоҷикистони соҳибистиқлол борҳо дидан намуда, аз мероси гаронбаҳои гузаштагони ин сарзамин ғизои маънавӣ гирифтаанд.

Сафари дабирони кулли Созмони Милали Муттаҳид ба Ҷумҳурии Тоҷикистон – ҳамчун рамзи эътирофу эҳтироми давлати навини мо ва арзишҳои фарҳангии миллати куҳанбунёди тоҷикон мебошад. Дар ин матлаб сафарҳои се дабири кулли Созмони Милали Муттаҳид – Кофи Аннан, Пан Ги Мун ва Антониу Гутерриш ва аҳамияти онҳо барои Тоҷикистон баррасӣ карда мешаванд.

Бояд иброз дошт, ки ҳар як сафари расмии намояндагони ин ё он давлатҳо ва ташкилотҳои бонуфузи ҷаҳонӣ ба Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон ба рамзи эътироф ва эҳтиром ба таърихи қадим ва мероси фарҳангии мардуми тоҷик табдил ёфтааст.

Сафари Кофи Аннан. 22 октябри соли 2002 дабири кулли Созмони Милали Муттаҳид Кофи Аннан ба Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон ташриф овард ва ҳамчун арзи эҳтиром ба гузатаи бою рангини халқи тоҷик дар китоби таасуроти меҳмонони осорхона хотироти худро дарҷ намудааст. Ин сафари ӯ як рӯйдоди муҳим дар таърихи равобити байналмилалии Тоҷикистон ва Созмони Милали Муттаҳид гардид. Дар суханрониҳои худ Кофи Аннан борҳо саҳми беназири Тоҷикистонро дар ҳаллу фасли осоиштаи низоъҳо таъкид мекард. Ва ин иқтибос аз гуфтаҳои эшон «Президенти Тоҷикистон намунаи шоистаи аз шаклҳои хушунатомези ҳалли низоъҳои дохилӣ даст кашиданро нишон дод.» (22 июни соли 1999). Ё, «Тоҷикистон барои бисёр кишварҳои дигар дар ҳалли муноқишаҳои дохилӣ сабақи беназир дод. Фикр мекунам, ки ин саҳми Тоҷикистон дар таърихи эҷоди сулҳ мебошад» (26 июни соли 2000). Инчунин, дар яке аз ҷаласаҳои Шӯрои амнияти Созмони Милали Муттаҳид Кофи Аннан қайд намуда буд ки: «Таҷрибаи сулҳи тоҷикон сазовори он аст, ки ҳаматарафа омӯхта шавад».

6 апрели соли 2010 бошад, дабири кулли Созмони Милали Муттаҳид Пан Ги Мун зимни сафар ба кишвари азизи мо – Тоҷикистон ба Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон ташриф овард. Дар суханрониҳои худ ӯ эҳтироми хоссаашро ба роҳбарияти кишвар ва талошҳои эшон дар дастгирии ташаббусҳои Созмони Милали Муттаҳид изҳор менамуд.

Ҷаноби Пан Ги Мун борҳо дар баромадҳои хеш нисбат ба Пешвои миллат иброз дошта буд, ки: «Шумо роҳбари давлате ҳастед, ки ман ба он эҳтироми хосса дорам. Шумо ташаббусҳои шахсии ман, инчунин Созмони Милали Муттаҳидро ҳамеша дастгирӣ менамоед.» Инчунин, «Иштироки Шумо (дар ҷаласаҳои СММ) ҳамчун роҳбари ташаббускор ва ҷонибдори ибтикорҳои СММ ба ҳалли масъалаҳои баррасишаванда мусоидат хоҳад намуд» (Сентябри соли 2009).

Сафари Антониу Гутерриш. 5 июли соли 2024 дабири кулли Созмони Милали Муттаҳид Антониу Гутерриш ба Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон ташриф овард. Меҳмони олиқадрро дар даромадгоҳи осорхона муовини якуми вазири корҳои хориҷӣ Исматулло Насреддин ва президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт пешвоз гирифтанд ва аз ҷониби директори осорхона барои ҷаноби Антониу Гутерриш ва ҳайати ҳамроҳашон дар бораи сарзамини куҳани тоҷикон ва ёдгориҳои таърихии маҳфуз дар ҳудуди Тоҷикистон як сайри осорхонавӣ гузаронида шуд. Дабири кулли Созмони Милали Муттаҳид аз боздиди худ розӣ шуда, дар дафтари меҳмонон таассурот ва миннатдории худро сабт намуд. Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт барои хотира ба меҳмони олиқадр китобе туҳфа намуд.

Ҳамин тавр, аз замони таъсиси Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистони назди Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи А.Дониши Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон (осорхона 7.09.2001) се нафар дабирони кулли СММ ташриф овардаанд, ки боиси ифтихор буда, аз эҳтироми хосаи дабирони кулли СММ ба гузаштаи бою рангини халқи тоҷик шаҳодад медиҳад.

Дар фарҷоми ин матлаб, қайд кардан ба маврида аст, ки дар шароити ҷаҳонишавӣ ва ҳамкориҳои байнифарҳангӣ чунин сафарҳо нақши муҳим доранд. Онҳо дар ҳифз ва тарғиби мероси таърихӣ, таҳкими робитаҳои фарҳангӣ байни миллатҳо ва барангехтани таваҷҷуҳ ба омӯзиши тамаддунҳои қадима мусоидат мекунанд. Тоҷикистон бо ёдгориҳои беназири таърихӣ ва фарҳанги бойи худ ҳамеша як нуқтаи муҳим дар харитаи мероси фарҳангии ҷаҳонӣ боқӣ мемонад. Ҳамин тавр, сафарҳои дабирони кулли Созмони Милали Муттаҳид ба Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон аз аҳамияти хосаи мероси фарҳангии кишвари мо дар таърихи башарӣ, равобити байналмилалӣ ва эътирофи ҷомеаи ҷаҳонӣ аз талошҳои Тоҷикистон дар ҳифзи сулҳу субот, эътирофи Истиқлолияти комили кишвари азизи мо гувоҳӣ медиҳад. Ин сафарҳо ба таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ ва тарғиби табодули фарҳангӣ мусоидат намуда, инчунин рамзи эҳтиром ба таърихи бой ва фарҳанги мардуми тоҷик мебошанд.

Пӯлотов Абдураҳмон, - директори Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон

“Истиқлолият тантанаи хирад ва андешаи миллати солору куҳанбунёди тоҷик, оғози марҳалаи навини давлатдории миллӣ, омили иттиҳоду сарҷамъии мардуми фидокору ватандӯсти мо, василаи муҳимтарини ҳифзу асолати ҳувияти миллӣ ва муҳимтар аз ҳама, нишонаи возеҳи ҳастии миллат ба шумор меравад".

Эмомалӣ РАҲМОН

Тавре аз саҳифаҳои таърихи пурғановати миллатамон огоҳ ҳастем, халқи тоҷик дар тӯли солҳои зиёд баҳри ба даст овардани Истиқлолияти давлатии комили худ чӣ қадар ҷонбозиву азму талошҳо намуда, бо мақсади расидан ба давлатдории мустақили навини хеш басо ҷоннисориҳо намудааст. Тоҷикистони соҳибистиқлол аз оғози рӯзҳои эълон шудани худ ба ҳайси давлати мустақил дар раванди барқарорсозӣ ва ҳамзамон ташаккули пояҳои давлату давлатдорӣ, таъмини сулҳу суботи сартосарӣ, оромии ҷомеа ва ба эътидол овардани вазъи муташанниҷи дар кишваррухдода бо як қатор мушкилоту монеаҳои сангин рӯ ба рӯ гардид.

Дар ин хусус аз гуфтаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои муаззами миллат муҳтарам Ҷаноби Олӣ Эмомалӣ Раҳмониқтибос меорем, ки барҳақ чунин зикр кардаанд: “Бо ифтихору қаноатмандӣ иброзмедорам, ки даврони соҳибистиқлолӣ барои мардуми сарбаланди мо давраи саъю кӯшишҳои ватандӯстона ва заҳмату талошҳои созанда ба хотири ҳифзи истиқлолияту озодии Тоҷикистон, пешрафти давлат ва ободии Ватан ба ҳисобмеравад”.

Ҳамин тариқ, метавон гуфт, ки соҳиби давлати мустақил будан, пеш аз ҳама, барои ҳар як инсони рӯйи олам бахти бузург маҳсуб меёбад. Ин падида ба хусус дар замони ҷаҳонишавӣ нақши муҳимеро мебозад. Истиқлол арзиши нодирест, ки миллатро ба ҷаҳониён муаррифӣ намуда, обрӯю эътибор, шаъну шараф ва ҳуқуқу озодиҳои давлатро ба таври пурра таъмин менамояд.

Лозим ба зикр аст, ки миллати соҳибистиқлоли мо аз он ифтихор дорад, ки тӯли зиёда аз се даҳсолаи охир соҳиби давлати мустақили худ гардида, ба Истиқлоли комили сиёсӣ ва иҷтимоию фарҳангии худ шарафёб гардид. Истиқлоли сиёсӣ аз истиқлоли миллӣ, марзӣ, фарҳангӣ ва забонӣ иборат буда, дар маҷмӯъ он аслан гирем Истиқлоли давлатиро ифода менамояд. Ҳамаи ин аз он гувоҳӣ медиҳад, ки соҳибихтиёрӣ, истиқлолияти миллӣ нишонаи пойдориву бақои он мебошад.

Аз ин рӯ, Истиқлол рамзи соҳибдавлатӣ, мазҳари ормонҳои таърихӣ, ҷавҳари ҳуввияти миллӣ, саргаҳи Ватану ватандорӣ ва пояи устувори давлату давлатдорӣ мебошад. Зеро муҳимтарин сарвати ҳар як халқу миллат истиқлол аст. Бе истиқлоли комили сиёсию иқтисодӣ миллат дастнигару тобеъ буда, маҳрум аз комёбиҳову эътирофу шаъну шараф мемонад. Бинобар ин, инсоният дар раванди зиндагии худ пайваста ҷаҳду талош менамояд, ки дар ин ҷода бамуваффақиятҳои назаррасе ноил гардаду аз шаҳди шаккарини он ком ширин намояд. Ва барои ин гуна комёбиҳо ҳамеша талошу мубориза мебарад.

Тавре, ки ҳамагон аз саҳифаҳои таърихи миллати тоҷик хуб медонем, Истиқлоли пурраву комили милливу давлатӣ на ҳамеша осон ба даст меояд. Душвории бузургва аз ҳама вазнинтарин дар кишвари мо ибтидои солҳои90-уми асри гузашта, яъне баъди фаноёбии давлати пуриқтидори Иттиҳоди абарқудрати Шӯравӣ ва ҳамзамонба вуқӯъ пайвастани ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ буд. Дар ин давраи басо ҳам вазнину фоҷиабор ҳазорҳо нафар ҳамватанони бегуноҳи мо ҷони худро қурбони роҳи Истиқлолу озодӣ намуданд. Душманони миллати тоҷик бо зӯри тиру туфанг боиси ҷангитаҳмилии бародаркушӣ гардида, ҳадафи асосиашон ғасбу ғорати давлати навбунёди миллӣ ва аз байн бурдани миллати тоҷик ва инчунин таърихи бойю пурғановати он буд.

Муҳимтарин сарвати ҳар як халқу миллат Истиқлол аст. Тавре, ки Пешвои муаззами миллатамон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зикр кардаанд: “Истиқлолият шараф ва номуси ҳар як миллати озодандеш ва соҳибхираду соҳибэҳтиром мебошад. Орзуи ба даст овардани мустақилияти миллӣ амалӣ гашт. Ва дар асл чунин осон ба даст омадани озодӣ ва истиқлолро касе ҳам тасаввур надошт. Ин Истиқлолият ҳадяи бебаҳои таърих буда, устувору пойдор нигоҳ дошта тавонистани он масъулияти таърихии наслҳои имрӯза мебошад”.

Миллати соҳибфарҳанги тоҷик танҳо дар охири солҳои 90-уми асри гузашта тавонист, ки дубора ба Истиқлоли комили сиёсии худ расад ва соҳибихтиёрии миллиро ба даст оварад. Имрӯз Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро зиёда аз150 кишвари олам ба расмият шинохта ва онро ба таври пурра эътироф менамоянд. Кишвари соҳибистиқлоли мо низ бо баробари эътироф кардани Оинномаи Созмони Милали Муттаҳид, Санади хотимавии Хелсинки, Баёнияи Париж ва дигар созишномаҳои сатҳи байналхалқӣ тавонист, ки дар арсаи олам сиёсати дохилӣ ва хориҷии худро амалӣ созад. Истиқлол нишонаи асосии ҳастии миллат, кафили зиндагии босаодати мардум ва неъмати бебаҳоест, ки вуҷуд доштанаш неъматҳои дигаро ба бор меорад.

Тавре хуб медонем, Ҷумҳурии соҳибиқболу соҳибистиқлоли Тоҷикистон имрӯзҳо таҳти сарварии хирадмандонаи Пешвои муаззами миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қаҳрамони Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баҳри расидан ба Истиқлоли комил пеш аз ҳама ҳалли чаҳор масоили зеринро ҳадафи асосии худ қарор додааст, ки инҳо таъмини амнияти озуқаворӣ, расидан ба истиқлоли энергетикӣ, раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ ва инчунин таъмини саноатикунонии босуръати мамлакат мебошанд.

Бояд қайд кард, ки таърихи куҳанбунёди давлату давлатдории мо низ гувоҳ бар он аст, ки дар сурати аз байн рафтани ҳамбастагиву сулҳу Ваҳдати миллӣ, пайдо шудани нофаҳмиҳо дар миёни мардум, гурӯҳҳои ҷудоиандозу иғвогар ва ихтилофпараст ва бадхоҳу бешараф бо роҳи сӯйистифода аз манофеи ғаразноки худ миллатро ба сӯйи низоъу парокандагӣ ва нобудӣ кашида, ҳамзамон мехоҳанд, ки авзои кишвари ободу зебо ва осоиштаро ноором созанд.

Ногуфта намонад, ки маҳз дар ҳамон солҳои вазниниба даст овардани Истиқлоли кишвар Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бори гарони аз вартаи басо ҳам душвори бесарусомонӣ ва пурхатар баровардани кишварамонро бар дӯши худ гирифта, шабро шаб ва рӯзро рӯз нагуфта, дар он солҳои дар вазъияти басо ҳам муташанниҷ қарордошта ҷон ба кафи даст ниҳода будандва ниҳоят бо роҳи ба даст овардани сулҳу ваҳдати миллӣ кишварамонро аз ҷанги таҳмилӣ ва вартаи фалокату фаношавӣ наҷот доданд. Натиҷаи талошу бедорхобиҳои ин ҷавонмарди далеру шуҷоъ ва фидоии миллату Қаҳрамони Тоҷикистон буд, ки ниҳоятан дар таърихи 27-уми июни соли 1997 ба имзо расидани Созишномаи сулҳу ваҳдати миллӣ яке аз дастовардҳои нодири даврони истиқлол ба ҳисоб рафта, феълан дар саҳифаҳои таърих бо ҳуруфи заррин сабт гардида аст.

Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки се соли расо дар УқёнусиОром хидмати сарбозии Модар – Ватанро адо намудаанд, ҳамчун шахсияти нотарсу ҷасур ва марди далеру ғаюр ва фидоии миллат бо дуои модари бузургворашон - момаи Майрамбӣ аз тиру туфанг ва танку тӯпу пулемёт наҳаросида, пайваста бо як ҷуръати ба худ хоси рустамонаву ҷавонмардона ба манотиқи хавфноку ҷангзадае чундавлатҳои исломии Афғонистону Покистон ва дар ҳудуди Тоҷикистон ба навоҳии ноороми Рашту Тавилдара ва Вахшу Қӯрғонтеппа мешитобиданд.

Ҳадафи асосии муҳтарам Ҷаноби Олӣ Эмомалӣ Раҳмон маҳз аз рӯзҳои аввали ба сари қудрат омадани худ чун ҳамеша ҳифзи нангу номуси миллат ва таъмини якпорчагии марзу буми кишвар ва ҳифзи Истиқлоли давлатӣ, таъмини сулҳу суботи сартосарӣ ва Ваҳдати миллӣ маҳсуб меёфт. Тавре, ки шоир гуфтааст:

Ҳеҷ неъмат беҳ зи истиқлол нест,

Ҳоҷати бисёри қилу қол нест.

Ҳамин тариқ, метавон гуфт, ки маҳз натоиҷи ҳамингуна саъю талошҳои пайгиронаи Пешвои муаззами миллатамон буд, ки зиёда аз як миллион нафар гурезаҳои иҷборӣ ба Ватани аҷдодии худ баргашта, марҳала ба марҳала бо дастгирии бевоситаи Сарвари давлати тоҷикон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пайи обод намудани манзили аҷдодии хеш шуданд. Ин гуна иқдоми наҷибу формулаи сулҳовариву сулҳофарии Президенти мамлакатамон Ҷаноби Олӣ Эмомалӣ Раҳмон ба таври объективона аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид, Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо бесобиқа ва нодир арзёбӣ гардида, боз як бори дигар тоҷиконро чун миллати тамаддунофар дар ҷаҳон муаррифӣ намуда, мақому манзалати кишварамонро дар арсаи ҷаҳонӣ боз ҳам болову баланд бардошт, ки имрӯз ин падидаи нодири таърихӣ боиси ифтихори ҳамаи мову шумост.

Илова бар ин, айни замон дар ин самт корҳои зиёди созандагиву бунёдкорӣ рушду нумӯи тозаи худро пайдо карда, ба мароми созандагиву бунёдкориҳо мубаддал гардидааст. Аз он ҷумла, сохтмону ба истифода супоридани силсилаи неругоҳҳои хурду азими барқи обии “Сангтӯда–1”, “Сангтӯда–2” ва инчунин мавриди истифодаи умум қарор додани ду чархаи НБО “Роғун” гувоҳи гуфтаҳои фавқанд. Ба замми ин, ба истифодадиҳии хатҳои баландшиддати интиқоли неруи барқи Ҷануб – Шимол, Лолазор – Хатлон, Лолазор – Сангтӯда – 1,2, инчунин ба кор андохтани хати баландшиддати 500 – киловаттаи Ҷануб - Шимол ва ҳамзамон дар пойгоҳи асосии он насб гардидани трансформатори дуюм яке аз ғамхориҳои бузурги Роҳбарияти олии Ҳукумати ҷумҳурӣ барои сокинони вилояти Суғд дар мавсими тирамоҳу зимистон маҳсуб меёбад. Илова бар ин, бунёду ба истифодаи мардуми кишвар супоридани роҳу кӯпрукҳо ва нақбҳои бузурги автомобилгард дар ҳудуди ҷумҳурӣ, аз қабили Душанбе– Хоруғ – Мурғоб, Душанбе – Рашт – Саритош, Истиқлол, Шаҳристон, Озодӣ, Хатлон, шоҳроҳи Душанбе– Хуҷанд – Чаноқ ва ҳоказои дигар гувоҳ аз шоҳкориҳои безаволи ин абармарди арсаи сиёсат маҳсуб меёбанд.

Хулоса, метавон гуфт, ки ба шарофати ба даст омадани сулҳу ваҳдатимиллӣ ва Истиқлоли давлатӣ мо имкон пайдо кардем, ки асолату ҳувият, таърих ва забону фарҳанги миллӣ, суннату анъаноти неки ниёгон, давлати соҳибихтиёру озод ва рӯзгори босаодати наслҳои имрӯзу фардоро аз сари нав эҳё намоему ҷашни таърихиву тиллоии 35- солагии дар пеш истодаи онро дар сатҳи баланди давлату давлатдорӣ ва тараннуми Сулҳу Ваҳдату Истиқлоли миллӣ таҷлил намоем.

Алишер РАҲИМЗОДА - номзади илмҳои физикаю математика, директори Институти математикаи ба номи А. Ҷӯраеви Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Каримов О Х. доктори илмҳои физикаю математика, муовини директор оид ба илм Назрублоев Н.Н., котиби илмӣ.