“Академияи илмҳои ҷумҳурӣ ин оинаест, ки симои ақлонӣ, сатҳи маърифату дониш ва тамаддуни ҷомеаи моро инъикос менамояд. Ҳар қадар ин оина покизаву беғубор бошад, ба ҳамон андоза симои маънавии миллату давлати мо рӯшантару барҷастатар ба ҷаҳониён ҷилвагар мешавад”.

Эмомалӣ Раҳмон

Илм яке аз омилҳои асосии рушди кишвар ва олимон захираи бузурги зеҳнии ҷомеа мебошанд, ки баҳри пешрафти ҳамаҷонибаи он ва беҳтар гардонидани шароити иҷтимоӣ нақши калидӣ мебозанд. Истиқлоли давлатӣ шароити мусоидро фароҳам овард, ки таҳқиқи илмии дастовардҳои моддиву маънавӣ, мероси фарҳангӣ ва таърихи тоҷикон вусъати бесобиқа пайдо карда, ба ҷаҳониён ҳамчун миллати тамаддунсозу фарҳангсолор, эҷодкору илмпарвар ва шаҳрсозу шаҳрнишин бештару беҳтар муаррифӣ гардид. Боиси тазаккур аст,ки дар рушди зарфияти зеҳнии миллати тоҷик устод Садриддин Айнӣ саҳми босазо гузоштанд

Бо машварати роҳбарони давр, ба хусус фарзанди фарзонаи тоҷик академик Бобоҷон Ғафуров донишманди фозилу доно, арбоби барҷастаи илму маданияти Тоҷикистон, адабиётшинос Садриддин Айнӣ (1878-1954) аввалин президенти Академияи илмҳои Тоҷикистон таъйин гардид.

Садриддин Айниро дар Осиё, Аврупо, Африқо, ба хусус Ҳиндустон, Покистон, Эрону Африқо мавриди омӯзиш қарор медиҳанд, ки заминаи хубест дар муаррифии забону адабу фарҳанги мардуми тоҷик дар арсаи ҷаҳон.

Ба қавли профессори Донишгоҳи миллии Тоҷикистон Равшан Раҳмонӣ «Ёддоштҳо»-и устод Айнӣ аз ҷониби доктор Мустафо Бобохонӣ чоп шудаст, ки андешаҳои ӯ дар зер ба таври зайл оварда мешавад :

Устод Айнӣ донишманди камназири забон, адабиёт, таърих ва фарҳанги гуфторӣ ва навиштории тоҷикон буданд. Ҳар қадар бо диққат асарҳои устодро мутолиа намоем, дар пеши назар чизҳои нодире намоён мегарданд, ки барои донистани рӯзгори мардум бисёр муҳим аст. Бавижа «Ёддоштҳо»-и устод, ки дар асоси воқеаҳо ва ҳодисаҳои дида, шунида ва мушоҳида кардаи муаллиф таълиф шуда, дар донистани фарҳанги мардуми асри 19 ва аввали асар 20 беҳамто мебошад. Ҳар лаҳзаеро, ки устод Айнӣ тасвир намудааст, дар асоси он метавон роҷеъ ба воқеаҳои гуногуни он замон ба андеша рафт.

«Ёддоштҳо»-и устод Айнӣ донишномае аст, ки дар он расму оин, адабиёт, таърих, саргузашти одамони гуногун, рӯзгори шахсиятҳои маъруф, муҳити адабӣ, таълим дар мадрасаҳо, ҳунарҳои мардумӣ, шароити зиндагии деҳоту шаҳр, афсонагӯӣ, латифагӯӣ, оинҳо ва ҷашнҳои мардумӣ ва ғайраву ва ҳоказо хеле сода, самимӣ ва барои хонанда хотирмон тасвир шудаанд. Муҳим он аст, ки ҳамаи навиштаҳои устод дар «Ёддоштҳо» сарчашмаи воқеӣ дошта, метавон онҳоро ҳамчун санади муҳими мардумнигорӣ, фолклорӣ, ҷомеашиносӣ ва амсоли ин мавриди истифод қарор дод.

Тавре маълум аст, баробари нашри қисми якум ва дуюми «Ёддоштҳо» (1947-1948) таваҷҷуҳи хонандагон ва равшафикрони тоҷик зуд ба ин асар ҷалб гардид. Устод бо вуҷуди беморӣ қисми сеюм ва чоруми онро таълиф намуданд, ки солҳои 1950 ва 1954 ба нашр расиданд. Сипас, он аввал ба забони русӣ ва баъд ба чандин забонҳои дигари собиқ Иттиҳои Шуравӣ тарҷума шуд.

«Ёддоштҳо» асаре аст, ки пурра дар асоси воқеияти дидаҳо ва шунидаҳои устод Айнӣ навишта шудааст. Ин асар на фақат сарчашмаи муҳими фолклорӣ, этнографӣ ба шумор меравад, балки аз он метавон ҳамчун манбаи нодири забонӣ, адабӣ, таърихӣ, фарҳангӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ, ҷуғрофӣ ва ҳатто этнопедагогӣ, этнолигвистӣ ва этнопсихологӣ истифода намуд.

Дар асл бунёди асоси осори ҳар адиби насрнавис саргузашти худи ӯ, дар айни замон дидаҳо, шунидаҳо, хотираҳо, ёддоштҳо ва мушоҳидаҳояш аз зиндагии мардум мебошад, ки дар ин бора худи устод Айнӣ низ дар аввали «Ёддоштҳо» зери унвони «Як-ду сухан ба ҷои сарсухан» навиштааст: «Азбаски ёддоштҳоям барои бештарини роман, повест, очерк ва ҳикояҳои таърихиам ба сифати материалҳои асосӣ хизмат кардаанд, мумкин аст дар инҳо ҷойҳои фоидабарӣ барои ҷавонон бисёр ёфт шаванд. Чун, ба фикри ман, ёддоштнависӣ аз роман ва ҳикоянависӣ душвортар менамуд, ман ин корро барои бисёртар таҷриба пайдо кардани худ мавқуф гузошта будам».

Арзиши ин равиши кори устод имрӯз барои пажуҳиши корҳои мардумшиносӣ беназир аст. Тасвирҳои мардумнигорӣ аз аввал то охири «Ёддоштҳо» зиёданд. Онро дар ҳар нақлу ҳикояти муаллиф метавон дид. Устод дар ҳар маврид дидаҳо ва шунидаҳои худро ба қалам меорад.

Дар Эрон бори аввал «Ёддоштҳо» соли 1362 (1983) аз ҷониби Алӣ Акбар Саиди Сирҷонӣ ба нашр расида, зуд таваҷҷуҳи хонандагон ва пажуҳандагонро ҷалб намуда буд. Баъди мутолиаи он байни аҳли фарҳанг нисбат ба тасвирҳои устод Айнӣ саволҳое пайдо мешаванд, ки онҳо ба тавзеҳ ниёз доштанд, бояд касе онро ба таври муфассал, бо ҷузъёт ва шарҳи луғатҳо анҷом медод.

Ин буд, ки ҳамин ниёзҳоро ба назар гирифта, доктор Мустафо Бобохонӣ барои баргардони дубораи «Ёддоштҳо» камари ҳиммат мебандад.

Мавриди зикр аст, ки донишманди тоҷикдӯсти эронӣ аз даврони навҷавонӣ забон, адабиёт ва фарҳанги тоҷикон ҷалб намуда, дар натиҷа он шефтаи тоҷикон шуда, соли 2007 ҳамроҳи падари бузургвораш бори аввал ба шаҳри Душанбе меояду дилбохтаи гӯишҳои гуногуни тоҷикӣ ва фарҳанг гашта, ба аспирантураи Донишгоҳи миллии Тоҷикистон дохил шуда, соли 2008 дар натиҷаи пурсишҳо ба назди ин ҷониб меояд.

Муҳаббати ӯ ба ин фарҳанг буд, ки алифбои кириллии тоҷикиро дар сатҳи аъло омӯхта, ба мутолиаи осори илмӣ ва бедеии тоҷикон машғул мешавад. Ин меҳр буд, ки давоми 14 сол бо заҳмати доктор Мустафо Бобохонӣ бо тасҳеҳ, таълиқ, шарҳи луғот китобҳои зерин аз алифбои кириллии тоҷикӣ ба хатти форсӣ баргардон мешавад:

1.Айнӣ С. Мухтасари тарҷумаи ҳоли худам /Тасҳеҳ ва таълиқ ва муқаддима М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1395.

2.Шакурии Бухороӣ Муҳаммадҷон. Садриддин Айнӣ /Бо кӯшши М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1395.

3.Амирзода С. Рӯдакӣ аввалин шоири миллӣ ва ҷаҳонӣ /Бо кӯшиши М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1396.

4.Айнӣ С. Ғуломон. Роман /Тасҳеҳ ва таълиқ ва муқаддима М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1397.

5.Айнӣ С. Ҷаллодони Бухоро /Тасҳеҳ ва таълиқ ва муқаддима М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1397.

6.Мунтахаби осори адабиётшиносӣ ва нақди адабии Садриддин Айнӣ / Гирдоварии пажуҳиш ва тасҳеҳ ва вироиши М.Бобохонӣ ва А.Набавӣ. Теҳрон: Орван, 1397.

7.Маликзод А. Шаҳидии Балхӣ шоири бузурги замони Сомониён /Бо кӯшиши М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1398.

8.Саъдиев С.Маркази адабии Самарқанд дар шоҳроҳи таърих /Бо кӯшиши М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1398.

9.Шакурӣ М.Б. Пантуркизм ва сарнавишти таърихии тоҷикон /Бо кӯшиши М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1399.

Баъди ин корҳои шоиста Мустафо Бобохонӣ ба таври ҷиддӣ ба баргардони «Ёддоштҳо» машғул мешавад. Барои ин кор ӯ, пеш аз ҳама, тамоми нусхаҳои дар Тоҷикистон нашршудаи асарро ба даст меорад. Баъд бо машварати пажуҳандагони тоҷик ба кор шуруъ менамояд.

Инак, чи нек аст, ки дар арафаи Наврӯзи хушоин муждае расид: «Ёддоштҳо»-и устод Айнӣ пешкаши хонандагон ва пажуҳандагони ҳамзабонони эронии мо шуд, ки ин як навъ пайванди бештар ва хубтар барои забону адабиёту фарҳанги муштараки ин ду ҷумҳурии ҳамзабон аст. Яъне «Ёддотшҳо»-и устод Айнӣ аз ҷониби интишороти «Орван» дар чор қисм ба нашр мерасад:

1.Айнӣ С. Ёддоштҳо. Ҷилди 1. / Тасҳеҳ, таҳқиқ ва тавзеҳи М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1404.

2.Айнӣ С. Ёддоштҳо. Ҷилди 2. / Тасҳеҳ, таҳқиқ ва тавзеҳи М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1404

3.Айнӣ С. Ёддоштҳо. Ҷилди 3. / Тасҳеҳ, таҳқиқ ва тавзеҳи М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1404.

4.Айнӣ С. Ёддоштҳо. Ҷилди 4. / Тасҳеҳ, таҳқиқ ва тавзеҳи М.Бобохонӣ. Теҳрон: Орван, 1404.

Бар илова Мустафо Бобохонӣ барои дарки бештари ин асар китоби дигареро дар 285 саҳифа зери унвони «Пайвастҳои «Ёддоштҳо»-и Айнӣ» (Муқаддима, мақолаҳо, намояҳо) (Теҳрон: Орван, 1404) пешкаши хонандагон менамояд. Ин китоб мустақил аст, вале метавон онро ҷилди панҷум гуфт. Он на танҳо «Ёддоштҳо», балки хонандагон ва пажуҳандагони мамлакати ҳамзабонро бо таҳқиқоти муҳаққиқони тоҷик низ ошно месозад. Дар китоб баъди пешгуфтори «Чанд дастури калидӣ» мақолаҳои пажуҳандагони тоҷик Ш.Исрофилниё, Н.Зоҳидӣ, А.Раҳмонзода, Р.Раҳмонӣ, М.Имомзода, А.Маҳмадаминов ва Л.Шарифзода, М.Хоҷаева, А.Кӯчарзода ва Ш.Ҷамшед оварда шудаанд. Дар идомаи мақолаҳо «Феҳристи мисраъҳои аввал ва дуввуми байтҳо», «Феҳристи зарбулмасалу мақолҳо», «Феҳристи номи касон», «Феҳристи номи ҷойҳо», «Феҳристи китобҳо ва нашрияҳо», «Феҳристи қавмҳо, тоифаҳо, ҳизбҳо ва гурӯҳҳо», «китобнома» низ омадааст, ки барои беҳтар омӯхтани «Ёддоштҳо» хеле муҳим аст.

Доктор Мусафо Бобохонӣ ҳамчун замимаи «Ёддоштҳо» китоби дигареро дар 473 саҳифа бо номи «Вожаномаи «Ёддоштҳо»-и Айнӣ» (Теҳрон: Орван, 1404) таҳия намудааст, ки онро метавон китоби шашум гуфт. Дар ин вожанома тамоми калимаҳое, ки барои хонандагони эронӣ андаке нофаҳмо ё маънои дигар доранд, шарҳ ёфта, он ҳамчун асари мустақил на фақат барои хонандагон, балки барои пажуҳандагони забоншиносон низ муҳим мебошад. Як ҷиҳати ин вожанома аз он иборат аст, ки ӯ ҳар калимаеро, ки дар «Ёддоштҳо» чанд бор омадааст, саҳифа ба саҳифа ҳамчун луғати басомад нишон дода, кори хонанда ва пажуҳандаро осон месозад.

Мавриди зикр аст, ки Садриддин Айнӣ чун аввалин Президенти АМИТ бо осорашон дар партави рушди илму маърифат нақши калидӣ бозида, баҳри ҳифзи меросу ниёгону фарҳанг саҳми назаррас гузоштанд.

Дар ин зимн, 14 апрели соли 2018 дар шаҳри Душанбе бо дастури Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба хотири арҷ гузоштан ба шахсият ва гиромидошти 140 – солагии Қаҳрамони Тоҷикистон, нахустин Президенти Академияи илмҳои Тоҷикистон ва Нависандаи халқии Тоҷикистон устод Садриддин Айнӣ осорхонаи ин адиб ифтитоҳ карда шуд.

Таҷлили Рӯзи Илм ва нақши олимони тоҷик , аз ҷумла Академияи миллии илмҳои Тоҷикистонро барои ҳамаи донишмандону донишомӯзон ва ҳамватанон табрик гуфта, ҳама якҷо дар партави илму маърифат барои ободии Ватан ва тарбияи насли навраси он хидмат намуда, зери шиори “Тоҷикистон ба пеш” содиқона ба суи фардои нек қадами устувор хоҳем гузошт.

Мирсаид Раҳмонов, - ходими калони илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Адабиёти истифодашуда:

1.Дастовардҳои Академияи миллиии илмҳои Тоҷикистон дар 30 соли Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон. Душанбе- 2001. -380.

2.Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон. Ҳайати шахсӣ. Душанбе-2021.-295 с.

3.Академияи илмҳои Тоҷикистон Душанбе. Дониш, 2021. -696 с.

Ташаббусҳои ҷаҳонии Пешвои миллат роҷеъ ба ҳаллу фасли масоили марбути об ва ҳифзи пиряхҳо, ки дар заминаи устувори далоилу мушоҳидаҳои илман асоснок руйи кор омадаанд ва ба рафъи мушкилоти ҷомеаи ҷаҳонии инсоният нигаронида шудаанд, имрӯз аз ҷониби аксари кулли аҳли ҷомеаи ҷаҳонӣ ҷонибдорӣ гардидаанд. Зеро зарурати пешниҳодгардии онҳо аз дарки амиқи зуҳуроти мушкилоти ҷумҳурӣ ва ҷаҳонӣ, аз қабили босуръат обшавии пиряхҳо ва ҳаводиси биёбоншавии заминҳои кишварҳо бармеояд. Таъсири тағйирёбии иқлими ҷаҳонӣ боиси обшавии босуръати пиряхҳои ҷумҳурӣ мегардад. Дар давоми панҷоҳ соли охир аз 14 ҳазор пиряхи Тоҷикистон қариб 1300 пирях тамоман об шудааст. Ин як тамоили хеле ташвишовар аст, зеро пиряхҳои Тоҷикистон танҳо манбаи об барои минтақа набуда, дар ҳифзи иқлими минтақа низ нақши муҳим мебозанд. [1]

Тибқи ҳисобу китобҳои мутахассисони соҳа, дар ҳолати об гардидани тамоми пиряхҳои олам сатҳи об дар рӯи Замин то ба 64 метр боло мебарояд. Ин на танҳо боиси зери об мондани як қисмати бузурги сайёраи мо ва маҳв шудани зиндагӣ дар бисёре аз шаҳрҳову давлатҳо мегардад, балки дар тамоми гӯшаҳои дигари сайёра инсониятро бо мушкилоти гароне рӯ ба рӯ менамояд.

Бино ба маълумоти муайяншуда, ҳоло беш аз 3 миллиард сокини сайёра аз оби тоза танқисӣ мекашанд ва пешгӯӣ мешавад, ки ин теъдод то соли 2025 ба 4 миллиард наздик мешавад. Дар айни замон дар саросари Замин ҳамарӯза аз 800 то 900 кӯдаки то 5- сола аз норасоии оби тоза мефавтанд. [2]

Дар ин радиф, боиси ифтихори миллати тоҷик аст, ки ташаббуси панҷуми Сарвари хирадманд ва дурандеши миллат Эмомалӣ Раҳмон дар бораи эълон гардидани соли 2025 «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» 14-уми декабри соли 2022 аз ҷониби Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид бо ҳамовозии 153 кишвари олам қабул гардид.

Воқеан ҳам, ташаббуси панҷуми Пешвои муаззами миллат аҳамияти муҳими таърихӣ дорад ва басе нодир маҳсуб меёбад, зеро дар радифи эълон гардидани соли 2025 ҳамчун «Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо», инчунин аз соли 2025 сар карда, ҳар сол дар ҷаҳон 21-уми март «Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо» таҷлил мегардад. Ҳамзамон, ҷиҳати маблағгузории ҳифзи пир­яхҳо дар сохтори Созмони Милали Муттаҳид фонди махсус таъсис ёфт

Ҷоизи таъкиди махсус мебошад, ки барои натиҷагирии ташаббуси мазкур соли равон дар пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон Конфронси байналмилалӣ оид ба ҳифзи пир­яхҳо баргузор мегардад.

Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон бо такя ба ташаббуси панҷуми Сарвари давлат аллакай дар самти баҳри бартараф сохтани ­масъалаи ҳалталаби умумибашарӣ иқдомҳои самарабахшро анҷом медиҳад ва татбиқи тадбирҳо, аз қабили коҳиш додани сатҳи партовҳои саноатӣ (газҳои гармхонаӣ, аэро­золҳо), роҳандозии истеҳсоли «энергияи сабз» (неруи аз ҷиҳати экологӣ тоза) дар ин радиф қарор доранд. Бояд қайдкард, ки тибқи арзёбии созмонҳои байналмилалии молиявӣ Тоҷикис­тон аз рӯи фоизи истеҳсоли «энергияи сабз» ба қатори шаш мамолики пешсафи сайёра шомил гардида, истеҳсоли ин навъи энергия дар кишвар 98 фоизро ташкил медиҳад. Ин саҳми Тоҷикистон дар пешгирӣ кардани оқибатҳои харобиовари гармшавии иқлим ва татбиқи чорабиниҳои экологӣ дар сатҳи минтақа ва ҷаҳон мебошад. [3]

Бо дарназардошти муҳиммии бартарафсозии обшавии пиряхҳо ва дигар масоили иқлимӣ ҳаҷми солонаи маблағгузории барномаҳои мазкур беш аз 400 миллион долларро ташкил медиҳад.

Бо саъю эҳтимоми Сарвари давлат айни замон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон 98 дарсади неруи барқ аз манбаъҳои обии кишвар истеҳсол карда мешавад ва ҷумҳурӣ дар ҷаҳон аз ҷиҳати истеҳсоли энергияи “сабз” аз манбаъҳои таҷдидшаванда дар ҷойи шашум қарор дорад. Ба нақша гирифта шудааст, ки ҷумҳурӣ то соли 2032 пурра ба истеҳсоли неруи барқ аз манбаъҳои барқароршавандаи энергия мегузарад.

Боиси қаноатмандст, ки аҳли ҷомеаи ҷумҳурӣ, махсусан зиёиён аллакай баҳри иҷрои дастуру супоришҳои Сарвари давлат дар самти омӯзиши ташаббусҳои глобалии Пешвои миллат дадбирҳои самарабахшро анҷом медиҳанд Дар ин радиф таъсис додани Маркази омӯзиши ташаббусҳои глобалии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба масъалаҳои обу иқлим дар Донишгоҳи давлатии Хоруғ ба номи Моёншо Назаршоев боиси қаноатмандӣ мебошад. Марказ бо таҷҳизоти муосири таълимӣ-таҳқиқотӣ муҷаҳҳаз буда, дар он беҳтарин мутахассисони самт, омӯзгорони ботаҷриба ба кор ҷалб гардиданд.

Маркази мазкур дар ҳошияи ташаббусҳои Президенти Тоҷикистон оид ба Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо эълон намудани соли 2025 ва Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо эълон гаштани 21-уми март, ки 14-уми декабри соли 2022 бо қатъномаи Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид қабул гардид, ташкил шуд.

Дар раванди фаъолияти марказ омӯзиши ташаббусҳои глобалии Тоҷикистон аз ҷумлаи ҳадафҳои меҳварии маркази мазкур маънидод мегарданд ва дар доираи он пешниҳодҳои Пешвои миллат дар сатҳи байналмилалӣ оид ба масъалаҳои ҳифзи захираҳои об ва кам намудани таъсири тағйирёбии иқлим таҳқиқ ва баррасӣ мегарданд.

Таҳкими ҳувияти миллӣ ва ифтихори ватандӯстиро низ марказ яке аз вазифаҳои муҳимтарини худ қарор медиҳад. Дар заминаи овардани мисолҳои воқеӣ дар марказ ҷавонон бо саҳми Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳалли масъалаҳои муҳими экологӣ шинос мешаванд.

Ҳамзамон, марказ оид ба идоракунии устувори об, коҳиши хатари офатҳои табиӣ ва мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлим таҳқиқоти илмӣ мебарад. Албатта, иҷрои ҳамаи ин ҳадафҳо ба таълими кадрҳо ва омӯзиши ҷавонон дар ин самт рабт дорад. Бинобар ин, марказ тавассути ташкили семинару тренингҳо ва ҳамкориҳои байналмилалӣ сатҳи дониши донишҷӯён ва муҳаққиқонро дар соҳаи обу иқлим такмил хоҳад дод.

Ба мақсад басе мувофиқ мебуд, агар дар дигар муассисаҳои таҳсилотӣ низ чунин марказҳои омӯзишӣ таъсис дода мешуданд ва ташаббусҳои глобалии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба масъалаҳои обу иқлим мавриди омӯзиши амиқи масъалаҳои обу иқлим, пешбурди сиёсати экологии Тоҷикистон ва тарбияи мутахассисони соҳа мавриди омӯзиш қарор дода мешуданд.

Адабиёт:

1. Суханронии Эмомалӣ Раҳмон дар ифтитоҳи Ҳамоиши сатҳи баланд «Осиёи Марказӣ дар баробари мушкилоти глобалии иқлим: муттаҳидшавӣ барои шукуфоии умумӣ» 04.04.2025. ш.Самарқанд, Узбекистон. Сомонаи president.tj. 04.04/2025. Санаи муроҷиат: 08.04.2025.

2. Камол Насрулло. Обшавии пиряхҳо-мушкили ҷаҳонӣ. Пешниҳодҳо ва саҳми дурахшони Президенти Тоҷикистон дар масъалаи пешгирии маҳви пиряхҳои сайёра назаррас аст. Сомонаи Кумитаи телевизион ва радиои назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон. 23.01.2023. Санаи муроҷиат: 08.04.2025.

3. Раҳмони Гулзор. ВМКБ. Таъсиси Марказ оид ба обу иқлим дар Донишгоҳи давлатии Хоруғ ба номи Моёншо Назаршоев. “Ҷумҳурият”, 18.03.2025 №: 58.

4. Султонбеков Н.С. Обшавии пиряхҳо ва таъсири он ба Тоҷикистон. Сомонаи ДДТТ ба номи Абуалӣ ибни Сино. 27.02.2024. Санаи муроҷиат: 08.04.2025.

5. Ҳабибулло Мақсадов. Раванди обшавии пиряхҳо аз таъсири тағйирёбии иқлим. Сомонаи Донишгоҳи давлатии тиҷорати Тоҷикистон. 13.12.2023. Санаи муроҷиат: 08.04.2025.

Маҳмадбекзода М.Ш., доктори илмҳои сиёсӣ

Масъалаи обшавии пиряхҳо яке аз мушкилоти асосии сайёра ба ҳисоб рафта, ҷомеаи ҷаҳониро нигарон намудааст. Бар асоси гузориши охири Созмони ҷаҳонии ҳавошиносӣ бо номи “Вазъи иқлим”, гармшавии ғайримуқаррарии ҳарорати ҳаво дар Осиё болотар аз ҳисоби миёнаи ҷаҳонӣ мушоҳида мешавад. Паёмадҳои манфии ин раванд, аз ҷумла хушксолӣ, обхезӣ, ярч ва сӯхтор дар манотиқи мухталифи ҷаҳон, аз ҷумла дар Тоҷикистон, як падидаи бисёр нигаронкунанда аст.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон рӯзи 20 сентябри соли 2024 зимни суханронии худ дар иҷлосияи 78-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар ин бора ибрози назар намуданд.

Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон таъкид карданд, ки 93 дарсади қаламрави Тоҷикистонро кӯҳҳо ташкил медиҳанд ва ба ин далел кишвари мо таъсири тағйири иқлимро бештар эҳсос мекунад. Дар Тоҷикистон ҳамасола ҳаводиси табиӣ дар шакли ярч, обхезӣ, хушксолӣ ва тарма рух медиҳад, ки боиси талафоти ҷонӣ ва хароб шудани биноҳо мешавад.

Роҳбари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон изҳор доштанд, ки дар ин замина Тоҷикистон оид ба коҳиши хатари офатҳои табиӣ аҳамияти хоса медиҳад, ки ҳадафи он такмили низоми огоҳкунии пешакӣ, афзоиши сармоягузорӣ ва расонидани кумаки молӣ ба кишварҳои рӯ ба тараққӣ ва сусттараккикарда мебошад. Тоҷикистон яке аз кишварҳои озмоишӣ дар татбиқи ташаббуси Созмони Милали Муттаҳид – «Огоҳии барвақт барои ҳама» мебошад. Дар ин самт мо омодаем, ки бо Созмони Милали Муттаҳид ва сохторҳои махсуси он ҳамкорӣ кунем.

Пешвои миллат ёдовар шуданд, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон зиёда аз 13 ҳазор пиряхи табиӣ ба қайд гирифта шудааст. 60%-и захираҳои оби минтақа дар хоки кишвари мо ташаккул меёбад, мутаассифона, дар Тоҷикистон дар даҳсолаҳои охир зиёда аз ҳазор пиряхҳои табиӣ об шудаанд, ки ин метавонад ба амнияти озуқаворӣ, дастрасӣ ба об ва ҳифзи он таъсири манфӣ расонад. Обшавии босуръати пиряхҳо, ки яке аз манбаъҳои асосии оби ширин аст, тадбирҳои махсус, аз ҷумла таҳқиқот, ҷамъоварӣ ва коркарди маълумот ва ҳамкориҳои амиқи байналмилалиро тақозо мекунад.

Бо ташаббуси ҷаҳонии Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон оид ба эълон гардидани “Соли 2025 ҳамчун Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” ва “21 март Рӯзи байналмилалии пиряхҳо” ва таъсиси фонди махсус дар доираи Созмони Милали Муттаҳид оид ба ҳифзи пиряхҳо пешниҳоди саривақтӣ ва ба манфиати кишварҳо мебошад.

Ёдовар шудан ба маврид аст, ки дар заминаи ин ташаббуси сатҳи ҷаҳонӣ вакилони порлумони Тоҷикистон қонуни “Ҳифзи пиряхҳо”-ро ба тасвиб дароварданд.

Қонуни мазкур дар чаҳорчӯби ташаббусҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, бахусус дар бахши иқлим ва қатъномаи вижаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид оид ба эъломияи соли 2025 “Ҳифзи пиряхҳои табиӣ” аз 14 декабри соли 2022 таҳия шуда, заминаҳои ҳуқуқӣ, иқтисодӣ ва ташкилии ҳифзи захираҳои табиии пиряхҳоро муайян мекунад.

Қонуни дар боло зикршуда 4 принсипро дар бар гирифта, инчунин чаҳорчӯби таълим, тадқиқот, мониторинг ва ҳифзи пиряхҳо, инчунин тадбирҳои сиёсати давлатӣ ва байналмилалии Тоҷикистонро оид ба ҳифзи пиряхҳо танзим менамояд.

Ҳамчунин дар назар аст, ки бунёди байналмилалии ҳифзи пиряхҳои табиӣ таъсис дода шавад ва дар соли 2025 дар Душанбе як конфронси байналмилалии сатҳи баланд баргузор мешавад.

Азбаски 6 дарсади қаламрави Тоҷикистонро пиряхҳои табиӣ ташкил медиҳанд, дар шароити тағйирёбии иқлим то имрӯз зиёда аз ҳазор пиряхи табиӣ об шуда, ҳифзи онҳо тавассути қабули қонунҳо иқдоми муносиб аст.

Дар Тоҷикистон беш аз 13 ҳазор пиряхи табиӣ сабт шудааст ва ҳудуди 60 дарсади манобеъи оби Осиёи Марказӣ дар ин кишвар воқеъ аст.

Пиряхи Федченко пиряхи бузурги табиӣ дар кӯҳҳои Помир аст, ки дар шимолу марказии вилояти Бадахшони Мухтори Кӯҳистони Тоҷикистон воқеъ аст. Ин пиряхи дарозу танг ҳоло 77 километр дарозӣ дошта, масоҳати беш аз 700 километри мураббаъро дар бар мегирад. Ин пирях дарозтарин пиряхи табиии ҷаҳон берун аз заминҳои қутбӣ мебошад. Ғафсии максималии яхи он ҳудуди 1000 метр буда, ҳаҷми яхбандии пиряхи асосӣ дар баробари даҳҳо шохаҳои аз он ҷудошуда 144 километри мукааб ҳисоб шудааст, ки тақрибан сеяки ҳаҷми кӯли эраро ташкил медиҳад.

Тағйирёбии иқлим дигар таҳдиди дур нест, балки воқеиятест, ки таъсири онро мо дар саросари ҷаҳон аз пиряхҳои Исландия то хушксолии шадид дар Қораи Осиё мебинем. Рӯзи умумиҷаҳонии метеорологӣ як имконест барои нишон додани аҳамияти илми метеорологӣ ва нақши он дар фаҳмиш, пешгӯӣ ва мубориза бо ин бӯҳрони ҷаҳонӣ. Гарчанде ки технологияҳои нав ва маълумоти илмӣ метавонанд ба коҳиш додани оқибатҳои тағирёбии иқлим мусоидат кунанд, ин кӯшишҳо бидуни тағир додани сиёсатҳо, тарзи зиндагӣ ва равишҳои ҷаҳонӣ кофӣ нестанд.

Чигунае, ки дар боло гуфта гузаштем дар моҳи майи соли 2025 дар пойтахти Ҷумҳурии Тоҷикистон шаҳри Душанбе Конференсияи сатҳи балани байналмилалӣ бо иштироки намояндагони Созмони Милали Муттаҳид ва ҳама коршиносону мутахассисони ҳифти пиряхҳо сарҷамъ меоянд ва оид ба ҳифзу нигаҳдории пиряхҳо пешниҳоду натиҷигирӣ хоҳанд намуд, ки ин иқдоми Тоҷикистон на фақат ба хотири манфиатҳои як миллат ё давлат балки хусусияти ҷаҳонӣ касб мекунад, ки ба манфиати ҳама халқиятҳову миллатҳо мебошад.

Қурбонзода Фарида, - ходими илмии шуъбаи ИДМ-и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Тағйирёбии иқлим яке аз ҷанбаҳои муҳими мушкилоти глобалӣ буда, дар назди инсоният масъалаҳои наверо матраҳ месозад, ки ҳалли оқилонаи онҳо аз талоши муштараки ҳамаи кишварҳои ҷаҳон вобастагии калон дорад. Вобаста ба ин дар минтақаи Осиёи Марказӣ дипломатияи нав ба вуҷуд омадааст, ки Иттиҳоди Аврупо ба воситаи он ба минтақа наздиктар мегардад. Давлатҳои Осиёи Марказӣ, бо ҷалби захираҳои худ ҷиҳати рушди устувор ва истифодаи манбаъҳои тозаи неру, инчунин дар мубориза бо мушкилоти иқлимӣ, ба шарикони муфиди Иттиҳоди Аврупо дар сатҳи барномаҳои байналмилалӣ мубаддал мегарданд.

Соли 2015 дар сессияи 21-уми Конфронс оид ба иқлим ҳамаи кишварҳои иштирокдор созишномаи Парижро қабул карданд. Ин аввалин санади қонунии ҳатмӣ дар таърихи ҷаҳон аст, ки кишварҳоро дар талош дар ҳалли тағирёбии иқлим ва мутобиқ шудан ба он муттаҳид кардааст. Ҳадафи созишнома коҳиш додани таърисири манфии партовҳои газҳои гулхонаӣ ва маҳдуд кардани болоравии ҳарорати ҷаҳонии ҳаво мебошад. Давлатҳои Осиёи Марказӣ аввалин шуда, онро -Қазоқистон ва Туркманистон соли 2016, Тоҷикистон- дар соли 2017, Узбекистон-дар соли 2018 ва Қирғизистон-дар соли 2019 тасдиқ карданд[2].

4 апрели соли 2025 дар шаҳри Самарқанд саммит оид ба ҳамкориҳои Иттиҳоди Аврупо бо кишварҳои Осиёи Марказӣ, аз ҷумла бо иштироки Президенти Тоҷикистон баргузор гардид. Дар Форуми сатҳи баланд дар мавзуи "Осиёи Марказӣ, бо мушкилоти глобалии иқлим: муттаҳидшавӣ баҳри шукуфоии умумӣ". Дар баробари роҳбарони давлатҳо ва Иттиҳоди Аврупо суханрони намуданд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии хеш нуктаҳои зеринро ба ҳозирин иброз намуданд.

1. Таваҷҷуҳи ҷомеа ҷаҳонӣ ба мушкилоти тағйирёбии иқлим. Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бори дигар диққати ҷомеаи ҷаҳонро ба ҳалли қазияи мушкилоти глабалӣ дар бахши иқлим ҷалб намуданд. Тамоми ҷаҳон имрӯз рӯбарӯйи мушкилоти тағйирёбии иқлим қарор дорад ва минтақаи мо низ аз ин истисно нест. Оқибатҳои онҳо ба иқтисод ва экосистемаҳои кишварҳои минтақаи мо зарари калон расонида, ба ҳаёти осудаи одамон таҳдид менамоянд. Дар Тоҷикистон ҳаҷми солонаи маблағгузории барномаҳои иқлимӣ беш аз 400 миллион долларро ташкил медиҳад ва дар сурати ҷаҳиши бузург ин рақам ба 1,5 миллиард доллар мерасад. Дар чунин шароит танҳо саъю кӯшиши якҷояи кишварҳои минтақа ва дастгирии ҷомеаи чаҳонӣ дар бартарафсозии ин мушкилот ба мо кумак мерасонад[1].

2. Сиёсати Тоҷикистон оид мушкилоти тағйирёбии иқлим. Тайи бист соли охир ҷониби Тоҷикистон рӯзномаи марбут ба обу иқлимро дар арсаи ҷаҳонӣ фаъолона пешбарӣ карда, ба масъалаҳои тағйирёбии иқлим ва устувории экологӣ таваҷҷуҳи махсус зоҳир менамояд. Қабули 14 қатъномаи дахлдори Маҷмаи Умумии СММ бо ибтикори Тоҷикистон барои ноил шудан ба ҳадафҳои ҳамоҳангшудаи глобалӣ дар соҳаи захираҳои об заминаи мустаҳкам гузошт. Ташаббусҳои ҷаҳонии Ҷумҳурии Тоҷикистон мо инчунин барои татбиқи ҳадафҳо, аз ҷумла ҳадафҳои «Рӯзномаи рушди давраи устувор барои то соли 2030» такони хубе доданд. Шубҳае нест, ки байни энергетика ва тағйирёбии иқлим робитаи зич вуҷуд дорад. Ба андешаи ҷониби Тоҷикистон рушди энергетикаи “сабз” метавонад гоми мусбате дар роҳи ҳифзи иқлим бошад. Дар Тоҷикистон 98 дарсади неруи барқ дар заминаи манбаъҳои обии кишвар истеҳсол карда мешавад ва он дар ҷаҳон аз нигоҳи истеҳсоли энергияи “сабз” аз манбаъҳои таҷдидшаванда дар ҷойи шашум қарор дорад. Гузашта аз ин, Тоҷикистон аз рӯйи ҳиссаи партовҳои газҳои гулхонаӣ бо нишондиҳандаҳои пасттарин ҳаҷми онҳо дар миқёси ҷаҳон дар ҷойи 130-ум қарор дорад[1].

3. Иқтидори обии кишвар. Кишвари мо ба нақша гирифтааст, ки то соли 2032 пурра ба истеҳсоли неруи барқ аз манбаъҳои барқароршавандаи неру гузарад. Пиряхҳои Тоҷикистон манбаи захираҳои обии минтақа мебошанд ва 60 дарсади онҳо дар ҳудуди кишвари мо ташаккул меёбад[1].

4. Обшавии босуръати пиряхҳо. Мутаассифона, таъсири тағйирёбии иқлими ҷаҳонӣ боиси обшавии босуръати пиряхҳо мегардад. Аз 14 ҳазор пирях дар Тоҷикистон ҳудуди 1300 пирях дар панҷоҳ соли охир комилан об шудааст. Ин як тамоюли хеле ташвишовар аст, зеро пиряхҳои мо танҳо манбаи об барои минтақа набуда, дар бахши ҳифзи иқлими минтақа низ нақши муҳим мебозанд. Тасаддуф нест, ки Маҷмаи Умумии СММ бо ибтикори Тоҷикистон соли 2025-ро Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва 21 мартро Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо эълон намуд[1]. Бар асоси ин қарор моҳи майи соли 2025 дар шаҳри Душанбе нахустин Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо баргузор мешавад, ки ин боз як зуҳуроти нақши назарраси Тоҷикистон дар рӯзномаи ҷаҳонии иқлим хоҳад буд. Масъалаи нигаҳдории захираҳои об на танҳо барои Осиёи Марказӣ, балки дар миқёси тамоми ҷаҳон муҳим буда, амалҳои мушаххаси устуворро тақозо менамояд. Аз ин хотир, Ҷумҳуриии Тоҷикистон истифодаи технологияҳои муосири каммасраф ва муносибати эҳтиёткоронаро ба ин манбаи муҳими ҳаёт шарти асосии кам кардани талафоти об мешуморад. Ҳамзамон ҷониби Тоҷикистон даъвати ҷомеаи байналмилалиро барои афзун намудани маблағгузории тадбирҳои марбут ба ҳифзи иқлим ва рафъи оқибатҳои офатҳои табиӣ дастгирӣ менамояд. Ин ба кишварҳои осебпазир, бахусус кишварҳои рӯ ба тараққӣ, имкон медиҳад, ки ба пайёмадҳои тағйирёбии иқлим мутобиқ шаванд.

Хулоса, Тоҷикистон, ки дар қаламрави худ пиряхҳои зиёд дорад, проблемаи обшавии босуръати пиряхҳоро як хатари ҷиддӣ барои бақодории манобеи обии худ дар дурнамои миёнаю дарозмуҳлат медонад. Тоҷикистон захираҳои обро, ки аз пиряхҳо сарчашма мегиранд, ҳамчун манбаи нерӯи барқи барқароршаванда мавриди истифода қарор медиҳад. Тақрибан 98 дарсади неруи барқи кишвар дар неругоҳҳои барқи обӣ истеҳсол мешавад, ки ин омил Тоҷикистонро дар соҳаи “энергетикаи сабз” пешсаф кардааст. Сиёсати Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба қазияи марбут ба тағйироти иқлим дар асоси дипломатияи судовари Пешвои миллат дар арсаи таъмини сулҳу ороми ва ҳалли мушкилоти глобалӣ пешрафт менамояд. Нуктаҳои муҳими сиёсати давлати Тоҷикистон оид ба ҳалли мушкилоти глобалии тағйироти иқлим инҳоянд:

1. Ташаббусҳои байналмилалӣ оид ба масъалаҳои об ва ҳифзи пиряхҳо;

2. Қабули қонун оид ба ҳифзи пиряхҳо;

3. Тадқиқот ва мониторинги илмӣ;

4. Стратегияи рушди “иқтисоди сабз барои солҳои 2023-2037;

5. Стратегия ва барномаҳои давлатӣ.

Сиёсати иқлимии давлатҳои Осиёи Марказӣ ва Иттиҳоди Аврупо ва ҳамкории онҳо як мавзӯи муҳиме мебошад. Давлатҳои тамоми минтақаи Осиёи Марказӣ дар шароити тағйироти иқлимӣ ва таҳаввулоти геосиёсии ҷаҳон, ба сиёсати иқлимӣ ва энергетикӣ аҳамияти бештар медиҳанд. Ин кишварҳо, бо вуҷуди рушди устувори иқтисодӣ ва инфрасохторӣ, ҳамчунин бо мушкилоти экологӣ ва тағйироти иқлимӣ мувазеҳ ҳастанд. Мавқеи Иттиҳоди Аврупо низ

бо аҳамияти муҳим додан ба масъалаҳои экологӣ ва тағйироти иқлимии глобалӣ фарқ менамояд.

Соҳиби Баҳруло - ходими хурди илмии шуъбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақили Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Адабиёти истифодашуда:

1. Суханронӣ дар ифтитоҳи Ҳамоиши сатҳи баланд «Осиёи Марказӣ дар баробари мушкилоти глобалии иқлим: муттаҳидшавӣ баҳри шукуфоии умумӣ».//[Манбаи электронӣ] URL: https://www.president.tj/event/news/50516(санаи муроҷиат: 08.04.2025).

2. Центральная Азия: последствия изменения климата будут удручающими. //[Манбаи электронӣ] URL: https://longreads.cabar.asia/climatechangecentralasia(санаи муроҷиат: 08.04.2025).

Дар шароити имрӯза низоми нав ва мураккаби ҷаҳони ташаккул ёфта истодааст, ки моҳиятан метавон онро бисёрқутба ва бисёрсатҳа номид. Яке аз хусусиятҳои муайякунандаи низоми нави муносибатҳои байналмилалӣ тағйирёбии он ба ҳисоб меравад. Дар асоси чунин тағйирёбӣ рафтори иштирокчиёни асосии низоми муносибатҳои байналмилалӣ, истифодаи восита ва методҳои бадастории мақсадҳо низ то андозае дигаргун гардидаанд.

Аз чунин мавқеъ сиёсати хориҷӣ ин роҳу самтҳои муайянкардаи давлат дар фаъолияти байналмилалӣ мебошад, ки ин муносибатҳоро бо дигар давлатҳо вобаста ба принсип ва манфиатҳои худ ба воситаи шакл ва усулҳои гуногун ба амал мебарорад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон дар масири Истиқлоли сиёсӣ дар партави сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва ташаббусҳои ҷаҳонии ин шахсияти барӯманд тавонист ҷойгоҳи шоиста ва таърихиеро дар ҷаҳони муосир ва арсаи байналмилалӣ барои худ касб намояд, илова бар ин, ҳеҷ гуна тасмимгирии дастаҷамъиро дар минтақа бе ҳузури фаъоли Ҷумҳурии Тоҷикистон наметавон тасаввур кард. Имрӯз аз рисолати волои истиқлолият миллатеро бо номи тоҷик ва кишвареро бо номи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷомеаи байналмилалӣ эътироф намудааст.

Боиси зикр аст, ки дар ҳама давру замон кишварҳои алоҳида ҷиҳати ҳифзи манофеи миллии худ дар арсаи байналмилалӣ, расидан ба ҳадафҳои умумибашарӣ ва ҳалли мушкилоти ҷаҳонӣ ба як навъ ҳамгироиву иттиҳоди боэътимоду боварибахш ниёз доранд. Аз ин лиҳоз, ба роҳ мондани чунин навъи иттиҳоди боэътимод дар шакли созмонҳои байналмилалӣ, ки яке аз ниҳодҳои пуриқтидори дастгирии сулҳ ва амнияти байналмилалӣ мебошанд, омили асосии расидан ба марому мақсадҳои ягона дар арсаи байналмилалӣ мебошад.

Вақте аз назари коршиносӣ ва диди воқеъбинона баҳо диҳем, ки чи гуна Ҷумҳурии Тоҷикистон – як кишвари ошӯбзадаву дар ҳоли ҷанг қарордошта ба оромтарину босуботтарин кишвари минтақа ва яке аз кишварҳои осоиштаву бонизом дар ҷаҳон табдил ёфт, мусаллам хоҳад гашт, ки бешубҳа, ин ҳама дастоварду комёбиҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон натиҷаи барномарезии дақиқ, талошҳои пайгирона ва хидматҳои софдилонаи фарзанди фарзонаи миллати шарафманди тоҷик, қаҳрамони миллат Пешвои миллат – Эмомалӣ Раҳмон аст.

Нигоҳе аз даричаи имрӯз ба рӯзҳои аввали таъсиси давлатдории тоҷикон пас аз истиқлол ва ташаккули заминаҳои сиёсати хориҷӣ нишон медиҳад, ки роҳандозии сиёсати хориҷии ҷумҳурӣ низ дар он шабу рӯз чун ҷузъи раванди умумии ҳаводиси кишварҳои пасошӯравӣ сурат мегирифт.

Таҷрибаи таърихи сиёсӣ ва ҳуқуқии ҷаҳонӣ нишон медиҳад, ки доштани Пешвои миллӣ, эътирофи бунёдгузори давлат барои рушди худшиносӣ ва роҳи ҳамвори тараққиёти давлатдорӣ вобаста ба шароити дохилию байналмилалӣ шарт ва зарур аст. Маҳз барои миллати азиятзада, ранҷкашида ва борҳо аз давлатдорӣ маҳрумгардидаи тоҷик дар шароити ҷаҳони ноороми имрӯз доштани Пешвои сиёсӣ, эътирофи “Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат” ҳамчун рамзи муттаҳидии халқ атрофи ғоя ва андешаҳои ӯ аҳамияти бештари таърихӣ, замонавӣ ва ояндабиниро касб мекунад [12, 13].

Бо шарофати хиради стратегӣ, иродаи қавӣ ва малакаи беназири сиёсии худ, Пешвои миллат дар як муддати нисбатан кӯтоҳ асосҳои давлатдории миллиро эҳё намуда, шиддати ҷанги бародаркуши шаҳрвандиро дарҳам шикананд ва ба раванди барқарор намудани ваҳдати миллӣ ва сулҳу субот дар кишвар оғоз бахшанд. Дар ин замина Пешвои миллат истифодаи самараноки имкониятҳои байналмилалиро ҷиҳати фурӯ нишондани алангаи ҷанги шаҳрвандӣ ва таъмини сулҳу субот дар кишвар ба ҳайси вазифаи аввалиндараҷаи сиёсати хориҷӣ қарор доданд.

Пешвои миллат иброз доштанд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон нишонаи равшан ва мусбии робитаи байни “амният” ва “рушд” ба ҳисоб меравад. Бо кӯмак ва мусоидати Созмони Милали Муттаҳид мо аввалин шуда, барои расидан ба Ҳадафҳои Рушди ҳазорсола эҳтиёҷи кишварамонро ҳамаҷониба арзёбӣ намудем [9, 112].

Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шарофати сиёсати хирадмандонаи Пешвои миллат тавонистанд дар даврони истиқлолият на танҳо равобити судманд бо ҷаҳони хориҷ барқарор созанд, балки бо пайдо намудани равиши хоси дипломатияи худ, ки бар ҳифзи манофеи миллӣ ва эҳтироми арзишҳои умумибашарӣ асос ёфтааст, ҳамчун як кишвари фаъол ва таъсиргузор дар ҳалли масоили ҷаҳонӣ шинохта шавад.

Таърихи ҷаҳон собит месозад, ки дипломатия нахуст дар заминаи созишномаҳои байнидавлатӣ рӯи кор омадааст, ки аз ҷониби ҳокимон ва шоҳони бонуфузи давлатҳо расмияти ҳуқуқӣ пайдо намудааст. Пайдоиши он, пеш аз ҳама, ба зарурати таъмини амният, иттиҳоди инсонҳо ва ҳамгироии давлатҳо иртибот дорад. Зеро баъди фоҷиаҳои хунини байнидавлатӣ шоҳони давлатҳои қадим барои наҷоти давлат ва халқи худ рӯй ба ҷониби гуфтушунид меоварданд, ки дар таърихи инсоният бо номи дипломатия маъруф аст.

Имрӯз Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар ҷаҳон чун кишвари ташаббускор дар ҳалли масоили ҷаҳонӣ ва таъсиргузор дар танзими равандҳои сиёсии минтақа мешиносанд. Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳон қадамҳои устувор гузошта, бо пешбурди сиёсати мантиқӣ ва пешниҳодҳои созандааш мавқеи худро истеҳком бахшид ва дар оянда низ бо қадамҳои устувортар дар паҳнои олам нақшофарӣ хоҳад кард.

1. Пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Иҷлосияи 54-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид (Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид, 1 октябри соли 1999) – эълон намудани соли 2003 – Соли оби тоза. Дар асоси ин ташаббус 20 сентябри соли 2000 дар Иҷлосияи 55-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид соли 2003 ҳамчун соли байналмилалии оби тоза эълон карда шуд. 29 август – 1 сентябри соли 2003 дар шаҳри Душанбе Форуми байналмилалӣ оид ба оби тоза баргузор гардид.

2. Пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба эълон намудани солҳои 2005-2015-ро ҳамчун Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои ҳаёт”. 23 декабри соли 2003 Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид дар асоси Эъломияи Душанбе Қатъномаи дахлдорро қабул карда, солҳои 2005-2015 – ро ҳамчун Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои ҳаёт” эълон кард.

3. Ташаббуси эълон намудани соли 2013 ҳамчун соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об. Соли 2013 ҷомеаи байналмилалӣ, бино бар қатъномаи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид №67/204, ки муаллифаш Ҷумҳурии Тоҷикистон аст, Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи обро қайд намуд. Маросими оғози Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об дар қароргоҳи ЮНЕСКО дар Париж 11 феврали соли 2013 баргузор гардид, ки дар он Вазири корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон иштирок ва суханронӣ намуд.

4. Пешниҳоди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба эълон намудани солҳои 2018-2028-ро ҳамчун Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор”. 21 декабри соли 2016 Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид Қатъномаи дахлдорро қабул карда, солҳои 2018-2028 –ро ҳамчун Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор” эълон кард. Қобили зикр аст, ки ташаббуси мазкур бори аввал аз ҷониби Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон 12 апрели соли 2015 зимни Форуми ҷаҳонии об дар шаҳри Тегуи Ҷумҳурии Корея ироа гардида буд.

Ин ташаббус аз тарафи Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид бо қабули қатъномае (A/RES/71/222) қабул карда шудааст. Мутобиқи қатъномаи мазкур давраи солҳои 2018-2028 ҳамчун Даҳсолаи байналмилаии амал “Об барои рушди устувор” эълон шуда, он аз 22-юми марти соли 2018 оғоз ёфт ва 22 марти соли 2028 ба анҷом мерасад.

Яъне, ҳадафи ташаббусҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ин раванд таъкиди зарурати ҳалли масъалаҳои вобаста ба об ҳамчун ҳастии ҳаёт ва рушди устувори инсоният аст. Дигар ин ки, яке аз ҳадафҳои бунёдии расидан ба мақсадҳои пешгузоштаи давлат оид ба беҳдошти вазъи экологӣ, ҳамчунин ҳифзи захираҳои обӣ мақоми ҳар як узви ҷомеа низ калидӣ маънидод мегардад.

Дар ин робита, бояд зикр кард, ки моҳи июни соли 2018, пас аз оғози расмии Даҳсолаи мазкур дар шаҳри Ню-Йорк дар рӯзи ҷаҳонии об (22 март), дар шаҳри Душанбе бо иштироки намояндагони воломақоми давлату ҳукуматҳои кишварҳои аъзои Созмони Милали Муттаҳид созмонҳои байналмилаливу минтақавӣ ва дигар тарафҳои манфиатдор Конфронси байналмилалии сатҳи баланд оид ба татбиқи “Даҳсолаи байналмилаии амал “Об барои рушди устувор”, 2018-2028” баргузор гардид, ки зимни он доираи васеи масъалаҳои марбут ба захираҳои об мавриди баррасӣ қарор дода шуданд [1, 49].

5. Пешниҳоди навбатии Пешвои миллатро, ки 14 декабри соли 2022 дар иҷлосияи 77-уми Маҷмаи Умумии Созмони Милали Муттаҳид қатъномаи “2025 соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо”, пешниҳод гардида буд, бо иттифоқи оро қабул кард. Ин иқдом бо пуштибонии 153 кишвари узви Созмони Милали Муттаҳид пазируфта шуд. 21 март ҳамчун Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо, соли 2025 ҳамчун Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо эълон гардид ва дар назди Созмони Милали Муттаҳид Фонди боварии байналмилалӣ барои саҳмгузорӣ ба ҳифзи пиряхҳо таъсис гардида, дар соли 2025 доир намудани Конфронси байналмилалӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо дар ш.Душанбе ба нақша гирифта шуд.

Ҳоло бо назардошти пазироии гарми ҷомеаи ҷаҳонӣ аз ташаббуси нави Пешвои миллат оид ба эълон гардидани “2025 соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо”, ки дар марҳалаи татбиқи ин амр Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун кишвари ташаббускор бештар аз ҳар вақти дигар мавриди таваҷҷуҳ хоҳад буд. Зеро таҳлилгарон ба ин боваранд, ки ташаббуси пурарзиши Пешвои тоҷикони ҷаҳон дар рушди устувор ва мудирияти ҳамгироёнаи захираҳои об, татбиқи лоиҳаву барномаҳои хос, таҳкими ҳамкорӣ ҷиҳати татбиқи ҳадафҳои рушди устувори марбут ба захираҳои об нақши бориз хоҳад гузошт.

Бояд ёдовар шуд, ки ҳанӯз моҳи марти соли 2021 зимни нахустин ҷаласаи пешвоёни Эътилофи обу иқлим Пешвои миллат иброз карда буданд, ки обшавии босуръати пиряхҳо дар баробари зиёдшавии истеъмоли об, ки аз афзоиши аҳолӣ ва рушди иқтисодӣ вобастагӣ дорад, метавонад ба оқибатҳои манфӣ оварда расонад. Бо назардошти ин, Пешвои миллат пешниҳод намуданд, ки ҷиҳати тамаркуз кардан ба масъалаи мазкур дар сатҳи байналмилалӣ соли 2025 Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо ва Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо муайян гардида, Бунёди махсуси байналмилалии ҳифзи пиряхҳо таъсис дода шавад.

Мояи ифтихор аст, ки дар асоси ин қатънома пешниҳодҳои ироашудаи Пешвои миллат аз ҷониби кишварҳои узви Созмони Милали Муттаҳид дастгирӣ ёфтанд, аз ҷумла:

– Эълон гардидани 21 март ҳамчун Рӯзи байналмилалии ҳифзи пиряхҳо;

– Эълон шудани соли 2025 ҳамчун Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо;

– Дар назди Созмони Милали Муттаҳид таъсис додани Фонди боварии байналмилалӣ барои саҳмгузорӣ ба ҳифзи пиряхҳо;

– Дар соли 2025 доир намудани Конфронси байналмилалӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо дар шаҳри Душанбе.

Қатъномаи мазкур аҳамияти пиряхҳоро ҳамчун ҷузъи таркибии даври гидрологӣ ва таъсири ҷиддии обшавии босуръати онҳоро ба иқлим, муҳити зист, саломатии инсон ва рушди устувор зикр намудааст. Инчунин дар ин санад таъкид шудааст, ки таъсири гармшавии глобалӣ боиси коҳиши густурдаи креосфера шудааст, ки дар натиҷа устуворӣ дар минтақаҳои баландкӯҳҳо кам шуда, миқдору мавсими маҷрои об ва захираҳои обро дар ҳавзаҳои дарёҳои барфу пиряхдор тағйир додааст. Ин омил ба паст шудани маҳсулоти маҳаллии кишоварзӣ, афзоиш ёфтани норасоии об ва баланд шудани сатҳи миёнаи баҳрӣ таъсир расонида истодааст.

Дар ҷаҳони муосир яке аз масъалаҳои муҳим ин ҳифзи муҳити зист ба ҳисоб меравад, зеро он шарт ва заминаи асосии таъминкунандаи ҳаёти наслҳои ояндаи инсониятро ташкил медиҳад. Вобаста ба ин дар фазои муносибатҳои экологӣ тамоми мушкилоти мавҷуда ба самтҳои алоҳида таснифбандӣ гардидаанд. Миёни мушкилот ва муаммоҳои экологии замони муосир масъалаи обшавии пиряхҳо, ки ҳамчун захираи бунёдии оби ошомидании тоза баромад менамояд, ба мушкилоти рақами якуми ҷомеаи башарӣ табдил ёфтааст.

Тағйирёбии ҷаҳонии иқлим, сол то сол гармтар шудани ҳаво аз мушкилоти ҷиддии экологиест, ки тайи чанд даҳсолаи охир ҷомеаи ҷаҳониро ба ташвиш ва мушкилоти ҷиддӣ рӯ ба рӯ кардааст. Оқибати ин тағйирёбӣ ба захираҳои обии Осиёи Марказӣ таъсиррасон буда, аллакай аз худ дарак дода истодааст.

Вобаста ба масъалаи об метавон қайд кард, ки об дар ҷаҳон, махсусан дар Осиёи Марказӣ неъмати бебаҳо, муҳимтарин унсури миллӣ ва амниятии минтақавист [5, 153]. Он дар баробари неъмати истеъмолии зарурии ҳаётӣ будан, асосан дар хоҷагии халқ бо мақсади обёрии замин ва тавлиди энергия истифода бурда мешавад. Ҳоло муайян карда шудааст, ки зиёда аз 90 фоизи оби ҳавзаи Баҳри Арал дар обёрии кишоварзӣ сарф мегардад. Бо афзоиши аҳолӣ ва беш аз пеш расидани кишварҳои минтақа ба шукуфоии иқтисодӣ талабот ба об торафт зиёд мешавад. Дар шаст соли охир шумораи аҳолӣ дар минтақа аз 20 миллион ба 65 миллион нафар ва талабот ба истеъмоли солонаи об аз 60 км3 ба 110 км3 расида, мувофиқи пешгӯиҳои илмӣ, ин талабот то соли 2030 боз то 20 фоиз афзоиш хоҳад ёфт. Вобаста ба тағйирёбии иқлим ва ба таври бесобиқа гарм шудани ҳавою обшавии аз меъёр зиёди пиряхҳо масъалаи таъминоти минтақа бо обро дар солҳои наздик боз ҳам печидатар хоҳад кард.

Аз ин рӯ, масъалаи муносибати оқилонаю сарфакорона ба об ҳамчун неъмати бебаҳо ва бо чизе ивазнашавандаи табиат Ҷумҳурии Тоҷикистон аз рӯзҳои аввали соҳибистиқлолӣ диққати ҷиддӣ зоҳир менамояд. Ҷумҳурии Тоҷикистон тайи 20 соли охир ташаббускори фаъоли масъалаҳои марбут ба об дар сатҳи ҷаҳонӣ маҳсуб мешавад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон дар самти ҳифзи пиряхҳо ва захираҳои обӣ бо Пешвои миллат яке аз ҷойгоҳи калидиро дар меҳвари сиёсати умумиҷаҳонӣ касб намудааст.

Ҳамзамон Ҷумҳурии Тоҷикистон яке аз асосгузорон ва узви фаъоли Фонди байналмилалии наҷоти Арал, Комиссияи байнидавлатӣ оид ба рушди устувор ва Комиссияи байнидавлатии ҳамоҳангсозии ҳоҷагии оби Осиёи Марказӣ аст. Аз ин лиҳоз, ҷумҳурии мо бо назардошти манфиатҳои кишварҳои наздисоҳилӣ бояд аз захираҳои оби дар ихтиёрдоштааш оқилона истифода намояд.

Манбаи ин оби фаровон дар навбати аввал, агар бориши зиёди барфу борон дар минтақаҳои баландкӯҳ бошад, аз сӯйи дигар, пиряхҳоест, ки дар натиҷаи пайиҳам боридани барф ва аз сардии ҳаво ба зудӣ об нашудани онҳо дар ин минтақаҳо қомат афрохтаанд. Барфҳои доимӣ дар фарозҳои бузург зери таъсири вазни худ ғафс шуда, тадриҷан ба яхи фирновии (кӯҳнаи) донакдор ва пас аз гузашти муддате боз ҳам ғафстар гардида, ба яхи шаффофи пурҷило табдил меёбанд.

Қариб нисфи ҳамаи қитъаҳои пиряхии Осиёи Миёна дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон дар баландии 3500-5300 метр аз сатҳи баҳр воқеъ гардидаанд.

Албатта, ин пазироӣ ба сифати кишвари ташаббускор асосҳои худро дошта, дар ин замина то ба имрўз дар аксари паёмҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон масъалаҳои экологӣ ва ҳалли мушкилоти соҳа дар сатҳи минтақа ва ҷаҳон зикри худро ёфтаанд.

Алалхусус, дар меҳвари паёмҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон асосан масъалаҳои тағйирёбии иқлим, норасоии оби нўшокӣ, обшавии пиряхҳо ва таъмини аманияти экологии инсоният қарор гирифтааст.

Дар ҳамин раванд соли 2008 дар Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон чунин таъкид гардида буд: «Дар шароити тақвият ёфтани раванди гармшавии ҷаҳонии иқлим масъалаи аз меъёр зиёд об шудани пиряху қабатҳои барфи минтақаҳои ташаккули захираҳои об боиси нигаронии шадид мебошад» [2].

Дар мавриди зикршуда ҳолати таъсири нобасомони гармшавии иқлимро нисбат ба пиряхҳо мушоҳида карда метавонем, ки дар ҳолати чораҷўйӣ накардан аз ҷониби мамлакати алоҳида ва ё дар якҷоягӣ давлатҳои минтақа ва ҷаҳон метавонад ба оқибатҳои ногувори табиӣ оварда расонад. Дар баробари ин, обшавии пиряхҳо барои нигоҳдории муътадили обанборҳои сунъӣ сохташуда, неругоҳҳои барқию обӣ, киштзорҳо, ҷойҳои аҳолинишин метавонад таҳдиди бевосита дошта бошад, зеро аз меъёри муқаррарӣ зиёд шудани об дар гардиш метавонад ба ин оқибатҳои ишорагардида оварда расонад.

Дар баробари ин, дар Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олӣ аз 21 декабри соли 2021 таъкид ба амал оварда шудааст, ки “тайи чанд даҳсолаи охир тақрибан сеяки ҳаҷми умумии пиряхҳои кишвари мо, ки зиёда аз 60 фоизи захираҳои оби минтақаи Осиёи Марказӣ аз онҳо ташаккул меёбад, аз байн рафтааст. Дар ин замина, кишвари мо бо мақсади эълон намудани соли 2025 ҳамчун Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо, мушаххас намудани Рӯзи ҷаҳонии ҳифзи пиряхҳо ва таъсиси Бунёди байналмилалии ҳифзи пиряхҳо якҷо бо шарикони байналмилалии худ саъй карда истодааст. Вобаста ба тағйирёбии иқлим, баландшавии бесобиқаи ҳарорати миёнаи кураи Замин ва пайомадҳои манфии он барои ҳаёти инсон, олами ҳайвоноту наботот ва пиряхҳои кишвар зарур аст, ки олимони мо омӯзиш, таҳқиқ ва мониторинги доимиро дар ин самтҳо ба роҳ монда, роҳу усулҳои мутобиқшавӣ ба тағйирёбии иқлимро якҷо бо олимони минтақа ва ҷаҳон коркард ва амалӣ намоянд” [3].

Аз ин рӯ, масоили вобаста ба мушкилоти тағйирёбии иқлим, норасоии оби нӯшокӣ, обшавии пиряхҳо ва таъмини амнияти экологии инсоният дар меҳвари ташаббусҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор гирифтааст.

Вобаста ба ин, Пешвои миллат чунин иброз менамоянд: “…тағйирёбии глобалии иқлим ба сифати яке аз мушкилоти муосир, пеш аз ҳама, ба ҳолати пиряхҳо, захираҳои барф ва об таъсири манфӣ мерасонад. Ман оид ба ин масъала аз минбарҳои созмонҳои байналмилалӣ ва минтақавӣ борҳо таъкид карда будам. Ҷомеаи ҷаҳонӣ хуб дарк мекунад, ки коҳиш ва харобшавии минбаъдаи манбаъҳои обҳои ошомиданӣ дар сайёра метавонад аҳли башарро ба фалокатҳои зиёди ҷонӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодӣ дучор намояд. Аз ин лиҳоз, ба ҷомеаи ҷаҳонӣ лозим меояд, ки барои ҳалли ин масоили экологӣ ҳарчи зудтар чораҳои зурурии муштаракро таҳия ва татбиқ намояд” [4].

Пешвои миллат 3 марти соли 2021 дар мулоқоти якуми Панели сатҳи баланд оид ба масъалаҳои об ва иқлим пиряхҳоро захираи асосии оби соф арзёбӣ карда, изҳор доштанд, ки обшавии босуръати онҳо дар баробари зиёдшавии истеъмоли об, ки бо афзоиши аҳолӣ ва рушди иқтисодӣ вобастагӣ дорад, метавонад ба оқибатҳои бағоят манфӣ оварда расонад. Пешвои миллат сабаби асосии тағйирёбии иқлимро дар обшавии босуръати пиряхҳо дар натиҷаи гармшавии ҷаҳонӣ маънидод карданд.

Дар ин робита Пешвои миллат пешниҳод карданд, ки соли 2025-ум Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо эълон гардида, санаи Рӯзи ҷаҳонии ҳифзи пиряхҳо муайян карда шавад. Пешниҳоди дигари ҷониби Тоҷикистон таъсис додани Бунёди махсуси байналмилалии ҳифзи пиряхҳо буд.

Аз ин лиҳоз, ба назари мо, чунин ташаббус ва иқдомоти Пешвои миллат, ҷиҳати ҳифзи манфиатҳои миллӣ ва рушди устувори кишвар дар солҳои дигар мусоидат карда, бар замми ин барои тақвияту вусъати ҳамкориҳои мутақобилаи Ҷумҳурии Тоҷикистон бо якқатор созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ ва минтақавӣ, ба мисли Созмони Милали Муттаҳид ва муассисаву ниҳодҳои он заминаи манфиатовар мегузорад.

Пешвои миллат дар суханронии худ дар ҳошияи “Иҷлосияи бисту ҳафтуми Конфронси ҷонибҳои Конвенсияи қолабии Созмони Милали Ммуттаҳид оид ба тағйирёбии иқлим (КОП-27)”, чунин иброз намуда буданд: «Мо дар доираи талошҳоямон барои омодагӣ ба Конфронси оби Созмони Милали Муттаҳид, ки моҳи марти соли 2023 таҳти раёсати Тоҷикистону Нидерланд баргузор мегардад, ҳамбастагии обу иқлимро ба ҳайси яке аз мавзуъҳои асосии Конфронс пешниҳод намудаем. Мо, ҳамчунин, дар Конфронси дуюми Душанбе оид ба Даҳсолаи об тарҳи Рӯзномаи амал дар соҳаи обро, ки бояд уҳдадориву амалҳоро дар чорчӯби Конфронси соли оянда ба ҳам оварад, манзур намудем. Итминон дорам, ки кишварҳои аъзои Созмони Милали Муттаҳид ва ҳамаи ҷонибҳои манфиатдор тавассути иштироки фаъол, гирифтани уҳдадорӣ ва суръатбахшии амалҳо дар татбиқи ин масъулияти бузург моро дастгирӣ хоҳанд кард» [10]..

Ҳамчунин дар суханронии хеш Пешвои миллат таъкид намуданд, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон бо 93 фоизи ҳудуди куҳсораш дар баробари тағйирёбии иқлим хеле осебпазир мебошад. Таъкид низ гардид, ки ҳиссаи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳаҷми партовҳои газҳои гулхонаӣ хеле ночиз аст ва дар ин радабандӣ дар ҷойи 130-ум қарор дорад, яъне аз рӯйи андозаи пасти чунин партовҳо мавқеи пешсафро ишғол менамояд. Зиёда аз 98 фоизи нерӯи барқ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҳисоби захираҳои барқароршаванда, яъне “энергияи сабз”, бахусус гидроэнергетика ба даст меояд ва аз рӯи ин нишондиҳанда мо дар ҷаҳон дар мақоми шашум қарор дорад.

Қобили зикр аст, ки дар чаҳорчўби пешниҳодҳои болозикри ҷониби Тоҷикистон дар соли 2025 дастгирӣ ёфтани баргузории Конфронси байналмилалӣ оид ба ҳифзи пиряхҳо дар шаҳри Душанбе – пойтахти кишвари азизи мо аз ҷониби аксари кишварҳои ҷаҳон бозгўйи давлати пешоҳанг ва бунёдгузори ташаббусҳои созандаву фарогир будани Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад.

Воқеан, баргузории конфронси мазкур метавонад барои муколамаи сатҳи байналмилалии илмӣ, ҳуқуқӣ, сиёсӣ, минтақавӣ ва ҷаҳонӣ роҷеъ ба ҳалли масъалаҳои бартарафсозии хатарҳои обшавии пиряхҳо ва таъминоти аҳолии сайёра бо об замина фароҳам созад.

Бо назардошти ин, аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид ташаббуси Ҷумҳурии Тоҷикистон якдилона пазируфта шуд, ки ҳолати мазкур некбинона ва ояндасоз будани сиёсати экологии Ҳукумати мамлакат, хосатан Пешвои муаззами миллатро ифода менамояд.

Дар баробари ин, ҷиҳати амалисозии ҳадафҳои милливу байналмилалӣ ва мақсаднок гузаронидани Конфронси болозикр вазорату идораҳо, ташкилоту муассиса, ниҳодҳои давлатӣ ва ташкилоти байналмилаливу ҷамъиятии дар ҳудуди кишвар фаъолияткунандаро зарур аст, ки мушкилот, масъалаҳо, мавзӯъҳо ва таҳқиқоти илмиву амалии марбут ба ҳифзи прияхҳоро коркард намуда, ҷиҳати чораандешии дарозмуҳлат дар сатҳи миллӣ, минтақавӣ ва байналмилалӣ барои баррасӣ дар ҳамоиши мазкур пешниҳод созанд.

Тағйирёбии иқлим дар сайёра масъалаи танҳо як кишвар нест. Ин офати сустҳаракаткунанда аст ва оқибат ба ҳама кишварҳо таъсири манфӣ мерасонад. Роҳҳои ҳалли он ба ҳукумати ҳамаи кишварҳо дахл мекунанд. Пешгирии таъғирёбии иқлим ва обшавии пиряхҳо ба инсоният вобастагии зич дорад ва итминон дорем, ки бо пешниҳодҳои ҷониби Ҷумҳурии Тоҷикистон кишварҳои олам тадбирҳои заруриро барои нигоҳ доштани пиряхҳо ва тағйирёбии иқлим сари вақт амалӣ месозанд.

Ташаббусҳои байналмилалии Пешвои миллат аз он дарак медиҳад, ки чунин ташаббусҳо на танҳо дар рушди иқтисодиву иҷтимоии давлатҳо балки ҷиҳати ҳифзи пиряхҳо ва истифодаи захираҳои обӣ, инчунин, роҳандозӣ гардидани ислоҳоти дурусти муҳофизати пиряхҳо нақши муҳиму созанда ва бунёдӣ доранд. Зеро дар заминаи ташаббусҳои байналмилалии Пешвои миллат дар баробари пешрафти соҳаҳои ҳаёти сиёсӣ, иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ вазъи ҷомеа низ тағйир ёфта, барои ба танзим даровардани муносибатҳои муҳими ҳифзи пиряхҳо зарурати қабули санадҳои нав ва ё ворид намудани тағйиру иловаҳо ба санадҳои меъёрии ҳуқуқии амалкунанда пеш омаданд.

Дар чунин дунёи пурталотум сиёсати хориҷии мустақил ва озод, ки тавассути Пешвои миллат роҳандозӣ ва ҳидоят мешавад, ба Ҷумҳурии Тоҷикистон имкон медиҳад, ки бо чанд маркази муҳимми қудрат ва бозингарони асосии ҷаҳон ва минтақа муносибати ботавозун ва баробар дошта бошад.

Умумияти ҳадафу вазифаҳое, ки дар назди Ҷумҳурии Тоҷикистон қарор доранд, зарурати рушду таҳкими муносибатҳои байниҳамдигарии онҳоро бар пояи дӯстӣ, эътимод ва ҳамкории судманд, аз ҷумла дар арсаи тиҷорату иқтисод, сармоягузорӣ ва иҷтимоиёт таъкид менамоянд. Бо такя ба ин усул мо метавонем ҳамкориро дар соҳаи амният низ густариш бахшида, ҳамроҳ бар зидди таҳдиду хатарҳои ҷаҳонии муосир дар минтақа муқовимат ва истодагарӣ намоем.

Имрӯз Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар ҷаҳон чун кишвари ташаббускор дар ҳалли масоили ҷаҳонӣ ва таъсиргузор дар танзими равандҳои сиёсии минтақа мешиносанд. Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳон қадамҳои устувор гузошта, бо пешбурди сиёсати мантиқӣ ва пешниҳодҳои созандааш нуфуз ва мавқеи худро мустаҳкам нигоҳ медорад. Ҷомеаи ҷаҳонӣ ба ташаббусҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон ва саҳми он барои ҳаллу фасли чолишҳои ҷаҳонӣ эътимод дорад [11, 436].

Ба таъкиди Пешвои миллат, пиряхҳо – манбаи асосии оби тоза мебошанд. Обшавии босуръати пиряхҳо ва ҳамчунин афзоиши масрафи об вобаста ба афзоиши аҳолӣ ва рушди иқтисодӣ ба ҳаёт ва некӯаҳволии садҳо миллион нафар одамон таҳдид мекунад.

Ҷумҳурии Тоҷикистон барои дастрасӣ ба ҳадафҳои ҳамоҳангшудаи ҷомеаи байналмилалӣ дар ростои тағйири иқлим ва ҳифзи пиряхҳо бо назардошти имкониятҳои молиявию иқтисодии худ ва дастгирии ҷомеаи ҷаҳонӣ минбаъд низ саҳми худро дар самти кам кардани оқибатҳои манфии тағйирёбии иқлим хоҳад гузошт.

Ҳамин тариқ метавон хулоса кард, ки ташаббусҳои ояндасози Пешвои миллат дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ таҳким ва густариши робитаҳо дар доираи сохторҳои ҳамкории байналмилаливу минтақавӣ, ҳамчунин, созмонҳои байналмилалӣ ҷойгоҳи хосса дорад. Инчунин, боис гардид, ки оламиён Ҷумҳурии Тоҷикистонро ҳамчун кишвари мустақил эътироф намоянду тоҷиконро ба ҳайси мардуми дорандаи таърихи куҳан, сулҳпарвар, башардӯст ва бунёдкор шиносанд. Махсусан, силсилаи ташаббусҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бобати ҳалли мушкилоти об дар ҷаҳон, ки дар сатҳи байналмилалӣ ҳамчун “Раванди оби Душанбе” пазируфта шудааст, кишвари моро дар арсаи ҷаҳонӣ ба таври хос муаррифӣ кардааст. Ҳоло иқдоми панҷуми Ҷумҳурии Тоҷикистон – “2025 соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” дар сатҳи милливу минтақавӣ ва ҷаҳонӣ амалӣ гашта истодааст. Дар ин ҳошия, масъалаи тағйирёбии ҷаҳонииии иқлим ва зарурати талошҳои муштарак барои рафъи оқибатҳои он ҳамчун мушкилоти ҷиддии замони муосир мавриди таваҷҷуҳи Пешвои миллат қарор гирифтааст. Ин аз он шаҳодат медиҳад, ки ташаббусҳои Пешвои миллат саривақтӣ буда, аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ хуб пазируфта шуда, дар сатҳи байналмилалӣ пайравӣ ва татбиқ гардида истодаанд.

РӮЙХАТИ АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА

1. Мактаби давлатдории Эмоммалӣ Раҳмон: масъалаҳо ташаккул ва рушд. Ҷилди 11. – Душанбе: “Фасли-4” 2021. – 424 с.

2. Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 25.04.2008 URL:http://www.prezident.tj/node/195 (санаи муроҷиат 21.12.2022)

3. Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон «Дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ» 21.12.2021 URL: http://www.prezident.tj/node/27417 (санаи муроҷиат 21.12.2022)

4. Паёми шодбошии Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 15.12.2022 URL: http://www.prezident.tj/node/29795 (санаи муроҷиат 21.12.2022)

5. Раҳмонзода А.Ш. Муносибатҳои байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар марҳалаи муосир. Монография / А.Ш. Раҳмонзода. – Душанбе, 2022. – 172 с.

6. Раҳмонзода А.Ш. Стратегияи оид ба об ва масъалаҳои об ҳамчун омили ташаккули ҳувияти энергетикии Ҷумҳурии Тоҷикистон / А.Ш. Раҳмонзода // Маводи Конференсияи илмӣ-амалии ҷумҳуриявии «Об чун омили амният ва ҳамкорӣ дар кишварҳои ИДМ» бахшида ба оғози ташаббуси глобалии Тоҷикистон “Даҳсолаи байналмилалии амал-об барои рушди устувор дар солҳои 2018–2028”. –Душанбе, муассисаи нашриявии “Дониш”-и АИ ҶТ, 2018. –С. 14–20. (дар ҳаммуаллифӣ)

7. Раҳмонзода А.Ш. Пешвои миллат – ташаббускор дар ҳалли мушкилоти ҷаҳон муосир (масъалаи об) / А.Ш. Раҳмонзода Маводҳои конференсияи байналмилалии илмӣ-амалӣ бахшида ба 30 солагии Истиқлолияти давлатии Тоҷикистон, 5-6 октябри соли 2021, н. Данғара 552. Саҳ 465-471.

8. Раҳмонзода А.Ш. Саҳми Пешвои дар пешбурди сиёсати обӣ дар ҷаҳони муосир. Маводи конференсияи илмӣ-амалии ҷумҳуриявии “Президент-кафили рушди устувори иқтисодӣ ва зиндагии шоистаи мардум”, 13-14 ноябри соли 2021. Нашриёти “Ношир”. –Хуҷанд, 2022. Саҳ 230-237.

9. Сарвари давлат, Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон дар бораи масъалаҳои мубрамва ибтикороти сиёсати хориҷии Ҷумҳурии тоҷикистон / мураттиб ва муаллифи пешгуфтор З.Ш. Сайидзода. – Душанбе: ҶДММ “Контраст”, 2018. – 422 с.

10. Суханронӣ дар иҷлосияи бисту ҳафтуми Конфронси ҷонибҳои Конвенсияи қолабии СММ оид ба тағйирёбии иқлим (КОП-27) URL:http://www.prezident.tj/node/29562 (санаи муроҷиат 21.12.2022)

11. Эмомалӣ Раҳмон. Уфуқҳои Истиқлол. – Душанбе: “Ганҷ-нашриёт”, 2018. – 436 с.

12. Эмомалӣ Раҳмон – Пешвои миллат. Душанбе, - “Маориф”, 2016. – 414 с.

РАҲМОНЗОДА А.Ш., номзади илҳои таърих ходими пешбари илмии Шуъбаи Осиёи Ҷанубу Шарқии Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Дурбат. Деҳаи хушманзара, ки аз маркази шаҳри Ҳисор панҷ км дуртар воқеъ аст. Пирони кордидаи рӯзгор аз таърихи қадимаи он ҳикояву ривоятҳои зиёдеро бозгӯ мекунанд.

Дар ҳамин деҳаи афсонавӣ дар ҳавлии яке аз бошандагони он Мардонов Аҳмади Ҳисорӣ писараке чашм ба олами ҳастӣ кушод. Ба дунё омадани ин тифли навзод дар рӯзгори хонавода нишоту шодмони зиёд овард. Ба ӯ Бахтиёр ном гузоштанд.

Ҳанӯз сесола буд, ки дарки мусиқифаҳмияш эҳсос мешуд. Ба осонӣ мусиқию сурудро аз худ менамуд. Модар бо сурудаҳои аллаву дубайтиҳои сари полизи ҳавлӣ, падар бо созҳои мусиқӣ фарзандро бо савту навоҳои дилнишин қарин мекарданд. Падар, ки омӯзгори фанни забон ва адабиёти тоҷик буд истеъдоди фитрии фарзандашро мушоҳида кард. Ин буд, ки Бахтиёрро сози мусиқии рубоб ва ҳунари овозхонӣ ошно намуд.

Соли 1969 Бахтиёр Мардоновро падар ба МТУ- и №2- и шаҳри Ҳисор бурд, ки он ҷо ҳашт сол таҳсил кард. Дар мактаби мусиқии шаҳри Ҳисор низ таълим мегирифт.

Мактаби мусиқӣ муносибати Бахтиёри наврасро ба мусиқӣ комилан дигар кард. Устодон гиреҳҳои дунёи ҳунарро ба рӯяш осон боз мекарданд. Бо ҳидояти падар ба омӯхтани сози мусиқии чанг оғоз кард. Дар ин ҷода устодони аввалинаш Саъдулло Саидов ва Ҷамолиддин Мақсудов буданд.

Бахтиёр бо шеваҳои хоси навозиши сози чанг бештар огоҳ мегардид. Мактаби санъат барояш азиз буд. Сари сози мусиқӣ менишаст ва бо кайфияти тамом менавохт. Аз этюдҳо – оҳангҳои хурди бастакорон сар кард ва билохира дар навохтани асарҳои халқӣ ва ниёгон, фалакиву шашмақом тавоно шуд. Даҳ сол бад ин минвол сипарӣ шуд ва ӯ соли 1974 мактаби мусиқиро хатм кард.

Бахтиёр Мардонов барои тақвияти маҳорат ҳуҷҷатҳояшро ба Коллеҷи санъати шаҳри Душанбе ба номи Аҳмад Бобоқулов супорид. Пеши устоди соҳибтаҷрибаи сози мусиқии чанг Хушназар Рӯзадоров шогирдӣ кард.

Муҳаббати беандоза ба ҳунари ромишгарӣ Бахтиёр Мардоновро ба даргоҳи Донишкадаи давлатии фарҳанг ва санъати Тоҷикистон ба номи Мирзо Турсунзода овард. Дар ин даргоҳ ҳунари мусиқиро амиқтар фаро гирифт.

Мурғи дилаш дар парвоз буду ҷиддӣ ба дарсҳои устодон хоса омӯзишҳои омӯзгори ихтисоси сози чанг, номзади илмҳои санъатшиносӣ Малика Мустафина таваҷҷуҳ мекард.

Ба Бахтиёр муяссар гашт дар ҳамоҳангӣ бо ансамлбҳои халқии институт ва оркестри асбобҳои халқ, дар ҳамовозии фортепиано чандин асарҳо, аз қабили «Қалъабандӣ» оҳанги Акашариф Ҷӯраев, «Боди сабо» оҳанги Донӣ Зокиров, «Муноҷот», «Соқиномаи савти калон» навои классикӣ ва ғайраҳоро, дар консертҳои ҳисоботӣ иҷро намояд.

Ба ӯ муяссар шуд, ки аз муҳаққиқон, донандагону ромишгарон, тарғибгарони мусиқии шифоҳию классикии тоҷик Барно Исҳоқова, Боймуҳаммад Ниёзов ва Аслиддин Низомов ҳамоҳангии сози чанг бо ансамблҳои дигарро омӯзад.

Бо сози чанг навохтани оҳангҳои Боймуҳаммад Ниёзов “Бар лаби дарё биё”, “Боди сабо”, “Ҷам - Ҷама”, оҳангҳои халқии “Муноҷот”, “Наврӯзи Аҷам”, оҳанги Ҳоҷӣ Абдулазиз “Гулъузорам”, оҳангҳои классикии “Гиря” аз мақоми панҷум, “Чоргоҳ”, “Чӯли Ироқ”, “Сарахбори Бузург”, “Соқиномаи савти калон” аз мақоми “Дугоҳ”, “Талқинчаи сабо” аз мақоми Рост, “Мушкилоти дугоҳ”, “Муғулчаи дугоҳ”, “Талқинчаи мустаҳзоди наво” барои Бахтиёр Мардонов ҳаловатбахш буд.

Заҳматҳои дар самти чангнавозӣ ӯро миёни ҳамсабақону устодон маҳбуб гардонид. Дар сабқатҳои эҷодӣ, озмунҳои ҳунарӣ ва барномаҳои телевизионӣ фаъолона ширкат варзида, соҳиби ифтихорномаву дипломҳо гардид. Ниҳоят соли 1983 Институти давлатии санъати Тоҷикистон ҳоло ДДФСТ - ро бо ихтисоси чанг, бо дипломи аъло хатм намуд.

Пас аз адои хизмати ҳарбӣ фаъолияти кориро чун омӯзгор дар Омӯзишгоҳи педагогии шаҳри Ҳисор, солҳои 1986 - 1991 ҳамчун мутриби сози чанг ва қонун дар ансамбли “Ганҷина” (таҳти роҳбарии Ҳунарпешаи халқии Тоҷикистон Зафар Нозимов) бо ансамбли “Падида”, (таҳти роҳбарии Шарофат Рашидова), инчунин, бо ансамбли “Саидон” (бо роҳбарии устоди санъат, шодравон Нуралӣ Додарбеков), идома бахшидааст. Ҷуз ин, дар мактаби миёнаи рақами 21- и шаҳри Ҳисор аз фанни мусиқӣ ва суруд дарс гуфтааст.

Алҳол ӯ омӯзгор аст. 42 сол мешавад, ки фаъолияти омӯзгориву ҳунарӣ дорад ва дар тарбияи насли наврас ва сайқал додани ҳунару истеъдодҳои онҳо саҳми худро гузошта истодааст. Шогирдони ӯ аз қабили Муҳаммадалӣ Машрапов, Эҳсони Наҷмиддин ва дигарон пайрави ин касби пуршараф мебошанд.

Бахтиёр Мардонов ба зиёда аз 20 мамлакати дунё, аз ҷумла Ҳоланд, Эрон, Афғонистон, Туркия, Дубай, Оман, Россия ва дигар мамлакатҳои Осиёи Миёна сафарҳои ҳунарӣ намуда, дар фестивалҳо ва симпозиуму озмунҳо иштирок намудааст.

Ӯ бо устодони санъат, ҳунармандони касбӣ ва сарояндагони маҳбуби кишвар аз ҷумла бо Зафар Нозим, Ҷӯрабек Муродов, Давлатманд Холов, Тағоймурод Хушвахтов, Парда Қосим, Тоҷиддин Муҳиддинов, Ҷумъахон Сафаров, Одина Ҳошимов, Раҳматулло Ҳошимов, Нуралӣ Додарбеков, Сурайё Қосимова, Афзалшо Шодиев, Кароматулло Қурбонов, Лола Азизова, Хурсандмурод Зарипов, Олим Бобоев, Ҳаётой Муъминова, Аҳмадҷон Муҳаммадиев ва дигарон ҳамкории эҷодӣ дошта, таваҷҷуҳ ва эҳтироми устодонро ба даст овардааст.

Соли 1986 бо Алмос Абдуллоев - аввалин шахсе, ки сози қонунро ба Тоҷикистон оварда, ба таълими он асос гузоштааст, шиносоӣ пайдо карда, асрори навозиши ин сози дилраборо аз ӯ омӯхтааст.

Соли 1983 овозхони маҳбуб Муродбек Насриддинов сози мусиқии қонунро ба Бахтиёр Мардонов туҳфа намудаанд. Бо гузашти айём,ки созаш каме фарсуда шуда, (дар замони шуравӣ имкони дастраси қонун аз хориҷ набуд) устод Бахтиёр Мардонов чун худомӯз ба ҳунари созтарошӣ рӯ овард. Аз соли 2006 тақрибан 18 сол бо ҳунари созтарошӣ низ машғуланду то ин замон 25 қонун сохтаанд. Дар байни онҳо қонунҳои электрикии пурқувват низ ҳастанд. Бештари қонуннавозон аз созҳои тарошидаи устод истифода мебаранд. Пас аз он, ки бо ҳунари созтарошӣ машғул шуда, устоди ин касб гардиданд, чун нишонаи сипосу миннатдорӣ ба Муродбек Насриддинов сози қонун туҳфа намуданд.

Яке аз хизматҳои бузурги устод дар соҳаи санъату ҳунар ин аст, ки бо муқоисаву мушоҳида бидуни устод, аз таҷрибаҳои хеш ба касби ниҳоят душвор - созтарошии сози қонун рӯ оварда, нозукиҳои ин ҳунарро аз худ кардаанд. На ҳар устои созтарош аз ӯҳдаи сохтани сози қонун баромада метавонад. Сабаби муваффақ гардидани Бахтиёр Мардонов дар ин аст, ки худ навозандаи хуби ин созанд.

Бахтиёр Мардонов мегӯянд: “ Ҳамеша омодаам ба ҷавонону наврасон донишу маҳорати касбкардаамро омӯзонам, роҳнамояшон дар ҷодаи ҳунар бошам” Ҳидоятҳои ӯ ҳамеша хоксоронаву самимона ва дилсӯзонаанд. Мо дар зиндагӣ ва роҳи эҷод барояшон барор мехоҳем.

Ёсуман Шокирова, ходими хурди илмии шуъбаи санъатшиносии раёсати Академияи миллии илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон

Илм яке аз муҳимтарин самтҳои фаъолияти эҷодии инсон буда, дар ташаккули тамаддунҳои ҷаҳонӣ нақши беназир дорад. Халқи тоҷик аз қадим ҳамчун мардуми тамаддунофар ва илмдӯст шинохта шуда, дар рушди кулли илмҳо саҳми арзанда гузоштааст. Шеъри “Илми тоҷик” аз муаллифи муосири тоҷик Дониёр Сангинӣ як мадҳияи бошукӯҳ ба ин мероси илмию фарҳангии тоҷикон аст, ки бо услуби пур аз ифтихори миллӣ ва образҳои бадеии пуртаъсир навишта шудааст. Ин асар на танҳо намунаи адабиёти муосир, балки паёмест, ки нақши тоҷиконро дар пешрафти маърифати ҷаҳонӣ тавассути истинод ба манбаъҳои таърихӣ, аз қабили “Авасто”, давлати Сомониён ва шахсиятҳои бузурге чун Ибни Сино, Ал-Хоразмӣ, Мавлоно ва Бедил таъкид мекунад.

Тибқи сарчашмаҳои таърихӣ тоҷикон аз давраҳои қадим дар рушди илму фарҳанг нақши муҳим бозидаанд. Дар замони Сосониён (асрҳои III–VII) марказҳои илмӣ, ба монанди Академияи Гундишопур, таъсис ёфта буданд, ки на танҳо дар Хуросон, балки дар Ғарб низ шуҳрат доштанд. Хонаводаи Бармакиён дар ин давра дар пешрафти илми тиб саҳми бузург гузоштанд ва бо номи “Оли Бармак” машҳур буданд. Бо зуҳури хилофати Аббосиён (асри VIII), ҳавзаи илмию адабии Мовароуннаҳру Хуросон тағйир ёфт, аммо донишмандони тоҷик, ба монанди Муҳаммад ал-Хоразмӣ, Абурайҳон Беруни ва Абубакр Розӣ, дар ин шароит низ кашфиётҳои муҳим анҷом доданд. Масалан, Ал-Хоразмӣ асоси алгебраро гузошт, Беруни курашакл будани Заминро исбот кард, ва Ибни Сино дар тиб ва фалсафа осори ҷовидон эҷод намуд.

Дар замони Сомониён (асрҳои IX–X), ки яке аз давраҳои тиллоии таърихи тоҷикон аст, шохаҳои мухталифи илм, аз ҷумла риёзиёт, астрономия, тиб ва адабиёт ривоҷ ёфтанд. Шоҳони Сомонӣ ба донишмандон ва шоирон такя карда, марказҳои илмии Бухоро ва Самарқандро ба қутбҳои маърифати ҷаҳонӣ табдил доданд. Шахсиятҳое чун Рӯдакӣ, Фирдавсӣ ва Ибни Сино дар ин давра фаъолият доштанд ва мероси онҳо то имрӯз боқист. Дар замони муосир Тоҷикистони соҳибистиқлол низ ба илм ва маориф таваҷҷуҳи хос зоҳир мекунад. Тавре Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ ба муносибати Рӯзи дониш (1 сентябри 2022) таъкид кардаанд: “Мо ба хотири рушди илму маориф тамоми захираву имкониятро равона кардаем ва ин корро минбаъд низ бо маром идома медиҳем.” Ин ғамхориҳо олимони тоҷикро водор месозад, ки дар рушди илм саҳми бештар гузоранд ва дастовардҳои онро ба мардум расонанд.

Аз азал тоҷик буд, ҳамқисмати илму китоб,

Илми ӯ буд ҳамнишини офтобу моҳтоб.

Дар байти ифтитоҳии шеъри “Илми тоҷик” муаллиф тоҷиконро аз замонҳои қадим ҳамчун миллати донишманд ва китобдӯст тасвир мекунад. Ифодаи “аз азал” ба решаҳои бостонии тамаддуни тоҷик, ки ба давраи ориёӣ ва китоби муқаддаси “Авасто” бармегардад, ишора дорад. Калимаи “ҳамқисмати илму китоб” робитаи ногусастании тоҷиконро бо маърифат нишон медиҳад, ки дар замони Сосониён бо таъсиси Академияи Гундишопур ва дар асрҳои миёна бо осори Ибни Сино ва Ал-Бухорӣ зоҳир гардидааст. Ташбеҳи илми тоҷик ба “офтобу моҳтоб” рамзи равшанӣ ва пойдории он аст. Масалан, “Қонуни тиб”-и Ибни Сино дар тӯли асрҳо дар Аврупо ва Шарқ ҳамчун манбаи асосии тиб истифода шуда, равшании илми тоҷикро ба ҷаҳон паҳн кардааст.

Мондагон, чун Одаму Ҳавво ба рӯи ин замин,

Менамуд, бо олами мақсуди маънӣ инқилоб.

Муаллиф тоҷиконро ба қаҳрамонони асотирии “Одаму Ҳавво” монанд карда, онҳоро ҳамчун сароғози тамаддун тасвир мекунад. Ин ташбеҳ ба аҳамияти тоҷикон дар ташаккули фарҳанги инсонӣ ишора дорад. Ифодаи “инқилоби маънӣ” ба пешрафтҳои фикрӣ ва фалсафии тоҷикон далолат мекунад. Масалан, дар замони Сосониён хонаводаи Бармакиён дар рушди илми тиб саҳм гузоштанд ва дар асрҳои миёна Ал-Форабӣ бо осораш дар фалсафа ҷаҳонбинии инсониро ғанӣ гардонид. Ин байт ғояи онро таъкид мекунад, ки тоҷикон бо дониши худ дар тағйири маънавии ҷаҳон нақши муҳим доштанд.

Аз “Авасто”, аз каён, аз маъхази илми қадим,

Бори аввал дар замин тоҷик кард, кашфи ҳисоб.

Ин байт ба решаҳои қадимии илми тоҷик истинод мекунад. “Авасто” ҳамчун манбаи маърифати ориёӣ, ки ғояҳои фалсафӣ ва динӣ дорад, ва “каён” ҳамчун рамзи шоҳони донишманди тоҷик зикр мешаванд. Ифодаи “кашфи ҳисоб” ба саҳми тоҷикон дар риёзиёт ишора дорад, ки бо номи Муҳаммад ал-Хоразмӣ алоқаманд аст. Ӯ бори аввал сифрро дар илми риёзӣ ҷорӣ карда, асоси алгебраро бо “Китоб-ул-ҷабр вал-муқобала” гузошт. Ин дастовард дар таърихи илми ҷаҳонӣ яке аз марҳилаҳои муҳим эътироф шуда, нишон медиҳад, ки тоҷикон дар илмҳои дақиқ пешоҳанг буданд.

Аз азал, аз Бостон, тоҷик мехонд достон,

Достони нури оташ, мушти хоку боду об.

Муаллиф ба анъанаи достонсароии тоҷикон ва эҳтироми онҳо ба унсурҳои табиат таваҷҷуҳ мекунад. “Бостон” рамзи шаҳрҳои қадимаи тоҷикон, ба монанди Бухоро ва Самарқанд аст, ки дар замони Сомониён маркази илму адаб буданд. “Нури оташ” ба фалсафаи Зардушт, ки оташро рамзи покӣ ва хирад медонист, ишора дорад. “Хоку боду об” гармонияи тоҷикон бо табиатро нишон медиҳад, ки дар “Шоҳнома”-и Фирдавсӣ, достони қаҳрамонони тоҷик, инъикос ёфтааст. Ин байт ифтихори муаллифро аз мероси адабӣ ва илмии тоҷикон таъкид мекунад.

Мисру Руму Ҳинду Мочин, Чину ҳам мулки Араб,

Ҷумла аз тоҷик мебурдӣ, саводу ҳам савоб.

Ин байт нуфузи фарҳангию илмии тоҷиконро дар тамаддунҳои ҷаҳонӣ таъкид мекунад. Зикри Миср, Рум, Ҳинд, Чин ва мулки Араб ба равобити тоҷикон бо ин марказҳо, хусусан дар замони хилофати Аббосиён, ишора дорад. “Саводу савоб” рамзи дониш ва ахлоқи тоҷикон аст, ки тавассути осори олимони бузург паҳн шудааст. Масалан, Ибни Сино бо “Қонун дар тиб” дар донишгоҳҳои Аврупо то асри XVII таъсир гузошт, ва Абубакр Розӣ дар кимиё ва тиб кашфиётҳои муҳим анҷом дод. Ин байт тоҷиконро ҳамчун пул байни Шарқу Ғарб нишон медиҳад.

Бурд Искандар сари Доро, ки ӯ доно шавад,

То, ки Юнонро бибахшад, офтобе аз шиҳоб.

Муаллиф ба воқеаи таърихии Искандар ва Дорои Ҳахоманишӣ истинод мекунад, аммо онро бо мазмуни рамзӣ истифода бурда, донишмандии тоҷиконро таъкид мекунад. “Офтобе аз шиҳоб” ба нури илми тоҷик ишора дорад, ки ба Юнон таъсир гузошт. Масалан, осори файласуфони тоҷик, ба монанди Ал-Форабӣ, дар тарҷумаҳои юнонӣ ва лотинӣ дар асрҳои миёна паҳн шуда, ба рушди илми Аврупо мусоидат карданд. Ин байт нақши тоҷиконро ҳамчун пешоҳангони маърифат нишон медиҳад.

Сохтанд аз пайкари тоҷик садҳо пайкара,

То ки тоҷикро кунанд, хилватпарасти сад итоб.

Ин байт ба кӯшишҳои таърихии бегонагон барои таҳрифи шахсияти тоҷикон ишора мекунад. “Садҳо пайкара” рамзи талошҳои беруна, аз ҷумла дар давраи истилои тотору муғул, аст. “Хилватпарасти сад итоб” ба устувории тоҷикон дар нигоҳдории илму маърифат далолат мекунад. Дар замони Сомониён тоҷикон фарҳанги худро эҳё карда, забони форсиро бо осори Рӯдакӣ ва Дақиқӣ мустаҳкам намуданд. Ин байт муқовимати тоҷиконро ба бегонапарастӣ таъкид мекунад.

Аз Бухоро то ба Хуршед ҳам зи Бағдод то ба моҳ,

Нақши Сомонӣ ба ҳар баҳри саволе буд ҷавоб.

Муаллиф ба мероси давлати Сомониён таваҷҷуҳ мекунад. “Бухоро” ва “Бағдод” ҳамчун марказҳои илмии асрҳои IX–X зикр шуда, ба паҳноии нуфузи тоҷикон ишора мекунанд. “Нақши Сомонӣ” рамзи донишмандони ин давр, ба монанди Рӯдакӣ ва Абурайҳон Беруни, аст, ки дар астрономия ва риёзиёт саҳми бузург гузоштанд. Масалан, Беруни курашакл будани Заминро исбот кард, ки яке аз кашфиётҳои муҳими таърих аст. Ин байт нишон медиҳад, ки тоҷикон ба саволҳои замон бо дониши худ посух додаанд.

Салчуқӣ, тотору ҳинду, турку Румӣ дар умум,

Пеши тоҷик буд қатра ё ки гарде аз туроб.

Ин байт бартарии илмию фарҳангии тоҷиконро таъкид мекунад. Зикри Салчуқиён, тоторҳо ва румиён баёнгари он аст, ки ин миллатҳо дар муқоиса бо дониши тоҷикон ночиз буданд. Дар замони Сомониён китобхонаҳои Бухоро ва Самарқанд маркази ҷалби донишмандони ҷаҳон буданд. Масалан, осори Умари Хаём дар риёзиёт ва астрономия ба дигар миллатҳо таъсир гузошт. Ин байт ифтихори муаллифро аз саҳми тоҷикон дар тамаддуни ҷаҳонӣ таҷассум мекунад.

Теғи Сино, лафзи Мавлоно ҷаҳон тасхир кард,

Шеъри Бедил баркашид аз чеҳраи олам ниқоб.

Муаллиф ба шахсиятҳои бузурги тоҷик ишора мекунад. “Теғи Сино” рамзи дониши тиббии ӯ, “лафзи Мавлоно” ба таъсири “Маснавии маънавӣ” ва “шеъри Бедил” ба амиқии фалсафии адабиёти тоҷик ишора доранд. Ибни Сино бо “Қонун дар тиб” тибби ҷаҳониро ғанӣ кард, Мавлоно бо таълимоти маънавиаш миллионҳоро илҳом бахшид, ва Бедил дар асри XVII–XVIII ҷаҳонбинии нав пешниҳод кард. Ин шахсиятҳо “ниқоб”-и ҷаҳлро аз ҷаҳон бардошта, дониш паҳн карданд.

То ҷаҳон боқист, тоҷик ҳаст бо илму фанаш,

Илм агар баҳр аст, тоҷик дар сари обаш мироб.

Дар байти ниҳоӣ муаллиф пойдории тоҷиконро ҳамчун миллати донишманд таъкид мекунад. “Илму фан” ҳамчун мероси ҷовидонӣ тасвир шуда, “баҳри илм” ба уқёнуси дониш ишора дорад, ки тоҷикон “мироб” ё идоракунандаи онанд. Ин паёми умедбахш бо фаъолияти олимони муосири тоҷик, ки таҳти роҳбарии Пешвои миллат дар соҳаҳои мухталиф кор мекунанд, тасдиқ мешавад.

Шеъри “Илми тоҷик” дар доираи мадҳияи классикии тоҷик қарор дорад, ки дар он шоирон ба арзишҳои миллӣ таҳсин мехонданд. Масалан, Рӯдакӣ ба амирони Сомонӣ ва Фирдавсӣ ба қаҳрамонони тоҷик мадҳияҳо бахшидаанд. Дониёр Сангинӣ ин анъанаро идома дода, бо истинод ба дастовардҳои илмӣ ба шеър мазмуни муосир ворид мекунад. Дар муқоиса бо мадҳияҳои муосир шеър аз осори Лоиқ Шералӣ бо таъкиди хос ба илм фарқ мекунад.

Дар Тоҷикистони соҳибистиқлол илм яке аз самтҳои афзалиятнок аст. Тавре Пешвои миллат таъкид кардаанд, рушди илму маориф барои ояндаи дурахшони миллат муҳим аст. Шеъри “Илми тоҷик” насли ҷавонро ба омӯзиши таърихи миллӣ ва идомаи мероси илмӣ ҳидоят мекунад. Он ба таҳкими ҳувияти миллӣ мусоидат карда, дар заминаи ҷаҳонишавӣ арзишҳои маънавиро нигоҳ медорад.

Шеъри “Илми тоҷик” як паёми пур аз ифтихори миллӣ аст, ки мероси илмию фарҳангии тоҷиконро бо маҳорати бадеӣ тасвир мекунад. Таҳлили байтҳо нишон медиҳад, ки муаллиф бо истифода аз образҳои таърихӣ, аз қабили “Авасто”, Сино ва Мавлоно, нақши тоҷиконро дар тамаддуни ҷаҳонӣ таъкид кардааст. Шеър на танҳо арзиши бадеӣ, балки аҳамияти иҷтимоӣ дорад, зеро ғурури миллӣ ва аҳамияти илмро инъикос мекунад. Ин асар идомаи анъанаҳои адабиёти классикии тоҷик буда, паёми муосир дар бораи пойдории миллат ва саҳми он дар илму маърифатро баён мекунад.

ҚУРБОНОВА ШИРИН, сарходими илмии Шуъбаи Шарқи Миёна ва Наздики Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ доктори илмҳои таърих.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар суханронии худ дар мулоқот бо зиёиёни кишвар 20 марти 2002 такид намуда буданд, ки: «Илму маориф барои мо на танҳо воситаи пешрафт, балки калиди таҳкими истиқлолияти миллӣ ва фарҳанги мост. Олимони мо бояд дар роҳи хизмат ба миллат саъй кунанд то Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ бо дастовардҳои илмии худ шинохта шавад».

Илм дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун омили асосии рушди устувори иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва маънавӣ мавқеи махсус дорад. Аз замони истиқлолият давлат ба ташаккули заминаи ҳуқуқии фаъолияти илмӣ таваҷҷуҳи хоса зоҳир намуда, барои пешбурди он санадҳои меъёрии муҳим қабул кардааст. Дар асоси Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 августи соли 2011 № 753 "Дар бораи рӯзҳои ид" ҳамасола Рӯзи илми тоҷик - якшанбеи сеюми моҳи апрел ҳамчун рамзи эҳтиром ба дастовардҳои олимон ва нишонаи аҳамияти илм дар сиёсати давлатӣ таҷлил мегардад.

Баъди касби истиқлолият Тоҷикистон бо мушкилоти ташаккули сиёсати миллии илмӣ рӯ ба рӯ гардид. Соли 1994 Конститутсияи кишвар қабул шуд, ки дар моддаи 40-и он ҳуқуқи шаҳрвандон ба фаъолияти илмӣ кафолат дода шуд. Соли 1998 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи илм ва сиёсати давлатӣ оид ба илму техника" қабул гардид, ки асосҳои ҳуқуқии ташкили фаъолияти илмиро муқаррар намуд. Ин санад вазифаи давлатро дар таъмини шароити мусоид барои олимон ва рушди таҳқиқот мушаххас кард. Дар ин давра санадҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба дастгирии муассисаҳои илмӣ қабул шуданд, ки барои барқарорсозии инфрасохтори илмӣ замина гузоштанд.

Рӯзи илм бо чорабиниҳои гуногун аз қабили конференсияҳо, намоишгоҳҳо ва муаррифии лоиҳаҳои инноватсионӣ ҳамроҳ аст. Дар муқоиса бо ҷашнҳои байналмилалӣ, ба мисли Рӯзи умумиҷаҳонии илм (10 ноябр, ЮНЕСКО), Рӯзи илми тоҷик хусусияти миллӣ дошта, ба таъриху фарҳанги илмии кишвар такя мекунад. Ин рӯз нақши муҳим дар таҳкими ифтихори миллӣ аз дастовардҳои олимони тоҷик мебозад.

Қонунгузории Тоҷикистон дар соҳаи илм дар тӯли солҳои истиқлол такмил ёфт ва ани ҳол чунин санадҳо амал мекунанд: Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон №114 аз 28 феврали 2025 "Дар бораи самтҳои афзалиятноки таҳқиқоти илмӣ ва илмию техникӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31 январи соли 2025, № 81 "Дар бораи муайян намудани мақоми ваколатдори давлатӣ дар самти тиҷоратикунонии натиҷаҳои фаъолияти илмӣ ва илмию техникӣ", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 29 ноябри соли 2024, № 612 "Дар бораи Нақшаи миёнамуҳлати амал барои солҳои 2025-2027 Стратегияи омӯзиш ва рушди фанҳои риёзӣ, дақиқ ва табиӣ дар соҳаи маориф ва илм дар давраи то соли 2030", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31 августи соли 2023, № 417 "Дар бораи Барномаи давлатии рушди илмию инноватсионӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2023-2027", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28 марти соли 2023, № 136 "Дар бораи Барномаи давлатии рушд ва таҳкими заминаи илмию таҷрибавии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон барои солҳои 2023-2027", Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 24 декабри соли 2022, № 1922 "Дар бораи тиҷоратикунонии натиҷаҳои фаъолияти илмӣ ва илмию техникӣ", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 июни соли 2021, № 263 "Дар бораи Стратегияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дар соҳаҳои илм, технология ва инноватсия барои давраи то соли 2030", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 июни соли 2021, № 264 "Дар бораи Барномаи давлатии тайёр кардани кадрҳои сатҳи баланди илмӣ барои солҳои 2021-2030", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 июни соли 2021, № 267 "Дар бораи Низомномаи шурои диссертатсионӣ, Тартиби додани дараҷаҳои илмӣ, Тартиби додани унвонҳои илмӣ ва Тартиби бақайдгирии давлатии диссертатсияҳои ҳимояшуда", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 апрели соли 2021, № 165 "Дар бораи Стратегияи омӯзиш ва рушди фанҳои риёзи, дақиқ ва табиӣ дар соҳаи маориф ва илм дар давраи то соли 2030", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 апрели соли 2021, № 165 "Дар бораи Стратегияи омӯзиш ва рушди фанҳои риёзи, дақиқ ва табиӣ дар соҳаи маориф ва илм дар давраи то соли 2030", Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 20 апрели соли 2021, № 1780 "Дар бораи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон", Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 18 июни соли 2020 № 1557 "Дар бораи Агентии назорат дар соҳаи маориф ва илми назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон", Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 31 январи соли 2020 № 1445 "Дар бораи "Бистсолаи омӯзиш ва рушди фанҳои табиатшиносиӣ, дақиқ ва риёзӣ дар соҳаи илму маориф" эълон намудани солҳои 2020-2040", Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 27 январи соли 2020 № 1430 "Дар бораи табдил додани Хадамоти давлатии назорат дар соҳаи маориф ба Агентии назорат дар соҳаи маориф ва илми назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон", Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 18 марти соли 2015 № 1197 "Дар бораи фаъолияти илмӣ ва сиёсати давлатӣ оид ба илму техника", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 3 марти соли 2014 № 145 "Дар бораи Вазорати маориф ва илми Ҷумҳурии Тоҷикистон", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 июли соли 2013, № 288 "Дар бораи Консепсияи миллии таҳқиқоти илмии мақсаднок оид ба масъалаҳои рушди инсон, таъмини минбаъдаи принсипҳои демократӣ ва рушди ҷомеаи шаҳрвандӣ барои солҳои 2013 - 2028", Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 12 январи соли 2010 № 593 "Дар бораи экспертизаи илмӣ ва илмӣ-техникӣ", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 июли соли 2008, № 308 "Дар бораи тасдиқи Низомномаи тайёр кардани кадрҳои илмӣ ва илмию педагогӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷиикистон аз 2 майи соли 2008, № 215 "Дар бораи тасдиқи Оинномаи Академияи илмҳои кишоварзии Тоҷикистон", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 ноябри соли 2007, № 535 "Дар бораи пешниҳоди хулосаи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ба лоиҳаи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи иттилооти илмӣ-техникӣ", Қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 декабри соли 2006, № 525 "Дар бораи тасдиқи Қоидаҳои ташаккул, экспертиза, тасдиқ, маблағгузорӣ ва иҷрои барномаву лоиҳаҳои илмӣ ва илмию техникӣ, ки аз буҷети давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон маблағгузорӣ мешаванд" ва дигар.

Рӯзи илми тоҷик бо баргузории чорабиниҳои муҳими илмӣ ва тантанавӣ дар саросари кишвар қайд мешавад. Масалан, санаи 14 апрели 2025 ҳайати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бахшида ба ин рӯз бо роҳбарии Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт ба пояи нимпайкараҳои олимони барҷаста гулчанбар гузоштанд. Баъдан маҷлиси тантанавӣ баргузор гардид ва дар он Президенти АМИТ Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт бо паёми табрикотии худ ба муносибати Рӯзи илми тоҷик баромад намуда, зикр намуд, ки истифодаи натиҷаҳои таҳқиқоти бунёдӣ омили рушди устувор аст. Ӯ инчунин дар маҷлиси тантанавӣ ба зарурати омодасозии кадрҳо дар зинаҳои магистратура, докторантура ва посдокторантура ишора карда, хабар дод, ки аз соли 2024–2025 дар 46 ихтисос посдокторантон қабул мешаванд. Ин амал ба рушди иқтидори илмии кишвар хизмат мекунад. Аз 2 то 14 апрели соли 2025 дар АМИТ «Даҳаи муаррифии илми академӣ» доир шуд, ки барои табодули дастовардҳои олимон ва ҷалби ҷавонон мусоидат намуд.

Рӯзи илми тоҷик, ки ҳамасола моҳи апрел таҷлил мегардад, на танҳо рамзи эҳтиром ба дастовардҳои олимони кишвар, балки нишонаи равшани сиёсати давлатӣ дар таҳкими иқтидори илмии Тоҷикистон мебошад. Тавре Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 30 майи соли 2024 дар мулоқот бо аҳли илм ва маориф зикр намуданд, истиқлолият барои рушди бесобиқаи таҳқиқоти илмӣ, ҳифзи мероси фарҳангӣ ва муаррифии миллати тоҷик ҳамчун тамаддунсоз дар арсаи ҷаҳонӣ замина фароҳам овард. Ташаббусҳои Тоҷикистон дар ҳалли масъалаҳои глобалии обу иқлим, ки аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид дастгирӣ ёфтаанд, нақши олимони кишварро дар илми байналмилалӣ таъкид менамоянд. Қадрдонии беш аз 40 олим бо ҷоизаҳои ҷаҳонӣ ва садҳо нафар бо мукофотҳои давлатӣ, ки дар суханронии Пешвои миллат зикр шуданд, аз мавқеи устувори илм дар сиёсати давлат шаҳодат медиҳад. Чорабиниҳои Рӯзи илм, аз қабили «Даҳаи муаррифии илми академӣ» ва муаррифии лоиҳаҳои инноватсионӣ, татбиқи амалии қонунгузориро нишон дода, ба рушди иқтисодиёту фарҳанг мусоидат мекунанд. Барои таҳкими ин раванд зарур аст, ки қонунгузорӣ бо талаботи рақамикунонӣ мутобиқ гардад, дастгирии олимони ҷавон афзоиш ёбад ва ҳамкориҳои байналмилалӣ тавсеа дода шаванд. Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2030 илмро ҳамчун омили рақобатпазирии иқтисод муайян кардааст. Соли 2025 оғози «Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия» эълон шуда, барои рақамикунонии таҳқиқот ва ҷорӣ намудани технологияҳои нав замина мегузорад. Барои такмили заминаи ҳуқуқӣ пешниҳод менамоем, ки қонунгузорӣ оид ба имтиёзҳои андозӣ барои стартапҳои илмӣ қабул шавад; грантҳо барои олимони ҷавон афзоиш ёбанд; шартномаҳои байналмилалӣ оид ба ҳамкории илмӣ тавсеа дода шаванд.

Сангинзода Дониёр Шомаҳмад - муовини директори Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ оид ба илм ва таълим, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор