Муродова Тољинисо – н.и.фал., дотсент, ходими пешбари илмии

 ИФСЊ-и ба номи А.Бањоваддинови АМИТ

Дар маќола сањм ва љойгоњи донишманди арзишманди таърихи фалсафаи тољик академик А.Бањоваддинов аз нигоњи олимони тољик тањлилу баррасї мешавад. Њаёту фаъолияти илмї, фалсафї, љамъиятї-сиёсї, педагогї-психиологї, маорифпарварї ва дигар љанбањои эљодї-илмии ў аз тарафи муњаќќиќони тољик Ѓ.Ашуров, М.Диноршоев, И.Ш.Шарипов, А.Муњаммадхољаев, К.Олимов, Н.М.Сайфуллоев, Х.Идиев, Ќ.Гиёев ва дигар муњаќќиќон мавриди тањќиќу баррасї ќарор гирифтааст.

         Академик А.Бањоваддинов аз љумлаи донишмандони равшанфикр ва мутафаккирони ватанпарвару миллатдўст ва вањдатгарои тољик буда, бањри њифзи арзишњои фарњангу суннат ва таъриху тамаддуни ѓании тољик дар муќобили пантуркистњо ва дигар ќавмњои бадбини миллати тољик мубориза кардааст. Ин шахсияти шарафманду бошуљои миллат дар муќобили њар гуна туњмату пастзанињои тољикон истодагарї намуда, бо факту далелњои асоснок онњоро рад намудааст.

         Сањми академик А.Бањоваддинов дар тањќиќу тањлили таърихи фалсафаи тољик ва ахтарони он – Абунасри Форобї, Абуалї ибни Сино, Носири Хусрав, Умари Хайём, Муњаммад Ѓаззолї, Абулмаљди Саної, Љалолуддини Балхї, Абдурањмони Љомї дорои арзиши бузург буда, шоњроњи бузургеро барои олимону муњаќќиќони минбаъдаи тољик боз кард.

Њар як миллат бо фарњангу тамаддун, махсусан бо ситорањои дурахшони илму фазилати худ зинда аст ва тавассути ин ситорањо њувияту фарњанги миллї, љањонбинї ва тамаддуни миллат барои насли имрўзаву баъдина њифз мешавад. Ва агар ба таърихи фалсафаву адабиёт ва фарњанги миллати тољик нигарем бузургону донишмандони машњури он ба монанди Абурайњони Берунї, Абуабдуллои Рудакї, Абунасри Форобї, Муњаммад Закариёи Розї, Абуалї ибни Сино, Носири Хусрав, Абуяќуби Сиљистонї, Саноии Ѓазнавї, Насириддини Тусї,  Фаридуддини Аттор, Љалолуддини Балхї, Мањмуди Шабистарї, Њофизи Шерозї, Шамсуддин Муњаммади Лоњиљї, Файзи Кошонї, Соиби Табрезї, Сайидои Насафї, Њаким Сафо, Ѓолиби Дењлавї ва дигарон бо осори гаронбањояшон тариќи зањматњои олимону муњаќќиќони шинохтаи тољик то имрўз ба хонандаи муосир муаррифї шудаанд. Яке аз ин муњаќќиќони шоиста академик А.Бањоваддинов буд, ки дар тањќиќу баррасии таърихи фалсафаи тољик, намояндагон, замони зиндагї, сохти иљтимоиву сиёсї ва фарњангии он сањми арзандае гузоштааст.

Ба шарофати Истиќлолияти миллї ва зањмату талошњои Рањбари хирадманд, Президенти Тољикистон муњтарам Эмомалї Рањмон дар  замони муосир осори ин шахсияти миллатдўсту ватанпарвар ва худшинос аз тарафи олимони тољик мавриди омўзишу тањлили васеъ ќарор гирифтаанд. Бахшида ба муносибати 90-солагии зодрўзи академик А. Бањоваддинов соли 2001 маљмуаи маќолањо чоп шуд, ки бо пешгуфтори муфассали олими шинохтаи тољик, шодравон Ѓ.Ашуров (ёдашон ба хайр) аз чоп баромада буд. Дар ин маљмуа маќолањои олимони тољик – Шарипов И.Ш., Муњаммадхољаев А., Олимов К., Сайфуллоев Н.М.,  Идиев Х. ва дигарон дар бораи њаёту зиндагї, фаъолияти илмї, љамъиятї-сиёсї, педагогї, маорифпарварї ва дигар љанбањои кору фаъолияти муњаќќиќи барљастаи таърихи фалсафаи тољик, академик А.Бањоваддинов ба табъ расидааст. Ба фикри олими сиёсатшинос, профессори шодравон Шарипов И.Ш. академик А.Бањоваддинов «поягузор, оѓозкунанда ва инкишофдињандаи фалсафаи замони нави тољик…буд». Муњаќќиќи таърихи фалсафаи тољик А.Муњаммадхољаев дар бораи хизматњои арзишманди академик А.Бањоваддинов навиштааст, ки «њосили зањмати бисёрсолаи худро дар китоби «Очерки по истории таджикской философии» (Сталинобод, 1961) љамъбаст намуда, нишон дод, ки афкори фалсафї ба таври умумї не, балки аз рўи љараёнњо ва таълимоти мушаххаси ба онњо иртибот дошта бояд омўхта шавад. Ин усули тањќиќ барои муњаќќиќони баъдина њамчун барномаи амал ва чароѓи њидоят хидмат намуд».

         Мувофиќи навиштаи А.Муњаммадхољаев ќисмати асосии ин китоб, пеш аз њама аз он иборат аст, ки устод А.Бањоваддинов раванди инкишофи афкори фалсафиро нишон дода, назарияњои фалсафии мактабу љараёнњои фалсафию аќоиди барљастатарин намояндагони онро ба таври айнї-таърихї тањлил намудааст. Ин тањќиќоти пурарзиш дар айни њол омўзишу баррасии таълимоти зардуштия, зарвония, аќидањои монавия, маздакия ва љањонбинии фалсафї-иљтимоии Абунасри Форобї, тањќиќи љањонбинии фалсафї-ахлоќии Абуалї ибни Сино, Носири Хусрав, Абуњомид Ѓаззолї, Абулмаљдї Саної, Љалолуддини Балхї ва дигар ањли илму адаби тољику форсро фаро гирифтааст.

 Баъдан шогирдон ва пайравони роњу равиш ва усули тањќиќоти академик А.Бањоваддинов, махсусан М.Болтаев, Ѓ.Ашуров, М.Диноршоев,Н.Одилов, К.Олимов, Х.Додихудоев, А.Муњаммадхољаев, М.Раљабов, М.Њазратќулов, У.Султонов, М.Султонов, И.Зиёев, М.Мирбобоев, И.Умаров, Н.Арабзода, М.Рањимов ва дигар олимону муњаќќиќони тољик дар бораи љањонбиниву андешањои фалсафї, ирфонї, ахлоќї, иљтимої ва сиёсии ахтарони дурахшони илму фалсафа ва фарњанги тољик тањќиќотњои боарзише анљом дода, дастраси ањли илму адаб намуданд.   

Муњаќќиќони фалсафаи иљтимої Х.Идиев ва Ќ.Гиёев фикру андешањои академик А.Бањоваддиновро доир ба масъалањои иљтимоию сиёсї, махсусан маќолаи устодро «Оиди вањдати миллати тољик» мавриди  тањлилу баррасї ќарор додаанд. Муњаќќиќони номбурда арзиши баланди маќоларо ба назар гирифта менависанд: «Муњтавою сатњи илмии маќолаи мазкур имкон медињад, ки онро њамчун сарчашмаи боэътимоди бунёдї дар љодаи омўзиши омилњои ба вањдати миллати тољик мусоидаткунанда, имрўзњо низ истифода намуд», зеро ки масъалаи вањдат ва вањдати миллї яке аз масоили мубрами замони муосир мебошад. Доир ба андешањои миллї ва њифзу њимояти миллати тољик ва фарњангу тамаддуни он аз тарафи академик А.Бањоваддинов устод Кароматулло Олимов дар китоби хеш «Машъалафрўзони хирад» хеле васеътар гуфта гузаштаанд. Академик А.Бањоваддинов яке аз мутафаккирони вањдатгарои миллати тољик ба шумор меравад, ки имрўз мардуми тољик орзую хостањои ўро бо дастгирї ва зањматњои Рањбари давлатамон муњтарам Эмомалї Рањмон ба даст оварданд.

Соли 2011 бахшида ба 100-умин солгарди академик А.Бањоваддинов олим ва муњаќќиќи варзидаи таърихи илму фарњанг ва фалсафаю ирфони тољик ва њамчунин муњаќќиќи њаёту фаъолият ва љањонбинии устод А.Бањоваддинов академик Кароматулло Олимов китоби «Машъали роњи хирад»-ро навиштанд, ки дар ин китоби мухтасар, вале хеле арзишманд пеш аз њама хидмати бебањои ўро дар таъсиси «Шуъбаи фалсафа» дар Академияи илмњои тозабунёди Тољикистон (соли 1951) ва «Кафедраи фалсафа» дар Донишгоњи давлатии Тољикистон ба номи В.И.Ленин (њозира Донишгоњи миллии Тољикистон) судманду боарзиш донистаанд.

        Бояд ќайд намуд, ки маќолаи њозир асосан дар асоси тањлилу баррасии китобу маќолањои устоди муњтарам Кароматулло Олимов навишта мешавад, бо умеди он ки фаъолияту маќом ва арзиши хизматњои академик А.Бањоваддинов дар таърихи илму адаб, махсусан таърихи фалсафаи тољик ба хонандаи умум боз њам рушантару возењтар нишон дода шавад. Мувофиќи навиштаи устод Кароматулло Олимов  А.Бањоваддинов аввалин нафаре буд, ки дар байни файласуфони тољик ва Осиёи Миёна ба унвони номзади илмњои фалсафа сазовор гардидааст. Рисолаи номзадии ў дар бораи «Донишномаи»-и Абуалї ибни Сино буда, аз тарафи Шурои илмии Институти фалсафаи Академияи илмњои Узбекистони Иттињоди Шуравї бањои арзанда гирифта буд. Пас аз чањор сол устод А.Бањоваддинов рисолаи доктории хешро дар мавзўи «Афкори иљтимоию сиёсии халќи тољик дар нимаи дуюми ќарни ХIХ ва ибтидои ќарни ХХ» дар њамин Шурои илмии дар боло номбурда дифоъ намуда, соњиби унвони доктори илмњои фалсафа шуда буданд. Чунонки муњаќќиќ К.Олимов мефармоянд, пас аз таъсис ёфтани Академияи илмњои А.Бањоваддинов узви вобастаи он шуда, мудирияти Шуъбаи фалсафа ва њамзамон рањбарии кафедраи фалсафаи ДДТ ба номи В.И. Ленинро ба уњда мегирад. Устод Кароматулло Олимов менависад: «Ин ду муассисаи илмї ва таълимї, ки устод аз таъсисдињандагони он буд, наќши равшане барои тарбияи файласуфони љумњурї бозиданд. Аксар файласуфони калонсол ва миёнсоли  имрўзаи мо, ё шогирдони бевоситаи ў буданд ва ё бо ёрию мадади вай мароњили душвори илмиро тай намудаанд». А.Бањоваддинов, тибќи навиштаи К.Олимов, ки худ яке аз шогирдони устод буданд, аз тамоми љумњурињои Осиёи Миёна шогирд дошта, кумаки худро аз онњо дареѓ надоштааст. Аз ин љо, ин олими равшанфикру сиёсатмадор дар Ўзбекистон, Ќирѓизистон, Ќазоќистон, Туркманистон шуњрату эњтироми хосаеро сазовор гардида буд. Бинобар ин «А.Бањоваддиновро метавон аз устоди файласуфони кишварњои Осиёи Миёна номид». Дар «Машъали роњи хирад» омадааст, ки устод А.Бањоваддинов аз тамоми соњањое, ки кор ва тањќиќ намудааст, ба фалсафа ва таърихи он дилбохтагии хосе дошт ва ў бо унвони файласуфи маъруфи Иттињоди шуравї машњур гашта буд. Чунки номи ин ходими барљастаи илм вирди забони тамоми ањли илму адаби Шуравї буд ва имрўз њам ў мояи ифтихор ва сарбаландии миллати тољик  мебошад.    

Дар идомаи андешањои хеш устод Кароматулло Олимов таъкид менамояд, ки А.Бањоваддинов нахустин муњаќќиќи даќиќназаре буд, ки ба тањќиќи масъалањои муњимтарини фалсафаи замон, махсусан таърихи фалсафаи тољик пардохта, проблемањои мубрами онро муайян намуда, ба инкишофу омўзиши минбаъдаи ин соњаи илм восита гардид. Давомдињандагони кору фаъолият ва роњу равиши ин фарзанди вафодори миллат олимони номдори тољик М.С. Осимї, Ѓ. Ашуров, М. Диноршоев, К.Олимов, Х.Додихудоев, И.Ш.Шарипов ва дигарон дар ташаккулу васеъ намудани доираи «Шуъбаи фалсафа» ва табдили он ба «Институти фалсафа…», њамчунин шуъбањои он ва тањќиќи омўзиши самтњои мухталифи фалсафа ва таърихи он саъю талош намуданд. Тањќиќотњои онњо ва дигар олимони тољик рўи таърихи фалсафаву ирфон, таълимоти илмї-табиатшиносї, иљтимої-ахлоќї, сиёсиву давлатдорї, маорифпарварї  ва таърихи бою фарњанги воло доштани миллати тољикро ба љањониён бори дигар муаррифї намуданд.

Академик Кароматулло Олимов ба асари барљастаи устод А.Бањоваддинов «Очеркњо оид ба таърихи фалсафаи тољик», ки дар соли 1961 (ба забони русї) ба табъ расидааст, бањои баланд дода, арзиши онро дар ташаккулу такмили илми фалсафаи тољик ва Осиёи Миёна аз љињати баён ва масъалагузории таърихї ва роњу усули тањќиќ намунаи нав ва асари боэътибор, ки мавриди истифодаи васеи муњаќќиќон ва дўстдорони таърихи фалсафаи тољик ќарор гирифтааст, ба хонанда арзёбї намудаанд.

  Нуктаи муњиме, ки академик А.Бањоваддинов доир ба зарурати омўзиши фалсафа таъкид менамояд, ин аст, ки фалсафа мактаби бузурги тафаккур ва тафаккури фалсафї мебошад. «Миллатњое, ки файласуфони бузург надоранд, худшиносии дуруст њам надоранд. Миллатеро мањв карданї шаванд, илму фарњанги миллии ўро мањв мекунанд, ки унсури муњимтарини фарњанги ў забон ва тарзи хоси тафаккури ў мебошад Агар миллат тафаккури солим надошта бошад, ба гирдоби љањолат ѓарќ мешавад ва ба воситаи худситої чизи набудаи худро љуброн кардан мехоњад». Олими шинохтаи мо К.Олимов аз номи устод А.Бањоваддинов иќтибос оварда менависад, ки «ман ба таърихи фалсафа рў овардам, ки чї будану кї будани миллати худамонро фањмем ва љойгоњи гузаштагонамонро дар байни халќњову ќавмњои дигар муайян кунем, то ки миллати моро, чунон ки пантуркистон ва баъзе тољикони аз худ бегонашудаи дар хидмати дигарон ќарор гирифта инкор мекарданд, њамчун ятими аз кўчае ба як хона омада тасаввур накунанд»[6,5]. Ба ин хотир устод А.Бањоваддинов мардуми тољик ва ањли илму адабро ба ѓуруру номуси миллї доштан ва омўхтани таърихи фалсафаи хеш  даъват мекунад. Чунон ки дар «Машъали роњи хирад» омадааст, яке аз сабабњои асосии навиштани китоби «Очеркњо оид ба таърихи фалсафаи тољик» - ин номусу њисси миллии устоди бузургворамон академик А.Бањоваддинов буд, ки ин дарси омўзандагию тарбиявї барои тамоми насли имрўзаву ояндаи мо мебошад.

Гуфтан мумкин аст, ки тавассути «Машъали роњи хирад» мо ба бисёр суханњои љавњардори устод А.Бањоваддинов, ки нисбати миллату фарњанг, худшиносиву њувияти миллї ва таъриху фалсафаи хеш гуфтанд, намедонистем, огањї пайдо кардем. Дар њаќиќат мебинем, ки дар замонњое, ки мо тањти тобеияти Иттињоди Шуравї будем, академик А.Бањоваддинов бо як шуљоатмандї ва садоќати ќалбї нисбати њувияту худшиносии миллии миллати хеш суханњои боарзишу дарднокеро гуфтааст. Аммо њамаи ин зањматњои устод то барњамхурии Иттињоди Шуравї ва ба даст овардани Истиќлолияти миллї ба таври ноаён пӯшида монда буд. Ва имрўз Истиќлолияти миллї бо сарварии Президенти кишварамон, ки ба олимону муњаќќиќони тољик «ин рўзњои орому осуда…сулњу оромї, суботи сиёсї ва вањдати миллї, моил шудан ба зиндагии босаодати имрўза ва бунёди Тољикистони навин, ки ањли башар онро мешиносад ва эътироф мекунад» имконият дод, ки пушолњоро аз болои ин дурдонањо бардоранд ва њаќиќати асли хостањои академик А.Бањоваддинов, академик М.С. Осимї, узви вобастаи АИ ЉТ Ѓ.Ашуров, академик М.Диноршоев ва дигар шахсиятњои барљастаи миллатро рўи об бароранд. Он замонњо мо љавонон дар хоби ѓафлате будем, ки на њувияту худшиносї ва на расму оин мешинохтем. Аммо мањз ба шарофати ба даст овардани Истиќлолияти миллї бо саъю талош ва зањматњои зиёди Рањбари кишварамон муњтарам Эмомалї Рањмон ва мардуми иродатманди он миллати тољик аз хоби тулонї бедор шуд ва ба њувияту худшиносии миллї ва фарњангу суннати хеш рў овард. Чунонки Президенти Тољикистон муњтарам Эмомалї Рањмон дар яке аз суханронињои худ дар маљлиси ботантанаи бахшида ба рўзи Истиќлолият гуфта буданд: «Худшиносї дар таълимоти бузургонамон маънои мањдуди фардиро не, балки моњияти васеъ ва њатто кайњониро дорад; манзур маќому манзалати инсонии худро дар пайвастагї бо решањои таърихї, бо сарнавишти миллату халќи худ ва бо ањли башар дарк кардан аст». Академик Кароматулло Олимов муборизањои устод А.Бањоваддиновро бар хилофи муњаќќиќони Ѓарб, махсусан Карл Форлендер, ки гуфтааст: «Халќњои Шарќ ќобилияти тафаккури илмї надоранд, тафаккури онњо сахт ранги дин дорад ва љањонбинии онњоро тањќиќ кардан зарурате надорад» оварда менависад А.Бањоваддинов саъй менамояд собит кунад ба онњо, ки «дар њамон давраи ќадим њам ба мутафаккирони тољику эронї андешањои материалистї ва тахминњои диалектикї хос буданд». Ва њамчунин устод А.Бањоваддинов исбот мекунад, ки «фалсафаи гузаштаи халќи мо комилан динї набуда, дар он андешањои илмї ва њатто материалистию атеистї вуљуд доштанд». Ин њиссу самимияти фарњангпарварї, ватандўстї, миллатдўстї ва њифзкунии фарњангу тамаддун ва гузаштагони миллати хеш аз љониби академик А.Бањоваддинов дар маќолаи дигари устод Кароматулло Олимов «Академик Бањоваддинов А.М. – муаррихи бузурги таърихи фалсафаи тољик» мавриди тањлилу баррасї ќарор гирифтааст. Муаллиф менависад, ки «чи аз муќаддимаи тарљумаи русии «Донишнома», чи аз «Очеркњо оид ба таърихи фалсафаи тољик» ва чи аз маќолањои ба Ибни Сино бахшидаи А.М.Бањоваддинов дар баробари тањќиќи њаќиќатнигарона, воќеъбинона ва беѓаразона њисси ифтихори миллии муњаќќиќ аз ин мутафаккири оламшумул баралоина ба назар мерасад». Дар идомаи тањлилњои хеш устод Кароматулло Олимов  мефармояд, ки Ибни Сино дар тањќиќу омўзиши академик А.Бањоваддинов намунаи барљаста ва љомеи хиради миллї, осори ў љамъбасти андешањои фалсафии юнонї, махсусан арастуї дар заминаи андешањои хоси миллї низ мебошад. Донистани љањонбинї ва афкори амиќи Абуалї ибни Сино њамчун як инсони комил пеш аз њама ба устод А.Бањоваддинов имконият медињад, ки олами ботинї ва рўњи ўро дарк карда тавонад.

Муаллифи «Машъали роњи хирад» сањми академик А.Бањоваддиновро дар тањлилу тањќиќи мактабу љараёнњои бузурги афкори фалсафї машшоия, исмоилия, калом, тасаввуф ва намояндагони онњо дар мисоли Абунасри Форобї, Абуалї ибни Сино, Носири Хусрав, Фахруддини Розї, Саъдуддини Тафтазонї, Саноии Ѓазнавї, Фаридуддини Аттор, Љалолуддини Балхї  нињоят бузург дониста менависад, ки ў «бо диди тоза ва далелњои муътамади илмї ба доираи тањќиќ гирифтааст». Ва таваљљуњи бештари устод А.Бањоваддиновро ба мактаби машшоъ низ ќайд намуда, менависад, ки «намояндагони он барои пешрафти илмњои табиатшиносї ва фалсафаи он хидмат карда, ба фалсафаи љањонии асрњои миёна таъсири амиќ гузошта буданд».

Дар «Машъали роњи хирад» як нуктаи муњими андешаи академик А.Бањоваддинов нисбати пайдоиш ва моњияти љараёни исмоилия баррасї шудааст, ки устод А.Бањоваддинов, ба фикри муаллифи китоб, воќеъбинона ва комилан далелнок ба ин љараёни фалсафї - иљтимої ва ахлоќї муносибат намуда, менависад, ки исмоилия на танњо василаи муборизаи дењќонон бар зидди истисмори бегонагон, балки ангезаи аристократияи мањалли бар зидди хилофат ва истилои арабњо буд.

Устод А.Бањоваддинов дар љараёни тањлилу баррасии таълимоти исмоилия дар мисоли «Ихвон-ус-сафо» ба хулосањое омадааст, ки онњо дар масоили мантиќ ва илмњои табиї тањти таъсири Арасту ќарор доштанд. Вале назарияи адад ва таълимоти онњо оид ба судур ба таълимоти навпифагориён ва навафлотуниён, аќидаи онњо дар бораи коинот ба пайравии донишманди Юнони ќадим Птоломей (номи асараш «Ал-Маљастї»)  ва дар антропология ва тиб дар пайравии Љолинус (Гален) асос ёфта буд. Устод Олимов, аќидаи А.Бањоваддиновро дар бораи исмоилия тањлилу баррасї намуда менависад, ки бањои ў ба исмоилия аз љињати илмї хеле асоснок буд. Муњаќќиќони баъдї, аз зумраи Х.Додихудоев, Ѓ.Ашуров, М.Диноршоев, Н.Арабзода, Р.Назариев, Т.Муродова, Ф.Дафтарї, С.Љонбобоев, Ш.Бандалиева, И.Ќурбоншоев ва дигарон кори устодро дар ин самт идома дода, рисолањои номзадию докторї дифоъ намуданд ва њамчунин китобу маќолањои зиёде навиштаанд. Аз хулосабарорињои муњаќќиќи барљастаи таърихи фалсафа А.Бањоваддинов нисбати мутафаккирони гузашта ва махсусан исмоилия бармеояд, ки ў дар њаќиќат як шахсияти тинатрӯшану њаќиќатбаён буд, ки дар «љустуљуи мабдаъ ва асли андешањо дар таърихи афкори  ќадимаи  халќи тољик мебошад». Бояд гуфт, ки мо рўи шахсияти устод А.Бањоваддинов ба шарофати тањќиќотњои академик Кароматулло Олимов боз њам бештар шинохт пайдо кардем. Академик К.Олимов саъй намудааст, ки нуктањои муњими љањонбинии фалсафї-илмии ўро ба хонанда муаррифї намояд ва маќоми устодро дар баррасию тањќиќи таълимот ва осори гузаштагонамон сањењтар нишон дињад. Махсусан тањлилу баррасии таълимоти фалсафии файласуфи бузург Абунасри Форобї ва хидматњои ў дар инкишофи илму фалсафаи асрњои миёнаи тољику форс аз тарафи А.Бањоваддинов як кори бузурге буда, дорои арзиши хосе аст. Шарњу тавзењи китоби «Эњсо-ул-улум»-и Абунасри Форобї ва ба таври мухтасар, вале боварибахшона таснифи илмњо дар асоси ин китоб як хизмати боарзише барои олимони њамонваќта ва минбаъдаи тољик аст. Њамчунин хидмати дигари устод А. Бањоваддинов дар тањќиќи љањонбинии фалсафї, иљтимої ва ахлоќии асрњои ХVI-ХIХ низ нињоят арзанда буд. Вай «хусусиятњои афкори фалсафию иљтимоии ин асрњоро  дар мисоли андешањои Камолиддини Биної, Сайидои Насафї, Зайниддин Мањмуди Восифї, Бадриддини Њилолї, Абдулќодири Бедил ва дигарон» намуда, љањони маънавї ва иљтимоии онњоро дар таърихи илму фарњанг ва адаби тољик нишон дод. Академик А.Бањоваддинов дар тањлилу баррасии маорифпарварии асри ХIХ, махсусан асосгузори  он Ањмади Дониш сањми бузурге гузоштааст. Ў наќши Ањмади Донишро дар пешрафти таълимоти  иљтимоию сиёсї, илмї ва маорифпарварии он давра муайян намуд.

Мувофиќи баррасии устод Кароматулло Олимов, тасаввуф аввалин бор дар Тољикистон, аз тарафи академик А.Бањоваддинов тањќиќ шуда, ба сифати «як љараёни фалсафї-динї… мураккабии таълимоти тасаввуф ва ањамияту наќши онро дар ривољи озодфикрї нишон дод»[6,10]. Омўзишу баррасињои мухтасар дар бораи  Муњиддин ибни Арабї, Муњаммад Ѓаззолї, Саноии Ѓазнавї, Фаридаддини Аттор ва дигар мутафаккирони тасаввуф роњу равиши тањќиќи баъдинаи ин љараёнро муайян намуданд. Азбаски дар замони Шуравї системаи коммунистї нисбати ислому тасаввуф шаддидан манфинигар буд, кори осон набуд, ки дар атрофи ин масоили муњими маънавї-ахлоќї ва иљтимої, махсусан мутафаккирони исломї тањќиќ бурд. Бинобар ин чунон ки академик Кароматулло Олимов менависад: «Оѓози тањќиќи тасаввуф аз љониби устод Бањоваддинов А.М. љасорати илмию фалсафї буд, ки то он ваќт ба сабаби мањдудиятњои сиёсию идеологї то њадде душвор  буд». Ба њар њол устод А.Бањоваддинов дар ин самт низ барои муњаќќиќони замони хеш ва оянда роњ кушод, ки то имрўз олимони тољик Н.Ф.Одилов, К.Олимов, А.Муњаммадхољаев, М.Њазратќулов, Т.Муродова, М.Шамсов, И.Зиёев, Х.Зиёев, Н.Н.Содиќї, М.Т.Мањмадљонова ва дигарон дар бораи тасаввуф ва ирфон тањќиќотњои  зиёде анљом доданд. Хотирнишон намудан зарур аст, ки дар замони муосир њатто диди дунё нисбат ба тасаввуфу ирфон   ба таври мусбат тамоман дигар шуд ва дар бисёр кишварњои хориљ марказњои омўзиши тасаввуфу ирфони тољик амал мекунад.

Академик А.Бањоваддинов, чунонки устод Кароматулло Олимов мефармояд ба монанди Бобољон Ѓафуров, Абдулѓанї Мирзоев, Муњаммад Осимї, Ѓаффор Ашуров, Мусо Диноршоев як шахсияти нотакрори илму фарњанг ва адаби тољик дар ќарни бист буд. Ва ин арбобони илму фарњанг ва давлату миллат њамеша дар ќалбњои ањли илму њикмат ва мардуми тољик бо хотираи нек боќї мемонанд ва боќї хоњанд монд.

АКАДЕМИК А. БАХОВАДДИНОВ заслуженный

деятель ТАДЖИКСКОЙ НАУКИ

Муродова Тoджинисо

В статье рассматриваются статус и место ученого и достойного исследователя истории таджикской философии, академика А. Баховаддинова, жизненный путь и научный, философский, общественно-политический, педагогика-психологический просветительский и другие аспекты его творчества исследованы учеными М.Диноршоевым, И.Ш.  А.Мухаммадходжаевым, К.Олимовым, Н.М.Сайфуллоевым, Х.Идиевым, К.Гиеевым и другими исследователями. Академик А. Баховаддинов считается один из самых просвещенных, патриотически настроенных, и сплоченных таджикских ученых и мыслителей, боровшихся против пантюркизмов и других ненавистных народов таджикской нации за защиту ценностей богатой таджикской культуры, традиций , история и цивилизация. Этот почтенный и благородный деятель нации выступил против всякого рода клеветы и оскорблений таджиков и опроверг их обоснованными фактами и аргументами. Вклад академика А. Баховаддинова в изучение и анализ истории таджикской философии и ее преемников - Абу Насра Фароби, Абу Али ибн Сино, Носири Хусрава, Умара Хайяма, Мухаммада Газзали, Абулмажди Санои, Джалолиддина Балхи,  Абдурахмана  Джами  имеет большое значение и открыло большую дорогу для дальнейших таджикских ученых и исследователей.

ACADEMICIAN A. Bakhovaddinov OUTSTANDING WORKER

OF TAJIK SCIENCE

Murodova Tojiniso

The article examines the status and place of the scientist and valuable researcher of the history of Tajik philosophy, academician A. Bakhovaddinov, life and scientific, philosophical, socio-political, pedagogy-psychological, educational and other aspects of his work. researched by scientists M. Dinorshoev, I. Sh. Sharipov, A. Mukhammadkhojaev, K. Olimov, N. M. Saifulloev, H. Idiev, K. Giyoev and other researchers. Academician A. Bakhovaddinov is one of the most enlightened, patriotic, and close-knit Tajik scientists and thinkers who fought against the Pan-Turkists and other hated peoples of the Tajik nation for the protection of the values ​​of the rich Tajik culture , traditions, history and civilization. This respectable and noble leader of the nation spoke out against all kinds of slander and insults of the Tajiks and refuted them with well-grounded facts and arguments. The contribution of Academician A. Bakhovaddinov to the study and analysis of the history of Tajik philosophy and its successors - Abu Nasr Farobi, Abu Ali ibn Sino, Nosiri Khusrav, Umar Khayyam, Muhammad Gazzali, Abulmazhdi Sanoi, Jaloliddin  BalkhI and Abdurahmon Jomi a great road for further Tajik scientists and researchers.

АДАБИЁТ:

1.Эмомалї Рањмонов. Бо роњи вањдат ва бунёдкорињо. Истиќлолияти Тољикистон ва эњёи миллат. Љилди 2. Душанбе. «Ирфон», 2002.-512 с.

2.Идиев Х., Гиёев Ќ. Баррасињои Бањоваддинов А.М. аз масъалаи вањдати миллати тољик. Маљ.: «А.М.Бањоваддинов–поягузори тањќиќоти навини фалсафї». (Ба муносибати 90-солагии зодрўз). Душанбе, 2001. Нашрияи «Пайк».-С.81-83.-134 с.

3.Муњаммадхољаев А. А.М.Бањоваддинов ва омўзиши таърихи фалсафаи тољик. Маљ.: «А.М.Бањоваддинов-поягузори тањќиќоти навини фалсафї». Душанбе, 2001.-С.45-51.-134 с.

4.Олимов К. Андешањо доир ба фалсафа, ирфон ва худшиносии миллї. Матбааи АИ ЉТ «Дониш». Душанбе, 2014.-405 с.

5.Олимов К. Тањќиќи масъалањои миллї дар асари А.М.Бањоваддинов. Кит.: «Машъалафрўзони хирад». Нашр.: «Дониш». Душанбе-2020.-216 с.

6.Олимов К. Машъали роњи хирад. Нашр.: «Маориф ва фарњанг». Душанбе, 2011.-46 с.