Сарзамини паҳновар ва бостонии ориёии мо бо фарҳанг ва тамаддуни пешрафта ва бо мардону номоварони худ дар арсаи забон, илму фарҳанг ва ирфону маънавият дар дунё маълум ва машҳур аст. Фақат номбар кардани шахсиятҳои маъруфи он дар арсаи сиёсату давлатдорӣ, фарҳангу маънавиёт, илму маориф ва дину диншиносӣ ҷилд-ҷилд китоб хоҳад шуд. Яке аз чунин мардони бузурги олами ирфону тасаввуф Мавлоно Ҷалолиддин Муҳаммади Балхист, ки дар ҷаҳони фарҳангӣ бо номҳо ва тахаллуси Мавлавӣ, Муллои Рум, Мавлои Рум, Шамс, Хамӯш ва Хомӯш машҳур аст. Ӯ дар хонаводаи яке аз донишмандони тавонои он рӯзгор Баҳоуддин Валад, ки бо лақаби Султонулуламо низ машҳур буд, 30 сентябри соли 1207 дар сарзамини Вахши бостонӣ (он замон аз лиҳози маъмурӣ ҷузъе аз Балхи бостонӣ ба ҳисоб мерафт) зода шуда, 29 январи соли 1283 мелодӣ дар Қунияи Рум аз дунё гузашта аст. Мазори мубораки ӯ дар ин шаҳр бо номи «Қуббаи хазро» маъруфу машҳур аст.
Падари Мавлоно - Баҳоуддин Валад бо сабаби ихтилофҳои назарӣ, ки бо Фахруддини Розӣ, устоди руҳонии Муҳаммад Хоразмшоҳ доштааст, маҷбур мешавад, ки Балхро бо баҳонаи сафари Ҳаҷ тарк гӯяд ва баъди чандин соли мусофират дар шаҳри Қуния бо даъвати Султон Алоуддини Кайқубоди Салҷуқӣ маскан гузинад ва дар ҳамин ҷо дунёро падруд мегӯяд.
Бояд гуфт, ки ин шаҳр тахминан сад сол пеш аз омадани Султон Баҳоуддин аз тарафи Масъуди аввал (1118-1115), Султони Салҷуқии Рум пойтахт эълон шуд ва дар ин муддат ба як шаҳри фарҳангиву сиёсӣ табдил ёфта буд. Муҳимтар аз ҳама, забони расмиву давлатии сулолаи Салҷуқиёни Рум забони тоҷикӣ-форсӣ ҳисоб меёфт ва замоне падари Мавлавӣ ба ин ҷо омад, муҳити шаҳр тоҷикӣ буд ва тоҷикон дар ин шаҳр бештар сукунат доштанд. Устод Зарринкӯб таъкид мекунад, ки: «Аммо бештарини аҳли шаҳр аз турку тоҷик ба забони форсӣ сухан мегуфтанд ва форсигӯёни тоҷик, ғолибан, мухтарифаи шаҳрӣ буданд ва баъзе мақомоти девонӣ ва аксар маносиби шаръӣ ба онҳо тааллуқ дошт».[1]
Баъд аз вафоти падар Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ кори падарро пеша кард ва ба иршоду дастгирии муридону шогирдони падар пардохт. Мавлоно зиндагии худро аз оғоз то анҷом дар роҳи касби маърифат, андӯхтани дониш ва тарғибу ташвиқи фарҳанг ва инсондӯстӣ сарф намуда, осори бебаҳое аз худ боқӣ гузошт. Осори Мавлавиро ба ду бахши бузург – назм ва наср ҷудо кардан мумкин аст. «Девони Шамси Табрезӣ» ё «Куллиёт»-и Мавлоно, ки дар он ӯ бо тахаллуси Шамси Табрезӣ эҷод карда ва тавре ки устод Карими Замонӣ, таҳиягари шарҳи ҷомеи Маснавии Маънавӣ мефармояд: «Девони Шамс, девони шеър нест, ғавғои як дарёи муталотуми тӯфонист[2]…». Рубоиёт иборат аз 1600 рубоӣ, «Фиҳӣ мо фиҳӣ (Дар ӯ ва он чи дар ӯст) ва «Мактубот» аз асарҳои дигари Мавлоно аст, ки дутои охири онҳо бо наср навишта шудааст. «Фиҳӣ мо фиҳӣ» маҷмуаи вазъу сухангӯии Мавлоно дар маҷлису маҳфилҳо буда, ки писари ӯ Баҳоуддин, маъруф бо номи Султон Валад ва яке аз муридонаш онҳоро сабт карда, дар шакли китобе баъдан ба дӯстдорони осори Мавлоно пешкаш карданд. Дар «Мактубот» номаҳо ва мактубҳои Мавлоно гирдоварӣ шудааст.
Тавре ки Президенти кишвар Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ дар ҷилди дуюми китоби «Забони миллат – ҳастии миллат» бо истинод ба асари дигари худ «Чеҳраҳои мондагор» мефармояд: «Афкору андешаҳои пурқимати ин абармарди илму ирфон, ба хусус, дар марҳилаи эҳёи давлатдории миллии тоҷикон ва ҳалли тазоду мушкилоти даврони ҷаҳонишавӣ арзиши дучанд пайдо кардаанд.
Назми оламгир, афкору андешаи бунёдӣ ва фалсафаи инсондӯстонаи ин орифи бузург дар Шарқу Ғарб маъруф гаштааст ва мардум дар саросари олам осори ӯро меписанданд ва мутолиа мекунанд. Ӯ масъалаҳои умдаи умумибашарӣ, фарҳанги инсондӯстӣ ва дигар паҳлуҳои муҳимми ҳаётро чунон дурандешонаву воқеъбинона тафсиру баён кардааст, ки имрӯз низ ҷавобгӯйи ниёзу ормонҳои ҷаҳони муосир мебошанд».[3]
Ӯ боз меафзояд, ки «Осори ҷовидонаи ӯ имрӯз ба забонҳои гуногуни ҷаҳон тарҷума шуда, дар интиҳои асри XX дар радифи даҳ китоби сертеъдод ва хонданитарини аҳли олам қарор гирифтааст.
Мо – тоҷикон, дар қатори дигар миллатҳои мутамаддини олам осори ин пири хирадро меомӯзем, ташвиқ месозем ва бо он ифтихор менамоем.
Имрӯз, ки Ҷалолуддини Балхӣ на фақат дар Тоҷикистону Туркия, Афғонистону Эрон, Покистону Ҳиндустон ва кишварҳои зиёди мусулмонӣ, балки дар дигар минтақаҳо ва кишварҳои Шарқу Ғарб маъруфу машҳур аст, мо бо ташаббус ва дастгирии ЮНЕСКО дар сатҳи ҷаҳонӣ 800-солагии ӯро дар соли 2007 таҷлил намудем. Ин нишонаи арҷгузорӣ ба фарзанди бузурги тоҷикон ва бузургдошти арзишҳои ҷовидонаи умумиинсонӣ мебошад». Масъалаҳои забони осори Ҷалолидини Балхӣ аз тарафи пажуҳишгарон, аз ҷумла, донишмандони тоҷик то андозае таҳқиқ шудааст.[4]
«Маснавии Маънавӣ» яке аз шоҳасарҳои адабиёти классикии мо буда, муаллифи онро шуҳратёри ҷаҳон намудааст. Ин асар таври маълум аз шаш дафтар ва 25685 байт иборат буда, дар он масъалаҳои гуногуни иҷтимоиву фарҳангӣ, мазҳабиву динӣ, фалсафаву тасаввуф ва ахлоқиву тарбиявӣ инъикос ёфтааст. Шоир ин асари бузургҳаҷми худро дар муддати беш аз даҳ сол бадоҳатан эҷод намуда, пайравонаш (махсусан Ҳусомиддин) онро китобат кардаанд.
Дар таҳияи «Маснавӣ» таъсири Ҳусомиддини Чалабӣ, яке аз муридони содиқи Мавлоно аз бузургони суфия, ки бо тахаллуси Ахии Турк маъруф аст, хеле зиёд аст. Мавлавӣ дар чанд ҷойи Маснавӣ аз ӯ ёд карда ва асари худро «Ҳусоминома» низ хондааст. Тавре маълум аст, Ҳусомиддини Чалабӣ аз Мавлоно хоҳиш менамояд, ки ӯ дар бораи масъалаҳои мураккаби диниву мазҳабӣ, нуктаҳои пурпечутоби тариқат дар вазни «Илоҳинома»-и Саноӣ ва «Мантиқ-ут-тайр»-и Аттор бо баёни оммафаҳму осон афкори худро баён намояд.
Мавлоно ин пешниҳоди ӯро пазируфта, гӯё ҳамон замон коғазе ба дасти ӯ медиҳад, ки дар он 18 байти аввали Маснавӣ сабт шуда буд.
Абдураҳмони Ҷомӣ ин воқеаро чунин нақл мекунад: «Чун Шайх Салоҳиддин ба ҷавори раҳмати ҳақ пайваст, инояти Мавлоно ва хилофати вай ба Чалабӣ Ҳусомиддин мунтақил шуд ва сабаби назми Маснавӣ он буд, ки чун Чалабӣ Ҳусомиддин майли асҳобро ба «Илоҳинома»-и Ҳаким Саноӣ ва ё «Мантиқ-ут-тайр»-и Шайх Фаридуддини Аттор ва «Мусибатнома»-и вай дарёфт, аз хидмати Мавлоно дархост кард, ки агар чунончи ба тарзи «Илоҳинома»-и Саноӣ ё «Мантиқ-ут-тайр» китобе манзум гардад, то дӯстдоронро ёдгор бувад, ғояти иноят бошад. Мавлоно филҳол аз сари дастори худ коғазе ба дасти Ҳусомиддин Чалабӣ дод ва дар он ҷо ҳаждаҳ байти аввали Маснавӣ навишта буд».[5]
З-он пас Мавлоно дар ҳама ҳол Маснавӣ мегуфт: дар ҳолати самоъ, дар ҳаммом, нишаста, истода ва гоҳ аз оғози шаб то тулуи офтоб доимо месуруд ва Ҳусомиддин таҳрир мекард ва ҳамаи он чи навишта буд як бор бо овози хубу баланд бар Мавлоно мехонд.
Мавлоно, нақши Ҳусомиддинро дар эҷоди ин асар нек дарёфта буд ва медонист, ки талаб ва хоҳиши ӯст. Аз ин рӯ, дар порае аз ашъори худ номи ин асари бузургро «Ҳусоминома» ниҳодааст:
Гашт аз ҷазби чу ту алломае,
Дар ҷаҳон, гардон Ҳусоминомае.
Забони Мавлоно дар Маснавӣ аз равшании xocе бархурдор аст. Дарвоқеъ бо забони мардум сухан гуфтааст. Вале бо ҳамаи ин осонӣ аксари абёти он душворфаҳм аст, то ҷойе, ки дар замони ӯ низ ёрон ва муридон, маънои порае аз абёти Маснавиро аз ӯ суол мекарданд ва ӯ барои онҳо бозгӯ менамуд.
Маснавӣ аз ашъоре иборат аст, ки дар як вазн суруда шуда ва дар ҳар байт ду мисраъ бо як қофия меояд.
Шоирон, одатан матлабу афкори доманадору васеъ ва ҳикоёту афсонаҳо ва ё ҳодисаву воқеаҳои таърихӣ ва масъалаҳои ирфониро дар ин қолаб баён мекунанд. «Маснавӣ аз қадимтарин рӯзгорон дар шеъри форсӣ вуҷуд дошта ва дар нахустин намунаҳои шеъри форсӣ, ки яке аз онҳо шеърҳои «Шоҳнома»-и Масъуди Марвазист, ин қолабро мушоҳида мекунем. Муаллифи тазкираи «Ҳафт осмон» гӯяд: ва Маснавӣ ҳамчун рубоӣ ва ғазал аз офаридаҳои Аҷам аст ва пешиниёни араб аз эшон фаро гирифтанд. Ва муздаваҷ ном карда…».[6]
Маснавӣ аз оғоз ва овони таълифаш, дар маҷолиси рақс ва самоъ хонда мешуд ва ҳатто дар даврони зиндагии Мавлоно ва пас аз он, табақае бо номи Маснавихонон падид омаданд, ки Маснавиро бо савту овози дилкаш мехонданд. Аз ин рӯ, рафта- рафта Маснавӣ дар радифи мусиқии халқӣ ва суннатии эронӣ ҷойгоҳи вежа пайдо кард ва бад ин тартиб Маснавӣ дар тамоми овозҳо ва дастгоҳҳои мусиқии эронӣ ва махсусан маҳаллӣ интишор ёфт.
Маснавӣ китобест таълимӣ ва дарсӣ дар заминаи ирфон ва усули тасаввуф ва ахлоқу маориф. Маснавӣ дарёи жарфест, ки дар он метавон ғаввосӣ кард ва ба намунаҳои гуногуни гавҳарҳои маънавӣ даст ёфт. Бо ин ки то он замон китобҳои арзишманд ва гаронқадре назири «Мантиқ-ут-тайр»-и Аттори Нишопурӣ ва «Ҳадиқат-ул-ҳақиқа»-и Саноӣ ва «Гулшани роз»-и Шабистарӣ аз муҳимтарин китобҳои ирфонӣ ва сӯфиёна ба шумор мерафтаанд, вале бо зуҳури Маснавии Мавлоно ҳамаи онҳо дарвоқеъ таҳти таъсири он қарор гирифтанд.
Маснавӣ китобе нест, ки тобеи фаслбандиҳои суннатӣ ва қолабию анъанавӣ ва расмӣ бошад. Балки бештар тобеи услуби Қуръонист. Мавлоно зимни баҳс дар нуқтае ба ёди воқеаи машҳуре меафтад ва дар он бора баҳс мекунад. Ӯ ҳикоятеро барои худ бозмегӯяд. Он ҳикоят поёни як асли суфиёнаро талаб мекунад. Ҳангоми нақли он як масал, ӯро ба гуфтани ҳикояти дигар мекашонад. Ин ҳикоят ҳам воқеаи муосирро дар зеҳни ӯ ҷон мебахшад. Ногаҳон ҳикояти дигари фалсафии нуҳуфтаи худро ба ёди ӯ меорад. Дафъатан ба ҳикояти нахустин бозмегардад, вале қабл аз поён додан ба он ҳикоят баҳси дигар ва аз он баҳс ба ҳикояти дигар мепардозад муддатҳо баъд, барои чанд минвол боз ба ҳикояти дигар бармегардад ва онро ба поён намерасонад.
Яке аз хусусиятҳои дигари услубӣ ва забонии Маснавӣ такрори матлабҳо мебошад, вале ин такрорҳо дар сурат аст ва дар маъно такрор нест. Ҳар кадом аз масъалаҳои такроршуда дар Маснавӣ нуктае тоза ва хуб аст ва дар ин замина низ тобеи услуби Қуръонист. Ҳарчанд мумкин аст, ба диди зоҳирбинон такрор ояд, вале зиракони нуктасанҷ дар он тозагӣ мебинанд.
Дигар он ки достонҳо ва ҳикоятҳои пешин ба сурати хушк дар Маснавӣ наомадаанд. Балки маводи ташкилдиҳандаи онҳо монанди мум дар дасти ҳунарманди Мавлоно нарм аст ва ӯ бар асоси мақсади худ бар онҳо шакл медиҳад.
Хусусияти хоси Маснавӣ се навъ мухотаб доштани он аст: ом, хос ва баргузида. Порае аз абёти Маснавӣ мутаваҷҷеҳи оммаи мардум аст. Гуё, ки Мавлоно дар маҷлиси вазъ ва хитоба ҳозир шуда ва суханоне дар сатҳи фаҳми умум ва зеҳнҳои мардум эрод мекунад. Аз қабили панду насиҳатҳое, ки ҳамагон ба қадри тавони худ аз он суханон баҳраманд мешаванд.
Ба таври куллӣ қиссаҳо ва тамсилу ҳикояҳое, ки хеле сода ва фаҳмо буда, саршор аз вожаву таъбирҳои омиёнаанд, ба онҳо равона шудааст.
Қисми дувуми мухатибон, шахсони хос ва дӯстони Мавлавианд. Мавлоно ба ёрони дамсоз ва ҳамдамон роҳ меёбад ва касоне, ки дар берун нишастаанд, он калимотро нопурра ва қисм-қисму пора-пора мешунаванд, онҳоро пеши худ калиди ношунидаҳо мекунанд. Ва ин гурӯҳ ба ду даста тақсим мешаванд: яке соҳибдилону покдилон, ки ба ҳақиқати ростгӯиҳои Мавлоно бо ҳамдамонаш пай мебаранд. Ва дигар он гурӯҳе, ки ботини пок ва вораста надоранд, балки аз рӯи шубҳаву гумон мешунаванд, аммо ба асрори он роҳ намеёбанд. Балки ба қавли Мавлоно, инон ҳарфи орифони ворастаро медузданд, то содалавҳонро ба доми худ афкананд.
Ва бахши савум мухотибони олӣ ё интихобшудаву баргузида мебошанд. Мавлоно дар ҳолати ҷазба ва шӯри ишқ ва ё муроқибат бо онҳо гуфтугӯ мекардааст.
Бо таваҷҷӯҳ ба иштиёқи муридон дар пай бурдан ба маъно ва мақсуди Мавлоно дар Маснавӣ гоҳ байте аз абётро мавриди суол қарор медоданд ва ӯ ба шарҳ ва тафсири он мепардохт. Ба ҳамин лиҳоз метавон гуфт, ки нахустин шореҳи Маснавӣ худи Мавлоно будааст. Ва илова бар он ки абёти Маснавӣ, муфассири худ аст, дигар осори ӯ ба хусус «Фиҳӣ мо фиҳӣ» наздикӣ ва шабоҳати бисёре ба маонии Маснавӣ дорад.
Метавон гуфт, ки дар «Фиҳӣ мо фиҳӣ» аксари фикрҳо ва ақидаҳои дар Маснавӣ ба шакли шеърӣ баён ёфта, тариқи наср содатар ва фаҳмотар тафсир шудаанд.
Сарвату ғаномандии забони Маснавӣ бесобиқа ва рангин аст. Дар баробари корбурди захираи пурсарвати вожагон ва калимаҳои ноби тоҷикӣ-форсӣ ӯ аз таъбироти арабӣ, туркиву юнонӣ ба таври васеъ истифода бурдааст. Ҷаҳони сухан ва каломи Маснавӣ ба он ки то имрӯз мавриди таҳқиқ ва пажуҳишҳои доманадоре қарор гирифта, дар ин мавзуъ асарҳои зиёде таълиф ва чоп шудаанд, омӯзиш ва таҳқиқи алоҳидаи доманадореро интизор аст. Забони «Маснавӣ» саршор аз қолабу таркибҳои знндаи забони халқӣ буда, имрӯз ҳам барои аксарият қобили фаҳму дарк аст. Танҳо низоми феълӣ ва истифодаи таркибҳои феълӣ дар Маснавӣ ва таҳқиқу пажуҳиши он барои аз нав барқарор кардани низоми феълии забони тоҷикӣ ва муайян кардани хусусияҳои хоси феъли забони тоҷикӣ аҳаммияти бесобиқа дорад.
Он нукта, ки Мавлавӣ парвардаи обу хоки Хуросону Мовароуннаҳр буда, ашъори ӯ саршор аз таъбиру ибора ва вожаҳои хоси ин диёр ва забони тоҷикист, ба касе пушида нест ва онро аксари муҳаққиқон ва пажуҳишгарон тасдиқ кардаанд.
Инак барои исботи ин фикр аз ибораву таъбирҳои хоси забони тоҷикӣ дар Маснавӣ чанд намуна меорем:
БУРУТ: мӯйҳои пушти лаби мардон. «Боди бурут» киноя аз худбинӣ ва саркашӣ аст:
Оташе к-ӯ бод дорад дар бурут,
Ҳам яке боде, бар ӯ хонад ямут.
БЕРӮЗӢ: маҳрум, бенасиб, бадбахт, нолон; маҷозан муфлис:
Ҳар кӣ ҷуз моҳӣ зи обаш сер шуд,
Ҳар кӣ берӯзист, рӯзаш дер шуд.
Берӯзӣ аз вожаҳои асилу маъруфи тоҷикон аст ва имрӯз ҳам дар байни мардум ба ҳамин маънӣ дар истеъмол аст.
БЕСТ: мухаффафи биист, сабр дошта бош, феъли амр аз масдари истодан, ки имрӯз дар забони мардуми мо ба таври фаровон истифода мешавад:
Ту магӯ, ки ман гурезонам зи нест,
Балки ӯ аз ту гурезон аст, бест.
Ё:
Гуфт: «Аз дарди фироқат нестам,
Кай дар ин фикру тафаккур бестам».
Феъли «бест» низ имрӯз тақрибан бо айни шакли талаффуз дар байни сокинони Тоҷикистони ҷанубӣ ривоҷ дорад ва бад-ин шаклу талаффуз дар забони адабӣ ба ҳайси унсури лаҳҷавӣ шинохта шудааст. Намунае, ки дар «Маснавии маънавӣ» дида мешавад, ин назарро пурра ботил месозад. Илова бар ин, шаклҳои дигари феълии он ба монанди бестам, бестанд низ дар «Маснавии маънавӣ» дида мешавад, ки андешаи моро тақвият медиҳад.
ДАҲДИЛА: маҷ. ҳавасбоз, касе, ки дилаш ҳар дам ҳавои касе кунад, дурӯя, мунофиқ, чандчеҳра. Дар «Маснавии маънавӣ» бо истифодаи шумораи даҳ калимаҳое чун даҳдила, даҳдаҳӣ ва даҳкаса сохта шудааст.
ДАҲКАСА: даҳнафара. Дар ин ҷо даҳ бародар:
Мешавад з-илҳомҳову васваса
Ихтиёри хайру шарри даҳкаса.
ДОВ: ба маънои навбати бозӣ дар қимор. Дар ин ҷо ба маънои ҳила ва зиракӣ:
Пойи гов андар миён орӣ зи дов,
Рав, надӯзад Ҳақ бар аспе шохи гов.
ДОДАР: бародар, дӯст.
Он Зиёулҳаққ хушилҳом буд,
Додари он тоҷи Шайхислом буд.
Додар аз калимаҳои хоси забони тоҷикист, ки дар «Маснавии маънавӣ» дар қатори як силсила вожаҳои дигар истифода шудааст. Додар ба маънии бародари хурдӣ ва ҳангоми муроҷиати калонсолон ба мардони ҷавонтар низ истифода мешавад. Решаи ин вожа шояд «додор» ба маънои Худованд ба забони портӣ бошад. Шояд асоси ин калима «до» бошад ва «до» маънии хурдӣ дошта бошад, зеро дар калимаи бародар қисми бар бузургӣ ва калонро ифода мекунад.
ЗАП: осон, ройгон. «Заб» низ саҳеҳ аст:
Чашм гардон сӯйи росту гӯй чап,
З-он ки набвад бахтномай рост зап.
Зап калимаи хоси забони тоҷикӣ буда, имрӯз ҳам дар шакли зап ва заб ба маънии аҷаб, басо, осон истифода мешавад. Корро заб осон мекардаст ва ғ.
ИСТОНИД: мутаваққиф кард, боздошт, таваққуф кард:
Маркаб истонид, пас овоз дод,
Он салому он амонат боз дод.
Шакли бавоситаи феъли истодан, ки истонидан аст, дар забони адабии имрӯз камтар истифода мешавад, вале дар баъзе лаҳҷаҳои Тоҷикистон то ҳанӯз ҳам ривоҷ дорад: Мошинро ҳамин ҷо истонед (истоёнед) – (лаҳҷаи Хуҷанд).
КОҲДУД: исми мураккаб аст ва ба маънои дудест, ки аз сӯхтани коҳ бархезад. Аллома Деҳхудо дар ёддошти худ менависад: дар қадим расм буд, ки қарздоре агар қарзи худро намепардохт, талабкор миқдори коҳ бар дари хонаи ӯ меовард ва дуд мекард. Бад-ин муносибат коҳдуд гузоштан ва коҳ дуд кардан киноя аз талаби ҷиддӣ ва сахт гирифтан бар қарздор аст:
Боз нақши ҳамла меовард зуд
З-ин таарруф дар дилаш чун коҳдуд.
Коҳдуд имрӯз дар забони тоҷикӣ ба шакли каҳдуд андохтан барои дур сохтани кӯрпашша ва дигар ҳайвонот (махсусан хазандаҳо) аз хонаву дар истифода мешавад.
КУРТА: пироҳан:
Чоруқат рабъи кадомин Осаф аст,
Пӯстин гӯйӣ, ки куртай Юсуф аст.
Ҳам курта ва ҳам вожаи чоруқ ба маънои пойафзол, ки аз пӯсти хоми ҳайвонот медӯхтанд, калимаҳои хоси тоҷикӣ буда, имрӯз ҳам дар истифодаанд.
МОШБО: оши мош. Ин шакли калимаи мураккаб сохтан (шӯрбо, мошбо) дар номгузории хӯрокҳои тоҷикӣ зиёд вомехӯрад:
Ман бигӯям: «Шукр,чӣ хӯрдӣ або?»
Ӯ бигӯяд: «Шарбате ё мошбо».
НАҒЗ: хуб, неку, латиф, бадеъ.
З-он ки ӯ пок асту Субҳон васфи ӯст,
Бениёз аст ӯ зи нағзу мағзу пӯст.
ПАРЕР: пареррӯз, ду рӯз пеш:
Ҷанг мекарданд ҳаммолон парер,
Ту макаш, то ман кашам ҳамлаш чу шер.
Ин калима имрӯз ҳам ба ҳамин шакл: парер, парерӯз, парерсол (ду сол пеш) вуҷуд дорад. Порсол як сол пеш, соли гузашта.
ПОЛЕЗ//ПОЛИЗ: боғ, бӯстон, гулистон, киштзор, замине, ки дар он харбуза ва тарбуз кошта шавад:
Мурда пеши ӯ кашӣ, зинда шавад,
Чирк дар полез рӯянда шавад.
Дар ин байт ду вожаи тоҷикиасл «полез» ва «чирк» истифода шудааст. Ин калимаҳо хоси забони Хуросону Мовароуннаҳр буда, полез имрӯз низ дар забони тоҷикӣ васеъ, бештар ба маънии ҷойи коридани харбузаву тарбузи лалмӣ истифода мешавад. Маънои васеи он боғ, бӯстон, гулистон, киштзор буда, полезбон, полезбонӣ, полезгоҳ аз ҳамин калима сохта шуданд. Калимаи «чирк» дар «Маснавии маънавӣ» ба маънии пору омадааст, вале маънии аслии он ғаждӣ, чиркинӣ, ифлосӣ мебошад.
ҶУВОЛ: – халтаи бузург. Халтаи бузурге, ки аз нах ва порчаи ғафс дӯзанд ва бо он бор мебаранд.
Рост н-ояд бар шутур ҷуфти ҷувол,
Он яке кӯчак ва он дигар камол.
Ҷувол дар забони тоҷикӣ имрӯз ҳам истифода мешавад ва дар «Фарҳанги забони тоҷикӣ» (с.791-792) дар ин бора чунин омадааст: ҷувол 1. халта ва ё тӯрбаи калон, ки аз қанор хурдтар буда, дар он ғалла ва чизҳои дигар меандозанд. 2. киноя аз бадан. Шакли хурдию навозишаш ҷуволак – ҷуволча ва шакли арабишудааш ҷуволақ буда, бо он калимаи мураккаби ҷуволгӯша сохта шудааст.
ШАРФА: садои по, ҳар садоро низ «шарфа» гӯянд. Ин вожа ҳам дар лаҳҷаҳои забони тоҷикӣ хеле ривоҷ дорад.
Шарфае бишнид дар шаб муътамад,
Баргирифт оташзана, к-оташ занад.
ШИРГАРМ: мулоим, гарм ба андозаи гармии шири тоза дӯшида:
Гуфт: «Обаш деҳ, валекин ширгарм».
Гуфт: «Лоҳавл, аз туам бигрифт шарм».
Дар маҷмуъ, забони ифодаву баёни Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ дар «Маснавии маънавӣ» беҳтарин намунаи забони тоҷикӣ дар ҳамаи давру замонҳост, ки ба шукӯҳи пойдору шуҳрати деринаи ин забон азамати тоза ва эътибори мондагор зам кардааст.
Аҳамияти пажуҳишҳои илмӣ дар робита бо осори ин донишмандро ба назар гирифта, Президенти кишвар мефармояд: «Пажуҳиши ҷанбаҳои гуногуни эҷодиёти Мавлавӣ ва дарки осори ӯ дар Тоҷикистон акнун вусъати тоза пайдо мекунад ва ин таҳқиқот бояд бар появу бунёди илмӣ устувор бошад. Таҳқиқи забони асарҳои Мавлавӣ барои аз нав зинда кардани унсурҳо ва таркибҳои гуногуни калимасозӣ ва мавриди истифодаи умум қарор додани истилоҳот ва таъбирҳои ноби тоҷикӣ аҳаммияти вижа дорад».[7]
Назарзода Сайфиддин, доктори илми филология, узвм вобастаи АМИТ, мудири шуъбаи фарҳапнгнигорӣ ва истилоҳоти
Институти забон ва адабиёти ба номи Абуабдуллоҳ Рӯдакии АМИТ
Адабиёт
1. Абдулҳусайни Зарринкӯб. Сирри най (иборат аз 2 ҷилд), ҷилди 1. – Теҳрон, 1373//1959.
2. Бадеуззамон Фурӯзонфар. Шарҳи аҳвол ва осори Мавлоно. – Душанбе: Довар Ибтиҳоҷ, 2007.
3. Карими Замонӣ. Шарҳи ҷомеи «Маснавии Маънавӣ». Дар 7 ҷилд, ҷ.1. Теҳрон, 1387.
4. Карим Замонӣ. Шарҳи ҷомеи Маснавии Маънавӣ. –Теҳрон, 1383//2005.
5. Мирсаидов Б. Ҳусомиддин дар ҷаҳони андешаи Мавлоно ва мавлавиён. –Хуҷанд; 2014.
6. Назарзода С., Мискинов И. Вожаномаи Маснавии Маънавӣ. –Душанбе, 2007.
7. Одилов Н. Ҷаҳонбинии Ҷалолиддини Румӣ. – Душанбе, 1964.
8. Сабзаев С. Забон ва сабки баёни Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ. – Душанбе, 2014.
9. Саидзода Ҷ. Ҷалолиддини Балхии Румӣ. – Душанбе, 2008.
10. Саломов М. Вижагиҳои савтӣ, маъноӣ ва маҷозию фразеологии забони шеъри тоҷикӣ (дар асоси ғазалиёти шоирони асрҳои XII-XIV). –Душанбе, 2017.
11. Султон, Мирзо Ҳасан. Ҷилваи ҷамоли забони тоҷикӣ дар ашъори Мавлоно. // Дин ва ҷомеа. №11, ноябри 2018.
12. Эмомалӣ Раҳмон. Забони миллат-ҳастии миллат. ҷ.2, 2020.
13. Эмомалӣ Раҳмон. Чеҳраҳои мондагор.-Душанбе, «Эр-граф», 2016.
