Ба омӯзиши нақши тарбия ва маърифати ҳуқуқӣ дар осори илмии академик Фозил Тоҳиров ва зодрузи устод бахшида мешавад

Фозил Тоҳиров (ё Фозил Тоҳирович Тоҳиров) - олими тоҷик дар соҳаи ҳуқуқ, педагогика ва фалсафа мебошад. Академик Фозил Тоҳиров яке аз шахсиятҳои барҷастаи илми ҳуқуқшиносии Тоҷикистон мебошад, ки дар рушди илми ҳуқуқшиносӣ ва тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон саҳми арзанда гузоштааст. Соли 2024 «Осори мунтахаб»-и академик Тоҳиров Ф.Т. ба табъ расид, ки дар он таҳқиқотҳои илмии бузурги устод ҷамъоварда шудаанд. Ӯ дар таҳқиқотҳои илмии худ ба масъалаҳои тарбияи ҳуқуқӣ, маърифати ҳуқуқии ҷавонон ва рушди шуури ҳуқуқии ҷомеа диққати махсус додааст, аз ҷумла ба масъалаҳои:

1. Мафҳуми "тарбияи ҳуқуқӣ". Тарбияи ҳуқуқӣ як ҷараёни таълимӣ ва тарбиявӣ мебошад, ки ҳадафаш:

- баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии шахс;

- ташаккули ҳисси масъулият дар назди қонун;

- эҳтиром ба ҳуқуқи дигарон ва риояи меъёрҳои ҳуқуқӣ мебошад.

3. Мавқеи тарбияи ҳуқуқӣ дар таҳқиқотҳои Фозил Тоҳиров. Агар ба таҳқиқоти Фозил Тоҳиров назар андозем, чунин нуқтаҳо метавонанд ба тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон саҳми арзанда дошта бошанд:

А) Тарбияи ҳуқуқӣ ҳамчун ҷузъи тарбияи умумии шаҳрвандӣ: академик Фозил Тоҳиров маърифати ҳуқуқиро қисми ҷудонашавандаи тарбияи шаҳрвандӣ медонад. Ба андешаи ӯ тарбияи ҳуқуқӣ як ҷузъи муҳими тарбияи умумии инсон ба шумор меравад. Ҷомеаи муосир танҳо дар ҳолате метавонад устувор ва муташаккил бошад, ки шаҳрвандони он маърифат ва маданияти ҳуқуқии кофӣ дошта бошанд. Аз ин рӯ, тарбияи ҳуқуқӣ на танҳо вазифаи низоми маориф, балки як қисми муҳими сиёсати давлатӣ мебошад.

Б) Мафҳум ва зарурати тарбияи ҳуқуқӣ: Тарбияи ҳуқуқӣ - ин раванди мунтазами таълим ва ташаккули дониш, фаҳмиш, эҳсос ва муносибати инсон ба қонун, ҳуқуқу уҳдадориҳо ва вазифаҳои шаҳрвандӣ мебошад. Зарурати он дар таҳқиқотҳои академик Фозил Тоҳиров чунинанд:

- баланд бардоштани масъулияти шаҳрвандӣ;

- пешгирии қонуншиканиҳо, ҷиноятҳо ва рафтори зиддиҷамъиятӣ;

- ташаккули шуури ҳуқуқӣ ва эҳтиром ба қонун;

- мусоидат ба таҳкими давлатдории ҳуқуқбунёд ва демократӣ.

В) Нақши муассисаҳои иҷтимоӣ дар тарбияи ҳуқуқӣ:

1. Оила. Тарбияи ҳуқуқӣ аз муҳити оилавӣ оғоз мешавад. Падару модар ҳамчун намунаи рафтори ҳуқуқӣ амал мекунанд.

2. Мактаб ва муассисаҳои таълимӣ. Дарсҳои «Маърифати ҳуқуқӣ», «Конститутсия» ва фаъолияти тарбиявӣ дар ташаккули шуури ҳуқуқии хонандагон муҳиманд.

3. Мақомоти давлатӣ ва ҷомеаи шаҳрвандӣ. Таблиғи қонунҳо, маъракаҳои иттилоотӣ ва иштироки фаъоли ҷавонон дар ҳаёти сиёсиву ҳуқуқӣ тарбияи ҳуқуқиро тақвият мебахшанд.

4. ВАО ва интернет. Нашрияи мақолаҳои ҳуқуқӣ, барномаҳои телевизионӣ ва маводи интерактивӣ метавонанд маърифати ҳуқуқиро дар байни омма густариш диҳанд.

Чолишҳо ва роҳҳои ҳалли онҳо:

- паст будани сатҳи маърифати ҳуқуқӣ дар баъзе қишрҳои аҳолӣ;

- набудани муҳтавои муосири таълимии ҳуқуқӣ дар мактабҳо;

- дастрас набудани забони фаҳмо ва равон дар қонунҳо барои омма.

Роҳҳои ҳалли пешниҳодшаванда:

- тақвияти барномаҳои таълими ҳуқуқӣ дар макотиб ва донишгоҳҳо;

- оғози маъракаҳои оммавии "Ҳуқуқи ман — ҳимояи ман";

- ташкили курсҳо ва семинарҳо барои омӯзгорон ва мутахассисони соҳа.

Хулоса, тарбияи ҳуқуқӣ, ҳамчун ҷузъи ҷудонашавандаи тарбияи умумии шаҳрвандон, барои ташаккули ҷомеаи мутамаддин, эҳтиром ба қонун ва суботи иҷтимоӣ аҳаммияти ҳаётӣ дорад. Дар шароити муосир, давлатҳо бояд сиёсати таълимии худро бо таваҷҷуҳ ба баланд бардоштани сатҳи шуури ҳуқуқии шаҳрвандон созмон диҳанд. Танҳо дар ҳамин сурат метавон ба ҷомеаи озоду қонуниятмеҳвар даст ёфт.

Академик Фозил Тоҳиров нақши мактаб ва омӯзгорро дар ташаккули маърифати ҳуқуқии ҷавонон муҳим мешуморад. Ӯ таълимгоҳҳоро муҳити муҳими ташаккули шуури ҳуқуқии кӯдак ва наврас медонад. Таъкид мегардад, ки ҷомеаи муосир барои рушди устувор ва қонуниятмеҳвар ба шаҳрвандони соҳибмаърифат ва масъулиятшинос ниёз дорад. Маърифати ҳуқуқии ҷавонон ҳамчун пояи маърифатнокии ҷомеа маҳсуб меёбад. Дар ин раванд, мактаб ва омӯзгор нақши марказӣ ва бунёдӣ мебозанд, зеро онҳо нахустин муҳит ва шахсиятҳоеанд, ки асоси тафаккури ҳуқуқии наврасонро мегузоранд.

Нақши мактаб дар ташаккули маърифати ҳуқуқӣ:

1. Таълими фанни ҳуқуқ ва Конститутсия. Мактаб ба хонандагон асосҳои сохтори давлат, ҳуқуқу ӯҳдадориҳо, ва қонунгузориро меомӯзонад. Фанни «Маърифати ҳуқуқӣ» ё «Асосҳои давлат ва ҳуқуқ» дар ин раванд нақши калидӣ дорад.

2. Муҳити тарбиявӣ. Мактаб бояд муҳити эҳтиром ба қонун, интизом, ҳамдигарфаҳмӣ ва ҳамбастагиро фароҳам оварад. Ин муҳит на танҳо омӯзишӣ, балки тарбиявӣ низ мебошад.

3. Фаъолиятҳои беруназсинфӣ. Баргузории озмунҳо, чорабиниҳои ҳуқуқӣ, мулоқот бо ҳуқуқшиносон ва кормандони милитсия метавонад маърифати ҳуқуқиро мустаҳкам кунад.

Нақши омӯзгор дар ин раванд:

1. Намунаи шахсӣ. Омӯзгор худ бояд ба меъёрҳои ҳуқуқӣ риоя кунад, инсофпеша ва одил бошад. Хатогии рафтории омӯзгор метавонад таъсири манфӣ ба шуури ҳуқуқии хонанда гузорад.

2. Ташаккули фикри интиқодӣ. Омӯзгор бояд ҷавононро ба таҳлил, баҳс ва баррасии масъалаҳои ҳуқуқӣ водор кунад, то онҳо қонунро на танҳо азёд, балки фаҳмиш кунанд.

3. Роҳнамоӣ дар ҳолатҳои мушкилоти ҳуқуқӣ. Бисёре аз хонандагон дар зиндагии шахсӣ ба мушкилоти ҳуқуқӣ дучор мешаванд. Омӯзгор метавонад онҳоро бо роҳҳои қонунӣ роҳнамоӣ кунад.

Ҳамин тавр, мактаб ва омӯзгор дар ташаккули шахсияти ҳуқуқшиноси ҷавон нақши ҳалкунанда доранд. Барои он ки ҷавонон ба шаҳрвандони босавод ва масъули ҳуқуқшинос табдил ёбанд, зарур аст:

- таълими ҳуқуқ дар мактаб бояд тақвият ёбад;

- омӯзгорон бояд дар самти маърифати ҳуқуқӣ бозомӯзӣ шаванд;

- муҳити мактабӣ бояд асоси эҳтиром ба қонун гардад.

Дар шароити муосири ҷаҳонишавӣ ва тағйироти босуръати иҷтимоӣ, масъалаи таҳкими пояҳои ҳуқуқӣ ва маърифатнокии шаҳрвандон ба яке аз вазифаҳои стратегии давлатҳо табдил ёфтааст. Ҷавонон - ояндаи миллат - бояд дорои шуури ҳуқуқӣ ва масъулияти шаҳрвандӣ бошанд. Барои расидан ба ин ҳадаф, мактаб ва омӯзгор нақши меҳварӣ мебозанд. Ба андешаи академик Фозил Тоҳиров, «бе шаклгирии шуури ҳуқуқии ҷавонон, наметавон ҷомеаи ҳуқуқбунёд ва демократиро таъмини воқеӣ бахшид».

Маърифати ҳуқуқӣ ва зарурати он. Маърифати ҳуқуқӣ маҷмӯи донишҳо, ҷаҳонбинӣ, эҳсос ва муносибати шахс ба ҳуқуқ, қонун ва одоби ҷамъиятӣ мебошад. Ин маърифат на танҳо воситаи таълим, балки ҷузъи фарҳанги умумии шахс ва муайянкунандаи муносибати ӯ ба ҷомеа аст. Дар моддаи 1-и Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон зикр шудааст, ки Тоҷикистон давлати ҳуқуқбунёд, дунявӣ, демократӣ ва иҷтимоӣ мебошад. Ин маънои онро дорад, ки тарбияи шаҳрвандони дорои маърифати ҳуқуқӣ, вазифаи муҳим ва умумимиллӣ мебошад.

Мактабро академик Фозил Тоҳиров - зинаи аввалини ташаккули ҳуқуқшиносии шахс меҳисобад:

1. Фанҳои ҳуқуқӣ дар барномаҳои таълимӣ. Дар синфҳои болоии мактабӣ таълими фанҳои «Асосҳои давлат ва ҳуқуқ», «Конститутсия» ва «Маърифати ҳуқуқӣ» пешбинӣ шудааст. Ин фанҳо ба шогирдон имконият медиҳанд, ки бо сохтори давлат, шаклҳои ҳокимият, ҳуқуқу уҳдадориҳои шаҳрвандӣ шинос шаванд.

2. Муҳити ҳуқуқмеҳвар дар мактаб. Мактаб бояд на танҳо ҷойи таълим, балки фазои адолат ва интизом бошад. Риояи қонун, масъулият, эҳтироми ҳуқуқи дигарон бояд аз рӯзҳои аввал ба шогирдон омӯзонда шавад.

3. Фаъолиятҳои беруназсинфӣ ва клубҳои ҳуқуқӣ. Баргузории викторинаҳо, озмунҳои ҳуқуқӣ, мулоқот бо намояндагони судҳо, прокуратура ва кормандони дигар мақомоти ҳифзи ҳуқуқ нақши муҳим мебозад. Клубҳои ҳуқуқӣ метавонанд платформаи хубе барои мубодилаи дониш ва ташаккули ҷаҳонбинии ҳуқуқии хонандагон шаванд.

Омӯзгорро академик Фозил Тоҳиров - раҳнамои маънавӣ ва ҳуқуқии талаба ва донишҷӯ медонист:

1. Шахсияти омӯзгор ҳамчун намуна. Омӯзгор бояд худ намунаи риояи қонун ва ахлоқи ҷамъиятӣ бошад. Академик Фозил Тоҳиров таъкид менамояд, ки «муаллим танҳо омӯзгори фан нест, балки роҳнамои маънавӣ ва қонуниятии хонанда аст».

2. Тарғиби ахлоқи ҳуқуқӣ. Академик Фозил Тоҳиров қайд менамояд, ки омӯзгорон метавонанд тавассути суҳбатҳо, баҳсҳои синфӣ, мисолҳои воқеӣ ва шарҳи қонунҳо шуури ҳуқуқии шогирдонро тақвият бахшанд.

3. Дастгирии ҳуқуқии хонандагон дар ҳолатҳои мушаххас. Бисёре аз наврасон дар ҳолатҳои мураккаби иҷтимоӣ - ба монанди муносибат бо мақомоти милитсия, масъулиятҳои ҳуқуқӣ, мушкилоти оилавӣ - ба кӯмаки омӯзгор ниёз доранд. Дар ин ҷо, нақши омӯзгор чун шахси боэътимод ва ҳидоятгар равшан мешавад.

Чолишҳо ва пешниҳодҳо.

Чолишҳо:

- дар баъзе мактабҳо омӯзиши ҳуқуқӣ фақат шакли расмӣ дорад;

- омӯзгорон аксаран маводи замонавии ҳуқуқӣ надошта, бо қонунҳои нав шинос нестанд;

- дастрасии маҳдуд ба маводи таҳлилии ҳуқуқӣ дар забони тоҷикӣ.

Пешниҳодҳо:

- бозомӯзии омӯзгорон дар соҳаи ҳуқуқшиносии амалии муосир;

- нашри китобҳои дарсии муосир ва роҳнамоҳо дар мавзуъҳои ҳуқуқӣ;

- таъсиси клубҳо ва маҳфилҳои ҳуқуқии мактабӣ бо иштироки ҳуқуқшиносони амалкунанда;

- ба барномаи таълимӣ ворид кардани мавзӯъҳои амалии мисли: ҳуқуқи меҳнат, ҳуқуқи рақамӣ, ҳуқуқи истеъмолкунанда.

Хулоса, академик Фозил Тоҳиров маърифати ҳуқуқии ҷавононро таҳкурсии ҷомеаи ҳуқуқбунёд ва демократӣ медонад. Мактаб ҳамчун муҳити асосии таълимӣ ва омӯзгор ҳамчун раҳнамои маънавӣ, метавонад дар ташаккули шахсияти ҳуқуқшиноси ҷавон нақши ҳалкунанда бозад. Ба гуфтаи академик Фозил Тоҳиров, «илми ҳуқуқ бояд аз синни наврасӣ ба як қисми тарбияи шахсият табдил ёбад», зеро танҳо дар ҳамин сурат метавон ба шаҳрвандони босавод, масъул ва қонунмеҳвар умед баст.

Таъсири муҳити иҷтимоӣ ва оила: Фозил Тоҳиров дар таҳқиқотҳои худ ба нақши муҳити иҷтимоӣ ва оила низ диққати ҷиддӣ медиҳад. Ба андешаи ӯ, оила - мактаби нахустини маърифати ҳуқуқӣ мебошад. Оила ҳамчун аввалин муҳит ва низоми иҷтимоӣ, дар ташаккули маърифати ҳуқуқии кӯдак нақши асосӣ мебозад. Маҳз дар доираи оила фарзанд бояд асосҳои зеринро меомӯзад:

- чӣ гуна қонунро эҳтиром кардан лозим аст;

- чӣ гуна масъулият ва уҳдадориҳоро бояд риоя кард;

- чӣ гуна нисбат ба ҳуқуқи дигарон эҳтиром зоҳир намуд.

Нақшҳои муҳими оила дар тарбияи ҳуқуқӣ:

- намуна будани падару модар дар риояи қонун ва интизом;

- муколамаи озод ва эҳтиром ба фикри кӯдак, ки ба ташаккули шуури ҳуқуқии ӯ мусоидат мекунад;

- баён ва иҷрои адолат дар дохили хонавода - ҳавасмандгардонӣ ва танбеҳ бояд боадолатона бошанд;

- муқаррар кардани меъёрҳои рафтор, ки фарзандро ба қонуншиносӣ одат медиҳанд.

Агар муҳити оилавӣ ноором, зӯроварона ва беқонун бошад, эҳтимоли он ки шахс дар эҳтимолияти ҳуқуқвайронкунӣ гардад, меафзояд.

2. Муҳити иҷтимоӣ — заминаи ташаккули ахлоқи ҳуқуқӣ. Муҳити иҷтимоӣ - мафҳуми васеъ аст ва он якчанд омилҳоро дар бар мегирад:

- ҳамсоягӣ, маҳалла, дӯстона;

- муассисаҳои фарҳангӣ ва динӣ;

- расонаҳо - телевизион, интернет, шабакаҳои иҷтимоӣ.

Ҷанбаҳои таъсиргузори муҳити иҷтимоӣ:

Моделҳои рафтор: Ҷавонон рафтори дигаронро таҳлил ва такрор мекунанд - агар муҳит қонуншиканиро таҳким диҳад, ин ба фард таъсир мекунад.

Фишори гурӯҳҳо: Дӯстону атрофиёни шахс метавонанд ӯро ба риоя ё вайрон кардани меъёрҳои ҳуқуқӣ ташвиқ кунанд.

Таъсири расонаҳо ва шабакаҳои иҷтимоӣ: Агар фарҳанги қонунмеҳварӣ тавассути ВАО ва шабакаҳо таблиғ шавад, шуури ҳуқуқӣ низ тақвият меёбад. Вале паҳн шудани маводи зӯроварӣ, тафриқа ва қонуншиканӣ метавонад зеҳни ҷавононро вайрон созад.

3. Ҳамкорӣ миёни оила, ҷомеа ва мактаб. Барои ба вуҷуд овардани шаҳрвандони дорои маърифати ҳуқуқӣ, зарур аст:

- оила ва мактаб ҳамкории фаъол дошта бошанд;

- маҳалла ва ҷомеа барои тарбияи ҳуқуқии ҷавонон шароити мусоид фароҳам оранд;

- барномаҳои оммавии ҳуқуқӣ, семинарҳо ва маҳфилҳои тарбиявӣ дар сатҳи маҳаллӣ ва мактабӣ ташкил карда шаванд.

Ба таъкиди академик Фозил Тоҳиров: «Омили муҳими ташаккули маърифати ҳуқуқӣ - якпорчагии нерӯҳои тарбиявии ҷомеа аст. Оила, мактаб ва ҷомеа бояд дар як самт амал намоянд». Ҳамин тавр, муҳити иҷтимоӣ ва оила ду сутуни асосии ташаккули шахсияти ҳуқуқшиносанд. Агар фарзанд дар муҳити ором, қонунмеҳвар ва ахлоқпарвар ба воя расад, ӯ шаҳрвандест бо маърифати ҳуқуқӣ ва масъулиятшинос. Ҳамчунин, ҷомеа бояд чунин муҳитҳоро пуштибонӣ ва густариш диҳад.

Зарурати ислоҳоти барномаҳои таълимӣ бо назардошти омӯзиши ҳуқуқ: аз андешаҳои академик Фозил Тоҳиров бармеоянд, ки тарбияи ҳуқуқӣ бояд амалӣ ва ба воқеияти ҷомеа мутобиқ карда шавад. Зарурати ислоҳоти барномаҳои таълимӣ бо назардошти омӯзиши ҳуқуқ дар тарбияи ҳуқуқӣ нақши муҳиму ҳалкунанда дорад. Ин ислоҳот на танҳо сатҳи дониши ҳуқуқии хонандагонро баланд мебардорад, балки заминаи устувор барои ташаккули шахсиятҳои дорои эҳтиром ба қонун, масъулиятшинос ва фаъоли ҷомеа фароҳам меорад, аз ҷумла:

1. Баланд бардоштани савияи дониши ҳуқуқӣ. Таълимоти замонавии ҳуқуқӣ имкон медиҳад, ки хонандагон бо ҳуқуқу уҳдадориҳои худ шинос шаванд, қонунҳоро фаҳманд ва онҳоро дар зиндагии рӯзмарра татбиқ намоянд.

2. Тарбияи эҳтиром ба қонун ва адолат. Вақте донишомӯзон мефаҳманд, ки қонунҳо барои ҳифзи манфиатҳои ҷомеа ва фард ҳастанд, эҳтиром ба қонун дар онҳо ҳамчун як арзиши ахлоқӣ ташаккул меёбад.

3. Пешгирии ҷинояткорӣ ва рафтори ғайриқонунӣ. Омӯзиши ҳуқуқӣ дар синни мактабӣ метавонад ҳамчун як воситаи самарабахши пешгирикунандаи ҷинояткорӣ ва рафтори зиддиҷамъиятӣ хизмат кунад.

4. Тақвияти шуури шаҳрвандӣ ва масъулият. Хонандагон меомӯзанд, ки шаҳрванд будан на танҳо ҳуқуқ, балки уҳдадорӣ низ дорад. Ин фаҳмиш дар ташаккули шаҳрвандони фаъол ва масъул кумак мерасонад.

5. Мутобиқати барномаҳои таълимӣ бо талаботи замон. Бо тағйир ёфтани воқеиятҳои иҷтимоӣ, сиёсӣ ва ҳуқуқӣ, зарур аст, ки барномаҳои таълимӣ низ ҳамқадам бошанд. Бе ислоҳоти саривақтӣ, таълимоти ҳуқуқӣ метавонад кӯҳна ва ғайримуассир гардад.

Ҳамин тавр, ислоҳоти барномаҳои таълимӣ дар самти омӯзиши ҳуқуқ воситаи муҳими баланд бардоштани маърифати ҳуқуқии ҷавонон буда, барои ташаккули ҷомеаи ҳуқуқмеҳвар, шаҳрвандони масъул ва давлатдории демократӣ заминаи устувор мегузорад.

Тарбияи ҳуқуқӣ дар осори илмии академик Фозил Тоҳиров, махсусан дар тавсифи Эъломияи Куруши Кабир хело равшану возеҳ баён гардидааст. Академик Фозил Тоҳиров аҳаммияти таърихӣ ва ҳуқуқӣ ин санадро таҳлил намуда, қайд менамояд, ки он имрӯз барои тарбияи насли наврас дар рӯҳияи ватандӯсти, ҳувияти миллӣ, арҷгузорӣ ба арзишҳои миллӣ, эҳтиром ба қонун ва ҳуқуқҳои дигарон хеле мубрам мебошад. Ба андешаи ӯ дар тӯли таърих, масъалаи ҳуқуқи инсон яке аз рукнҳои муҳими ташаккули ҷомеаи адолатпарвар ва ҳуқуқбунёд будааст. Яке аз аввалин ҳуҷҷатҳои таърихие, ки арзишҳои ҳуқуқи инсонро бозгӯ мекунад, Эъломияи Куруши Кабир аст. Ин санад, ки дар асри VI пеш аз милод аз ҷониби шоҳи порс Куруши Кабир содир шудааст, аз муҳимтарин намунаҳои қадимаи эътирофи ҳуқуқи инсон мебошад.

Вобаста ба ин бояд ёдовар шуд, ки Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар паёми навбатии худ ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба вазоратҳои корҳои хориҷӣ ва фарҳанг дастур доданд, ки маводи заруриро вобаста ба таҷлили 2550-солагии Эъломияи ҳуқуқи башари Куруши Кабир омода ва ба ЮНЕСКО пешниҳод намоянд.

Эъломияи Куруши Кабир (тақрибан соли 539 пеш аз милод) яке аз аввалин санадҳои таърихист, ки дар он баробарии инсонҳо ва ҳуқуқи инсон ва принсипҳои озодии дин зикр шудаанд. Ин эъломия дар шакли санги хати мехӣ (Cyrus Cylinder) дар Бобул ёфт шудааст ва онро ЮНЕСКО ҳамчун яке аз аввалин эъломияҳои ҳуқуқи инсон эътироф кардааст.

Эъломияи Куруши Кабир (ба номи "Силиндраи Куруш" низ машҳур аст) яке аз қадимтарин санадҳои маъруфи таърихӣ аст, ки ба ҳуқуқи инсон дахл дорад. Дар он пеш аз ҳама масъалаҳои зерин танзим шудаанд, аз ҷумла: - сокинони Бобул дар эътиқод ва дин озод буданд ва ҳақ доштанд, ки ба дини худ бимонанд ва ибодат кунанд; - барҳам додани ғуломӣ ва бозгардондани мардуми бадарғашуда ба ватанҳояшон; - эҳтиром ба фарҳангу анъанаҳои халқҳои гуногун; - барқарор кардани илоҳиҳои маҳаллӣ ба маъбадҳояшон.

Академик Фозил Тоҳиров аҳаммияти таърихӣ ва ҳуқуқӣ Эъломияи Куруши Кабирро таҳлил намуда, таъсири онро ба ташаккулёбии ҳуқуқи инсон ва ҳуқуқшиносии муосир хеле мусбӣ арзёбӣ менамояд ва қайд мекунад, ки арзишҳои дар Эъломияи Куруш зикршуда баъдтар дар эъломияҳои оянда нақши муҳим ва ҳалкунанда доштанд, ба мисли:

1. Эъломияи ҳуқуқи инсон ва шаҳрвандии Фаронса (1789).

2. Эъломияи умумии ҳуқуқи инсон (1948): Созмони Милали Муттаҳид дар эъломияи соли 1948 нуктаҳои зиёдеро зикр мекунад, ки бо арзишҳои зикршуда дар Эъломияи Куруши Кабир ҳамоҳанганд.

3. ЮНЕСКО ва СММ: ЮНЕСКО эъломияи Курушро ҳамчун “нахустин ҳуҷҷати ҳуқуқи инсон дар таърихи башарият” мешиносад.

4. Сарчашмаи илҳомбахш барои ҳуқуқшиносӣ: Қонуният, озодӣ ва баробарӣ дар тафаккури ҳуқуқии баъдӣ - аз Юнони бостон то ҳуқуқи римӣ ва ҳатто ҳуқуқи исломӣ - таҳти таъсири арзишҳои умумбашарии эъломияи Куруши Кабир қарор гирифтаанд.

5. Нақш дар таърихи Шарқ: Эъломияи Куруши Кабир ҳамчун яке аз нахустин эъломияҳои ҳуқуқи инсон эътироф шудааст. ЮНЕСКО онро ба унвони як санади дорои арзиши умумибашарӣ шинохтааст. Ин эъломия нишон медиҳад, ки меъёрҳои ҳуқуқи инсон на танҳо дар фарҳанги Ғарб, балки дар тамаддуни Шарқ низ решаҳои амиқ доранд.

Ин нуктаҳо арзишҳои умумии башариро дар даврае ифода мекарданд, ки ҳанӯз консепсияи "ҳуқуқи инсон" ба таври илмӣ ташаккул наёфта буданд. Дар ин ҳуҷҷатҳо низ, мисли Эъломияи Куруши Кабир, ба озодӣ, баробарӣ ва эҳтироми шахсияти инсон аҳаммият дода мешавад. Аз ин рӯ, Эъломияи Куруши Кабир на танҳо як санади таърихист, балки асоси ахлоқӣ ва фарҳангии ҳуқуқи инсон ба шумор меравад. Эъломияи Куруши Кабир аз намунаҳои дурахшони таърихиест, ки арзишҳои инсондӯстӣ, адолат ва озодиро дар маркази сиёсати як давлат қарор додааст. Муҳаққиқони муосир, аз ҷумла олимони тоҷик, метавонанд аз ин санад ба ҳайси як манбаи илҳомбахш барои таҳияи моделҳои нави таълим ва тарбияи ҳуқуқӣ ва рушди фарҳанги ҳуқуқии шаҳрвандон истифода баранд.

Ҳамин тавр, бояд қайд намуд, ки таълим ва тарбияи ҳуқуқӣ дар таҳқиқотҳои академик Фозил Тоҳиров ва осори илмии ӯ ҷойи махсусро ишғол менамоянд ва ӯ таъкид ба он дошт, ки тарбияи ҳуқуқӣ бояд амалӣ ва ба воқеияти ҷомеа мутобиқ карда шуда, гузаронидани ислоҳоти барномаҳои таълимӣ бо назардошти омӯзиши ҳуқуқ дар тарбияи ҳуқуқӣ нақши муҳиму ҳалкунанда дорад. Мо ба он андешаем, ки омӯзиши осори илмии академик Фозил Тоҳиров барои ҳар як шаҳрванд ва пеш аз ҳама барои олимони тоҷик таҳқиқотҳои нав ба навро дар ин самт мекушояд.

Исрофил Бобоҷонзода-мудири шуъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосири Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А.Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессор