Перейти к основному содержанию

Мо минбаъд низ ба занону бонувон ҳамчун нерӯи бузурги ҷомеа такя мекунем ва барои ҳалли мушкилоти ин табақаи бонуфузи иҷтимоӣ тамоми тадбирҳои заруриро амалӣ мегардонем.

Эмомалӣ Раҳмон

123123Мақолаи зерин дар бораи нуфуз ва андешаи занони файласуф дар адвори мухталифи таҳким ва поягузории муносибатҳои таърихӣ-иҷтимоӣ мебошад. Мусаллам аст, ки фақат занони файласуф тавонистаанд, ки барои расидан ба ин ҳадафи умдаи хеш дар пойдории сулҳу субот, озодии маънавӣ, бартараф намудани догмаҳо, ки барои пешбурди ҷомеа ва ҳуқуқи занон монеаро аз пеш меоварданд, ҳам муборизаи зеҳнӣва ҳам муборизаи ҷисмонӣ баранд. Ин талоши онҳо ҳатто то дараҷае буд, ки онҳоро ба ҳалокат низ расониданд. Аммо ин занон дар баробари мардон барои ҳуқуқи мусовӣ дар таҳкими адолати иҷтимоӣва ба даст овардани маълумотӣкофӣ мубориза мебурданд.

Нақши занони файласуф дар марҳилаҳои гуногуни муносибатҳои иҷтимоӣ басо муҳим аст. Аз давраи антиқа сар карда, то замони муосир занон новобаста бар он, ки пойбанди қонун ва низоми давлатдории даври хеш бошанд ҳам, тавонистанд нуфузи нотакрори хешро дар масоили басо муҳими рӯзгор ба сомон расонанд. Ба вижа, бонувон саъю талош намуданд, ки дар ҷомеа муносибатҳои иҷтимоиро дар соҳаи илму оила ва иҷтимоъ ҳифз намоянд. Ин ҳадафи онҳо имрӯз низ дар ҷомеаи мо ҷомаи амал пӯшид. Пешвои миллат қариб, ки дар ҳар суханронии худ таваҷҷӯҳи аввалиндараҷа ба занони кишвар дода, дар суханрониаш низ таъкид мекунад, ки «Занону модарони мо ҳанӯз дар оғози даврони истиқлоли давлатӣ ба хотири ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои худ ва ба эътидол овардани вазъи кишвар азму талош карда, дар роҳи расидан ба сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ саҳми арзишманд гузоштанд». (Суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба муносибати Рӯзи модар 07.03.2020)

Аз таърихи занони файласуфи Аврупо ҳафт нафар занони файласуфи намоён барои мо муссалам ҳастанд, ки чи гуна тавонистанд дар баробари мардон барои озодӣ, баробарҳуқуқии занон дар муносибатҳои иҷтимоӣ алайҳи беадолатии низоми давлатдории даври худ муборизаи зеҳнӣбаранд. Ба қатори ин занони мубориз Симона де Бовуар (1908-1986), Гипатия Александрия,(тав.350 370, ваф.415), Ханна Арендт 1906-1975), Филиппа Фут (1920-2010), Элизабет Энском (1919-2001),Мэри Уол-стонкрафт (1759-1797), Анна Дюфурмантел (1964-2017) Гарриет Тейлор-Милл (1807-1858) ва дигарон дохил мешуданд. Ин бонувон дар замони фалсафаи антиқа бештар саъю талош намуданд, ки дар муносибатҳои иҷтимоӣозод бошанд ва дар баробари мардон барои гирифтани дониши саҳеҳниз бояд таҳсил намоянд. Барои мисол, яке аз асосгузорони фалсафаи антиқа дар рӯйхати занони озодандеш Гипатия Александрия мебошад, ки тавониста буд, дар байни олимони даври хеш шуҳрат ва мартабаи махсусеро сазовор бошад. Гипатия яке аз ҷонибдорони сарсупурдаи ҷараёни фалсафии навафлотуния ва аввалин зани машҳур ва намоёни илм дониста мешуд. Аз падараш Теони Искандария таълим гирифта, кори худро дар Осорхонаи Искандария идома дода, аз фаннҳои риёзиёт, астрономия ва фалсафа дарс медод. Ба шарофати тафаккури ғайриоддӣ, Гипатия тавонист дар атрофи худ як доираи зеҳнӣ ҷамъ кунад, ки дар он олимону мутафаккироне умед доштанд, ки ҳадафҳои онҳо дар доираи ҷустуҷуйи фалсафа вусъат меёбад. Гипатия Александрия дар зери роҳбарии падараш Теони Александр, ки яке аз олимони барҷастаи Искандария буда мактаби фалсафии худро дар назди Мусейони машҳур роҳбарӣмекард, таҳсил кардааст. Ӯ аз рӯзи таваллуд ба духтараш, ки номаш «болотарин» тарҷума мешавад, умеди зиёд дошт [1,42]. Гипатия умеди падарашро амалӣ гардонид. Вай дар мактаби ӯ фалсафаи Афлотун ва Арасту, инчунин математика ва астрономияро таълим медод. Пас аз марги Гипатия, ба мактаби ӯ роҳбарӣ мекард. Аз ҷумлаи асарҳои барҷастаи Гипатия тафсири «Арифметика», ки дар он зиёда аз 100 масъалаи риёзӣоварда шудааст, тафсири асар оид ба қисматҳои конусии Аполлонии Перги, инчунин «Қонуни астрономӣ» мебошанд, ки то имруз намондааст [2,76].

Ин зани далер ва шуҷоъ дар асри хеш ҳамчун донишманди асил аввалин шуда, бо кашфиётҳои илмии худ,махсусан дар бораи поймол гардидани ҳуқуқи занон, инқилоб ва таҳаввулеро ба вуҷуд оварда буд. Вай ситораи дурахшони давр ва замони худ ҳисобида мешуд. Далелҳое мавҷуданд, ки Гипатия гидрометрро ҳамчун асбоби муайянкунии зичии моеъ таҳқиқ намуда, устурлобро барои муайян кардани арзу тӯл дар астрономия ва планисфераро ҳамчун тасвири кураи осмонӣдар ҳавопаймо, ки кас метавонад бо он ғуруб ва болоравии ҷисмҳои осмониро ҳисоб кунад, дар арсаи ҷаҳонбинии илмӣ таҳқиқ намудааст. Гипатия шогирди Кратс буда, ба мисли ӯфайласуфи равоқӣ шуд» [2, 15] Фалсафае, ки Гипатия таълим медод, ба мероси Афлотун ва Арасту, инчунин файласуфи ирфонӣ Плотин ва риёзидон Пифагор асос ёфтааст. Якҷоя шудани чунин ақидаҳои таъсирбахш, мактаби навафлотуния (неоплатонизм) ро ташкил дод.

Мутаассифона, номи занони файласуфро агар дар руйхати муҳаққиқони файласуф қайд намоем, теъдоди онҳо нисбат ба мардон хеле камтар мешавад. Иллати чунин руйдодро метавонем аз таърихи занони Урупо дида бароем, ки 2500 сол пеш занон оро ва назарияи афкори фалсафии худро дар соҳаҳои мухталифи илм саҳми басо қобили мулоҳиза гузоштанд. Онҳо дар баробари мардон метавонистанд, ки афкори илмии худро мулоҳиза карда, иброз намоянд. Аммо, мутаассифона, дар китобҳои дарсӣ, дастурҳои таълимӣ номи занон хеле кам ишора карда шудааст. Дар ин ҷо суоле матраҳ мешавад, ки иллати ин нобаробарӣва беадолатӣ нисбати занон дар чист? Занҳо бо сабабҳои иҷтимоӣ, сиёсӣ кайҳо боз аз фалсафа дур мондаанд. Мероси интеллектуалӣ, ки аз занон боқӣ мондааст, аксар вақт сарфи назар карда мешуд. Аксаран, саъйю талош менамуданд, дар занони хирадманду хирадпешаро, ки роҳи ҳикматро интихоб менамуданд, дар ҷомеа эътиборашро паст намоянд. Занҳо дар давраҳои гуногун мавқеъҳои гуногуни сиёсӣ, зеҳнӣва иҷтимоиро ишғол мекарданд. Баъзе ақидаҳои пурарзиши фалсафиро мо метавонем бо дилпурӣба занон нисбат диҳем. Онҳо чандон зиёд набуданд, аммо мо аниқ медонем, ки маҳз занҳо низ нақши худро дар рушди илм гузоштанд Дар марҳилаҳои гуногуни таърихӣзанони донишманд бо таҳаммули сангине муборизаҳои шадидро аз сар гузаронидаанд ва қурбон шудаанд. Ин бонувон дар замони фалсафаи антиқа бештар саъйю талош намуданд, ки дар муносибатҳои иҷтимоӣозод бошанд ва дар баробари мардон барои гирифтани дониши саҳеҳниз бояд таҳсил намоянд., чунки тарбияти фарзандон ба дӯши занон буд.

Саҳми занони файласуфи рус дар бунёди таърихи фалсафа ва методологияи фалсафии имрӯза хеле бузург аст. Дар қатори ин занони донишманд, яке аз занони сарсупурдае, ки дар ҷодаи фалсафа асарҳои зиёдеро таълиф намудааст, Мариетта Тиграновна Степанянтс мебошад.

Мариетта Тиграновна Степанянтс 16 - октябри соли 1935 дар Маскав, (собиқшӯравӣ) таваллуд шуда, файласуф ва шарқшиноси шӯравӣва рус, мутахассиси таърихи фалсафа мебошад. Ин зани донишманд ба ҳайси доктори илмҳои фалсафа (1974), ходими шоистаи илми 2002, соли 1974 рисолаи доктории худро зери мавзуи «Мафҳумҳои мусулмонӣ дар фалсафа ва афкори иҷтимоии Шарқи хориҷӣ дар асрҳои XIX-XX» дифоъ кардааст [1]. Дар асарҳои Мариетта Степанянтс равияҳо ва самтҳои асосии афкори фалсафии мамлакатҳои Шарқ таҳлил карда шудаанд. Ӯба омӯзиши тасаввуф ва ирфонӣ мусулмонӣ дикқати зиёд дода буд. Степанянтс М.Т. муаллифи аввалин китоби дарсӣ оид ба таърихи фалсафаи Шарқ мебошад.

Дар айни замон, яке аз коршиносони варзидаи фалсафаи муқоисавӣ буда, ширкаткунанда ва ташкилкунандаи Форуму Симпозиум ва конференсияҳои илмии сершумори Ғарб байналмилалӣ, президенти конфронси VII ва VIII-и файласуфони Шарқу Ғарб мебошад. Дар озмуни беҳтарин китоби Институти фалсафаи Академияи илмҳои Руссия дар соли 2001 китоби «Универсалҳои фарҳангҳои Шарқ» таҳти таҳрири Мариетта Степанянтс дар номинатсияи «Монографияҳои дастаҷамъӣ» ҷои дуввумро гирифт [5,134-140]. Китобҳои беҳтарини ин зани донишманд, ба монанди «Фалсафаи Шарқ» («Восточное философии»),«Ҷанбаҳои фалсафии тасаввуф» («Фи-лософское аспекты суфизма»), «Тасаввуфи исломӣ» («Исламский мисти-цизм»), «Фалсафаи байнифарҳангӣ: Ислом, методология, мушкилоти дурнамо» («Межкультурная философия: Ислам, методология, проблематика перспективы»), «Ҷаҳони фалсафаи Шарқ. Дирӯз, имрӯз ва фардо» («Восточное философии»), «Философия, религия на зарубежном востоке XX веке»). ва ғ. Кори пешниҳодшудаи вай аввалин монографияи фалсафаи байнифарҳангӣ дар Руссия мебошад. Ин кӯшиши муайян кардани мафҳуми «фалсафаи байнифарҳангӣ», барои баррасии пайдоиши он дар робитаи зич бо таҳаввулоти муқоисавии фалсафӣ, шартҳои мадании инкишофи онро муайян мекунад.

Дар Русия бонуи дигаре, ки дар ҷодаи пешрафти масъалаҳои фалсафӣ саҳми беандозае гузоштааст, хонуми донишманд Фролова Елизавета Александровна мебошад. Вай донишгоҳи давлатии Маскав ба номи М.В. Ломоносов, факултети ҳуқуқшиносии кафедраи назарияи давлат ва ҳуқуқва сиёсатшиносиро ба итмом расонида, аз соли 1996 номзади илмҳои ҳуқуқва аз соли 2013 доктори илмҳои ҳуқуқ ва аз 18-апрели соли 2001 дотсенти кафедра мебошад. Аз ин муаллиф зиёда аз 541 мақола, 100 китоб, 85мақолаи конференсия ва 7 адад тезис ба нашр баромадааст. Саҳми нотакрори ин зани донишманд, дар арсаи фалсафа дар тартиб додани луғатномаи фалсафӣ («Философский словарь») арзанда аст.

Инчунин ду силсилаи китобҳои ба наздикӣ оид ба фалсафа дар Руссия нашршударо метавонем ҳамчун мисол овард: «Фалсафа дар Руссия дар нимаи аввали асри XX» (2008-2017), «Фалсафа дар нимаи дуюми асри XX» (2009-2009, 2019) . Ба қавли ин хонум, дар радифи занони файласуфи рус донишманди риёзӣ ва файласуф Софя Яновск мебошад, ки дар Белоруссия ба дунё омадааст. Бо вуҷуди иштирок дар танқиди илми буржуазии солҳои 30-юми собиқ шӯравӣ, дар солҳои чилум, тамоми кӯшишро ба харҷ дода буд, ки фанни математикаро инкишоф дода, таърих ва фалсафаи математика, инчунин фалсафаи аналитикии замони советиро таҳқиқ намояд. Соли 2020 бошад, Тереза Оболев доир ба Мирра Лот Бородина (1882-1957), ки дар солҳои 1920 дар Фаронса зиндагӣ мекард, китоберо нашр намуд, ки ба доираи равшанфикрони рус дар хориҷа дохил мешуд.

Инчунин, дар бораи нақши заноне, ки ба файласуфон дар навиштан ва нашри асарҳои худ кӯмак расониданд ва бешак дар та-шаккули қонунҳои фалсафӣ саҳми калон доранд, муҳим аст. Номҳои зиёди бонувони файласуфи дигарро аз давраҳои гуногуни таърихӣ то имрӯз илова кардан муҳим аст.

Онҳо дар арсаи ҷаҳонбинии фалсафӣ ва тафаккури шарқӣ байни фалсафа ва дин роҳи ҳамоҳангиеро ҷустуҷу кардаанд. Ин бонувон итминон доштанд, ки рушди тафаккури зеҳнӣбарои шинохти масоили фалсафӣва иҷтимоӣва тақвияти андешаю афкори инсон хизмат менамояд. Онҳо мехостанд, ки занҳо пойбанди «догма» (шахшудагии андешаҳо, ки садди роҳи инкишоф мешаванд – Б.Ш.), нашуда, балки масоили диниро низ дар меҳвари кашфиётҳои илмӣ касб намоянд. Яъне матолиби диниро бо илму дониши саҳеҳ ҳамоҳанг месозанд. Аз ин рӯ, онҳо дониши илмиро бо шуури динӣтавъам месохтанд.

Мақом ва нақши занон дар илм, чуноне ки аз маълумотҳо бармеояд, дар Тоҷикистон низ масъалаи қобили таваҷҷуҳ аст. Шуҷоати занон ва духтарони тоҷик низ дар арсаи зиндагӣ дар шаклҳои гуногун равнақу ривоҷ ёфтааст. Дар таърихи рушди миллати мо занҳое низ буданд, ки барои озодӣ ва шарафи миллат мубориза мебурданд ва шоирону мутафаккирони мо низ чунин занони далер ва боғайратро ситоиш карданд. Дар шумули ин бонувон Гурдофарид, Зебунисо, Робияи Балхӣ, Нодира, Рухшона, Томирис Маликаи Бухорхудот мебошанд, ки на танҳо мақбули тоҷикзабонҳо, балки мақбули намояндагони дигар миллатҳо низ шудаанд.

Дар замони муосир дар қатори бонувони файласуфи тоҷик, аз ҷумла саҳми Мунзифа Ғаффорова, Фируза Турсунзода, Тоҷинисо Муродова, Насиба Содиқӣ, Зулайхо Усмонова, Зарина Диноршоева, Олга Ладигина, Муҳиба Маҳмадҷонова, МеҳрӣМаҳмадова, Махфират Хидирзода, Парвина Саидҷафарова, Абилзода Гуландом, Орифҷонова Назира, Ҳасанова Зебо, Камолова Хосият, Зиёева Зебо, Насурова Беҳру, Саидова Фазилат, Иброҳимова Садбарг, Дороншоева Некбахт, Бандалиева Шодигул ва дигарон назаррас мебошанд.

Бонувони номбурда дар рушду такомули фалсафаи тоҷик саҳми муносиби худро гузошта, саъйю талош доранд, ки занони тоҷик низ дар баробари дигар занони маорифпарвари дунё бо рӯҳияи равшанфикрӣ ва иродаи озод барои ҳифозати илму маорифи кишвар ва ваҳдати миллӣ фаъолият намоянд.

Дар интиҳо бояд қайд намуд, ки танҳо зани оқилу донишманд метавонад бо донишу маърифати худ дар ҷомеаи барои шароити фароҳаме, ки ба ягонагӣ, иттиҳод, созандагию сулҳу оромӣ ва зиндагии босаодат мерасонад, саҳмгузор бошад.

Бандалиева Ш.Н. - ходими калони илмии Шуъбаи онтология, гносеология ва мантиқи Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови АМИТ, н.и.ф.,