Ҳам аз шоирони гузаштаву имрӯзӣ ва ҳам аз ашъори наврӯзии мардумӣ намунаҳои зиёд метавон овард, ки натанҳо бозгӯйи хусусиёти ин ҷашн ва тасвири он ҳастанд. Агар фаротар андешем ва амиқ таваҷҷуҳ намоем, мебинем, ки на шеър тасвиргари Наврӯз ва хусусиёти он, балки Наврӯз худ манбаъ, матлаъ ва сарчашмаи зояндаи баҳорияҳо ва ашъори наврӯзӣ, инсонмеҳварӣ, ахлоқӣ, иҷтимоӣ, арзишҳои гуманистӣ ва ҳамчунон тарғибгари навандешиву пӯяндагиву омӯзишӣ будааст. Ин ҷо як нукта ҷолиби диққат аст, ки то имрӯз аз ҷониби пажуҳандагони ин ҷашни бостонӣ танҳо инъикоси Наврӯз дар шеъру адаб баррасӣ гардида, аммо таъсири Наврӯз ва унсурҳои он ба ин соҳа мавриди таваҷҷуҳ ва пажуҳиши ҷиддӣ қарор нагирифтааст. Ба ақидаи профессор Абдунабӣ Сатторзода низ “Наврӯз ва баҳор дар офариниши адабиёт (на инъикоси он дар шеър), бахусус шеъри наврӯзӣ ва баҳория чӣ таъсироте расонидааст, таваҷҷуҳ камтар сурат гирифта”[1]. Ин дар ҳолест, ки оид ба таъсири ин ҷашн ба дигар ҷабҳаҳои зиндагии инсон ва сайёра пажуҳишҳои гуногуне сурат гирифтааст.

Муҳтавои ашъори наврӯзӣ ва баҳорияҳо, арзишҳои этикиву эстетикӣ нишон медиҳанд, ки омадани Наврӯз аз чанд ҷиҳат хусусияти фарқкунанда доранд. Аз ҷумла, ҷавоншавии табиат, шод гардидани пиру ҷавон, меҳру меҳварзӣ нисбати ҳамдигар, оғози зиндагии нав ва ғайра.

Устод Рӯдакӣ мегӯяд:

Гетӣ ба дил ёфт шабоб аз пайи машиб[2].

Аз Масъуди Саъди Салмон:

Наврӯз расиду шоду хуррам гаштем,

Аз рафтани барф ҷумла беғам гаштем[3].

Манучеҳрии Домғонӣ мегӯяд:

Омада Наврӯз ҳам аз бомдод,

Омаданаш фарруху фархунда бод.

Боз ҷаҳон хурраму хуб истод,

Мурд зимистону баҳорон бизод[4].

Анварии Абевардӣ дар ташбиби як қасидаи худ мегӯяд:

Боз ин чи ҷавонию ҷамол аст ҷаҳонро

В-ин ҳол, ки нав гашт заминрову замонро?!

Миқдори шаб аз рӯз фузун буду бадал шуд,

Ноқис ҳама инро шуду зоид ҳама онро[5].

Табиист, ки чӣ дар асрҳои гузашта ва чӣ дар замони имрӯз Наврӯз ва аносири он илман таҳқиқ ва пажӯҳиш шудааст. Чунонки медонем, яке аз аввалин асарҳои мукаммал дар бораи Наврӯз- “Наврӯзнома” ба қалами Ҳаким Умари Хайём тааллуқ дорад, ҳарчанд, ба ақидаи устоди адабиёти форсӣ Амир Исмоили Озар, “дар ин асар ҳақоиқе бо қисме аз ривоят омехта шудааст”[6]. Хайём- муаллифи ҳамин рисола, ки шоир ҳам ҳаст, дар баробари иншо “Наврӯзнома”-аш ва ҷамъоварии “ҳақоиқ ва ривояти Наврӯз” дар он, баъзе аз унсурҳои ин ҷашнро тавассути шеър баён мекунад:

Саҳро рухи худ ба абри Наврӯз бишуст

В-ин даҳри шикастадил зи нав гашт дуруст[7].

Муаррихи тоҷик Сайфуллоҳи Муллоҷон ба ин назар аст, ки “Илми таърихи мо тоҷикон ҳамеша бо адабиёт ҳамроҳу ҳамгом буда, баъзе донишмандон таърихро шуъбае аз адабиёт номидаанд. Шоирони мо муаррих ва муаррихони мо ғолибан шеър ҳам гуфтаанд. Муаррихони тоҷик Байҳақӣ, Утбӣ, Ҷувайнӣ, Мирхонд, Хондамир, Аҳмади Дониш, Айнӣ дар шеър низ саромади рӯзгори худ буданд. Миёни муаррихону адабиётшиносон то кунун баҳс аст, ки Абулфазли Байҳақиро муаррих номем ё адиб. Зеро Байҳақӣ (ва дигар муаррихони мо) таърихро чунон зебову дилнишин нигоштаанд, ки хонандаи асари онҳо ба ҷуз огоҳӣ аз таърих ҳикмат, забон ва адаб низ меомӯзад”[8]. Мо ин андешаи муаррихро ҷонибдорӣ карда, илова мекунем, ки натанҳо муаррихони мо, балки файласуфон ва риёзидонону мунаҷҷимони мо низ ба шеъру адаб таваҷҷуҳ доштанд ва баъзан андешаҳои худро аз тариқи шеър ва рисолаҳои адабӣ баён мекарданд. Ин андешаро осори адабӣ ва ашъори бозмонда аз Абунасри Форобӣ, Абуалӣ Сино, Умари Хайём ва дигарон собит мекунанд. Аз ин рӯ, наметавон гуфт, ки ҳамаи баҳорияҳо ва ашъори наврӯзӣ танҳо баёнгари эҳсосоти муаллифон ва тасвири зоҳирии тағйироти табиат дар арафаи баҳор бошад. Зеро агар Хайёми мунаҷҷим ва риёзидон “ин даҳри шикастадил зи нав гашт дуруст” мегӯяд, набояд дар он фақат тасвири шоирона дид. Балки ӯ шояд аз нуқтаи назари ситорашиносӣ ва “гардиши афлок” “шикастадил шудани даҳр”-ро то фарорасии Офтоб ба бурҷи Ҳамал, чунончӣ, дар ин хусус Ҳаким Фирдавсӣ низ мефармояд:

Чу омад ба бурҷи ҳамал Офтоб,

Ҷаҳон гашт бо фарру оину об[9],

пас аз ин марҳалаи нуҷумӣ “дуруст гаштан”-и онро мушоҳида кардаву омӯхта бошад ва сипас ба тариқи шеър баён карда бошад?

Ё дар рубоии дигар мегӯяд:

Наврӯз биё ки кӯҳна нобуд шавад,

Дунёи ҷавонӣ ба сари ҷуд шавад.

Хуршеди куҳансол ҳам аз файзи баҳор,

Аз авҷи фалак зи нав таваллуд шавад[10].

Оё ин андеша моро водор намекунад, ки бигӯем, Наврӯз худ ба зоти худ ҳомили ҳама гуна ашъори наврӯзӣ ва баҳорияҳост, ки то имрӯз ҳар касе ҳар андоза аслу умқи моҳияти Наврӯзро бештар ва фаротар шинохт, ҳамон андоза шеъри наврӯзӣ барояш ошкор шуд?

Ба андешаи мо, метавон гуфт, ки чунин аст.

Дар замони шоҳигарии Хусрави Парвиз (590-628-638) санъати ромишгарию овозхонӣ хеле хуб ба роҳ монда шуда буд, ки бо туфайли он ҳунармандону навозандагоне чун Борбади Марвазӣ, Гесуи Навогар, Накисои Чангӣ, Саркашу Саркаб, Ромтину Бомшод ба дарбор ҷалб шуданд ва дар инкишофи санъати мусиқӣ нақши бориз гузоштанд. Воқеан ҳам таснифоти навоҳои наврӯзӣ дар замони Сосониён ба дараҷаи камолоти хеш расида буд.

Ҳарчанд мусиқии наврӯзӣ аз замони хеле қадим ва ҳатто пеш аз Борбад (асрҳои 6-7 пеш аз милод) оғоз меёбад, тавассути ин хунёгари барҷаста ба зинаи баланд бардошта мешавад[11].

Дар инкишоф ва такмили санъати мусиқии форсу тоҷик нақши Борбади Марвазӣ хеле назаррас аст. Асосан эҷодиёти Борбад дар «Готҳо», «Яштҳо», «Ясноҳо»-и «Авасто» ва таронаҳои қадимаи халқӣ реша доштанд. Дар маъхазҳои осори ниёгонамон ба гунаи «Трамикномак» (китоби таронаҳо), «Даруки хварсанди» (китоби хурсандиҳо), «Сроти Хусравоин» (сурудҳои Хусравонӣ) ва бештар аз инҳо дар бораи мусиқии силсиласурудҳои наврӯзии замони Сосониён маълумот дода шудааст[12].

«Борбад асосгузори мусиқии классикии касбии тоҷику форс «Дувоздаҳмақом» ба ҳисоб меравад, ки минбаъд тадриҷан ба «Шашмақом» табдил ёфтааст. Наврӯз дар мусиқӣ яке аз овозҳо дар низоми «Дувоздаҳмақом» ва қисмҳои он: «Наврӯзи Аҷам», «Наврӯзи хоро», «Наврӯзи сабъ», «Наврӯзи хурдак» - оҳанг, суруди мавсимӣ-маросимӣ аз таснифоти Борбади Марвазӣ мебошад. Маҳз тавассути хизматҳои шоистаи Борбади ромишгар ин овозҳо дар низоми санъати мусиқии классикӣ бо анъаноти наврӯзӣ пайваст гардида, то имрӯз ҳифз шудаанд»[13].

Замони давлатдории сулолаи Сомониён ба таъбире «давраи тиллоӣ»-и таърихи эронинажодон маҳсуб меёбад. Дар аҳди эшон анқариб тамоми суннатҳои аҷдодӣ эҳё гардиданд, ки дар ин раванд хидмати шоҳи Сомониён Исмоили Сомонӣ ва вазири хирадгустар Абӯалии Балъамӣ басо муассир аст.

“Абӯалии Балъамӣ дар ҳимоят аз аҳли илм ва арбоби фазлу сухан суннати некӯи аслофи худ, ба вижа падари бузургвораш идома дод. Ин вазири олитабор на бар иқтизои таомули мутадовили ашрофон, ки сарпарастии аҳли илму адаб ва ҳунарро як ҷузви ҳашамати хеш мешинохтаанд, балки ба манзури таҷдиди таърих ва рӯҳонияти миллии Аҷам, ба хотири эҳёи фарҳанги суннатии тоҷикон ба адибону донишмандон иродат мепарваридааст. Далели боризи ин матлаб ба Абӯмансури Дақиқӣ назми “Шоҳнома”-ро фармудани Абӯалии Балъамӣ, тарҷума шудани андарзномаи Бузургмеҳри вазир аз арабӣ ба форсии тоҷикӣ бо унвони “Пирӯзнома” тавассути худи ӯ ва корномаҳои дигари ин вазири фарзона мебошад”[14].

Замина ва пойдевори идеологияи миллӣ ва ҳувияти онро Сомониён амиқ дар аҳди худ гузоштаанд. Дар партави сиёсати фарҳангӣ ва иҷтимоии дурнамои аҳди Сомониён, ки меҳвари онро гароиш ба аҳдоф ва манфиатҳои миллӣ, фарҳангу маънавиёт, забони миллӣ ва анъанаву суннатҳои аҷдодӣ ташкил медод. Ҷалби пайвастаи Сомониён ба забон ва адаби миллӣ, хирадгустарӣ, сутудани донишварон аз аввалин иқдоми пешгирифтаашон буд, ки шоирону адибон ва олимонро аз гирду атрофи Эронзамин ва ҳатто аз кишварҳои араб ба Бухоро ҷалб намуданд. Дар як муддати начандон зиёд Бухороро яке аз марказҳои илму фарҳанг табдил доданд ва дар баробари пойтахти хилофати араб- Бағдод шуҳратёр гардид. Дар ин маврид соҳибқирон Рӯдакӣ барҳақ гуфтааст: «Имрӯз ба ҳар ҳоле Бағдод Бухорост». Муаррихон ва донишмандон авҷи камолоти донишварии замони Сомониёнро бо Юнони қадим ҳампоя медонанд. Чи гунае, ки дар асари «Донишномаи Сомониён» зикр гардидааст: «Фазо ва муҳити фарҳангии аҳди Сомонро бо муҳити фарҳангии Юнони қадим метавон қиёс кард, зеро як навъи ҳаммонандии таърихие дар ин минтақаи ҷуғрофӣва сиёсати ҳуккоми он ба чашм бармехӯрад. Ин ҳаммонандӣна танҳо дар рушди фарҳанг ва зуҳури нобиғаҳои ҳамвазн дар ин ду гӯшаи фарҳангарои дунё, балки дар масири баъдинаи ин фарҳанг ва таъсири он ба тамаддуни соири халқу кишварҳои наздику дур бештар зоҳир мешавад. Баъд аз байн рафтани давлати Афин ва суқути Юнон фарҳангу илми он ба ҷаҳону кишварҳои дигар роҳёфт ва то дер халқҳову қавмҳои мутамаддини дунё таҳти сайтараи фикрӣва адабию илмии донишмандони Юнони қадим қарор гирифтанд. Илму адаби замони Сомониён бо фарҳанги он низ дар симо ва осори илмии донишмандоне чун Бӯалии Сино, Абӯрайҳони Берунӣ, Закариёи Розӣ, Абӯсаҳли Масеҳӣ, Абӯмаҳмуди Хуҷандӣ, Абӯмансури Мотуридӣ, Абӯлайси Самарқандӣ, Ҳакими Самарқандӣ, Мустамиллии Бухороӣ, Абӯзайди Балхӣ, Абӯнасри Форобӣ, Абулфазли Балъамӣ, Абӯалии Балъамӣ, Ҷайҳонӣва сухани ноби дарии тоҷикӣ ҳам дар замони Сомониён ва ҳам баъди суқути ин давлат тамоми сарзаминҳои форсизабон ва ҳамҷаворро то дурдастҳо мунаввару музайян ва таҳти сайтараи худ қарор дод ва ин амр имрӯз ҳам идома дорад». [15]Амирон ва вазирони Сомонӣ бо халифаҳои араб созиш намуда, дар он миён ҳадафҳои миллӣхудро мунтазам густариш медоданд. Аввалин коре, ки онҳо ба сомон расонданд, ин бештар осори арзишманде, ки дар ин даврони қиёмҳои пурфутӯҳи фарҳангиву миллӣтаълиф ё тарҷума шудаанд, бо дастури амирону вазирони сомонӣсомон пазируфтаанд. Аз ҷумла, осоре ба монанди «Шоҳнома»-и Дақиқӣ, «Синбоднома», «Калила ва Димна», «Таърих» ва «Тафсир»-и Муҳаммад ибни Ҷарири Табарӣ, «ас-Саводу-л-аъзам»-и Абулқосими Самарқандӣва ғайра, ки дар аҳди Сомониён иншо шудаанд, ҳамагӣпарваридани сиришти маърифатпарвари ин сулола маҳсуб мешаванд.[16] Ва эшон бо кӯшишҳои зиёд тавонистанд, ки тарҷума ва таълифи таърихи Табарӣ, ки дар замони кишвардории Абӯсолеҳи Мансури Сомонӣ соли 963 ба қалами Балъамӣсурат гирифтааст, дар шаклгирии илми таърихнигории форсу тоҷик ва таъмиқи худогоҳии миллии қавмҳои ориёӣзиёда мусоидат намудааст. Тавассути тарҷумаи аввалин тафсири Қуръон «Ҷомеу-л-баён ан таъвил ойи-л-Қуръон» дар ҳафт муҷаллад, ки бо ибтикор ва ширкати Балъамӣ аз арабӣба порсӣбаргардон шудааст, забони форсии тоҷикӣмашруияти мазҳабӣ ва расмияти динӣба даст овард.[17] Чи тавре, ки аз мадракҳои таърихӣбармеояд, Сомониён аксарияти суннатҳо ва маросимҳои давраи тоисломии аҷдодони хешро эҳё ва илму фарҳанги миллии худро низ ба забонҳои арабиву форсии нав тарҷума намудаанд. Насри классики форсу тоҷик, ки дар сояи тадбирҳои хушоянди сиёсӣ ва иродатмандии хоссаи Сомониён ба забону фарҳанг гул-гул шукуфт, аз оғоз ба решаҳои таърихии худ такя дошт. Насри қадимаи қавмҳои ориёӣ, ки ба забонҳои паҳлавӣ, суғдиву хоразмӣва ғайра мароҳили таҳаввулу такомулро паймуда, дар оини нигориш суннатҳои қоим ва ғании худро ба вуҷуд оварда буд, ба ҳайси омили ирсӣдар шаклгирӣ ва танаввӯи насри нави порсӣтаъсири басо амиқ ва муассир гузошт.

Таҷаллии бадеии бедории миллӣва наҳзати маънавиву ахлоқии тоҷикон ва соири қавмҳои ориёӣдар асрҳои IX-X аз муҳимтарин ва ҷомеътарин вижагиҳои маънавии назми аҳди Оли Сомон ва ба таври умум адабиёти он давр ба шумор меояд. Аз ин лиҳоз, адабиёти аҳди Оли Сомонро метавон давраи эҳёи анъанаву суннатҳои адабиёти тоисломии халқҳои эронӣ, таҷдиди дунёи устураҳо ва ҳамосаҳои бостон, бозофаринии дастовардҳои ақлониву рӯҳонии Эронзамини тоисломӣ дар партави ҷаҳоншиносии нави ваҳдонӣ номид. Ба маврид аст, инҷо нақши муаррихон ва адибону олимонӣ аҳди Сомониёнро ёдовар бишавем. Ҳуввияти миллӣ ва ормонҳои мардумӣ дар кулли осори шоирону нависандагон инъикос гардидааст. Ғолибан дар он замон ҳама равандҳо ва суннатҳои фарҳанг ва илму адаби ҳазорсолаи тоҷику форс заминаи мустаҳкам гузошта шуд. Аз ҷумла, ҷашну маросимҳои тоисломии мардум дар мадди аввали аҳли фарҳанг буд. Адабиёти дар он замон баҷой монда, далели ин матлаб аст. Дар инъикоси суннатҳои аҷдодӣ, бавижа ҷашни Наврӯз осори ба ғоят зиёде аз он даврон боқӣмондааст. Ҷашни Наврӯз дар замони Сомониён мавқеи хоссаро пайдо карда буд. Чи тавре, шоирони он давр васф намудаанд ва аз эҷодиёти эшон ба хубӣметавон дарк намуд, Наврӯзро бо тамоми ҷузъиёташ Сомониён таҷлил менамудаанд. Рӯдакӣомадани баҳорро чунин васф менамояд:

Омад баҳори хуррам бо рангу бӯи тиб,

Бо сад ҳазор нузҳату ороиши аҷиб.

Шояд, ки марди пир бад-ин гаҳ шавад ҷавон,

Гетӣ ба дил ёфт шабоб аз паи машиб.

Дар ҷои дигар соҳибқирони шоирон мефармояд:

Бод бар ту мубораку хуншон,

Ҷашни Наврӯзу Гӯспандкушон.

Шоир ҷашни Гӯспандкушон гуфта, иди қурбони мусалмониро дар назар дорад, вале мо номи форсии ин идро мутаассифона, фаромуш кардаем.

Яке аз аввалин шоираиҳои порсигӯ Робиаи Балхӣ Наврӯзро чунин тасвир кардааст:

Фишонд аз савсану гул симу зар бод,

Зиҳӣ боде, ки раҳмат бод бар бод.

Шоири дигари ҳамасри Рӯдакӣ, Аммораи Марвазӣ дар мавриди ҷашни бостонӣмефармояд:

Шохи бед сабз гашта рӯзи бод,

Чун яке маст навону сарнагун.

Лолабарги лаъл бингар бомдод,

Чун сари шамшери олуда ба хун.

Яке аз аламбардорони мероси тоисломии гузаштагон шоир Дақиқӣнигоштааст:

Барафканд, эй санам, абри биҳиштӣ

Заминро хилъати урдибиҳиштӣ…

Дақиқӣ чор хислат дӯст дорад

Ба гетӣ аз ҳама хубиву зиштӣ:

Лаби ёқутрангу нолаи чанг,

Майи хушрангу дини зардуҳиштӣ.

Посдорӣ ва ифтихор аз русуму ойинҳои милливу мазҳабӣ дар назми аҳди Оли Сомон дар маънибандиҳои фаровон бар асоси адёни бостонии қавмҳои ориёӣ низ ба зуҳур мерасад. Шуарои давр аз қабили Рӯдакӣ, Хусравии Сарахсӣ, Хусравонӣ, Абӯшакури Балхӣ, хоссатан Дақиқӣ зимни руҷуъ ба гузашта аз муқаддасоти ойини зардуштия ёдовар шудаанд, китобҳои мазҳабӣ ва пораҳои онҳоро дар тасвироту ташбеҳоти худ ба кор гирифтаанд, зеро ойину мазоҳиби бостонӣ ва кутубу осори марбут ба онро суханварони қарни X ҷузве аз таъриху фарҳанги аҷдод ва ганҷе аз ганҷинаи андешаву ақоиди аслоф ба шумор меоварданд. Аз ҷониби дигар, муносибати таҳаммуломези ағлаби умарои сомонӣ ба адёну мазоҳиби гуногун ва иҷтиноби онҳо аз таасуботи мазҳабиву динӣ мӯҷиб ба он гардидааст, ки дар назми давраи мавриди назар оҳангҳои озодманишӣ ва озодандешӣгустариш ёфтаанд.

Зимни чунин раванди тавсиадори бозофарини тақвибанд тамоми осори давраи тоисломии адабиёти эронзамин, ки дар қарнҳои 8-9 аз паҳлавӣ ба забони арабӣ тарҷума шуда буд, аз нав ба забони форсии тоҷикӣ тарҷума ва нақл гардид. «Калила ва Димна», «Синбоднома» ва даҳо осори дигаре, ки дар аҳди Оли Сомон ва бо ибтикороти фарҳанггустаронаи эшон ба насри форсӣ тарҷума ва бо кисвати назми дарӣ муайян гардиданд, ин матлабро ба субут мерасонад.

Ба ҳамин тартиб ҳама донишварони аҳди Сомониён дар васфи суннатҳои аз гузаштагон мерос монда, суханҳову пажуҳишҳои тоза эҷод намудаанд ва бо ин хидмати бузургашон тавонистанд, ки олами маънавиёти мардуми эронитаборро ба авҷи камолот бирасонанд. Фарҳангшинос Акбари Турсон дар ин хусус андеша ронда, ғолибан менависад: “Дар солномайи таҳаввули таърихии ориётаборони Эрону Турон низ чунин марҳалаи пурбори рушду камоли маънавӣ вуҷуд дошт, ки 700 соли тамомро (Х-ХХII) дар бар гирифтааст. Дар он даврайи хуҷаста илму фалсафа ва адабу ҳунари мардуми Ориёзамин боғ-боғ шукуфта, бо накҳати анбаринаш ҳама оламро гирифта буд. Эҳёи Аҷам аз рӯйи хайру баракаташ фасли баҳори монавитабъро мемонд. Дар хилоли ташбеҳи мазкур оғози ҳамон баҳори хушрангу хушқадамро метавон Наврӯзи Хуросон хонд, ки дар давоми се қарни зарринбол (Х-ХII) сартосари Хуросони Бузург гулафшонӣ мекард. Он вақт ақлу заковати халлоқии аҷдоди тоҷикону эрониёни кунуни ба ҳадди гӯшношунид ба ҷилва омад ва тавассути сухани манзуми Фирвадсии Тӯсӣ “Аҷам зинда кардам бад-ин порсӣ” муаррифӣ шуда, дар таърихи ҷаҳони мутамаддин бақойи абад ёфт”[18].

Пасомадагон низ бунёди гузоштаи давраи Сомониёнро натанҳо идома доданд, балки ғолибан дар ғанӣ гардондани фарҳангу илми порсӣ хидматҳои арзишманд намуданд.

Дар пасманзари эҷодиёти бундёдӣ ва то қарни бист агар таваҷҷуҳнамоем, ҳамагуна суннатҳои мардумӣ ҳифз ва муқаддас нигаҳдорӣ гардидаанд. Бахусус, ҷойгаҳи Наврӯз пас аз суқути давлати Сомониён ҳам назаррас буд. Ҳарчанд қабилаҳои туркнажод давра ба давра зимоми ҳукмрониро дар даст доштанд, вале сохти давлатдорӣ, мудирият, коргузорӣ, сиёсати фарҳангиву иҷтимоиашон тақлид ба ҳукумати Сомониён буд.

Дар рӯзи таҷлили Наврӯз шоир Анварӣ ба шоҳ рӯ оварда чунин ситоиш мекунад:

Хусраво, рӯзат ҳама Наврӯз бод

В-аз тараб шабҳои умрат рӯз бод…

Шери гардун пеши шери раъият,

Сахра чун оҳуи дастомӯз бод.

Дар адабиёти классикии форсу тоҷик дар васфи Наврӯз эҷодиёти шифоҳии мардумӣ ҳам мавқеи хосро доро аст. Фолклоршиноси маъруф Рӯзӣ Аҳмад оид ба эҷодиёти халқ барҳақменависад: «Мардуми куҳанфарҳанги тоҷик дар баробари адабиёти классикии ҷаҳоншумули хеш дорои эҷодиёти шифоҳии гуногунжанру пурмуҳтавое низ мебошанд, ки он ҳамеша манбаи илҳом, сарчашмаи эҷодиёти шоиру нависандагон ва фарҳангофаринон қарор гирифтааст. Дар ин фарҳанги пурғановати мардуми мо ҷашни Наврӯз мақом ва манзалати махсус дорад».[19] Роҷеъ ба ҷашни Наврӯз мардуми мо эҷодиёти шифоҳии ғание доранд, аммо то ба имрӯз ба пуррагӣ ҳамаи он ҷамъоварӣнагардидаанд. Этнографон ва фолклоршиносонро зарур аст, ки аз ҳарвақта бештар тадқиқотҳо оид ба эҷодиёти мардумӣбибаранд, то он ганҷинаи хиради мардум ҳифзу маҳфуз бигардад. Эҷодиёти шифоҳии мардумӣ аз лиҳози баён ва фалсафаи зиндагонӣ хеле баландмазмун мебошад. Чаҳорпорчаи зайл, ки баёнгари армонҳои эшон аст, далели гуфтаҳои боло аст:

Ба соли нав, Наврӯзо, дами мо шод гардонӣ,

Самарқандро самарбахшу бофайз, обод гардонӣ.

Илоҳо, сарнагун созӣ саги бадхоҳи ҷангҷӯро,

Тамоми одамон аз банди ғам озод гардонӣ[20].

Наврӯзро гоҳе ба даврони Каюмарс ва гоҳе ба даврони Ҷамшед нисбат додани Берунӣ ва дигар олимон далолат мекунад, ки мо ҳадс занем, ин ҷашн баробари пайдоиши инсоният дар рӯйи замин қадимият доштааст, чун мутобиқи асотири ориёӣ Каюмарс аввалин одами рӯйи замин буд. Нуктаи дигаре, ки бояд гуфт, ин аст, ки ҳар қадар инсоният дар шинохти Наврӯз ва аносири он чун этика ва эстетикаи он пешрафт кард, ҳамон андоза диди зебоишиносии наврӯзӣ рушд кард ва Наврӯз, ки худ шеъри дилангези табиат аст, ба дилу андешаҳо роҳ ёфт. Ба назари мо, он чи ки мо имрӯз “ашъори наврӯзӣ” ва “баҳория” меномем, акси садо ё бозтоби шеърияти зотии Наврӯз дар оинаи дили мардум, хусусан шоирон аст.

Зоҳири Сайфулло, - ходими хурди илмии шуъбаи Фалсафаи фарҳанг

[1] Сатторзода А. “Наврӯз дар адабиёт”. “Самак”.

[2] Абуабдуллоҳи Рӯдакӣ. Шеърҳо. Душанбе, 2007, с.7.

[3]

[4] Донишномаи фарҳанги мардуми тоҷик, ҷ. 3 (Наврӯз ва ҷашнҳои дигар), Душанбе, 2018, с.239.

[5]

[6] https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/01/01/2471523/ نوروز-به-چه-معناست-و-از-چه-زمانی-وارد-فرهنگ-ما-ایرانی-ها-شد

[7] Ё.Қ. Одинаев. Умари Хайём ва рубоиёти ӯ аз назари Свами Говинда. Душанбе, Ирфон, 2013, с. 255.

[8] https://www.facebook.com/profile.php?id=1677291902 “Муаррихи адиб” (Ба баҳонаи зодрӯзи донишманди шаҳири тоҷик, академик Аҳрор Мухторов (4))

[9] Фирдавсӣ мегӯяд:

Чу омад ба бурҷи ҳамал Офтоб,

Ҷаҳон гашт бо фарру оину об.

[10]

[11] Ҳамон асар. саҳ. 10.

[12] www.bahoriajam.tj. Нақши мусиқӣ дар рисолати фарҳангии Наврӯз.

[13] АИТ, ИФСҲ, кит. Масъалаҳои омӯзиш ва таҳқиқи таърих ва фалсафаи наврӯз. Б.П. Ализода, Наврӯз- ҷашни бостонӣ ва муосир. Душанбе-2016, с. 25

[14] Донишномаи Сомониён. ДДХ ба номи академик Б.Ѓафуров-2008, с. 492

[15] Њамон китоб. с. 489

[16] Њамон китоб. с. 23.

[17] Њамон китоб. с. 23

[18] Акбари Турсон. “Чун абр ба Наврӯз рухи лола бишуст...” (Андушаҳои фарҳангшинохтӣ дар ҳошияи “Наврӯзнома”-и Умари Хайём). “Наврӯзнома”, Душанбе, “Адиб”, 2012, сањ. 6

[19] Рӯзии Аҳмад. «Таронаҳои Наврӯзӣ», « Адиб-2011», с. 13

[20] Ҳамон асар, с.54