Истиқлолияти Тоҷикистон дар соли 1991 як марҳилаи навро дар ҳамаи бахшҳои ҳаёти ҷомеа, аз ҷумла илм ва пажӯҳиш, кушод. Аз он солҳо, кишвар бо ҳавасмандгардонии фаъолияти илмӣ ва ҷалби занон ба соҳаҳои пажӯҳишӣ пешрафтҳои назаррасро мушоҳида кард. Ҳукумат ва шарикони байналмилалӣ тадбирҳои муҳим барои боло бурдани мақоми занонро роҳандозӣ карданд, ки ба илм низ паҳн шуданд ва ба афзоиши ҳузури онҳо дар муассисаҳои илмӣ мусоидат намуданд.
Ин пешрафтҳо Тоҷикистонро ҳамчун намунаи муваффақияти гендерӣ дар минтақа муаррифӣ карданд. Дар давраи истиқлол, ҳукумат ба рушди илм таваҷҷӯҳи хоса зоҳир кард, ки ин ба занон имкониятҳои нав барои иштирок дар лоиҳаҳои байналмилалӣ ва дастовардҳои илмӣ фароҳам овард. Масалан, афзоиши шумораи занони муҳаққиқ дар аспирантура ва докторантура нишонаи равшани ин пешрафт аст.
Пас аз истиқлол, Тоҷикистон ба рушди илм ва маориф таваҷҷӯҳи зиёд зоҳир кард, ки ин ба афзоиши ҳузури занон дар соҳаҳои илмӣ мусоидат намуд. Аз соли 2000 пешрафтҳои назаррас оғоз шуданд, ки ба сиёсатҳои давлатӣ ва кӯмакҳои хориҷӣ вобаста буданд. Ин тадбирҳо ба занон имкониятҳои нав барои таҳсил ва пажӯҳиш фароҳам оварданд, ва ҳузури онҳо дар муассисаҳои илмӣ афзуд. Масалан, дар солҳои аввали истиқлол, ҳукумат барномаҳои ҳавасмандгардонӣ барои занонро ҷорӣ кард, ки ба афзоиши шумораи онҳо дар соҳаҳои илмӣ оварда расонд. Ин пешрафтҳо Тоҷикистонро дар минтақа ҳамчун кишвари пешқадам дар тавонмандсозии занон муаррифӣ карданд. Ҳамчунин, ҳамкориҳо бо созмонҳои байналмилалӣ ба монанди UNESCO ва Бонки Осиёии Рушд ба рушди илмии занон мусоидат карданд, ва лоиҳаҳои зиёде барои омӯзиш ва пажӯҳишҳои онҳо маблағгузорӣ шуданд. Ин ҳама ба афзоиши дастовардҳои илмӣ ва байналмилалии занони тоҷик оварда расонд.
Дар солҳои пас аз истиқлол, ҳукумат ба рушди инфрасохтори илмӣ сармоягузорӣ кард, ки ин ба занон имкониятҳои нав барои фаъолият дар лабораторияҳо ва марказҳои пажӯҳишӣ фароҳам овард. Масалан, таъсиси марказҳои нав дар Душанбе ва минтақаҳо ба афзоиши шумораи занони муҳаққиқ мусоидат кард. Ин пешрафтҳо на танҳо дар сатҳи миллӣ, балки дар арсаи байналмилалӣ эътироф шуданд, ва занони тоҷик дар конфронсҳои ҷаҳонӣ ширкат варзида, дастовардҳои худро муаррифӣ карданд.
Пас аз истиқлол, мақоми занони муҳаққиқ бо пешрафтҳои назаррас ҳамроҳ буд, ва аз соли 2000 рушдҳои бузург мушоҳида мешаванд. Масалан, дар солҳои 1994-1995 дар аспирантура 23 зан таҳсил мекард, аммо ба соли 2006 ин шумора ба 329 нафар афзуд. Ба соли 2018, фоизи занони муҳаққиқ ба 37,5% расид, ва ба соли 2020 – 38,6%, ки ин аз миёнаи ҷаҳонӣ (33,3%) болотар аст. Ин рушд бо ҳамкориҳои байналмилалӣ ва барномаҳои давлатӣ марбут аст, ки ба занон имкониятҳои нав фароҳам оварданд. Дар солҳои охир, занон дар соҳаҳои тиб, кишоварзӣ ва муҳити зист дастовардҳои бузург ба даст оварданд, ва шумораи мақолаҳои илмии онҳо дар маҷаллаҳои байналмилалӣ афзуд.
Дар давраи истиқлол, занон ба мансабҳои баланд дар муассисаҳои илмӣ пешбарӣ шуданд, ва намунаҳои зиёди муваффақиятҳо мушоҳида мешаванд. Масалан, занони муҳаққиқ дар Академияи илмҳои Тоҷикистон фаъолиятҳои пурсамар мебаранд, ва лоиҳаҳои онҳо ба рушди иқтисодии кишвар саҳм мегузоранд. Ин пешрафтҳо ба занон имконият медиҳанд, ки дар арсаи ҷаҳонӣ шинохта шаванд ва ҳамкориҳои байналмилалиро тавсеа диҳанд.
Ба соли 2025, пешбинӣ мешавад, ки фоизи занони муҳаққиқ боз ҳам афзояд, ва Тоҷикистон ҳамчун маркази илмӣ барои занон дар Осиёи Марказӣ муаррифӣ шавад. Ин рушдҳо бо сиёсатҳои ҳавасмандгардонӣ ва маблағгузории давлатӣ марбутанд, ки ба занон имкониятҳои омӯзиш ва пажӯҳишҳои нав медиҳанд.
Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамчун сарвари давлат дар пешбурди баробарии гендерӣ ва ҳавасмандгардонии занон дар илм саҳми бузург гузоштааст. Дар паёмҳои солона ба Маҷлиси Олӣ ва мулоқотҳо бо занони фаъол, ӯ ҳамеша ба боло бурдани мақоми занон таъкид карда, сиёсатҳои давлатиро барои ҷалби онҳо ба пажӯҳишҳо ҳавасманд гардонидааст. Зери роҳбарии ӯ, квотаҳо барои духтарон дар донишгоҳҳо ҷорӣ шуданд, ки ба афзоиши шумораи занони муҳаққиқ мусоидат кард. Ҳамчунин, дар солҳои гуногун ба занони олим унвонҳои фахрӣ дода шуд ва дар форумҳои байналмилалӣ, аз қабили "Занони ихтироъкор-2025", ташаббусҳои рушди илмӣ барои занон пеш бурда шуданд. Нақши ӯ дар тавонмандсозии занон барои саҳмгузорӣ дар илм ва рушди устувори кишвар ҳалкунанда аст.
Муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар мулоқотҳои зиёд бо занони олим ва муҳаққиқон таъкид кардааст, ки занон ҳамчун қувваи пешбарандаи илм ва инноватсияҳо ҳастанд. Зери роҳбарии ӯ, барномаҳои омӯзишӣ барои занон дар соҳаҳои STEM (илм, технология, муҳандисӣ ва математика) роҳандозӣ шуданд, ки ба афзоиши ҳузури онҳо дар пажӯҳишгоҳҳо оварда расонд. Масалан, дар соли 1994 ӯ ба занони олим унвонҳои фахрӣ дод, ва ин таҷриба солҳои минбаъда идома ёфт. Дар паёмҳои солонаи худ, ӯ ба рушди илм ва маориф таваҷҷӯҳи хоса зоҳир карда, занонро ҳамчун намунаи муваффақиятҳо муаррифӣ мекунад.
Нақши Пешвои миллат дар ҳамкориҳои байналмилалӣ низ муҳим аст. Ӯ дар форумҳои ҷаҳонӣ, ба монанди конфронсҳои UNESCO, ташаббусҳои Тоҷикистонро барои тавонмандсозии занон дар илм пешбарӣ кардааст. Ин кӯшишҳо ба афзоиши грантҳо ва лоиҳаҳои байналмилалӣ барои занони тоҷик оварда расонданд. Ба шарофати ин сиёсатҳо, занон дар соҳаҳои муҳити зист, тиб ва кишоварзӣ дастовардҳои бузург ба даст оварданд, ва Тоҷикистон дар рейтингҳои байналмилалӣ ҷои баландро ишғол мекунад.
Дар соли 2025, зери роҳбарии муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, Тоҷикистон форуми байналмилалии "Занони ихтироъкор-2025"-ро баргузор кард, ки дар он занони муҳаққиқ аз ҳамаи қитъаҳо ширкат варзиданд. Ин чорабинӣ нишонаи равшани саҳми ӯ дар баланд бардоштани мақоми занон дар илм аст ва ба ҳамкориҳои нав мусоидат кард.
Аз соли 1991, Тоҷикистон санадҳои ҳуқуқии зиёдеро қабул кард, аз ҷумла Қонуни "Дар бораи кафолатҳои давлатии баробарии ҳуқуқҳо ва имкониятҳои мардон ва занон" (2005) ва Стратегияи миллии фаъолгардонии нақши занон (2010-2020). Ин чораҳо ба афзоиши ҳузури занон дар илм мусоидат карданд ва ба онҳо имкониятҳои омӯзиш ва пажӯҳишҳои нав фароҳам оварданд. Созмонҳои байналмилалӣ, чун Бонки Осиёии Рушд ва СММ, лоиҳаҳои тавонмандсозии занонро дар соҳаҳои илмӣ маблағгузорӣ намуданд. Кумитаи корҳои занон ва оила (аз 1996) ин ташаббусҳоро ҳамоҳанг месозад ва ба занон кӯмакҳои ҳуқуқӣ ва молиявӣ мерасонад.
Дар маориф, квотаҳо барои духтарон ҷорӣ шуданд, ки ба афзоиши шумораи онҳо дар донишгоҳҳо оварда расонд. Дар соли 2019, занон ҳудуди 30% донишҷӯёни донишгоҳҳоро ташкил медоданд, ва ин нишондиҳанда дар соҳаҳои илмӣ-техникӣ низ афзудааст. Ин сиёсатҳо ба занон имконият медиҳанд, ки дар лоиҳаҳои байналмилалӣ ширкат варзанд ва дастовардҳои нав ба даст оранд.
Ба ғайр аз ин, ҳукумат барномаҳои омӯзишӣ барои занон дар соҳаҳои STEM роҳандозӣ кард, ки ба афзоиши ҳузури онҳо дар пажӯҳишгоҳҳо мусоидат намуд. Масалан, ҳамкориҳо бо UNESCO ба таъсиси марказҳои омӯзишӣ барои занон оварда расонд, ва ин марказҳо ҳазорҳо занонро омӯзониданд. Ин тадбирҳо ба рушди илмии кишвар саҳм гузоштанд ва Тоҷикистонро ҳамчун намунаи муваффақияти гендерӣ муаррифӣ карданд.
Дар солҳои охир, стратегияҳои нав барои 2021-2030 қабул шуданд, ки ба тавонмандсозии занон дар илм таваҷҷӯҳи хоса зоҳир мекунанд. Ин стратегияҳо ба афзоиши грантҳо ва стипендияҳо барои занони муҳаққиқ оварда расонданд, ва онҳо дар конфронсҳои ҷаҳонӣ фаъолона ширкат меварзанд.
Барои фаҳмиши беҳтари пешрафтҳои Тоҷикистон, муқоиса бо кишварҳои Осиё (Ҳиндустон, Япония), Аврупо (Олмон, Британияи Кабир) ва Амрико (ИМА, Канада) аз соли 1991 то 2025 муфид аст. Ин муқоисаҳо бар асоси оморҳои UNESCO ва пажӯҳишҳои байналмилалӣ сурат гирифта, таъкид бар дастовардҳои Тоҷикистон мекунанд.
Дар Осиё, Ҳиндустон аз соли 1991 то 2025 рушди номутаносиб нишон медиҳад: дар соли 2013 фоизи занони муҳаққиқ 14% буд, аммо ба соли 2022 ин рақам дар минтақаи Осиёи Ҷанубӣ ва Ғарбӣ ба 33,6% расид. Япония бошад, аз 15% дар соли 2013 ба 18,3% дар 2022 афзуд, ки ин бо сиёсатҳои тавонмандсозии занон марбут аст. Дар муқоиса, Тоҷикистон аз 30,3% дар 2013 ба 38,6% дар 2020 расид, ки ин аз Ҳиндустон ва Япония болотар аст ва нишонаи сиёсатҳои муваффақи гендерӣ мебошад.
Дар Аврупо, Олмон аз 25% дар соли 2013 ба 29,4% дар 2021 афзуд, ки ин бо барномаҳои ҳавасмандгардонӣ марбут аст. Британияи Кабир бошад, аз 43,8% дар 2013 ба 41,6% дар 2017 кам шуд, аммо то соли 2025 пешрафтҳои навро интизор аст. Тоҷикистон бо 38,6% дар 2020 аз Олмон болотар аст ва ба сатҳи Британия наздик мешавад, ки ин бо назардошти рушди тез дастоварди бузург аст.
Дар Амрико, ИМА фоизи занони муҳаққиқ ҳудуди 40% (2012) аст, ва Канада дар соҳаҳои муҳандисӣ 19% (2013) дорад, аммо то 2025 ба 30-35% мерасад. Тоҷикистон бо 38,6% ба сатҳи ИМА наздик аст ва аз Канада болотар, ки ин нишонаи пешрафтҳои назаррас дар соҳаҳои STEM мебошад.
Ин муқоисаҳо нишон медиҳанд, ки Тоҷикистон дар ҳолати ҳаракати мусбат қарор дорад ва дар баъзе нишондиҳандаҳо аз кишварҳои пешрафта пеш мегузарад. Ин дастовардҳо бо сиёсатҳои устувор ва ҳавасмандгардонии давлатӣ марбутанд.
Дар Осиё, Тоҷикистон ҳамчун намунаи муваффақият дар тавонмандсозии занон дар илм эътироф шудааст, ва фоизи баланди занони муҳаққиқ аз Япония ва Ҳиндустон болотар аст. Дар Аврупо, Тоҷикистон ба сатҳи Олмон ва Британия наздик мешавад, ва дар Амрико – ба ИМА. Ин пешрафтҳо ба ҳамкориҳои байналмилалӣ ва сиёсатҳои гендерӣ марбутанд.
Оморҳо аз афзоиши ҳузури занон шаҳодат медиҳанд. Дар солҳои 1994-1995 шумораи занони муҳаққиқ дар аспирантура 23 нафар буд, ки ба 329 нафар дар 2006 расид. Дар соли 2018 дар Тоҷикистон 37,5% муҳаққиқон занон буданд, ва ба соли 2020 ин фоиз ба 38,6% афзуд. Дар соли 2018, шумораи умумии муҳаққиқон дар R&D 292 нафар барои ҳар миллион аҳолӣ буд, ки аз онҳо ҳудуди 109 нафар (барои ҳар миллион) занонро ташкил медоданд. Бо ҳисоби аҳолии тақрибан 9,1 миллион дар 2018, шумораи умумии занони муҳаққиқ ҳудуди 996 нафарро ташкил медод.
Зиёда аз 1000 зани муҳаққиқ дар муассисаҳои пажӯҳишии Тоҷикистон фаъолият мекунанд, ва барномаҳои байналмилалӣ чун UNESCO ба онҳо кӯмак мерасонанд. Намунаҳо: Занони олим дар бахшҳои тиб, кишоварзӣ ва ҳифзи муҳити зист натиҷаҳои муҳим ба даст овардаанд. Масалан, ассотсиатсияи занони гласологҳо дар пажӯҳишҳои пиряхҳо дастовардҳои бузург дорад, ва ин лоиҳаҳо ба ҳифзи муҳити зист саҳм мегузоранд.
Дар соҳаи тиб, занони муҳаққиқ лоиҳаҳои нав барои беҳтар кардани саломатии аҳолӣ роҳандозӣ карданд, ва дар кишоварзӣ – усулҳои нав барои афзоиши ҳосил. Ин дастовардҳо дар маҷаллаҳои байналмилалӣ нашр шуданд ва эътирофи ҷаҳонӣ гирифтанд.
Ба ғайр аз ин, занон дар соҳаи муҳити зист пажӯҳишҳои муҳим барои ҳифзи пиряхҳо ва захираҳои обӣ гузарониданд, ки ин ба рушди устувори кишвар саҳм мегузоранд. Масалан, дар соли 2025, занони муҳаққиқ дар конфронсҳои байналмилалӣ дастовардҳои худро муаррифӣ карданд ва грантҳои нав гирифтанд.
Дар соҳаи тиб, занони тоҷик дастовардҳои бузург ба даст оварданд. Масалан, пажӯҳишҳои онҳо дар бораи бемориҳои сироятӣ ва саломатии модарон ба беҳтар шудани системаи тандурустӣ мусоидат карданд. Ин лоиҳаҳо бо ҳамкории байналмилалӣ амалӣ шуданд ва ба ҳазорҳо одамон кӯмак расонданд.
Дар кишоварзӣ, занон усулҳои нав барои афзоиши ҳосил ва ҳифзи заминҳо пешниҳод карданд, ки ин ба амнияти озуқавории кишвар саҳм гузошт. Ин дастовардҳо дар минтақа эътироф шуданд ва ба ҳамкориҳои нав оварда расонданд.
Дар муҳити зист, ассотсиатсияи занони гласологҳо пажӯҳишҳои муҳим барои омӯзиши пиряхҳо гузаронид, ки ин ба ҳифзи захираҳои обӣ мусоидат кард. Ин лоиҳаҳо дар арсаи ҷаҳонӣ шинохта шуданд ва ба Тоҷикистон ҳамчун пешқадам дар ин соҳа муаррифӣ карданд.
Дар соҳаҳои технология ва муҳандисӣ, занон лоиҳаҳои инноватсионӣ роҳандозӣ карданд, ки ба рушди иқтисодӣ саҳм гузоштанд. Масалан, ихтироъҳои онҳо дар соҳаи энергияи барқароршаванда дастовардҳои бузург ба даст оварданд.
Дар давраи истиқлол, Тоҷикистон ҳамкориҳои байналмилалиро бо UNESCO, Бонки Ҷаҳонӣ ва дигар созмонҳо тавсеа дод, ки ин ба занони муҳаққиқ имкониятҳои нав фароҳам овард. Масалан, лоиҳаҳои муштарак дар соҳаи муҳити зист ва тиб ба дастовардҳои бузург оварда расонданд.
Ин ҳамкориҳо ба афзоиши мақолаҳои илмӣ ва патентҳои занони тоҷик оварда расонданд, ва онҳо дар конфронсҳои ҷаҳонӣ фаъолона ширкат меварзанд. Ба соли 2025, Тоҷикистон ҳамчун маркази ҳамкориҳои байналмилалӣ барои занон дар илм муаррифӣ шуд.
То соли 2025, пешрафтҳои Тоҷикистон дар баланд бардоштани мақоми занони муҳаққиқ идома меёбад. Ҳукумат барномаҳои нав барои афзоиши фоизи занон дар илм роҳандозӣ кард, ва пешбинӣ мешавад, ки ин фоиз ба 45% расад. Ин тадбирҳо ба рушди илмии кишвар саҳм мегузоранд ва Тоҷикистонро ҳамчун намунаи муваффақият муаррифӣ мекунанд.
Дар оянда, ҳамкориҳои байналмилалӣ тавсеа меёбанд, ва занони тоҷик дар лоиҳаҳои глобалӣ ширкат меварзанд. Ин пешрафтҳо ба рушди устувори кишвар мусоидат мекунанд ва мақоми занонро боз ҳам боло мебардоранд.
Истиқлолият барои занони муҳаққиқ имкониятҳои бузург эҷод кард. Тавассути сиёсатҳои самаранок ва ҳамкориҳои байналмилалӣ, мақоми онҳо боло рафт, ва дастовардҳои зиёде ба даст омаданд. Ин барои пешрафти илмии Тоҷикистон ҳаётӣ мебошад ва ояндаи дурахшонро ваъда медиҳад.
Шарифзода Сурайё - мутахассиси шуъбаи кор бо мактаббагони
Академияи хурди илмҳои Тоҷикистон дар назди Раёсати АМИТ
