Тоҷикистон тибқи Конститутсияи худ ба ҷомеаи ҷаҳон эълон намуд, ки сиёсати сулҳҷӯёнаро пайгирӣ намуда, истиқлолу соҳибихтиёрии давлатҳои дигарро эҳтиром менамояд ва муносибатҳои хориҷиро дар асоси меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ муайян карда, рушди ҷомеаи озоди шаҳрвандӣ, гуногунандешии сиёсиву мафкуравӣ ва иштироки фаъоли шаҳрвандонро дар идораи давлат кафолат медиҳад.

Эмомалӣ Раҳмон

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 6 ноябри соли 1994 дар райъпурсии умумихалқӣ қабул карда шуд. 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22майи соли 2016 бо тариқи райъпурсии умумихалқӣ ба он тағйиру иловаҳо ворид карда шудаанд.

Мусаллам, ки бунёди Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистонро майлу иродаи мардум оид ба сохти давлатдорӣ ташкил медиҳад, ки он ҳама аз истиқлолият ва соҳибихтиёрии давлат сарчашма мегирад. Маҳз ба шарофати Истиқлолият тақдири Ватану давлати аҷдодии худро ба даст гирифта, бо азму иродаи созандагӣ сӯйи ояндаи обод ва ҷомеаи мутамаддини шаҳрвандии сулҳпарвар меравем.

Қобили зикр аст, ки дар чунин шароит дар назди кишвари соҳибистиқлоли тоҷикон ҳамчун давлати демократӣ ва ҳуқуқбунёд, ҳалли вазифаҳои муҳимми ҳаёти давлатӣ ва ҷамъиятӣ, аз ҷумла ҳифзи Истиқлоли давлатӣ, хотима додан ба нооромиҳои сиёсӣ, ба вуҷуд овардани заминаи зарурии ҳуқуқӣ ва ниҳоят, ба ҳаёти осоишта баргардонидани тамоми мардум қарор дошт, ки ба таври мусбӣ бартараф намудани онҳо, танҳо дар сурати ҳар чӣ зудтар таҳия ва қабули қонуни асосии давлат-Конститутсия имконпазир буд.

Бояд тазаккур дод, ки қабули Конститутсия дар соли 1994 ҷиҳати расидан ба ваҳдати миллӣ таҳкурсии устувор гардид ва дар он марҳалаи ҳассоси таърихӣ барои гузоштани асосҳои аркони давлатдории тоҷикон нақши тақдирсозу ҳалкунанда бозид. Чуноне, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуданд, “амалӣ намудани меъёрҳои Конститутсия ба мо имкон дод, ки пояҳои устувори ҷомеа ва давлатро созмон диҳем, сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллиро таҳким бахшем, рушди устувори иқтисодии кишварамонро таъмин намоем, барои ҳар як шаҳрванди мамлакат шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро муҳайё созем”.

Дар воқеъ муҳимтарин омилҳое, ки давлати демократӣ будани Тоҷикистонро ифода мекунад ин истифодаи шакли демократияи бевосита мебошад. Халқ дар давлати демократӣ ҳокимиятдории худро ё бевосита ва ё ба воситаи вакилони интихобнамудаи худ ба мақомоти намояндагии ҳокимияти давлатӣ ба амал мебарорад.

Давлати демократӣ унсури муҳимтарини ҷомеаи шаҳрвандӣ ба шумор рафта, ба озодии одамон асос меёбад. Дар чунин давлат халқ баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ҳокимият аст. Давлати демократӣ бо падидаи дигари пешқадам, давлати ҳуқуқӣ дар иртибот аст. Шакли ҳуқуқии ташкили ҳокимияти давлатӣ таърифи анъанавии давлати ҳуқуқӣ маҳсуб мегардад. Ҳамзамон ҳуқуқи инсон дар назария ва консепсияҳо оид ба зарурияти сохтмони ҷомеаи демократӣ, ҳуқуқӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ инъикос меёбад. Ҷустуҷӯи роҳи беҳтарини эътирофи ҳуқуқ ва озодиҳои инсон боиси таҳкими ғояи ҷомеаи демократӣ мегардад. Давлати демократӣ гуфта, давлате дар назар дониста мешавад, ки сохтор ва тарзи фаъолияти он бо иродаи инсон мувофиқ буда, ба ҳуқуқу озодиҳои умумиэътирофгаштаи инсон ва шаҳрванд мухолифат наменамоянд. Давлати демократӣ унсури муҳимтарини мардумсолорӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ мебошад, ки ба ҳуқуқу озодиҳои инсон асос ёфтааст. Дар ҷомеаи демократӣ халқ манбаи асосии ҳокимият маҳсуб мешаванд. Ин танҳо эъломия набуда, балки як воқеият мебошад.

Мафҳуми давлати демократӣ бо мафҳумҳои давлати конститутсионӣ ва ҳуқуқӣ зич алоқаманд аст ва то ҳадде ин мафҳумҳо метавонанд синоним бошанд.

Вазифаи асосии давлати демократӣ таъмини манфиатҳои умумии шаҳрвандон мебошад.

Нишонаҳои муҳимми давлати демократӣ ин демократияи воқеии намояндагӣ, таъмини ҳуқуқ, озодиҳои инсон ва шаҳрванд мебошанд.

Нишонаи дигари давлати демократӣ-таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд мебошад. Дар давлати демократӣ принсипи волоияти қонун амал мекунад, ки баробарии ҳама пеши қонун, мустақилияти низоми судӣ, мавҷудияти институтҳои ҳифзи ҳуқуқ ва кафолатҳои зидди сӯиистифодаи ҳокимиятро дар бар мегирад.

Ҳамин тавр, давлати демократӣ на танҳо давлатест, ки дорои мақомоти интихоботӣ мебошад, балки низоми институтҳои ҳуқуқӣ ва сиёсӣ буда, иштироки шаҳрвандонро дар идоракунии давлат, ҳифзи ҳуқуқ ва озодиҳои онҳоро дар шароити рушди ҷомеаи шаҳрвандӣ таъмин менамояд.

Ҳамин тариқ моҳияти демократия дар он аст, ки ин шакли идориро худи халқ муайян мекунад, вале маъмулан идоракунии он аз ҷониби сиёсатмадорони касбӣ амалӣ карда мешавад.

Давлати демократӣ - ин давлати ҳуқуқбунёдест, ки принсипи таҷзияи ҳокимиятро риоя намуда, кафолатҳои воқеии ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандонро фароҳам меорад. Муҳимтарин принсипи он истиқлоли халқ мебошад, ки дар асоси интихоботи озод ва шаффоф амалӣ карда мешавад.

Муҳаққиқ Холиқзода А.Ғ. иброз медорад, ки “..... дар чунин шароити ноороми олам моро мақомоти қонунбарор ва шаҳрвандони озодидӯстро, зарур аст, ки дар кори пешгирӣ аз ин харҷу марҷи фикрӣ ва бадбахтиҳои эҳтимолӣ, ки ба сари аксари кишварҳои олам борида аст, талаботи моддаҳои 1,6, 8, 10,12 ва 100-и Конститутсияи кишварамонро чун сипари устувори ҳуқуқӣ ва маънавӣ дуруст дарк, ҳазм ва татбиқ намоем. Дар сурати дарк накардани паҳнои таносуби ин озодиҳо ва неруи ин қудратҳо рӯ овардан ба ҳикмати ҳамин моддаҳои номбаршудаи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон мафкураи моро бо ғизои солими ҳуқуқӣ дар роҳи ҳифзи якпорчагию одилии кишварамон таъмин менамояд”. (Холиқзода А.Ғ. Давлати демократӣ. Китоби 1. Душанбе “ЭР-граф” 2025, саҳ. 422).

Ҳамин тариқ метавон иброз намуд, ки Конститутсия - ҳомии ҳуқуқҳои инсон ва маҳсули андешаи бунёдии миллии халқи Тоҷикистон мебошад, зеро маҳз бо иродаи мардуми кишвар дар вазъияти барои давлату ҷомеа ниҳоят мураккабу ҳассоси таърихӣ якдилона қабул гардида, дар побарҷойии давлат ва низоми идоракунии он нақши ҳалкунанда мебозад.

Давлиёрова Сафаргул Тешаевна, н.и.ф., ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии ИОМДОА АМИТ

Конститутсияи Тоҷикистони соҳибихтиёр ҳамчун санади ифодагари истиқлолу озодии халқи мо дар таъсиси давлатдории навини тоҷикон ва пойдориву бардавомии он нақши ҳалкунанда дорад. Ин санади таърихӣ ва сарнавиштсоз барои гузоштани асосҳои аркони давлатдории навини тоҷикон, ноил гардидан ба сулҳу субот, ваҳдати миллӣ, дастовардҳои бузурги сиёсиву иқтисодӣ ва иҷтимоиву фарҳангӣ, рушди ҷомеаи шаҳрвандӣ ва ташаккули озодонаи шахс заминаи мустаҳкам ва боэътимоди ҳуқуқӣ фароҳам овард.

Эмомалӣ Раҳмон

Конститутсия ҳуҷҷати расмии дорои аҳамияти барҷастаи давлатӣ ва ҷамъиятӣ буда, дар он масъалаҳои асосии ҳокимияти давлатӣ, асосҳои сохтори иқтисодию иҷтимоии ҷомеа, вазъи ҳуқуқии инсон ва шаҳрванд, сохтори давлатӣ ва масъалаҳои дигари ҳаётан муҳими ҷомеа таҷассуми ҳукуқӣ меёбанд.

Имрӯз Конститутсия қонуни асосии қариб ҳар давлати муосири мутамаддин мебошад. Моҳияти дигаргуниҳое, ки дар ҳаёти сохтори иқтисодӣ - иҷтимоӣ ва ҳаёти ҷамъиятию сиёсии кишвар мегузаранд, дар ташаккули қонунгузории конститутсионӣ дарҷ мегарданд. Чунки дар конститутсия принсипҳои асосии давлатдорӣ, усулҳо ва шаклҳои фаъолият инъикос ёфтааст. Конститутсия қоидаҳо, меъёр ва принсипҳои хосаи ташаккул ва инкишофро соҳиб аст.

Бояд гуфт, ки Конститутсия танзимгари бевоситаи муносибатҳои ҷамъиятӣ буда, сарчашмаи асосии қабули санадҳои дигари меъёрию ҳуқуқӣ мегардад. Баланд бардоштани эътибори Конститутсия дар он зоҳир мегардад, ки он ба сифати санади асосии таҳкимгар ва такмилдиҳандаи ҳаёти ҷомеа баромад менамояд.

Қайд кардан ба маврид аст, ки Конститутсияи амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон 6-уми ноябри соли 1994 аз тариқи раъйпурсӣ қабул гардид ва эътибор пайдо намуд. Воқеан, њам Конститутсия ҳамчун ҳуҷҷати юридикӣ дар ҷомеаи мутамаддини муосир барои муайян кардани муносибати байни шаҳрванд ва давлат, инчунин танзимкунандаи сохтори қудратии давлатдорӣ - асоси сохти конститутсионӣ мебошад. Аз ин рў, боби аввали Конститутсияи Ҷумҳурии Тољикистон «Асосҳои сохтори конститутсионӣ» ном гирифта, моҳияти давлати Тоҷикистон ҳамчун давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ, ягона ва иҷтимоӣ тавсиф мегардад. Забони тоҷикӣ ба ҳайси забони давлатӣ пазируфта мешавад. Мақоми забони русӣ ва забонҳои маҳаллӣ муқаррар карда мешаванд. Рамзҳои давлатӣ ва мақоми пойтахт мушаххас гардонида шудаанд. Арзиши олӣ пайдо намудани худи инсон, ҳуқуқу озодиҳои вай ва дахлнопазир будани ҳаёт, қадр, номус ва дигар ҳуқуқҳои фитрии инсон ҷойгоҳи хосаро пайдо намудаанд. Халқ манбаи ягона ва ҳар гуна ҳокимият (моддаи 6) эътироф гардида, масъалаҳои бевоситаи марбути он мавриди таваҷҷуҳи махсус қарор гирифтаанд.

Дар Конститутсия дахлнопазирии сарҳадот ва тақсимнашаванда будани ҳудуди кишвар (моддаи 7) таъкид гардида, дар заминаи плюрализми сиёсӣ амал намудан, фаъолият намудани тамоми ниҳодҳои давлатӣ ва ҷамъиятӣ муқаррар гардидаанд.

Муносибати Тоҷикистон бо акторҳои дигари сиёсати ҷаҳонӣ муқаррар карда шудаанд. Санадҳои эътирофшудаи ҳуқуқи байналмилалӣ ҳамчун ҷузъи таркибии низоми ҳукуқии кишвар пазируфта мешаванд ва авлавияти онҳо эътибори хосаро касб намудаанд. Сиёсати сулҳҷӯёнаи давлат дар маркази диққат қарор дода шудааст. Ҳамкории самарабахш бо давлатҳои дигар яке аз ҳадафҳои асосии мамлакатро ташкил медиҳанд.

Муҳимтар аз ҳама, Конститутсияи нахустини Тоҷикистони соҳибистиқлол ба давлат имкон дод, ки ба сафи давлатҳои демократии ҷаҳонӣ муосир ворид шуда, ҳамчун субъекти комилҳуқуқи муносибатҳои байналмилалӣ эътироф гардад.

Дар даврони соҳибистиқлолии кишвар арзи ҳастӣ намудани Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва амали мустақими меъёрҳои он шаҳодат медиҳанд, ки он яке аз конститутсияҳои асосии беҳтарини дунё маҳсуб меёбад. Ин санади олии ҳуқуқӣ Истиқлоли давлатии Тоҷикистонро таҳким бахшида, асосҳои сиёсиву ҳуқуқӣ ва самтҳои умдаи пешрафти ҷомеаро ба меъёрҳои эътирофшудаи ҷаҳони муосир мутобиқ гардонд. Боиси ифтихор аст, Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷониби коршиносони байналмилалӣ аз ҷумлаи панҷ конститутсияи беҳтарини давлатҳои узви Созмони амният ва ҳамкории Аврупо эътироф гардидааст.

Тамоми корҳое, ки дар партави Конститутсия анҷом дода шудаанд, танҳо ба хотири таҳкими пояҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии давлати Тоҷикистон, фароҳам овардани шароити мусоиди зиндагӣ ва фаъолият барои шаҳрвандон ва мустаҳкам намудани Ваҳдати миллии тамоми сокинони Тоҷикистон анҷом дода шудаанд.

Тавре, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар маҷлиси тантанавӣ ба ифтихори 30-солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон қайд намудаанд, «Аҳаммияти таърихии Конститутсия дар он зоҳир мегардад, ки ин санади муқаддаси давлати соҳибихтиёр истиқлолу озодии Тоҷикистонро ба расмият дароварда, шакли идораи давлатро муайян намуд. Конститутсия, ҳамчун барои ташкил ва таҳкими низоми мақомоти ҳокимияти давлатӣ ва худидоракунӣ заминаи ҳуқуқӣ гузошт ва омили таъминкунандаи сулҳу субот, Ваҳдати миллӣ ва пешрафти тамоми соҳаҳои ҳаёти давлативу ҷамъиятӣ гардид. Ин санади таърихӣ, инчунин, асосҳои сиёсиву ҳуқуқӣ ва иқтисодиву фарҳангии ҷомеа ва давлати Тоҷикистонро муайян намуда, низоми мукаммали ҳуқуқу озодиҳои инсонро муқаррар кард ва механизми амалигардонии онҳоро кафолат дод».

Воқеан ҳам Конститутсия санади меъёрии ҳуқуқиест, ки қувваи олии ҳуқуқӣ дошта, шоҳроҳи муайянкунандаи самтҳои асосии фаъолияти ҳар давлат ва ҷомеаи пешрафта мебошад. Тамоми санадҳои дигари ҳуқуқӣ бевосита аз Конститутсия сарчашма гирифта, бояд ба он мутобиқат намоянд.

Ҳамин тариқ, Конститутсия дар ҳаёти сиёсӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодиву фарҳангии ҳар як кишвар аҳамияти муҳим дорад. Ҳар як шахс дар Ҷумҳурии Тоҷикистон новобаста аз миллат, ҷинс, эътиқод дар асоси Конститутсия ҳимоя мегардад ва ҳаёти босаодати вай таъмин мегардад. Эҳтиром нисбат ба Конститутсия ва қонунҳои амалкунандаи кишвар вазифаи ҳар як шахс мебошад. Аз ин рӯ шаҳрвандонро зарур аст, ки ҳуқуқ ва озодиҳои ҳамдигарро эътироф намоянд, барои пойдорӣ ва таҳкими давлатдории миллӣ ва бунёди ҷомеаи адолатпарвар саҳмгузор бошанд.

Қодирова З.Б., ходими хурди илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

(Душанбе: “Эр-граф”. - 2025.-867с.)

Китоби дуҷилди Абдураҳим Ғафор Холиқзода таҳти унвони “Давлати миллии демократӣ” яке аз пажӯҳишҳои муфассалу ҷиддии илмӣ дар соҳаи давлатшиносӣ ва назарияи ҳуқуқ дар Тоҷикистони муосир ба шумор меравад. Ин асар дар шаҳри Душанбе ба табъ расидааст. Ҷилди якум аз 3 фасл, 6 боб, 50 параграф, 428 саҳифа иборат буда, ҷилди дувум 5 фасл, 8 боб, 79 параграф ва 448 саҳифаро дар бар мегирад. Дар якҷояги ин асар фарогири 8 фасл, 14 боб, 129 параграф ва 876 саҳифа буда натиҷаи солҳои тӯлонии таҳқиқот, таҷрибаи илмӣ ва андешаҳои муаллиф дар мавриди ташаккули давлатдории миллӣ ва муносибати он бо демократия мебошад.

Муаллиф, ки узви фаъоли ҷомеаи илмии кишвар ва аз чеҳраҳои шинохтаи илми ҳуқуқ ва сиёсатшиносӣ аст, бо ин асар кӯшиш намудааст то масъалаи давлат ва миллат, ҳокимият ва мардум, ҳуқуқ ва арзишҳои миллӣ, инчунин ҷаҳонишавӣ ва истиқлолиятро аз дидгоҳи илмӣ ва фалсафӣ баррасӣ намояд.

Мақсади асосии ин китоб — муайян намудани асоси назариявӣ ва ҳуқуқии давлатдории миллӣ-демократӣ ва нишон додани роҳҳои мутобиқсозии он бо воқеияти ҷаҳони муосир мебошад. Холиқзода бар он аст, ки ҳар давлати миллӣ бояд на танҳо дорои унсурҳои ҳуқуқии муосир бошад, балки дар пояи фарҳанг, забон, худшиносии миллӣ ва анъанаҳои таърихӣ устувор гардад.

Дар замони ҷаҳонишавӣ ва фишорҳои идеологӣ, ба андешаи муаллиф, эҳёи худшиносии миллӣ ва таҳкими пояҳои давлатдории миллӣ на танҳо як эҳсоси ифтихори фарҳангӣ, балки шарти сиёсии пойдории давлат аст. Ин нуқтаи назар, ки дар тамоми ду ҷилд бо далелҳо ва мисолҳо исбот мегардад, хати марказии китобро ташкил медиҳад.

Холиқзода дар ҷилди якуми китоб пеш аз ҳама ба таҳлили мафҳумҳои калидӣ мепардозад. Ӯ мафҳуми “давлати миллӣ”-ро ҳамчун шакли сиёсиву ҳуқуқии ташаккули миллат мефаҳмонад, ки дар он ҳокимият ба воситаи волоияти қонун, забон ва фарҳанги умумимиллӣ амалӣ мегардад.

Дар баробари ин, муаллиф таъкид мекунад, ки миллият на ба маънои нажодӣ ё қавмӣ, балки ба маънои ваҳдати маънавӣ ва ҳувиятӣ фаҳмида мешавад. Давлати миллӣ дар андешаи ӯ як сохтори ҳуқуқист, ки вазифаи асосиаш ҳифзи манфиатҳои умумимиллӣ дар доираи меъёрҳои демократӣ мебошад.

Дар қисмати дигари таҳлил, муаллиф ба маънои “демократия” рӯ меорад. Ба гуфтаи Холиқзода, демократия набояд танҳо ба маънои интихобот ё тақсими ҳокимият фаҳмида шавад; он, пеш аз ҳама, фарҳанги сиёсӣ ва сатҳи баланди масъулияти шаҳрвандӣ аст. Давлати демократӣ бе арзишҳои миллӣ ва ахлоқии худ наметавонад пойдор бошад, зеро демократия танҳо дар ҷомеае муваффақ мешавад, ки мардум дар он дорои худшиносӣ ва ифтихори миллӣ бошанд.

Аз ин ҷо муаллиф ба хулоса меояд, ки давлати миллӣ ва демократӣ ду сутуни ягонаи як сохтори муосир мебошанд — яке реша дар замини фарҳанг ва таърих дорад, дигаре рӯ ба сӯи озодӣ ва волоияти қонун.

Дар ҷилди дуюм Холиқзода бештар ба масъалаҳои ҳуқуқӣ ва идоракунии сиёсӣ таваҷҷуҳ мекунад. Ӯ меъёрҳои асосии давлати миллӣ-демократиро чунин мешуморад:

1. Соҳибихтиёрии давлат ва миллат;

2. Баробарҳуқуқии шаҳрвандон новобаста ба миллат, дин ва нажод;

3. Волоияти қонун ва масъулияти мақомоти давлатӣ;

4. Ҳифзи арзишҳои фарҳангиву забонӣ ҳамчун пояи ваҳдати миллӣ;

5. Иштироки фаъолонаи шаҳрвандон дар идоракунии давлатӣ.

Ба андешаи муаллиф, давлати миллӣ танҳо дар сурате метавонад воқеан демократӣ бошад, ки қонун ва ҳуқуқ ба манфиати мардум хизмат кунад, на баръакс. Барои ин зарур аст, ки сохтори сиёсӣ ва маъмурии кишвар бар асоси масъулияти шаҳрвандӣ, шаффофият ва адолат амал намояд.

Дар ин қисмат Холиқзода бо мисолҳои таърихӣ — аз таҷрибаи давлатдории тоҷикон дар даврони Сомониён то давраи муосир — нишон медиҳад, ки решаҳои давлатдории миллӣ дар фарҳанги тоҷик аз қадим ҷой доштааст. Ӯ бо такя ба осори фалсафӣ ва сиёсӣ (Ибни Сино, Носири Хусрав, Саъдӣ ва дигарон) таъкид мекунад, ки дар анъанаи тоҷикон идоракунии одилона ва масъулиятпазирӣ ҳамеша арзиши марказӣ доштааст.

Яке аз мавзӯъҳои муҳими китоб масъалаи таъсири ҷаҳонишавӣ ба давлатҳои миллӣ мебошад. Муаллиф мепурсад: оё дар ҷаҳони муосир, ки арзишҳо ва меъёрҳои умумӣ (глобалӣ) боло мегиранд, давлатҳои миллӣ метавонанд истиқлол ва ҳувияти худро ҳифз кунанд?

Ҷавоби Холиқзода мусбат аст, вале бо шарти он ки давлат сиёсати фарҳангии худро дар асоси миллатсозӣ, таҳкими забон ва худшиносии таърихӣ роҳандозӣ кунад. Ба андешаи ӯ, ҷаҳонишавӣ хатар нест, агар миллат тавонад худро ҳамчун субъекти мустақили сиёсӣ муаррифӣ кунад.

Муаллиф як қатор омилҳои муҳими ҳифзи соҳибихтиёриро ном мебарад:

· худшиносии миллӣ ҳамчун нерӯи муттаҳидкунанда;

· илму маорифи миллӣ ҳамчун пояи рушди фарҳангӣ;

· сиёсати фарҳангии давлатӣ барои ҳифзи забон ва арзишҳои миллӣ;

· ташаккули элитаи сиёсиву фарҳангии худшинос ва масъул.

Дар ин бахш Холиқзода махсус ба нақши ҷавонон ва маориф диққати ҷиддӣ медиҳад. Ба гуфтаи ӯ, демократияи воқеӣ аз тафаккури озоди шаҳрванд сар мешавад, ва ин тафаккур танҳо тавассути маорифи босифат ва ифтихори миллӣ ташаккул меёбад.

Дар таҳлили сиёсати дохилӣ ва берунаи Тоҷикистон, муаллиф мавқеи кишварро ҳамчун намунаи давлатдории миллии муосир меорад, ки дар он арзишҳои миллӣ ва меъёрҳои демократӣ талош доранд ҳамоҳанг гарданд. Ӯ бар ин назар аст, ки таҷрибаи давлатдории Тоҷикистон баъди истиқлолияти давлатӣ (аз соли 1991 то имрӯз) нишон медиҳад, ки муттаҳид сохтани миллат дар асоси арзишҳои миллӣ ва таҳкими пояҳои ҳуқуқӣ имкони пойдории давлатро афзун кардааст.

Дар баробари ин, муаллиф масъалаҳои ҳассос — монанди ноустувории сиёсӣ дар солҳои аввали истиқлол, ҷанги шаҳрвандӣ ва раванди оштии миллӣ —ро низ мавриди таҳлил қарор медиҳад. Ӯ менависад, ки сулҳ ва ваҳдати миллӣ танҳо вақте пойдор мешавад, ки давлат ба шаҳрванд ҳамчун арзиши асосӣ назар кунад ва ҳуқуқу озодиҳои ӯро таъмин созад.

Ҳамчунин, Холиқзода зарурати мутобиқсозии қонунгузорӣ бо меъёрҳои байналмилалии ҳуқуқи инсонро таъкид намуда, мегӯяд, ки давлати демократӣ бояд ҳамзамон ҳомили хусусияти миллӣ бошад, то худшиносии таърихӣ аз байн наравад.

Дар поёни асар, Холиқзода ба як қатор хулосаҳои муҳим меояд:

Давлати миллӣ ва демократӣ ду мафҳуми зиддиҳам не, балки пуркунандаи якдигар мебошанд.

Миллатсозӣ ва демократия бояд ба таври ҳамзамон рушд кунанд.

Соҳибихтиёрии миллӣ танҳо дар сурате устувор аст, ки ҷомеа дорои фарҳанги сиёсӣ ва масъулияти шаҳрвандӣ бошад.

Қонунгузорӣ бояд аз арзишҳои миллӣ илҳом гирад, то адолат воқеӣ гардад.

Ҷаҳонишавӣ набояд сабаби аз даст рафтани ҳувияти миллӣ гардад, балки бояд имкони ҳамгироӣ ва муаррифии фарҳангии миллат бошад.

Дар охири китоб, муаллиф тавсия медиҳад, ки барои таҳкими давлатдории миллӣ-демократӣ бояд се самти асосӣ татбиқ гардад:

· тақвияти маориф ва илм,

· ҳифзи забон ва фарҳанги миллӣ,

· боло бурдани масъулияти шаҳрвандӣ ва шаффофияти ҳокимият.

Китоби “Давлати миллии демократӣ” на танҳо як пажӯҳиши илмии назариявӣ, балки як даъват ба тафаккури миллӣ ва сиёсии муосир мебошад. Холиқзода бо сабки равшан ва далелҳои илмӣ нишон медиҳад, ки давлатдории миллӣ метавонад дар ҷаҳони муосир ҳам бо демократия, ҳам бо арзишҳои ҷаҳонӣ ҳамзистӣ кунад, агар он дар пояи худшиносӣ, волоияти қонун ва масъулияти шаҳрвандӣ устувор бошад.

Ин асар барои муҳаққиқон, донишҷӯён, ҳуқуқшиносон, сиёсатшиносон ва кулли онҳое, ки ба масъалаи худшиносӣ ва давлатдорӣ таваҷҷуҳ доранд, як манбаи арзишманди илмӣ мебошад.

Ҷанбаҳои фалсафӣ ва арзишшиносии назарияи Холиқзода

Дар таҳқиқоти худ Холиқзода кӯшиш мекунад, ки давлатро на танҳо ҳамчун сохтори сиёсӣ, балки ҳамчун падидаи маънавӣ ва фалсафӣ мавриди баррасӣ қарор диҳад. Ба андешаи ӯ, давлат танҳо маҷмӯи муассисаҳо ё механизмҳои ҳокимиятӣ нест — он таҷассумгари рӯҳи миллат, таърихи худшиносӣ ва ахлоқи ҷамъиятӣ мебошад.

Дар зери мафҳуми “миллият” Холиқзода воҳдати маънавӣ ва арзишӣ-ро мефаҳмонад, ки онро омилҳои зерин ташаккул медиҳанд:

Ø забон ҳамчун рамзи ягонагӣ,

Ø фарҳанг ҳамчун анъанаи таърихӣ,

Ø ҳифзи замин ва сарзамини миллӣ,

Ø хотираи таърихӣ ва ифтихори миллӣ,

Ø иродаи сиёсӣ барои идомаи истиқлолият.

Муаллиф бо такя ба осори файласуфони шарқӣ, аз ҷумла Ибни Сино, Носири Хусрав, Форобӣ ва Мавлоно, давлатро “ҷисми зиндаи миллат” меномад, ки агар аз ахлоқ ва маънавиёт ҷудо гардад, ба сохтори механикӣ ва нопойдор мубаддал мешавад.

Дар ҳамин замина ӯ “демократияи маънавӣ”-ро мафҳуми наве муаррифӣ мекунад — ин навъи демократия танҳо дар ҷомеае пойдор аст, ки шаҳрвандон на ба сабаби манфиати шахсӣ, балки ба хотири масъулияти маънавӣ иштирок мекунанд.

Ба гуфтаи ӯ: “Озодӣ бе ахлоқ саркаш мешавад, демократия бе фарҳанги миллӣ — бемаъно мегардад.”

Ин ҷумла, ки чандин бор дар асар зикр мегардад, хулосаи умумии диди муаллиф аст: давлатдории миллӣ ва демократия танҳо дар сурате ҳамзистӣ доранд, ки пояи маънавии онҳо устувор бошад.

Барои таҳкими дидгоҳи худ, Холиқзода таҳлилҳои муқоисавиро бо назариёти файласуфону сиёсатшиносони маъруфи ҷаҳон анҷом медиҳад. Ӯ андешаҳои Имануэл Кант, Жан-Жак Руссо, Алексис де Токвил ва Бенедикт Андерсонро мавриди муқоиса қарор медиҳад.

Аз Кант ӯ ғояи “ҳуқуқи умумибашарӣ ва ақли амалӣ”-ро иқтибос мекунад, вале таъкид менамояд, ки ҳуқуқ бе асоси миллӣ метавонад ба воситаи фишори идеологӣ табдил ёбад.

Аз Руссо, ки “иродаи умумӣ”-ро пояи давлат медонад, Холиқзода хулоса мекунад, ки иродаи умумӣ танҳо вақте воқеӣ мешавад, ки ҷомеа дорои ҳувияти муштарак ва арзишҳои миллӣ бошад.

Беш аз ҳама, муаллиф аз назарияи “ҷомеаи хаёлӣ”-и Бенедикт Андерсон истифода мебарад, ки дар он миллат ҳамчун маҷмӯи инсонҳоест, ки худро як ҷомеаи воҳид тасаввур мекунанд. Холиқзода мегӯяд, ки ин “ҷомеаи хаёлӣ” дар Тоҷикистон бо забон, фарҳанг ва таърихи муштарак воқеан вуҷуд дорад ва давлати миллӣ вазифадор аст, ки онро ҳифз ва мустаҳкам намояд.

Муаллиф ҳамчунин таҷрибаи давлатҳои муваффақи миллӣ-демократӣ (мисли Финландия, Ҷопон ва Кореяи Ҷанубӣ)-ро мисол меорад, ки тавонистаанд бо ҳифзи арзишҳои миллӣ ба низоми демократии устувор расанд. Ӯ аз ин таҷрибаҳо хулоса мебарорад, ки давлати миллӣ бояд пеш аз ҳама “мавқеи фарҳангӣ” дошта бошад, на танҳо сиёсӣ.

Китоби “Давлати миллии демократӣ” дар илми муосири тоҷик як дастоварди назариявии муҳим шуморида мешавад, зеро он кӯшиш мекунад масоили классикии давлатдорӣ (мисли соҳибихтиёрӣ, ҳокимият, шаҳрвандӣ, адолат)-ро бо арзишҳои миллӣ ва фарҳангии тоҷикон ҳамоҳанг намояд.

Пеш аз ин, аксари таҳқиқоти сиёсӣ ва ҳуқуқӣ дар Тоҷикистон бештар хусусияти тавсифӣ доштанд. Аммо Холиқзода бо усули таҳлилӣ ва муқоисавӣ ба мавзӯъ рӯ оварда, кӯшиш мекунад модели давлати миллӣ-демократии тоҷиконро ҳамчун як назарияи илмӣ пешниҳод кунад.

Муаллиф нишон медиҳад, ки давлатдории тоҷикон решаҳои амиқи таърихӣ дорад — аз давлати Сомониён, ки аввалин намунаи давлатдории миллӣ дар Шарқ буд, то давлати муосир, ки истиқлолияти сиёсӣ ва фарҳангиро бо демократия муттаҳид месозад.

Аз нуқтаи назари илмӣ, ин асар дар илми тоҷик се самти навро рушд медиҳад:

Ø Давлатшиносии миллӣ — таҳқиқи пояҳои фарҳангӣ ва забонии давлатдорӣ;

Ø Демократияи арзишӣ — демократия ҳамчун фарҳанги масъулият, на танҳо шакли ҳукумат;

Ø Фалсафаи соҳибихтиёрӣ — шарҳи маънавии истиқлол ва худшиносии сиёсӣ.

Ин самтҳо метавонанд ҳамчун поя барои таҳқиқоти минбаъдаи илмӣ истифода шаванд, махсусан дар соҳаи сиёсатшиносӣ, ҳуқуқи конститутсионӣ ва фарҳангшиносӣ.

Бо таваҷҷуҳ ба мундариҷаи фарох, услуби илмӣ ва тафсири амиқи мавзӯъ, “Давлати миллии демократӣ” на танҳо як китоби таҳлилӣ, балки дидгоҳи фалсафӣ ба воқеияти сиёсии Тоҷикистон мебошад. Муаллиф бо сабки ором, далелнок ва фарҳангӣ масъалаҳои мураккаби сиёсиро шарҳ медиҳад ва ба хонанда эҳсоси масъулияти миллӣ мебахшад.

Аз ин рӯ, ин асарро метавон на танҳо манбаи илмӣ, балки дастури андеша барои насли ҷавон донист, ки мехоҳад маънои давлатдорӣ, озодӣ ва худшиносии миллиро дарк кунад.

Бардоштҳо аз китоб:

Ø Донишмандон, зиёиёни миллӣ ва олимон роҳнамои рушди сиёсӣ ва фарҳангӣ мебошанд.

Ø Маҳз донишмандонанд, ки роҳи миллатро аз ҷаҳолат ба маърифат мебаранд меъморони ҳақиқии таъриханд.

Ø Демократия вақте устувор аст, ки реша дар фарҳанг ва ахлоқи миллӣ дошта бошад.

Ø Давлати миллӣ танҳо вақте устувор мемонад, ки худро хизматгори миллат донад, на ҳокими он.

Ø Қудрат он гоҳ пок мемонад, ки рӯи миз бошад, на пушти парда.

ДАВЛАТОВ Зубайдулло, - ходими калони илмии Шуъбаи ИДМ-и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Истиқлолият неъмати бебаҳо аст, ки кишварҳо барои ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ талошҳои бузург ба харҷ медиҳанд ва бо ноил шудан ба ин мақсад, ки аз сиёсат, иқтисод ва фарҳанг сарчашма мегирад он дастовардҳоро ҳамчун арзиш ва кафолати рушди миллии худ арҷ мегузоранд. Аз ин ҷиҳат соли 1992 дар ҳаёти миллати тоҷик ҳамчун ҳодисаи фараҳбахш, оғози саҳифаи навини таърих, ҳамчун ҷашни истиқлол татбиқ гардид. Ин раванд аҳамияти дуҷонибаро дорад: аз як тараф истиқлолият ҳамчун рамзи озодӣ барои миллати соҳибтамаддун ва аз дигар тараф он ҳамчун пояи устувори ҷомеа барои амният, рушди иҷтимоӣ-иқтисодӣ ва ҳифзи фарҳангӣ хизмат мекунад.

Дар ин раванд Ҷумҳурии Тоҷикистон баъд аз ба даст овардани истиқлолият ҳамчун давлати мустақил бар асоси принсипҳои ҳуқуқбунёд ҳокимият ва волоияти қонунро дар ҳаёти сиёсӣ ва иҷтимоии кишвар дар мадди аввал гузошт. Ин раванд ба тақвияти институтҳои ҷомеаи шаҳрвандӣ, барқарорсозии сохторҳои давлатӣ ва таъмини устувории низоми давлатдорӣ мусоидат намуд. Ҳамзамон, татбиқи принсипҳои волоияти қонун ба рушди иҷтимоӣ-сиёсӣ, беҳбудии зиндагии шаҳрвандон ва таъмини эътимоди қавии мардум ба давлати худ мусоидат кард.

Ҳеҷ шакке нест, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон истиқлолияти давлатиро ба осонӣ ба даст наовардааст, зеро таърихи муосири тоҷик шоҳиди ҳодисаҳои зиёде гардида, барои расидан ба истиқлолияти воқеъӣ мубориза ва талошҳои бардавом кардааст. Дар асри XX миллати тоҷик барои расидан ба истиқлоли воқеӣ на танҳо сиёсиро, балки арсаҳои иҷтимоӣ ва фарҳангиро низ паси сар кард. Соҳибихтиёр шудани кишварро метавон ҳамчун рӯйдоди бузурги таърихӣ ва сарнавиштсоз арзёбӣ намуд. Ин неъмати бебаҳо на танҳо оғози давраи нав, балки кафолати ташаккули худшиносӣ, арзишҳои миллӣ ва имкониятҳои озод барои ояндаи Тоҷикистони муосир мебошад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон дар тӯли 35 соли истиқлоли давлатӣ ҳаёти сиёсию ҷамъиятиро ба танзим дароварда, оромию осудагии мардумро фароҳам овард ва қадамҳои муҳим дар робитаҳои байналмилалии худро гузошт. Дере нагузашта мардуми тамаддунпарвару бофарҳанги Тоҷикистон пас аз пайгирӣ намудани қадамҳо ва андешаҳои роҳбари воқеии Истиқлолият Пешвои миллат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун кишвари ташаббускор дар ҳалли масоили глобалӣ дар ҷаҳон шинохта шавад. Зеро заҳматҳои бардавоми ӯ тавонистанд Тоҷикистонро аз вартаи ҳалокат наҷот диҳанд, пайравони ҳадафҳои стратегӣ гардонанд ва кишварро ба сӯи истиқлолияти энергетикӣ, раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ, ҳимояи амнияти озуқаворӣ ва саноатикунонии босуръат раҳнамун созанд.

Дар ҷараёни таҳия ва қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон роҳбари давлат бо дарназардошти омӯхтани таҷрибаи давлатҳои собиқадор ва ба кор гирифтани усулҳои демократӣ ва арзишҳои умумибашарӣ, ҳамзамон хусусиятҳои хоси миллати тоҷик ва мардуми Тоҷикистонро ба мадди назар дошт. Дар ҳамин раванд, моддаи 17-и Конститутсия омадааст: «Ҳама дар назди қонун ва суд баробаранд. Давлат ба ҳар кас, қатъи назар аз миллат, нажод, ҷинс, забон, эътиқоди динӣ, мавқеи сиёсӣ, вазъи иҷтимоӣ, таҳсил ва молу мулк, ҳуқуқу озодиҳоро кафолат медиҳад». Ин модда баёнгари принсипи баробарӣ ва адолати ҳуқуқӣ мебошад, ки барои ташаккули давлати ҳуқуқбунёд ва ҷомеаи озод дар Тоҷикистон замина гузоштааст.

Бояд таъкид намуд, ки маҳз бо пешниҳоди Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Сарқонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон кишвар ҳамчун давлати иҷтимоӣ муайян гардида, ин ба маънои он аст, ки тамоми фаъолияти давлат ба баровардани эҳтиёҷоти аслии шаҳрвандон ва таъмини зиндагии шоиста ва арзандаи мардуми кишвар нигаронида шудааст.

Инчунин, ҳамаи дастовардҳои кишвар натиҷаи заҳматҳои шабонарӯзии роҳбари давлат мебошанд. Сиёсати пешгирифтаи ӯ тамоми соҳаҳои ҳаёти иҷтимоӣ, маишиву маънавии мардуми Тоҷикистонро фаро гирифт. Дар натиҷа Ҷумҳурии Тоҷикистон дар муддати кӯтоҳ ба як кишвари зебо, амн ва обод табдил ёфт. Бо тағйири инфрасохтор дар шаҳру ноҳияҳо ва деҳаю маҳалҳо, Тоҷикистон рӯз ба рӯз ободу зебо шуда, ба макони зеҳнбар ва истироҳати ҷаҳониён табдил ёфт.

Ин ва дигар кӯшишҳои бепоён ва заҳматҳои пайвастаи роҳбарияти давлат буд, ки Тоҷикистон на танҳо дар бахши илму фарҳанг, балки дар соҳаҳои қонун ва танзим низ пешравиҳои назаррас ба даст овардааст. Бо таҳкими сиёсати қонунӣ ва мустаҳкам намудани асосҳои ҳуқуқӣ, давлат тавонист барои беҳтар намудани шароити зиндагии мардуми кишвар заминаи устувор гузорад. Ин таҷдиди назар ва амалигардонии нақшаҳои стратегияҳои самаранок барои таҳкими ҳуқуқи инсон, таъмини озодиҳо ва ба талаботҳои замони муосир мутобиқ сохтани қонунгузорӣ, нишондиҳандаи таҳаввулоти муҳим дар роҳи рушди ҷомеа ба ҳисоб меравад.

Вақте ки сухан дар бораи таҳкиму волоияти қонун ва истиқлолият меравад, бидуни шубҳа, охирҳои солҳои 1992 ва замоне, ки Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба садри роҳбарии ҷумҳурӣ расид, дар ёди ҳар шаҳрванд нақш мебандад. Дар он давра, Тоҷикистон дар ҳолати буҳрони сиёсӣ ва иқтисодӣ қарор дошт ва шароити имрӯзае, ки мо онро мебинем, фароҳам намбуд. Тоҷикистони тозаистиқлолёфта кишваре буд, ки дар авоили истиқлолият бо мушкилоти зиёде рӯ ба рӯ шуд. Дастгоҳи давлатии нокоромадшуда, ки бар асари ҷанги мусаллаҳонаи дохилӣ пора-пора гардида буд, пеши роҳи рушди кишварро ба таври ҷиддӣ маҳдуд мекард. Иқтисоди миллӣ ба ҳолати фавқулодда вазнин қарор дошт, бисёре аз шаҳрвандон аз хонаҳояшон маҳрум ва паноҳандагони бесару сомон дар дигар кишварҳо қарор доштанд. Дар чунин шароити сангини иҷтимоӣ ва иқтисодӣ, мардуми Тоҷикистон ба ноумедӣ ва ташвиш рӯ ба рӯ шуда буд ва барқарор кардани субот ва таҳкими истиқлолият саволи муҳим ва дигар талаботи ҷиддӣ мавҷуд буд. Дар чунин шароити пешомода, маҳз, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон буд, ки бо диловарӣ ва хирадмандии хос дар як давраи кӯтоҳ тавонист ҳамаи сохторҳои давлатиро бозсозӣ ва устувор намояд. Вақте, ки кишвар дар ҳолати шикасти сиёсиву иқтисодӣ қарор дошт, ӯ бо сиёсати дурандешона вазъияти сиёсию иҷтимоиро ба субот расонд, пеши хунрезиҳоро гирифт ва мавқеи кишварро дар арсаи байналмилалӣ устувор сохт. Ба далели ислоҳоти иқтисодии навини бозаргонӣ, кишвар роҳи рушд ва барқарории иқтисодиро ба таври ҳамаҷониба оғоз бахшид. Дар натиҷа, рифоҳу осоиш ва зиндагии мардуми Тоҷикистон ба сатҳи баланд расида, кишвар дар камтарин муддат ба осоиштагии комил ва суботи сиёсии табдил ёфт.

Сиёсати дақиқ ва ҷасуронаи муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар пасманзари ҷанги шаҳрвандӣ барои барқарории сулҳ ва оромиш дар Тоҷикистон нақши муҳим бозид. Ӯ бо иқдомҳои хирадмандона ва иқтидори баланди сиёсӣ, сулҳро ба кишвар овард ва талафоти инсонӣ ва хатарҳоро хотима бахшид. Мардуми Тоҷикистон барқарории сулҳро хизмати бузурги таърихӣ ва қаҳрамонии Эмомалӣ Раҳмон мешуморанд, ки иродаи халқро ба ҳақиқат пайваст намуд ва заминаро барои истиқлоли миллӣ ва шукуфоии Ватан фароҳам овард. Ӯ Тоҷикистонро аз як давраи нооромиҳо ба як кишвари ором, амн ва рушдёфта табдил дод. Имрӯз Тоҷикистон як кишвари обод, ором ва рушдёфта аст, ки сулҳ, субот ва амниятро таъмин мекунад. Ватан ҳамчун қалъаи устувор ва ваҳдати миллӣ, тамомияти арзӣ ва қонунгароӣ ҷойгоҳи худро мустаҳкам кардааст, ки барои пешрафт ва тараққиёти кишвар имкониятҳо фароҳам овардаанд.

Инчунин Ваҳдати миллӣ омили асосии суботу оромии ҷомеа аст, ки сарҷамъӣ, ҳамбастагӣ ва якдигарфаҳмиро таҳким мебахшад, ҳамчунин миллатро аз парокандагӣ ва нобасомонӣ наҷот медиҳад.

Сабабгори ваҳдат ва оромӣ дар Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мебошад, ки ҳамчун Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ ва Пешвои миллат, дар Паёми шодбошии Рӯзи Ваҳдати миллӣ чунин гуфтанд: «Нақшаву барномаҳои қабулкардаи мо доир ба рушди миллӣ, ки имрӯзу фардои миллату давлатро ба ҳам пайванд медиҳанд, бо заҳмати аҳлонаву созандаи мардуми Тоҷикистон пайгирона амалӣ шуда истодаанд».

Имрӯз Ҷумҳурии Тоҷикистон дар фазои сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ ба сӯи ояндаи ободу осуда қадамҳои устувор мегузорад. Аз ин рӯ, мо бояд ҳамеша шукргузор аз саодати соҳибдавлатӣ бошем ва фарзандони худро дар рӯҳияи ифтихор ва сарфарозӣ аз давлати соҳибистиқлол тарбия кунем.

Ҳамин тариқ, Ҷумҳурии Тоҷикистон, бо заҳматҳои зиёди Пешвои миллат муҳатарам Эмомалӣ Раҳмон, истиқлолиятро нигоҳ дошта, қадамҳои устуворро дар рушди сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии кишвар бардоштааст. Волоияти қонун ва субот дар кишвар тавассути ташаккули давлати ҳуқуқбунёд ва ҷомеаи озод таъмин гардид. Президенти кишвар бо сиёсати дурандешона ва хирадмандона Тоҷикистонро аз буҳрони сиёсӣ ва иқтисодӣ наҷот дод, сулҳро барқарор намуда ва ба рушди давлат мусоидат кард. Ваҳдати миллӣ ва ба ҳам пайвастани мардуми кишвар омили асосии субот ва оромии ҷомеа аст, ки имрӯз Тоҷикистон дар фазои сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ ба сӯи ояндаи ободу осуда қадамҳои устувор мегузорад, ки барои рушди устувор ва шукуфоии оянда замина мегузорад.

Одинаев Абдуҳалим, - ходими пешбари илмии шуъбаи Шуъбаи Шарқи Миёна ва

Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Дар таърихи ҳар давлати соҳибихтиёр Конститутсия ҳамчун пойдевори ҳуқуқӣ ва сиёсӣ арзиши беназир дорад. Онро "шаҳқонун”-и қонунҳо меноманд, зеро ҳамаи қонунҳо ва санадҳои зерқонунӣ бояд ба меъёрҳои он мутобиқ бошанд. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон, ки пас аз ба даст овардани истиқлоли давлат дар шароити мураккаби ҷаҳонишавӣ ва низоҳои дохилӣ қарор дошт, қабули Конститутсия рӯйдади таърихӣ буд. Ин санад на танҳо низоми давлатро муайян кард, балки роҳи сулҳу ваҳдатро кушод.

Конститутсия аз калимаи лотинӣ –constitutio, яъне "муқарарот" – қонуни асосии давлат аст, ки сохтори ҳокимият, ҳуқуқҳои шаҳрвандон ва асосҳои иҷтимоиро муайян мекунад. Дар назарияи ҳуқуқ конститутсияро "пирамидаи ҳуқуқӣ" меноманд, ки он болои ҳама қонунҳо қарор дорад. Дар шароити глобализатсия конститутсияҳо бояд ба стандартҳои байналмилалӣ, аз ҷумла Эъломияи умумии ҳуқуқи башар соли 1948 мутобиқ бошанд. Дар Тоҷикистон ин меъёрҳо дар моддаҳои 14 то 47-и Конститутсия инъикос ёфтаанд, ки ҳуқуқҳои инсонро муқаддас мехонанд (моддаи 5). Шаҳқонун будани он аз моддаи 10 бармеояд: "Конститутсияи Тоҷикистон эътибори олии ҳуқуқӣ дорад ва меъёрҳои он мустақиман амал мекунанд".

Пас аз истиқлолият соли 1991 Тоҷикистон ба ҷанги шаҳрвандӣ аз соли 1992 то 1997 дучор омад. Дар ин давра лоиҳаи аввалин Конститутсия моҳи апрели соли 1992 пешниҳод гардид, аммо қабул нашуд. Танҳо 6 ноябри соли 1994 тавассути раъйпурсии умумихалқӣ бо иштироки 95,7% овоздиҳандагон Конститутсия қабул шуд. Дар солҳои 1999, 2003 ва 2016 ба он тағйиру иловаҳо ворид карда шуданд. Ин тағйиротҳо ба устувории давлат мусоидат карданд.

Таҷзияи ҳокимият дар моддаи 9 муайян шудааст: қонунгузорӣ ба Маҷлиси Олӣ, иҷроия ба Президент ва Ҳукумат, судӣ мустақил аст. Ин система аз ихтилофҳо пешгирӣ мекунад.

Конститутсияи Тоҷикистон дорои қувваи олии ҳуқуқӣ буда, меъёрҳои он бевосита татбиқ мегарданд – ин ҳукм дар моддаи 10-уми Конститутсия чунин ифода ёфтааст. Афзалияти принсипҳои Конститутсия нисбат ба дигар ҳуҷҷатҳои меъёрии ҳуқуқӣ дар қисмати ибтидоии ҳамин модда муқаррар шудааст. Ҳамаи санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ аз Конститутсия сарчашма мегиранд ва набояд бо он муноқиша дошта бошанд. Агар ҳуҷҷатҳои меъёрӣ ба Конститутсия зид бошанд, онҳо беэътибор ҳисобида мешаванд. Ин ҳуҷҷати муҳим нишондиҳандаи принсипҳои ҳуқуқӣ аст ва тасвири ҳозира ва гузаштаи Тоҷикистонро дар бар мегирад. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон истиқлолияти кишварро расман сабт намуда, роҳҳои пешрафти ҷомеаи муосирро муайян кард ва пояҳои ҳуқуқиеро бунёд гузошт, ки метавонад якпорчагии сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоии мамлакатро ҳифз кунад. Ҳамин тавр, принсипҳои Конститутсия дорои қувваи ҳуқуқии олӣ мебошанд.

Маҳз Конститутсияи кишвар риоя ва муҳофизати ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро тавассути кори мақомоти судӣ ҳимоя мекунад. Конститутсияи давраи истиқлолият аз нуқтаи назари назариявӣ комилан ба стандартҳои қонунгузории байналмилалӣ мувофиқ аст. Ҳар моддаи он бо тайёрии касбӣ ва бо дарназардошти хости мардуми Тоҷикистон таҳия гардидааст. Амалӣ шудани ин принсипҳо ва донистани ҳуқуқҳои худ аз сатҳи маърифати ҳуқуқии аҳолӣ вобаста аст. Дар таърихи давлатсозии тоҷикон бори нахуст дар сатҳи Конститутсия ҳокимияти судӣ ба сифати бахши мустақили қудрати давлатӣ пазируфта шуд.

То ҳол зиёда аз 20 кодекс ва беш аз 400 қонуни умумӣ, соҳавӣ ва миллӣ пазируфта шудаанд, ки дар танзими равобити ҷамъиятӣ нақши калидӣ доранд. Конститутсия низоми нави давлатсозии миллии тоҷиконро ҳамчун давлати мустақил, демократӣ, ҳуқуқманд, ғайридинӣ ва якпорча муайян намудааст. Ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро ҳамчун арзиши олӣ эътироф кард. Барои гузаронидани ислоҳоти ҳуқуқӣ-конститутсионӣ ва қабули қонунҳои миллӣ дар Тоҷикистон асос гузошт.

Имрӯз Тоҷикистон бо зиёда аз 180 давлати дунё равобити дипломатӣ барқарор карда, узви беш аз 57 созмони бонуфузи байналмилалӣ мебошад. Ҳамин аст, ки Президенти Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун ҳомии мардум ва Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, инчунин дар ҳалли мушкилоти умумиҷаҳонӣ, аз ҷумла масъалаҳои об, ҳифзи пиряхҳо, тағйирёбии иқлим ва таъмини сулҳу амнияти сайёра аз минбарҳои баланди созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ ҷомеаи ҷаҳониро ба ҳалли мушкилоти глобалии олам даъват менамоянд. Ин иқдоми шарафманди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҷониби Ассамблеяи генералии Созмони Милали Муттаҳид ва ҷомеаи ҷаҳонӣ пазируфта шуда, қатъномаҳо қабул гардиданд. Ин мояи ифтихор ва афзоиши нуфузу эътибори Тоҷикистон дар сатҳи ҷаҳон аст. Дар дебочаи Конститутсия мардуми Тоҷикистон ҳамчун ҷузъи ҷудонопазири ҷомеаи ҷаҳонӣ эълон шудааст. Тоҷикистон дар доираи фаъолияти байналмилалии худ риояи принсипҳо ва меъёрҳои пазируфтаи ҷаҳониро ӯҳдадор шудааст ва онҳоро амалӣ мекунад. Бо такя ба муқаррароти Конститутсия Тоҷикистон иштирокчии садҳо ҳуҷҷатҳои байналмилалӣ, хусусан муҳимтарин санадҳои байналмилалӣ дар бахши ҳуқуқи инсон аст. Ӯҳдадориҳои байналмилалии худро дар ин самт иҷро менамояд ва ба созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ мунтазам гузоришҳо пешниҳод мекунад. Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз конститутсияҳои беҳтарини олам шуморида мешавад.

Конститутсия таъмини ҳаёти осоишта кафолат додааст. Аз ин рӯ, дар асри ХХI масъулияти муқаддаси ҳар як тоҷики бонангу номус ва дар маҷмӯъ ҳамаи тоҷикон аз он иборат аст, ки ба арзишҳо ва принсипҳои Конститутсия, ки Тоҷикистонро ба ҷомеаи мутамаддини ҷаҳонӣ пайваст кард, эҳтиром гузорем. Дар доираи Конститутсия ва қонунҳо зиндагӣ кунем. Муқаррароти онро дар амал татбиқ намоем. Бо такя ба Конститутсия дар роҳи расидан ба ҳадафҳои миллӣ, хусусан раванди созандагӣ, ки ояндаи дурахшони кишвар ба он сахт вобаста аст, ҳиссаи арзанда гузорем. Принсипҳои Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун роҳнамо моро ба сӯи ояндаи дурахшон ҳидоят карда, моро водор месозанд. Бо риояи арзишҳои демократӣ ва ҳуқуқӣ ҷомеаи ҳозиразамонамонро дар шароити пурчунбиши ҷаҳонишавӣ ҳамчун гавҳараки чашм нигоҳ дорем. Мо набояд иҷозат диҳем, ки кӯтоҳбинии касе ба истиқлоли миллӣ ва суботу амнияти давлатамон зарар расонад.

Дар арсаи ҷаҳонӣ моро бувад шаҳқонун,

Андар сарои ҷонӣ моро бувад шаҳқонун.

Бошад барои дунё қонуни мо таманно,

Эй кош насли одам бинад роҳи маъно.

Сохтори давлатдорӣ дар боби як навишта,

Озодиҳои инсон дар боби ду саришта.

Чун парлумони миллат дар боби сеюми он,

Як рӯзгори зебо бошад насиби инсон.

Дар боби чоруми он файзе зи Сарвари мо,

Морост пайки некӣ бо амри Раҳбари мо.

Фарҳангу иҷтимову ҳам иқтисоди миллат,

Бошад ҳукумати мо дар боби панҷи ҳикмат.

Боби шаш аст, оре, мақомоти маҳаллӣ,

Барои аҷри миллат камолоти маҳаллӣ.

Боби ҳафти Бадахшон боби саодати мо,

Дар партави иноят баҳои одати мо.

Дар боби ҳашти судӣ моро қарори ҳастӣ,

Боби нӯҳи прокурор маъвои сарпарастӣ.

Дар боби даҳ чу донӣ бо халқи Тоҷикистон,

Ҳаққи иловаҳоро бахшида амри виҷдон.

Шукрона, Дониёро, қонуни зиндагиро,

Бояд, ки роҳ гирӣ афзуни зиндагиро.

АЗИЗХОНОВА Рухшона, - ходими хурди илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Конститутсияи амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон вазифаҳои муҳиме дорад, ки асоситарини онҳо вазифаи муассисӣ, ташкилӣ, сиёсӣ, идеологӣ ва ҳуқуқӣ мебошанд. Вазифаҳои муассисии Конститутсия дар он зоҳир мегардад, ки он дар натиҷаи тағйирёбии куллии ҳаёти ҷомеаи шаҳрвандӣ қабул гардида, асоси ҳуқуқию сиёсии инкишофи марҳилаи нави ҷомеаю давлатро муайян менамояд.

Конститутсия ба сифати сарчашмаи ҳуқуқӣ ва қонуни асосии давлат барои ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон хизмат менамояд. Конститутсия ба фаҳмиши имрӯзаи мо таърихи зиёда аз 200-сола дорад ва маҳсули замони ҳукмронии синфи буржуазия ҳаст. Ин ҳуҷҷати муҳим қоидаҳо, меъёр ва принсипҳои хоссаи ташаккул ва инкишоф дорад.

Дар Конститутсия масъалаҳои ниҳоят муҳими ҳокимияти давлатӣ, асосҳои сохтори иқтисодӣ – иҷтимоии ҷомеа, вазъи ҳуқуқии инсон ва шаҳрванд, сохтори давлатӣ ва масъалаҳои ҳаётан муҳими ҷомеа таҷассуми ҳуқуқӣ меёбанд.

Мазмуни Конститутсияро омилҳои иҷтимоию иқтисодӣ ва сиёсии ҷомеа муайян менамоянд. Дар он асосҳои сохти давлатӣ, ҳуқуқ, озодӣ ва уҳдадориҳои шаҳрвандон, салоҳияти Маҷлиси Олӣ, Президент ва амсоли инҳо мустаҳкам карда мешаванд.

Конститутсия дорои қувваи олии ҳуқуқӣ мебошад. Ҳамаи қонунҳо ва меъёрҳои ҳуқуқӣ дар асос ва мувофиқи Конститутсия қабул шуда, дар сурати мухолифат бо он эътибори ҳуқуқӣ надоранд. Конститутсия калимаи лотинӣ буда, маънояш сохт, муқаррар намудан мебошад. Вай ҳамчун қонуни асосии давлат на дар давлати ғуломдорӣ ва на дар давлати феодалӣ маълум набуд.

Конститутсия ҳамчун қонуни асосии давлат аз вақти ба сари ҳокимият омадани синфи буржуазия, аниқтараш аз замони инқилобҳои буржуазӣ ба вуҷуд омад.

Аввалин Конститутсия дар Фаронса соли 1791 ва дар ИМА соли 1878 қабул шуд. Барои қабули конститутсия қоидаи махсус муайян шудааст. Конститутсияро асосан мақомоти олии ҳокимияти давлатӣ (парламент) ё мақомоти махсуси бо ин мақсад таъсисшуда (маҷлиси муассисон, маҷлиси миллӣ, конвент ва ғайра) қабул менамоянд.

Баъзан конститутсия ва ҳатто тағйиру иловаҳо ба он дар раъйпурсии умумӣ қабул мешаванд, масалан Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон. Барои таъини райъпурсӣ оид ба қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ворид намудани тағйиру иловаҳо ба он ризоияти Президент ва ё овозҳои на кам аз се ду ҳиссаи вакилони Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон талаб мешавад, ки ин амал барои қабул ё тағйир додани дигар қонунҳои ҷорӣ хос намебошад.

Дар Тоҷикистон ҳамагӣ 5 маротиба (солҳои 1929, 1931, 1937, 1978, 1994) Конститутсия қабул шудааст.

Баъди ба истиқлолият соҳиб шудани Ҷумҳурии Тоҷикистон Конститутсияи нави он 6 ноябри соли 1994 ба тариқи овоздиҳии умумихалқӣ (райъпурсӣ) қабул шуд. Ба он 26 сентябри соли 1999, 22 июни соли 2003 ва 22 майи соли 2016 ба тариқи раъйпурсии умумихалқӣ тағйиру иловаҳо ворид шуданд. Рӯзи овоздиҳии умумихалқӣ (райъпурсӣ), яъне 6 ноябр ҳамчун иди умумимиллӣ эълон шуд, ки ҳар сол ҷашн гирифта мешавад.

Вазифаи ташкилии Конститутсия аз он иборат аст, ки дастовардҳоро дар ҳаёти ҷомеа мустаҳкам менамояд, балки вазифаҳои наверо пешорӯи ҷомеа ва давлат мегузорад.

Дар соҳаи сиёсати дохилию хориҷӣ Конститутсия дар асоси меъёрҳои ҳуқуқии эътирофшуда самти фаъолияти давлатро муқаррар менамояд. Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол ҳеҷ мафкураи сиёсиро ҳамчун идеологияи ҳукмрон эътироф надорад.

Баъди қабули Конститутсияи соли 1994 низоми ҳуқуқӣ ва тартиботи ҳуқуқӣ нав гардид ва меъёрҳои нави ҳуқуқу озодиҳо ба миён омаданд. Ин дигаргуниҳо аз вазифаи ҳуқуқии Конститутсия бармеоянд.

Мехоҳам ин ҷо хусусияти Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлолро махсус иброз намоям:

-Бори аввал дар таърихи давлатдории миллати тоҷик матни Конститутсия ба забони давлатӣ омода шуда буд.

-Бори аввал буд, ки ғояи ҷамъияти ҳуқуқбунёди демократӣ асоси Конститутсияро ташкил медод.

-Бори аввал дар Конститутсия халқ ҳамчун василаи истиқлолият ва сарчашмаи ҳокимияти давлатӣ буда, онро инчунин ба воситаи намояндагони худ амалӣ мегардонад.

-Бори нахуст Тоҷикистон дар сатҳи Конститутсия ба ҷомеаи ҷаҳон эълон дошт, ки халқи Тоҷикистон озодӣ ва ҳуқуқи шахсро арзиши олӣ шуморида, баробарҳуқуқӣ ва дӯстии тамоми миллату халқиятҳоро эътироф менамояд ва ҷонибдори бунёди ҷомеаи адолатпарвар мебошад.

-Маҳз дар Конститутсияи соли 1994 халқи Тоҷикистон бори нахуст баёнгари соҳибихтиёрӣ ва сарчашмаи ягонаи ҳокимияти давлатӣ эълон гардида, ҳуқуқи шахс ба гуногунандешӣ, озодии сухан ва виҷдон кафолат дода шуд. Дар он ҳуқуқи инсон арзиши олӣ эътироф шудааст.

-Бори аввал ғояи ҷомеаи ҳуқуқбунёди демократӣ асоси Конститутсияро ташкил медод.

-Дар асоси он тағйиру иловаҳо аввалин маротиба дар мамлакат парлумони касбии иборат аз ду палата — Маҷлиси миллӣ ва Маҷлиси намояндагон таъсис ёфт.

-Дар Қонуни асосӣ аввалин маротиба ҳуқуқҳои фитрӣ ва табиии инсон, аз ҷумла ҳуқуқ ба ҳаёт, саломатӣ, қадр, номус, амният, озодӣ ва дигар ҳуқуқҳои он ба таври возеҳ муқаррар гардидаанд, ки ин хусусият Конститутсияи моро дар радифи қонунҳои асосии кишварҳои пешрафта қарор медиҳад.

Конститутсия ҳамчун ҳуҷҷати дорои қувваи олии ҳуқуқӣ хусусияти худро дорад:

1) Он муқарраркунандаи меъёрҳои ҳуқуқи конститутсионӣ буда, барои меъёрҳои конститутсионӣ-ҳуқуқӣ хусусияти умумӣ муқаррар мешавад. Сарчашмаҳои ҳуқуқӣ ва меъёрҳои ҳамаи дигар сарчашмаҳо аз меъёрҳои Конститутсия бармеоянд ва дар асоси он ба танзим дароварда мешаванд. Ҷузъиёти онҳо муайян ва танзим мешавад.

2) Бартарият, вижагиҳо ва хусусияти Конститутсия дар мазмуну мундариҷаи васеи меъёр­ҳои он ифода мегарданд. Ин меъёрҳои ҳуқуқи конститутсионӣ ба ҳама соҳаҳои ҳаёти ҷомеа, аз ҷумла сиёсат, иқтисодиёт, иҷтимоиёт, фарҳангу маънавиёт таъсир расонида, мундариҷаи онҳоро муқаррар менамояд. Конститутсия аз сабаби санади олии ҳуқуқӣ буданаш фарогири фазои ҳуқуқии давлатӣ буда, муайянкунандаи самти рушди низоми ҳуқуқии давлатӣ аст.

3) Амали мустақими меъёрҳои ҳуқуқи конститутсионӣ аз эътибори олии ҳуқуқӣ доштани меъёрҳои он бармеояд. Қонунҳо ва дигар санадҳои ҳуқуқӣ, ки хи­лофи Конститутсия мебошанд, эътибори ҳуқуқӣ надоранд

4) Конститутсия худ сарчашмаи дорои қувваи олии юридикӣ буда, меъёрҳои он низ муайянкунандаи сарчашмаҳои ҳуқуқӣ ба шумор мераванд. Ҳуқуқи конститутсионӣ дар самти идоракунии давлатӣ танзимкунанда ва муайянкунандаи низоми ҳуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон буда эътибори ҳуқуқӣ ва тартиби қабул, бекор кардан ва нашри онҳоро муқаррар менамояд.

5) Меъёрҳои конститутсионӣ иродаи давлату миллат буда, барои амалӣ намудани ҳадафҳои давлату ҷомеа шароит фароҳам меоранд. Ҳамин ҷиҳат аҳамияти Конститутсияро ба сифати сарчашмаи ҳуқуқ боло мебардорад.

6) Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон санади олии меъёрию ҳуқуқӣ ва сиёсӣ буда, дар доираи ҳадафҳо ва маромҳои стратегии давлат ва ҷомеаи шаҳрвандӣ таҳия ва қабул гардида, бо арзишмандии ҷамъиятии худ санади дорои эътибори олӣ мебошад.

7) Хусусияти аз ҳама муҳим ва ҷолиби диққати Конститутсия дар он зоҳир гардидааст, ки он ба мафкураи ягон ҳизб ё ташкилоти диниву сиёсӣ асос наёфтааст.

Конститутсияи Тоҷикистони соҳибистиқлол барои таҳкими аркони давлатдорӣ, тақвияти принсипи дунявият, устувории суботу амният, пойдории ваҳдати ҷомеаи шаҳрвандӣ шароити мусоид фароҳам овард. Бо назардошти аҳамияти Конститутсияи соли 1994 Президенти муҳтарами Тоҷикистон чунин таъкид намуда буданд:

«Демократия дар ҳолате вуҷуд дошта метавонад, ки ҳокимият ба дасти қонун аст».

ДАВЛАТОВ Зубайдулло, - ходими калони илмии шуъбаи ИДМ – и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон санади муҳимму сарнавиштсози давлат мебошад, ки заминаҳои иҷтимоӣ-иқтисодӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ ва ҳуқуқии ҷомеаро муайян мекунад. Қабули Конститутсия дар ибтидои истиқлоли давлатии Тоҷикистон як рӯйдоди таърихӣ буд ва на танҳо пояи давлатдории навини миллиро гузошт, балки ифодагари иродаи мардум, таҷассумгари арзишҳои миллӣ ва сутуни устувори истиқлоли давлатӣ баромад намуд.

Пас аз барҳам хӯрдани Иттиҳоди Шуравӣ ва соҳибистиқлолӣ Тоҷикистон ниёз ба Конститутсияи наве дошт, ки бо воқеияти иҷтимоиву фарҳангӣ ва арзишҳои миллии мардуми кишвар мутобиқ бошад, манфиату талаботҳои шаҳрвандонро дар шароити тағйирёбандаи ҷомеа инъикос карда тавонад. Бо ташаббуси Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, дар Иҷлосияи XVI-уми Шурои Олӣ комиссияи махсуси таҳияи лоиҳаи Конститутсия таъсис ёфт. Комиссия таҷрибаи ҳуқуқии даврони шуравӣ, ҳувияти ҳуқуқии миллати тоҷик ва меъёрҳои ҳуқуқии байналмилалиро омӯхта, онро бо иродаи мардум ва талаботҳои ҷомеаи навин пайваст гардонид.

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон симои нави давлатдорӣ ва ҷомеаи шаҳрвандии Тоҷикистонро ба дунё муаррифӣ кард. хатари аз байн рафтани давлату миллатро пешгирӣ намуд ва заминаи ҳуқуқии сулҳу ваҳдати миллӣ гардид. Он на танҳо муҳити ҳуқуқиро танзим кард, балки ба ташаккули низоми иҷтимоиву сиёсӣ, мустаҳкамсозии пояҳои иқтисод ва тарбияи шаҳрвандии ҷомеа мусоидат намуд. Имрӯз, мо бо ифтихор гуфта метавонем, ки Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон аз як санади олии ҳуқуқӣ ба рамзи ваҳдати миллӣ, адолати иҷтимоӣ ва кафили зиндагии шоистаю арзандаи шаҳрвандон табдил ёфтааст.

Дар ин маврид Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳангоми суханронии хеш дар маҷлиси тантанавӣ ба ифтихори 30-солагии қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон иброз намуданд, ки «бунёди ҷомеаи муосири озоду демократӣ, дастовардҳои имрӯзаи Тоҷикистон, рушди бонизому устувори иқтисодиву иҷтимоии кишвар ва баланд гардидани сатҳу сифати зиндагии мардум ба мо маҳз дар натиҷаи татбиқи бомароми меъёру муқаррароти Конститутсия муяссар гардид».

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар моддаи аввал давлатро «иҷтимоӣ» эълон мекунад, яъне давлат на танҳо вазифаи ҳифзи тартиботи ҳуқуқӣ, балки барои зиндагии арзанда, рушди озодона, ҳифзи гурӯҳҳои осебпазир ва дастгирии иҷтимоӣ шароити ҳуқуқӣ муҳайё месозад. Ҳуқуқ ба меҳнат ва ҳифзи иҷтимоӣ (моддаи 35), ҳуқуқ ба манзил (моддаи 36), ҳуқуқ ба ҳифзи саломатӣ (моддаи 38), ҳуқуқ ба таъминоти иҷтимоӣ (моддаи 39) ва ҳуқуқ ба таҳсил (моддаи 41) аз ҷумлаи муҳимтарин кафолатҳои Конститутсия мебошанд, ки сатҳи зиндагии шоистаю сазовори шаҳрвандонро таъмин менамоянд.

Меъёрҳои номбаршудаи конститутсионӣ на танҳо муқаррароти ҳуқуқӣ, балки арзиши иҷтимоии давлат ба ҳисоб мераванд, ки бо зиндагии ҳар шаҳрванди кишвар сахт ҳамбастагӣ дорад. Тибқи Конститутсия, давлат барои ба ҳамаи шаҳрвандон фароҳам овардани шароити зиндагии арзанда дар соҳаҳои шуғлмандии аҳолӣ, ҳифзи иҷтимоӣ, коҳиши камбизоатӣ, рушди маориф ва тандурустӣ татбиқи барномаҳои давлатиро роҳандозӣ намудааст. Ҳамчунин, давлат тавассути меъёрҳои Конститутсия кафолат медиҳад, ки ҳамаи шаҳрвандон, новобаста аз ҷинс, миллат, эътиқод ё вазъи иҷтимоӣ-иқтисодӣ дар назди қонун баробаранд (моддаи 17).

Мақсади ниҳоии Конститутсия ташкили фазои мусоиди иҷтимоӣ барои зиндагии инсон аст, ки аз ҳуқуқи инсон, озодиҳои шахсӣ, масъулиятҳои шаҳрвандӣ ва эҳтиром ба арзишҳои умумибашарӣ сарчашма мегирад. Дар моддаи 5 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон омадааст, ки «Инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои ӯ арзиши олӣ мебошанд. Ҳаёт, қадр, номус ва дигар ҳуқуқҳои фитрии инсон дахлнопазиранд. Ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро давлат эътироф, риоя ва ҳифз менамояд». Маҳз ҳамин ҷанбаи инсонмеҳвар Конститутсияро ба роҳнамое табдил додааст, ки инсонро ба худшиносӣ, масъулиятшиносӣ ва ҳамзистии осоишта ҳидоят мекунад.

Ҳамзамон, Конститутсия аз дидгоҳи сотсиологӣ ҳамчун механизми иҷтимоишавии ҳуқуқӣ, худмуайянкунии шахсию касбӣ ва ҷойивазкунии иҷтимоии шаҳрвандон арзёбӣ мешавад, омӯзиши он шуур ва маданияти ҳуқуқии шаҳрвандонро ташаккул дода, тавозуни талаботҳо ва манфиатҳои рӯзафзуни шаҳрвандонро таъмин месозад. Меъёрҳои конститутсионӣ барои рушди неру ва сармояи инсонӣ, амалӣ шудани қобилиятҳои шахсӣ ва иҷрои нақшҳои иҷтимоӣ мусоидат мекунанд.

Пас аз қабули Конститутсия Ҷумҳурии Тоҷикистон аз давраи буҳронӣ ба марҳилаи ваҳдат ва эҳёи миллӣ гузашта, боиси мустаҳкам шудани пояҳои истиқлоли давлатӣ, бозгашти эътимоди мардум ба давлат ва ташаккули ҳувияти миллӣ гардид. Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон борҳо таъкид намудаанд, маҳз амалӣ гардидани меъёрҳои Конститутсия моро ба сулҳу оромӣ, суботи сиёсӣ ва ваҳдати миллӣ бурда расонид, иқтисодиёти кишвар рушд намуд ва барои ҳар як шаҳрванди мамлакат шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодона фароҳам омад. Бо назардошти нақши калидӣ доштани ҳуқуқ дар танзими муносибатҳои иҷтимоӣ ва рушди ҷомеа аз ҷониби Роҳбари давлатамон соли 2024 «Соли маърифати ҳуқуқӣ» эълон гардид. Соли равон Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронӣ дар мубоҳисаҳои иҷлосияи 80-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид имконияти эълон намудани Соли байналмилалии маърифати ҳуқуқиро пешниҳод намуданд.

Конститутсия танҳо дар он сурат арзиши воқеӣ дорад, ки агар шаҳрвандон онро омӯзанд, дарк кунанд ва муқаррароти онро дар амал татбиқ намоянд, зеро ҷомеаи пешрафта бе маърифати ҳуқуқӣ рушд намекунад. Паст будани донишҳои ҳуқуқӣ сабаб мешавад, ки баъзе ҷавонони аз ҳуқуқу озодиҳо ва уҳдадориҳои хеш бехабар ба гурӯҳҳои ифротӣ гаравида, ба амнияти миллӣ хатар эҷод намоянд. Зарурати баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандонро Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон чунин баён намуданд: «Баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шаҳрвандон яке аз роҳҳои муҳимму самараноки таъмини волоияти қонун, риояву иҷрои бечунучарои он ва ҳамзамон бо ин, пешгирӣ кардани содиршавии ҷиноятҳо ва дигар ҳуқуқвайронкуниҳо мебошад... Дар шароити ҷаҳони имрӯза шаҳрвандон бояд дорои сатҳи баланди донишҳои сиёсӣ ва ҳуқуқӣ бошанд, то ки вазъияти кунунии ҷаҳон ва минтақаро ҳамаҷониба дарк карда, мавқеи худро дуруст муайян карда тавонанд».

Ҳамин тариқ, тамоми санадҳои меъёрии ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз Конститутсия сарчашма гирифта, ба он ҳамоҳанг ва ҳамбаста мебошанд. Аз ин рӯ, волоияти Конститутсия нишонаи волоияти давлат ва эҳтироми шаҳрванд аст. Мо донишҳои аввалини ҳуқуқии худро аз Конститутсия меомӯзем, дар бораи ҳуқуқ, озодӣ, уҳдадорӣ, масъулият, адолат ва баробарҳуқуқӣ маълумот мегирем. Дар ҷомеаи демократӣ Конститутсия рамзи иттиҳоди миллат, асоси давлатдории ҳуқуқбунёд ва кафили адолати иҷтимоӣ мебошад. Он мардумро ба ҳам меорад, дар қалби шаҳрвандон эҳсоси ватандӯстӣ, садоқат ба қонун ва ватанро бедор мекунад. Ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон бояд бидонад, ки эҳтиром ба Конститутсия, пеш аз ҳама, эҳтиром ба миллат, давлат ва Ватан буда, риояи меъёрҳои он кафили сулҳ ва суботи кишвар мебошад.

Имрӯз, мо шоҳиди он гаштаем, ки Конститутсия ба қувваи муттаҳидсозанда, роҳнамои зиндагӣ, дастури давлатдорӣ ва сармояи маънавии ҷомеа табдил ёфтааст, ки имрӯзу фардои ҷомеаро муайян карда, моро ба сӯйи ваҳдат, озодӣ, эҳтиром ба инсон, баробарӣ, адолат ва рушди устувор сафарбар менамояд. Конститутсия рамзи давлатдории миллӣ ва рӯҳи миллат аст, он моро аз гузашта ба оянда мепайвандад, аз нооромӣ ба субот мебарад, аз нодонӣ ба маърифат раҳнамоӣ мекунад, дар саҳифаҳои он тақдири Тоҷикистон навишта шудааст. Аз ин рӯ, бояд ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон аз мазмуну муҳтавои Конститутсия хабардор бошад, муқаррароти онро дар зиндагии ҳаррӯзаи худ риоя ва татбиқ намояд.

Мирзода Фирӯз Сафаралӣ – ходими калони илмии шуъбаи сотсиологияи

Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови АМИТ

Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ин на танҳо санади ҳуқуқии олӣ, балки китоби сарнавишти миллат, рамзи ваҳдат, озодӣ ва поягузори давлатдории миллии мо маҳсуб меёбад. Қабули Конститутсия санаи 6 ноябри соли 1994 дар таърихи навини кишвари мо ҳамчун рӯйдоди бузурги сиёсӣ ва иҷтимоӣ ба ҳисоб меравад, зеро маҳз ин санади муқаддас ба халқи мо пас аз солҳои вазнини ҷанги шаҳрвандӣ роҳи сулҳ, субот ва рушди устуворро нишон дод.

Қабули Конститутсия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо заҳматҳои беандоза, хиради бузург ва роҳбарии оқилонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон амалӣ гардид. Дар он айём кишвар ба вартаи нобудӣ ва парокандагӣ рӯ ба рӯ буд, аммо маҳз шахсияти ҷасур, ватанпараст ва огоҳ аз дарди мардум муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавонистанд бо иродаи қавӣ ва сиёсати сулҳҷӯёна, миллатро аз парокандагӣ наҷот диҳанд ва пояҳои давлатдории миллиро дар заминаи Конститутсия бунёд намоянд.

Пешвои муаззами миллат бо дарки амиқи сиёсӣ хуб медонистанд, ки бунёди давлати муосир ва рушди ҷомеаи навбунёд танҳо дар асоси қонунҳои устувор, баробарӣ ва адолати иҷтимоӣ имконпазир аст. Аз ҳамин ҷиҳат, Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тамоми талоши худро барои таҳия ва қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон равона намуданд, ки он имрӯз ҳамчун санади тақдирсоз ва заминаи устувори сиёсати давлатӣ эътироф шудааст.

Дар Конститутсия бори аввал дар таърихи навини тоҷикон принсипҳои асосии давлатдорӣ, аз ҷумла давлати ҳуқуқбунёд, демократӣ, дунявӣ ва иҷтимоӣ, муайян гардиданд. Он ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро арзиши олӣ эътироф намуда, барои ҳифз ва кафолати онҳо тамоми заминаҳои ҳуқуқӣ ва сиёсиро фароҳам овард. Маҳз ба шарофати сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат, меъёрҳои Конститутсия ба ҳаёти воқеии мардум татбиқ гардида, ҷомеа ба роҳи устувори рушд қадам гузошт.

Бо роҳбарии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар давраи истиқлолият, Конститутсия на танҳо ҳамчун як санади ҳуқуқӣ, балки ҳамчун рамзи ваҳдат ва худшиносии миллӣ маъруф гашт. Дар давоми солҳои истиқлолият ба Конститутсия тағйиру иловаҳои зарурӣ ворид карда шуданд, ки ҳамаи онҳо ба таҳкими пояҳои давлатдорӣ, таъмини суботи сиёсӣ, рушди иқтисод, густариши ҳуқуқу озодиҳои шаҳрвандон ва баланд бардоштани нақши инсон дар ҷомеа равона гардидаанд.

Имрӯз Тоҷикистон таҳти роҳбарии Пешвои муаззами миллат ба яке аз давлатҳои сулҳпарвар, устувор ва босуботи минтақа табдил ёфтааст. Пешвои миллат борҳо таъкид кардаанд, ки «Конститутсия ин санади муқаддасест, ки ҳаёти ҳар як шаҳрвандро роҳнамоӣ мекунад ва кафолати ваҳдати миллӣ ва суботи сиёсӣ мебошад».

Маҳз бо татбиқи принсипҳои Конститутсия, дар кишвар барномаҳои бузурги стратегии миллӣ — мисли таъмини истиқлолияти энергетикӣ, амнияти озуқаворӣ, истиқлолияти нақлиётӣ ва саноатикунонии босуръати кишвар амалӣ гардида истодаанд. Ҳамаи ин дастовардҳо самараи сиёсати дурбинонаи Пешвои миллат ва такя ба асосҳои Конститутсия мебошад.

Имрӯз, вақте ки мо Рӯзи Конститутсияро таҷлил мекунем, ин ҷашн на танҳо рӯзи як санади ҳуқуқӣ, балки рӯзи арҷгузорӣ ба ваҳдат, сулҳ ва давлатдории миллӣ аст. Конститутсия дар зери роҳбарии Пешвои миллат ҳамчун чароғи роҳнамо барои наслҳои имрӯзу фардо хизмат мекунад. Ҳар як шаҳрванди кишвар бояд ба он бо эҳтиром назар андозад, онро омӯзад, риоя намояд ва арзишҳои он — сулҳ, адолат, озодӣ ва ваҳдатро дар амал татбиқ созад.

Дар ҳақиқат, Конститутсия барои миллати тоҷик рамзи ифтихор, худшиносӣ ва пояи бақои давлат аст. Он моро водор месозад, ки бо пайравӣ аз сиёсати Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, барои таҳкими сулҳу субот, ваҳдат ва пешрафти Тоҷикистони соҳибистиқлол талош намоем, то ин ватани биҳиштосо зери парчами ягонагӣ ва адолат ҳамеша шукуфон бимонад.

Султонов Ҷасурбек Давлатбоевич- магистранти курси 2 - юми ихтисоси идоракунии давлатии

Институти иқтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон