Шукрона ба ин сарзамини тоҷикон мекунам, ки 33 сол истиқлолият дар партави сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон мактаби роҳбарикунандаи он исбот намуд, ки дар ҳақиқат мо тоҷикон метавонем сохти давлатдории худро идора намоем ва ҳисси миллиамонро дар байни мардуми ҷаҳон нишон диҳем. Ҷумҳурии Тоҷикистон 9-сентябри соли 1991 Истиқлолияти давлатии худро эълон кард ва Тоҷикистон соҳиби Истиқлолият гардид.

Бо амри тақдир фарзанди номбардори халқ Эмомалӣ Раҳмон бори аввал роҳбари давлат интихоб шуд, Тоҷикистони тозаистиқлол рӯзҳои даҳшатборро ба сар мебурд. Ҷангу низоъҳои хунини миёни тоҷикон боиси хисороти зиёди моливу ҷонӣ гардида, ба якпорчагии мамлакат ва ҳастии миллати тоҷик таҳдид мекард.

Эмомалӣ Раҳмон бо тадбирҳои хирадмандона ва матонату ҷасорати фавқулодда кишварро аз вартаи фалокат ва ҳалокат берун овард, мардуми парешонро сарҷамъ намуд ва садҳо ҳазор ғурбатзадагонро ба ватан бар гардонд.

Ба иродаи Сардори давлат дар як муддати кӯтоҳ харобаҳо ба ободӣ табдил ёфта, иншоотҳои азим ба вуҷуд омоданд, барои ба ҳам пайвастани тамоми гӯшаву канори мамлакат шоҳроҳи ваҳдат ва барои мустақиман баромадан ба уқёнус ва робита ёфтан ба кишварҳои дуру наздики хориҷӣ роҳҳои бузурги мошингард сохта шуданд.

Бузургтарин дастоварди Эмомалӣ Раҳмон, бешубҳа, барқарор кардани сулҳи комил ва ваҳдати миллӣ дар Тоҷикистон аст. Таҷрибаи талхи ҷангҳои дохилӣ дар ҷаҳон шаҳодат медиҳад, ки ягон давлат рақиби сиёсӣ ва ҳарифони қудратталабашро аз сангарҳои ҷанг берун оварда, бо силоҳи ҷангию лавозимоти ҳарбӣ ва сарбозони ҷангозмудааш дар сари дастгоҳи давлатию сохторҳои идоракунӣ ва мақомоти низомӣ нашинондааст.

Истиқлолият барои мо имкони воқеӣ фароҳам овард, ки роҳи имрӯзи ояндаи миллат ва пешрпфти минбаъдаи кишвари азизамонро ба сӯи ҷомеаи демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ интихоб намоем.

Чунон, ки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон таъкид намуд: “Яке аз муҳимтарин дастовардҳои мо дар давраи истиқлолият давлатсозӣ ва давлатдории муосири миллӣ мебошад, ки моҳияти шакли ҳуқуқбунёд, иҷтимои ва дунявиро дорад”.

Самараи неки истиқлол аст, ки имрӯз Тоҷикистон дар дунё чун давлати сулҳхоҳу сулҳпарвар шинохта шудааст. Бо дастгирии бевосита Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Академияи илмҳо ба Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон табдил дода шуд. Ба вазъияти иқтисоди ҷумҳурӣ нигоҳ накарда Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо дастгирии Пешвои муаззами миллат сохтори худро пурра нигоҳ дошт.

Илм ва маърифат бузургтарин ва арзандатарин арзиши миллии миллати тамаддунофари тоҷик буда, саҳми фарзандони илмофари тоҷик дар таърих ва тамаддуни ҷаҳонӣ мақоми баланд дорад. Даврони истиқлолияти Ҷумхурии Тоҷикистон саҳифаи навтарини таърихи миллат буда, таҳти сарварии Ҷаноби олӣ, Пешвои Миллат мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон давлати соҳибистиқлоли мо ба дастовардҳои беназири илмӣ ноил гардида истодааст.

Дар Шуъбаи илмҳои биология 6-зерсохтор аз он ҷумла 3 Институт ва 3 Марказ кор ва фаъолият мекунанд. Аз 325 – нафар корманд, 134 – корманди илмӣ, 28-доктори илм, 58- номзади илм, 105 корманди беунвон дар айни замон фаъолият доранд, ки потенсиали илмӣ ба 65% баробар аст.

Дар давраи соҳибистиқлолии давлати азизамон дар тамоми самтҳои илмҳои биологӣ пешравиҳо, беҳбудиҳо ба вуқуъ пайвастанд.

Дар давраи Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз ҷониби кормандони илмии озмоишгоҳҳои Институти оид ба самтҳои афзалиятноки таҳқиқотҳои илмӣ натиҷаҳои муҳимми назариявӣ ва амалӣ ба даст оварда шуданд.

Аз ҷониби кормандони институтҳои ботаника  ҷилди якуми китоби «Атласи растаниҳои шифобахши Тоҷикистон» ба нашр расидааст, ки дар он, оид ба хусусиятҳои морфобиологӣ, муҳити рушд, паҳншавӣ, ҳолат, таркиби химиявӣ, усули ҷамъоварӣ, шакли дору ва хусусиятҳои фармакологии 100 намуди растаниҳои шифобахши Тоҷикистон маълумот гирд оварда шудааст.

Кормандони институтҳо дар ҳамкорӣ бо селексионерони Россия (академик Н.В.Турбин), Белорус (академик Л.В.Хотилова) ва Қирғизистон (д.и.б. К.Р.Раимкулов) навъи нави тритикале Немига-2-ро ихтироъ карданд, ки дар Тоҷикистон минтақабоб карда шудааст.

Аз ҷониби селексионерони институтҳо навъи гандуми сахти АМР, гандуми мулоимдонаи “Ормон”, “Хуросон”, ҷавдори “Ҷашнвора” ва қатраборони “Зиддӣ” ба вуҷуд оварда шудааст.

Бори аввал намудҳо ва намунаҳои ҷинси Aegilops, ки дар минтақаҳои гуногуни экологию географии Тоҷикистон мерӯянд, ҷамъоварӣ карда шуда, ба каталог (феҳрист) дароварда шудааст.

Тадқиқотҳои бисёрсолаи ситологӣ, эмбриологӣ, генетикӣ ва физиологии аломатҳои системаи афзоиши растании пахта дар асоси истифодаи коллексияи нодири линияҳо ва навъҳои хазмогамӣ ва клейстогамии пахтаи миёнанах ва маҳиннах дар шакли Атлас ба нашр расонида шудааст.

Дар самти гузаронидани корҳои селексионӣ ва биотехнологӣ оид ба ихтирои навъҳои картошкаи солимгардонидашуда олимони Институт дар ҳамкорӣ бо олимони дигар муассисаҳои илмӣ ба якчанд дастовардҳо ноил гардиданд. Муассисаи давлатии Комиссияи давлатии навъсанҷии зироатҳои кишоварзӣ ва ҳифзи навъҳои назди Вазорати кишоварзии Тоҷикистон навъҳои серҳосили картошкаи «Дӯстӣ», «Файзобод», «Рашт», «Тоҷикистон» ва «Академияи илмҳо-1», ки маҳсули селексияи олимони Институт мебошанд, ҳамчун навъ эътироф намуд ва дар минтақаҳои гуногуни картошкапарвари ҷумҳурӣ ноҳиябандӣ карда шуданд. Ҳосилнокии ин навъҳо беш аз 35-45 т/га-ро ташкил менамоянд ва ҳар сол дар майдони бештар аз 10000 га кишт карда мешаванд. Бояд зикр намуд, ки навъҳои нави картошка тавассути ҳамкориҳои судманди олимони тоҷик бо олимону мутахассисони Маркази байналмилалии илмии картошка (CIP, Перу) ба даст оварда шудаанд. Санҷиши истеҳсолии онҳо нишон дод, ки ин навъҳо ҳам дар шароити ноҳияҳои кӯҳӣ ва ҳам дар шароити водиҳои ҷумҳурӣ ҳосили дилхоҳ медиҳанд. Олимон ин навъҳоро дар асоси истифодаи усулҳои якҷояи селексияи маъмули анъанавию биотехнологияи муосир ҳангоми парвариш дар шароитҳои гуногуни иқлимии ҷумҳурӣ ба даст оварданд.

Дар асоси натиҷаҳои оид ба шӯрӣ тобовари намудҳои гандум дар минтақаҳои гуногуни иқлимии Тоҷикистон ба хоҷагиҳои деҳқонӣ барои парвариш дар шароити иқлими ноҳияи Шаҳритус линияи ITMI-49, дар шароити водии Ҳисор ва Хуҷанд линияҳои ITMI-49, ITMI-64 ва ITMI-83 тавсия дода шуданд.

Зимни омӯзиши хусусиятҳои морфофизиологӣ ва биохимиявӣ 15 растании найчашишагии линияҳои гуногуни картошкаи ширин (батат), ки аз коллексияи Маркази байналмилалии илмии картошка (CIP, Перу) дастрас шудааст, ду навъи картошкаи ширин - “Сомон ” ва “Шоҳин” дар шароити in vitro ва in vivo интихоб карда шуданд.

Дастовардҳои олимони Институт дар соҳаи ба вуҷуд овардани навъҳои нави сермаҳсули пахтаи миёнанах дар ҳамкорӣ бо олимони дигар муассисаҳои илмии соҳавӣ назаррас мебошанд. Навъҳои тезпаз, серҳосил ва ба касалиҳо тобовари пахтаи миёнанахи «Гулистон», «Гулистон-2», «Шавкат-80», «20-солагии Истиқлолият» дар хоҷагиҳои пахтакори ноҳияҳои Кӯлоб, Данғара, Фархор, Хуросон, Мирсаид Алии Ҳамадонӣ ва як қатор ноҳияҳои вилояти Суғд дар майдони бештар аз 10 ҳазор гектар кишт карда мешаванд.

Коллексияи захираи генетикии Институт бой буда, навъу намунаҳои нодири зерини зироатҳои кишоварзиро дар бар мегирад: картошка - 120 навъу намуна, пахта - 100, ғалладонагиҳо - 120, топинамбур - 20, зироатҳои хӯроки чорво - 15, лӯбиёгиҳо - 30, боқило -5, батат - 15 ва ғ.

Муҳиммияти масъалаи бехатарии биологӣ ва озуқавориро ба эътибор гирифта 29 ноябри соли 2019 дар Институт Озмоишгоҳи бехатарии биологӣ бо мақсади ташхиси маҳсулоти хӯрокворӣ таъсис дода шуд. Соли 2020 Озмоишгоҳ аттестати аккредитатсияи Муассисаи давлатии «Маркази миллӣ оид ба акрредитатсия»-и Ҷумҳурии Тоҷикистонро (№TJ 762.37100.02.059-2020) ба даст овард, ки он барои гузаронидани таҳқиқот ҷиҳати муайян намудани организмҳои аз ҷиҳати генетикӣ тағйирдодашуда (ОГТ) дар таркиби маҳсулоти хӯрокворӣ ва тухмии зироатҳои кишоварзӣ имконият медиҳад.

Дар назди собиқ Институти физиологияи растанӣ ва генетикаи АИ ҶТ Шӯрои диссертатсионӣ ҷиҳати додани унвони илмии доктор ва номзади илмҳои биологӣ аз рӯи ихтисоси «физиология ва биохимияи растанӣ» фаъолият дошт. Дар ҷаласаҳои Шӯро дар давоми солҳои 1987 то 2011 ҳамагӣ 22 рисолаи докторӣ ва 82 рисолаи номзадӣ дифо намуданд.

Аз ҷониби кормандони Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании АМИТ дар давоми солҳои 1964-2020 дар умум 27 рисолаи докторӣ ва 72 рисолаи номзадӣ дифо карда шудааст қисми зиёди ин рисолаҳо ба давраи Истиқлолият вобаста аст.

Маъмурияти институт ба тайёр намудани номзад ва докторони илм дар самти илмҳои табиӣ таваҷҷуҳи пайваста зоҳир менамояд. Дар давраи солҳои 2020-2024 дар Институт 1 рисолаи докторӣ, 2 рисолаи доктор PhD ва 6 рисолаи номзадӣ ҳимоя карда шудааст.

Дар назди Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании АМИТ бо қарори Комиссияи олии аттестатсионии (КОА) назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 2 марти соли 2022, таҳти № 86/ШД Шӯрои диссертатсионии 6Д.КОА-033 оид ба ҳимояи рисолаҳои доктори фалсафа - PhD аз рӯи ихтисосҳои 6D060707–Генетика, 6D060800– Экология (6D060800.01 самти илмҳои биологӣ) докторантура ва аспирантураи (унвонҷӯ) анъанавӣ аз рӯи ихтисосҳои «03.02.07 – Генетика» ва «03.02.08– Экология (самти илмҳои биологӣ)» таъсис дода шуд. Дар ин Шӯро 2 нафар кормандони Институти ботаника, физиология ва генетикаи растанӣ (Юсуфов С.Ю. ва Дилшоди Ҳабибулло) ва 2 нафар корманди Институти зоология ва паразитологияи ба номи Е.Н.Павловский - и АМИТ (Қадамзода А., Каримов Ғ.) рисолаҳои номзадии худро дифо намуда, ба дипломи номзади илмҳои биологӣ аз рӯи ихтисосҳои «генетика» ва «экология» соҳиб гаштанд.

Дар давоми 10 соли охир олимони институт даҳҳо монография, дастурамалҳои таълимӣ, брошюраҳо ва садҳо мақолаҳои илмӣ, зиёда аз 50 мақола дар маҷаллаҳои илмӣ ва маҷмӯи мақолаҳои давлатҳои ИДМ ва хориҷаи дур чоп намуданд.

Дар давраи то 1 июли соли 2024 дар Институти ботаника, физиология ва генетикаи растанӣ 57 нафар кормандони илмӣ кор мекунанд, ки аз онҳо 12 нафар доктори илм (аз ҷумла, 2 академики АМИТ, 5 узви вобастаи АМИТ) ва 20 номзади илм ва 1 нафар доктори фалсафа (PhD) мебошанд.

Дар оянда неруи асосии илмии Институт ба ҳалли масъалаҳои назариявӣ ва амалӣ дар соҳаи ботаника, физиология ва биохимияи растаниҳо, генетика ва селексия, биологияи молекулавӣ ва биотехнологияи растаниҳо бо мақсади баланд бардоштани маҳсулнокии растаниҳо ва таъмини амнияти озуқавории мамлакат равона карда мешавад.

Дастовардҳои асосии илмии Институти зоология ва

паразитологияи ба номи Е.Н. Павловскийи АМИТ

Дар даврони соҳибистиқлолии кишвар аз тарафи олимони Институт Шаҳодатнома дар бораи бақайдгирии давлатии захираҳои иттиолотӣ «Каталоги экспонатҳои осорхонаи зоологии Институти зоология ва паразитологияи Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон» (аз 05.02.2015, №2341500312) ва инчунин гувоҳнома барои ихтирои «Тарзи ҳосил намудани аллерген барои ташхиси эхинококкози ҳайвонот» (аз 07.11.2014 № TJ 642) ба даст оварда шудааст.

Дар институт оид ба фаунаи 582 намуди муҳрадорон ва беш аз 13 000 намуди ҳайвоноти бесутунмуҳра маълумот гирд оварда шудааст. Тақрибан 800 намуд ҳамчун намуди нав барои илм муайян карда шудааст.

Натиҷаи таҳқиқотҳои муштараки паразитологӣ ба он мусоидат намуд, ки дар ҳудуди Тоҷикистон авҷгирии як қатор бемориҳо, аз ҷумла бемории вараҷа пешгирӣ ва аз байн бурда шавад.

Яке аз дастовардҳои муҳим дар соҳаи ҳимояи растаниҳо системаи интегратсионии ҳифзи растаниҳо аз зараррасонҳо ба шумор меравад. Бар зидди ҳашароти зараррасони кирмаки себ, мевахӯраки шарқӣ ва кирмаки хӯшаи ангур диспенсерҳои феромонӣ истифода карда шуд. Диспенсерҳои феромонӣ қобилияти гумроҳкунии ҳашароти зараррасонро дошта, боиси ҷуфти нашудан ва бордор нагаштани модинаҳо мегарданд. Истифодаи диспенсерҳои феромонӣ имконият дод, ки дар боғи шафтолу, боғи ангур ва бар зидди насли 2-юм ва 3-юми кирми себ коркарди кимиёвӣ гузаронида нашавад ва маҳсулоти аз ҷиҳати экологӣ тоза ба даст оварда шавад.

Муқаррар карда шуд, ки самаранокии маводи биологии Акторофит ва Акторофит+занбурӯғ бар зидди малахи марокашӣ дар шароити лабораторӣ ва саҳроӣ дар давоми 6-8 шабонарӯз 98-100%-ро ташкил медиҳад.

Аввалин маротиба барои фаунаи ҷаҳонӣ як намуди нави малах (Conophyma nazarovae sp. n.) ва 4 намуди нави магасҳои сирфидӣ ошкор карда шуд, ки онҳо ба номи олимони тоҷик номгузорӣ карда шуданд.

Ҳамзамон барои фаунаи Тоҷикистон як намуди нави шапалак - шапалаки сафеди ирландӣ (Leptidea juvernica) ва 3 намуди ҳашароти зараррасонӣ инвазивии дарахтони мевадиҳанда ва сабзавот - кӯяи помидор, кӯяи картошка ва мевахӯраки шарқӣ ошкор карда шуд.

Институт ҳамасола баҳисобгирии саршумори ҳайвоноти шикориро амалӣ месозад. Аз ҷониби олимони Институт соли 2021 саршумори гӯсфанди Марко Поло (архар) беш аз 29000 сар, бузи пармашох 5086 сар, гӯсфанди кӯҳии бухороӣ (уриал) 2792 сар баҳогузорӣ карда шудааст. Дар асоси натиҷаҳои таҳқиқот оид ба саршумори ҳайвоноти шикорӣ ҳамасола аз ҷониби институт оид ба муайян намудани ҳисса (квота)-и шикори ғаниматӣ ба Кумитаи ҳифзи муҳити зисти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон хулосаи илман асоснок пешниҳод карда мешавад.

Дар рафти таҳқиқоти муштарак бо кормандони илмии Институти биологияи обҳои дохилии ба номи И.Д.Папанини Академияи илмҳои Федератсияи Россия аввалин маротиба намуди нави моҳии инвазивӣ, яъне горчаки муқаррарӣ (Rhodeus sericeus) барои ихтиофаунаи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба қайд гирифта шуд.

Соли равон бо дастгирии Раёсати АМИТ дар назди Институт озмоишгоҳи паразитологӣ муҷаҳҳаз бо дастгоҳу таҷҳизоти муосир таъсис дода шуд, ки ҷиҳати вусъат бахшидани корҳои илмӣ таҳқиқотӣ дар ин самт мусоидат менамояд.

Дастовардҳои асосии илмии Институти биологии

Помир ба номи Х.Юсуфбекови АМИТ

Дар давраи соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон сохтори институт вобаста ба талаботи замон тағйир дода шуда ҳоло институт аз 3 озмоишгоҳ, 1 Шуъба, Боғи ботаникии Помир, 5 пойгоҳи илмӣ-таҳқиқотӣ ва осорхонаи “Табиати Помир” иборат мебошад.

Дар соли 2011 ду озмоишгоҳи нав озмоишгоҳи муборизаи биологӣ бар зидди ҳашароти зараррасон ва озмоишгоҳи ташхиси хок ба истифода дода шуданд. Дар баробари ин дар озмоишгоҳи мевапарварии институт 3 гармхона ва боғи ботаникии Помир, 1 гармхонаи ҳозиразамон дар доираи лоиҳаҳои ҳамкорӣ сохта шудаанд.

Дар давраи соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар институт 9 рисолаи докторӣ ва зиёда аз 22 рисолаи номзадӣ ҳимоя карда шудаанд. Натиҷаҳои корҳои илмию таҳқиқотии кормандони институт дар ҳаҷми 50 монография, зиёда аз 30 тавсияномаҳои илмию амалӣ ва бештар аз 150 мақола дар маҷалаҳои илмии ҷумҳуриявӣ ва давлатҳои хориҷи наздику дур нашр гардидаанд. Дар даврони 33 соли Истиқлолияти давлати Ҷумҳурии Тоҷикистон дар институт зинаи аспирантураро 148 нафар, магистратура 80 нафар докторантураи зинаи PhD-ро 9 нафар хатм намуданд.

Айни замон дар Институт 58 нафар корманди илмӣ кор мекунанд.

Ҳукумати Ҷумҳури Тоҷикистон давраи соҳибистиқлолии хизматҳои олимони институтро дар рушди илми тоҷик ба инобат гирифта, олимони варзидаи институт акедемик О.А. Акназаров бо уновони баланд дар соҳаи илм яъне “Арбоби илм ва техникаи Ҷумҳурии Тоҷикистон”, акдемик А.С. Фелалиев бо мукофоти давлатии ордени “Шараф” дараҷаи 1, бо унвони фахрии “Корманди шоистаи Тоҷикистон”, номзади илмҳои биологӣ Г.Д. Хуҷамзода бо медали “Хизмати шоиста”, доктори илмҳои биологӣ Абдулназаров А.Ғ. бо ҷоизаи “Исмоили Сомонӣ” сарфароз гардонида шудаанд. Дар баробари ин академик О.А. Ақназаров, узви вобастаи АМИТ, Қ. Абдуламонов ва доктори илмҳои кишоварзӣ А. Маҳрамов бо медали “50-соли фаъолияти бефосила” дар АМИТ қадрдони карда шудаанд. Ғайр аз ин саҳми арзандаи академки АМИТ О.А. Ақназаров, доктори илмҳои кишоварзӣ Х.А. Ақназаров ва узви вобастаи АМИТ Қ. Абдуламонов дар рушди илмҳои биологӣ ва кишоварзиро ба инобат гирифта дар солҳои гуногун олимони номбурдаи институт бо ҷоизаи академик Павловский мукофотонида шудаанд. Қайд кардан зарур аст, ки зиёда аз 20 нафар кормандони илмии Институт бо иштироки фаъол дар корҳои илмӣ-таҳқиқотӣ ва чорабиниҳои ҷамъияти бо ифтихорномаҳои АМИТ ва Мақомоти Иҷроияи Ҳокимияти Давлатии ВМКБ сарфароз гардонида шуданд.

Қобили қайд аст, ки 80 фисади мавзӯҳои таҳқиқотии ҳозира бевосита ба эҳтиёҷоти соҳаи кишоварзӣ, ҳифзи муҳити зист ва экологияи мавзеъҳои кӯҳсор тааллуқ доранд.

Ҳоло дар институт корҳои илмӣ - таҳқиқотӣ аз рӯи 5 лоиҳаи илмӣ, ки аз қайди давлатӣ гузаштаанд, идома дорад. Ин мавзӯҳо ба соҳаи физиология ва биохимияи растаниҳо, экология, мевапарварӣ, генетика ва селексияи растаниҳо, ҳайвоноту ҳашаротшиносӣ, интродуксияи растаниҳо тааллуқ доранд ва аз ҳар мавзӯъи номбаршуда хулосаҳои муҳими илмӣ ва амалӣ ба даст оварда шуданд.

Дар коллексияи захираҳои генетикии озмоишгоҳ тухмиҳои 94 намунаҳои маҳаллии гандуми мулоим, 13-то навъҳои гандуми маҳаллӣ пакана, 50-то мутантҳои ҷав ва навъҳои он, ҳамаи намунаҳои ҷавдори маҳаллӣ, ва тухмиҳои ҳамаи навъҳои зироатҳои маҳаллии лӯбиёдона ва арзан бо роҳи давра ба давра кишт карданашон 48 сол аст, ки қобилияти ҳаётии тухмиҳои он нигоҳ дошта мешавад.

Озмоишгоҳи генетикии навъи нави тритикале ба номи “Бадахшон-3” ба даст оварда шуд. Ин навъ соли равон аз санҷиши навъсанҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо муввафақият гузашта минтақабоб дониста шуда соҳиби “Сертификат” гардид.

Дар давоми 10-соли охир аз ҷониби олимони институт барои илм 4 намуди ҳашароти нав ба қайд гирифта шуданд.Барои фаунаи Тоҷикистон 7 намуди ҳашарот,7 намуди паранда ва 2 намуди ширхурон номнавис карда шуданд.

Дар давраи соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон Институти биологии Помир бо як қатор муассисаҳои илмӣ-таҳқиқотии хориҷи кишвар Шуъбаи картошкаи ИУР ба номи Н.И.Вавилови (ш. Санкт-Петербург) ФР, Институти физиология ва биохимияи растаниҳои Сибири Академияи илмҳои Федератсияи Руссия, боғи ботаникии Шингуи Кореяи Ҷанубӣ, Шуъбаи генетикаи биокимёвии ИИТ зироаткорӣ ва растанипарварии Қазоқистон (ш. Алмлыбак) ҳамкориҳои судмандро ба роҳ монда истодааст.

Дастовардҳои асосии илмии Маркази

инноватсионии биология ва тибби АМИТ

Дар давраи солҳои 2011-2024 аз тарафи кормандони Маркази инноватсионии биология ва тибби АМИТ дар самти ихтирои маводҳои доруворӣ 9 нахустпатент, 1 Шаҳодатномаи ҳуқуқи селесионер ва 2 тавсиянома барои истеҳсолот, ки 1 тояш бо санади воридкунӣ ба раванди таълим аз ҷониби 2 макотиби Олии ҷумҳурӣ (Донишгоҳи аграрии Тоҷикистон ба номи Ш. Шоҳтемур ва Донишкадаи санъати тасвири ва дизайни Тоҷикистон) тасдиқ гардидааст, ба даст оварда шудааст.

Инчунин, соли 2022 аз ҷониби ходимони илмии Марказ таҳияи навъи нави гандуми мулоимдонаи “Марказ 2022” ба анҷом расонида шуд, ки ҳуҷҷатҳои он дар айни ҳол дар Комиссияи давлатии навъсанҷӣ барои ноҳиябандӣ қарор дорад.

Дар давраи ҳисоботӣ (соли 2022-23) дар Марказ фаъолияти сехи илмӣ-истеҳсолии “Гулоби Ирам” оид ба истеҳсоли нӯшокии “Гулоби Ирам” ва оби нӯшокии “Ромит” ба роҳ монда шуд, ки таҷҳизоти он тибқи лоиҳаи Фонди Президентии таҳқиқоти бунёдӣ «Таҳқиқи хусусиятҳои шифобахшии равғани эфирии садбарги димишқӣ – Rosa damascena Mill. ва истеҳсоли нӯшоба аз он» дастрас гардидааст. Як дастаи озмоишии нӯшокиҳо бо миқдори 1000 адад барои таъмин намудани гузаронидани конфронсҳои муассисаҳои АМИТ бароварда шуд. Бо мақсади баровардани маҳсулот ба савдои чаканаи ҷумҳурӣ омодакунии ҳуҷҷатҳои лозима идома дорад.

Бо мақсади амалӣ гардонидани натиҷаҳои ихтироотҳои соли сипаригашта, дар асоси Нахустпатентҳои “Гепатрил” ва “Асгиман” соли ҷорӣ таҳияи шарбати “Гепатрил” ва шарбати эликсири “Асгиман” ҳамчун иловаҳои фаъоли биологӣ (ИФБ) ба анҷом расонида, шарти техникии онҳо бо Хадамоти назорати давлатии санитарию эпидемиологӣ мувофиқа карда шуда, дар муассисаи давлатии Маркази миллии патенту иттилооти Вазорати рушди иқтисод ва савдои Ҷумҳурии Тоҷикистон ба қайд гирифта шуданд.

Дар давраи аз соли 2011 то соли 2024 аз тарафи Марказ 11нафар довталабон дар зинаи аспирантураи Академия таҳсил намудааст. Инчунин соли 2018 3 нафар довталабон ба зинаи магистратура қабул карда шуд. Соли 2019 1 нафар аспиранти хатмнамудаи Марказ Солехзод Б.А., рисолаи номзадии худро дар мавзӯи «Особенности влияния генотипа и условий среды на продуктивность растений A. Thaliana в модельных фитоценозах» ҳимоя намуд. Инчунин, соли 2020 директори Марказ Сатторов Ҷ.С. рисолаи доктории худро таҳти мавзӯи «Биоразнообразие и ресурсы дикорастущих лекарственных растений в некоторых районах Центрального Таджикистана» дар шаҳри Новосибирски Федератсияи Россия дифо намуд. Котиби илмии Марказ Ғанизода В. рисолаи номзадии худро таҳти мавзӯи “Некоторые физиолого-биохимические показатели у генотипов мягкой пшеницы в различных условиях выращивания” соли 2021 дифо намуд.

Дар айни ҳол 2 нафар собиқ аспиранти Марказ (Ғаниев Н.Х. ва Ҳолиқова О.У.) пешдифоро гузашта, ҳуҷҷатҳояшро ба Шурои диссертатсионии ДДТТ ба номи Абу-али ибни Сино фиристода, то охири сол дифояшон баргузор мегардад ва 3 нафари дигар (Убайдулло М., Мародмамадова Н. ва Асоев С.) пешдифои худро гузашта, ҳуҷҷатҳояшонро ба Шурои диссертатсионии Донишгоҳи миллии Тоҷикистон пешниҳод менамоянд.

Дар давраи аз соли 2011 то нимаи соли 2024 аз ҷониби кормандони илмии муассиса беш аз 254 кори илмӣ ба нашр расонида шуд, аз ҷумла 1 библиография, 3монография, 2 дастурамал, 2 китоби дарсӣ, 5-брашура 2 - тавсиянома, 93 мақолаҳои илмӣ ва илмию омавӣ, аз инҳо 62 мақола дар маҷаллаҳои илмии ҷумҳурӣ, беш аз мақолаи илмӣ дар маҷаллаҳои хориҷ аз кишвар 16, мақолаҳои илмию омавӣ 15, фишурдаҳое, ки дар маводҳои конфронсҳои гуногуни берун аз кишвар нашр гардидаанд - 26, фишурдаҳое, ки дар маводҳои конфронсҳои гуногуни дохили кишвар нашр гардидаанд – 120.

Дастовардҳои асосии илмии Маркази илмӣ-таҳқиқотии экология ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ (Душанбе)-и АМИТ

Маркази илмӣ-таҳқиқотии экология ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ (Душанбе), ки соли 2016 дар назди Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон пас аз имзои созишномаи ҳамкориҳои илмию техникӣ миёни ду кишвар таъсис ёфтааст, нахустин муассисаи илмии Хитою Тоҷикистон мебошад. Муассисони Марказ Институти Синзянии экология ва географияи Академияи илмҳои Хитой ва Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон мебошанд. Марказ фаъолияти илмӣ ва илмӣ-ташкилии худро расман аз 1 апрели соли 2017 оғоз кардааст.

Мақсади асосии Марказ мусоидат намудан ба корҳои илмию тадқиқотӣ оид ба экология ва ҳифзи муҳити зист, гузаронидани тадқиқотҳои бунёдӣ ва амалӣ дар соҳаи илмҳои табиатшиносӣ, тайёр намудани кадрҳои баландихтисоси илмӣ тавассути таҳсил дар магистратура, PhD докторантура ва таҷрибаомӯзии мақсаднок мебошад. Марказ дар ҳамкорӣ бо муассисаҳои илмии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ва Академияи илмҳои Хитой корҳои илмӣ-тадқиқотиро дар сатҳи баланд ба анҷом мерасонанд.

Гурӯҳи кормандони Марказ ва институтҳои соҳавии АМИТ якҷоя бо ҳамкасбони хитоӣ ҷиҳати омӯзиши сохтор ва ҳосилнокии растаниҳои чарогоҳҳои Тоҷикистон таҳқиқотҳои илмӣ-амалӣ гузарониданд. Барои барқарор намудани чарогоҳҳои харобшуда ва оқилона истифода бурдани захираҳои чарогоҳҳои ҷумҳурӣ тавсияҳои аз ҷиҳати илмӣ асосноки амалӣ тартиб дода шудаанд.

Самти муҳими таҳқиқоти муштараки илмӣ омӯзиши масъалаҳои гуногунии биологӣ ва тағйирёбии экосистемаҳо дар Тоҷикистон мебошад. Марказ бо ҷалби мутахассисони соҳаи ботаника ва зоологияи Институтҳои АМИТ дар ҳамкорӣ бо олимони Институти Синзянии экология ва географияи АИХ бо мақсади омӯзиши гуногунии намудҳои ҳайвонот, наботот ва муайян кардани вазъи имрӯзаи баъзе намудҳои эндемикӣ, нодир ва хавфи нобудшавӣ доранд ва ба Китоби Сурхи Тоҷикистон дохил шудаанд, дар минтақаҳои гуногуни Тоҷикистон таҳқиқот гузаронида истодаанд. Дар натиҷаи таҳқиқоти муштарак ботаникҳо барои гербарий миқдори зиёди намунаҳои нодири растаниҳоро ҷамъоварӣ намуда, маълумотҳо ва рӯйихати зиёда аз 300 намуди набототи эндемикӣ, нодир ва зери хатари нобудшавӣ қарордоштаро тартиб доданд, олимони зоолог бошанд коллексияҳои зиёди намудҳои намояндагони ҳайвоноти нодири Точикистонро ҷамъоварӣ намуда, мавриди омӯзиш қарор доданд.

Соли 2018 дар заминаи Маркази илмӣ-таҳқиқотии экология ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ (Душанбе) Маркази истифодабарии ҳавопаймоҳҳои бесарнишини (ҲБС) Хитою Тоҷикистон ташкил шуд. Феълан парки ҳавопаймоҳҳои бесарнишини Марказ аз 12 дастгоҳи парвозкунандаи навъи самолётӣ ва квадрокоптерҳо иборат мебошад, ки бо ҳадафҳои илмӣ ва амалӣ васеъ истифода мешаванд.

Тайи солҳои фаъолияти Маркази илмӣ-таҳқиқотии экология ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ (Душанбе) таҳқиқотҳо оид ба мониторинг ва коҳиш додани хавфи офатҳои табиӣ дар қаламрави ҷумҳурӣ аз ҷониби кормандони илмии Марказ корҳои назаррасе анҷом дода шуданд. Масалан, бо мақсади арзёбии хатари офатҳои табиӣ ва зарари онҳо бо истифода аз ҲБС минтақаҳои аз сел осебдидаи ноҳияҳои мухталифи мамлакат дар ҳамкорӣ бо Кумитаи ҳолатҳои фавқулодда ва мудофиаи граждании назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон мавриди омӯзиш ва арзёбӣ қарор дода шуд.

Инчунин, тавассути истифодаи ҲБС мониторинги ҳолати пиряхҳои Дидал, Баралмос (қаторкӯҳи Пётри I), Хирсон ва Ҷамъияти географии Россия (қаторкӯҳи Ванҷ) арзёбӣ карда шуда, тасвирҳои ортомозаикии мавзеъҳои пиряхҳои номбурда бо саҳеҳияти баланд тартиб дода шуданд.

Пиряхи Хирсон дар болооби ҳавзаи дарёи Ванҷ ҷойгир шудааст ва ба қатори пиряхҳои ҳаракаткунанда дохил мешавад. Пирях дар натиҷаи ҳаракат, зуд-зуд ба баста шудани маҷрои дарёи Абдуқаҳҳор мегардад ва барои сокинони водии Ванҷ хатар эҷод мекунад. Мутахассисони Марказ бо истифода аз аксҳои кайҳонӣ (аксҳои аз маҳвораҳои кайҳонии Corona, Hexagon ва Landsat гирифташуда) таҳқиқоти динамикаи пиряхи Хирсонро барои 6 давра, ки солҳои 1968 то 2023-ро дарбар мегирад, омӯхта харитаи динамикаи пиряхро тартиб доданд.

Cолҳои 2018-2022 бо мақсади омӯзиши ҳолати кунунии мавзеи кӯли Сарез ва садди Усой роҳбарияти Марказ 5 экспедитсияи илмии муштаракро бо иштироки олимони муассисаҳои илмӣ-таҳқиқотии Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон ва Академияи илмҳои Хитой баргузор намуд. Дар таърихи омӯзиши мавзеи кӯли Сарез барои мониторинг аввалин маротиба ҲБС истифода бурда шуд. Дар натиҷаи истифодаи ҲБС аксҳои фазоии қисмати ғарбиии мавзеи кӯли Сарез ва садди Усой дар масоҳати 70 км2 бо саҳеҳияти хеле баланд: 20 ва 10 см тартиб дода шуд. Дар асоси ин аксҳои саҳеҳияташон баланд нахустин Атласи кӯли Сарез тартиб дода шудааст.

Маркази илмӣ-таҳқиқотии экология ва муҳити зисти Осиёи Марказӣ (Душанбе)-и АМИТ солҳои 2021-2022 дар доираи иҷрои лоиҳаи муштараки Хитою Тоҷикистон “Мониторинги равандҳои деформатсионӣ дар садди Усой ва кӯли Сарез дар асоси истифодаи технологияи навигатсионии маҳворагии BeiDoi» бо мақсади мониторинги доимии равандҳои деформатсионӣ дар мавзеи кӯли Сарез, дар соҳилҳои рост ва чапи ин кӯл ва дар садди Усой таҷҳизот ва асбобҳои замонавии рақамӣ иборат аз 7 адад деформографҳоро насб кардааст, ки имкон медиҳанд равандҳои деформатсионии дар қишр замини ин мавзеъ рухдиҳанда зери назорати доимӣ қарор дода шаванд. Маълумотҳое, ки аз пойгоҳҳо ба даст оварда мешаванд барои сари вақт андешидани чораҳои огоҳии хатари офатҳои табиӣ дар ин минтақа аҳаммияти амалӣ доранд ва ғ.

Дар давраи фаъолияти Марказ аз ҷониби кормандони илмӣ 1 рисолаи доктори фалсафа (Сафаров М.С.) ва 1 рисолаи номзади илми география (Гулаёзов М.Ш.) дар соҳаи гидрологияи хушкӣ ва захираҳои обӣ дифоъ карда шуд.

Дастовардҳои асосии илмии Маркази илмии Хатлони АМИТ

Дар даврони соҳибистиқлолии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси натиҷаҳои илмии ба дастомада 3 китобу монография, беш аз 15 дастурамалу тавсияҳо ва брошураҳои илмӣ-оммавӣ, зиёда аз 150 мақолаҳо ва фишурдаҳои илмӣ, аз ҷумла 40 мақола дар маҷаллаҳои тақризшаванда ва 8 мақола дар нашрияҳои пойгоҳи додаҳои байналхалқии иқтибосӣ-таҳлилии Scopus ворид гардида, ба нашр расонида шудааст.

Комёбиҳои ба даст овардаи боғ оид ба таҳқиқот ва таҷрибаҳои илмӣ дар рисолаҳои «Бӯстони Кӯлоб» Кӯлоб, 1992, «Роҳҳои парвариши зираи форсӣ» Душанбе, 1994, «Кабудизоркунии муҳити зист» Душанбе, 2003, «Дастури парвариши дарахтҳо ва гулҳо» Душанбе, 2005, «Кабудизоркунии муҳити зист» Душанбе, 2007, «Ниҳолхона (Питомник)» Душанбе, 2008, «Компост», Душанбе, 2009, «Растаниҳои нодиру камёфтро ҳифз менамоем» Душанбе, 2010, «Зираи форсӣ», Душанбе, 2010 ва ғ., зиёда дар 100 мақолаҳои илмӣ ва оммавӣ дарҷ ёфтаанд.

Яке аз дастовардҳои муҳими Боғ интродуксияи зираи форсӣ (Bunium persicum (Boriss) B.Fedtsch.) мебошад.

Дар давраи сипаришуда зиёда аз 2450 намуд, навъ ва шаклҳои гуногуни дарахтон, буттаҳо ва гулҳо оварда аз таҷриба гузаронида шудаанд, ки ба 49 оила ва 137 авлод мансубанд.

Мувофиқи санҷиши соли 2011 дар боғ 237 намуди дарахту бутта ва зиёда аз 550 навъу намудҳои гулҳо, растаниҳои эндемикӣ, нодиру камёфт ва шифобахш мерӯянд.

Боғи ботаникии ш. Кӯлоб 29 октябри соли 2019 аъзои Шӯрои Байналмилалии Боғҳои ботаникӣ оид ба ҳифзи растанӣ (BGCI- Botanic Gardens Conservation International) шомил гардид. Дар ҳайати Шӯрои мазкур тақрибан 800 боғҳои ботаникиии олам аъзо мебошанд. Боғи ботаникии ш. Кӯлоб аввалин аъзои Шӯрои Байналмилалии Боғҳои ботаникӣ оид ба ҳифзи растанӣ дар Тоҷикистон мебошад.

Комёбиҳои ба даст овардаи боғ оид ба таҳқиқот ва таҷрибаҳои илмӣ дар рисолаҳои «Бӯстони Кӯлоб» Кӯлоб, 1992, «Роҳҳои парвариши зираи форсӣ» Душанбе, 1994, «Кабудизоркунии муҳити зист» Душанбе, 2003, «Дастури парвариши дарахтҳо ва гулҳо» Душанбе, 2005, «Кабудизоркунии муҳити зист» Душанбе, 2007, «Ниҳолхона (Питомник)» Душанбе, 2008, «Компост», Душанбе, 2009, «Растаниҳои нодиру камёфтро ҳифз менамоем» Душанбе, 2010, «Зираи форсӣ», Душанбе, 2010 ва ғ., зиёда дар 100 мақолаҳои илмӣ ва оммавӣ дарҷ ёфтаанд.

Шуъбаи илмҳои биология барои пешбурди соҳаи илми биология тамоми имкониятҳоро барои илми тоҷик харҷ намуда, илми биологияро дар сатҳи баланд қарор мегирад. Раёсати Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон бо дастгирии бевосита Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон Хушвахтзода Қ.Х. барои гузаронидани корҳои илмӣ - тадқиқоти ду озмоишгоҳи сатҳи байналмилалиро ба Институти зоология ва паразитологияи ба номи Е.Н.Павловскийи АМИТ “Озмоишгоҳи паразитологӣ” ва Институти ботаника, физиология ва генетикаи растании АМИТ “Озмоишгоҳи биотехнологӣ” харидорӣ намуда ки ин дастоварди Истиқлолияти давлатӣ ба ҳисоб меравад.

Мирзораҳимзода А.К. доктори илмҳои биологӣ, ноиби президент – Раиси Шуъбаи илмҳои биологияи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Варзиш яке аз самтҳоест, ки дар ҳаёти миллати тоҷик ҷойгоҳи намоён дошта, тибқи дастуру супоришҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои муаззами миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ҳамасола рушд менамояд. Дар амалинамоии ҳадафҳои созандаи Роҳбари давлат Раиси шаҳри Душанбе муҳтарам Рустами Эмомалӣ нақши бориз доранд.

Раиси шаҳри Душанбе, Президенти Ассотсиатсияи футболи Осиёи Марказӣ, президенти Федератсияи футболи Тоҷикистон муҳтарам Рустами Эмомалӣ бо талошҳои пайгиронаи худ, иқдомҳои созанда тӯли солиёни зиёд роҳандозӣ намудаи худ тавонистанд варзишро дар сатҳи баланд миёни оммаи мардум ташвиқ намоянд, рӯҳияи варзишгаронро баланд бардоранд. Дастовардҳои беназири варзишии чанд соли охир ноилгардидаи варзишгарони тоҷик маҳз бо талошҳои муҳтарам Рустами Эмомалӣ ба даст омадааст. Муҳтарам Рустами Эмомалӣ тамоми умри ҷавони худро ба рушди варзиш бахшидаанд гуём хато намекунем. Бо як боварӣ ва самимият мо дар корнамоиҳои ӯ мебинем, ки чиқадар корҳои зиёдро дар ин самт анҷом додаанд.

Маврид ба зикр аст, ки ҳамчун раиси бунёдкору ободкори шаҳри Душанбе бо бунёди майдончаҳои варзишӣ муҳтарам Рустами Эмомалӣ тамоми ҷавононро ба варзиш ҷалб намуданд, барои хурду бузурги пойтахт барои ба варзиш машғул гардидан шароит муҳайё карданд. Ин иқдом барои шаҳру ноҳияҳои мамлакат намунаи ибрат гардида, ҳаминтавр дар тамоми шаҳру ноҳияҳо майдончаҳои варзишӣ бунёд гардиданд ва иншоотҳои варзиши бунёду навсози гаштанд. Ин ташаббуси муҳтарам Раиси шаҳри Душанбе ҷомеи Тоҷикистонро ба сӯи ояндаи пурсаодат ва тарзи ҳаёти солим роҳнамои намуд. Муҳтарам Рустами Эмомалӣ ҳамаи корҳоро дар ин самт дар сатҳи оли амалӣ намуданд, ки хурду бузурги мамлакат шоҳид аст. Албатта, масъулин ва тамоми хурду бузурги мамлакат ба қадри ин заҳматҳои шабонарӯзии Раиси шаҳри Душанбе бояд бирасанд ва ҷиҳати самаранок истифода бурдани майдончаҳои варзишӣ ғамхорона муносибат намоянд.

Ҷонибдорӣ гардидани ташаббуси навбатии Президенти Ассотсиатсияи футболи Осиёи Марказӣ, президенти Федератсияи футболи Тоҷикистон муҳтарам Рустами Эмомалӣ оид ба эълон намудани 25-май ҳамчун Рӯзи ҷаҳонии футбол ва пазируфта шудани ин иқдом аз ҷониби Маҷмааи Умумии Созмони Миллали Муттаҳид бори дигар Тоҷикистонро ба ҷаҳониён муаррифӣ намуд. Мавқеи устувори Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар ин самт ба тамоми дунё муайян намуд. Иштироки варзишгарони мо дар мусобиқаҳои варзишии байналмиллалӣ ба монанди "Ҷоми Осиё - 2023", бозиҳои олимпии Париж -2024 ва ғайра маҳз дар натиҷаи дастгириҳои доимии мӯҳтарам Рустами Эмомалӣ натиҷаҳои назаррас ба бор оварданд. Корнамоиҳои муҳтарам Раиси шаҳри Душанбе дар рушди варзиш бешуморанд, ки ҳар яки онро метавон бо завқи баланд ёдовар шуд. Мо дар Ҷоми Осиё - 2023 шоҳиди он будем, ки муҳтарам Рустами Эмомалӣ аз аввали ин бозиҳо то охир дар паҳлӯи варзишгарони тоҷик буданд ва ба онҳо қувваи бузург мебахшиданд.

Дар роҳи бунёдкориву созандагӣ, иҷрои масъулияти заҳматталаб ба муҳтарам Раиси шаҳри Душанбе Рустами Эмомалӣ барору комёбиҳо таманно намуда, орзуманди онем, ки ба бахти мардуми сарбаланди тоҷик ҳамеша сарбаланду саломат бошанд.

Ситора АБДУМУМИНЗОДА, номзади илмҳои педагогӣ, мудири шуъбаи кор бо магистрон, докторантон ва унвонҷӯёни ИФСҲ-и Академияи милии илмҳои Тоҷикистон

ТАШРИФИ ДАБИРОНИ КУЛЛИ СОЗМОНИ МИЛАЛИ МУТТАҲИД БА ТОҶИКИСТОН ҲАМЧУН РАМЗИ ЭҲТИРОМ БА ТАЪРИХИ КУҲАНИ АҶДОДОНИ ТОҶИКОН

Дар тӯли таърихи худ Тоҷикистон таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳониро на танҳо бо фарҳанги беназир ва ёдгориҳои таърихии худ, балки бо намунаи ҳаллу фасли мушкилотҳои глобалӣ низ ҷалб кардааст, ки ин ҳама дар сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Призиденти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таҷассум ёфтаанд. Маҳз дар давроне, ки Пешвои миллат роҳбарии кишвари азизи мо – Тоҷикистонро бо як масъулияти баланд бар душ гирифтаанд, таърих ва фарҳанги асили аҷдодӣ дар меҳвари сиёсати пешгирифтаи роҳбари кишвар қарор гирифта, мероси фарҳангии халқи тоҷик дар сатҳи байналмиллаӣ мақом ва ҷойгоҳи махсусро пайдо кард. Ин гуфтаҳоро бузургдоши як қатор чорабиниҳои аҳамияти таърихидошта, аз ҷумла ҷашни 1100-солагии давлати Сомониён (соли 1999), 1150 - солаги асосгузои адабиёти классики тоҷику форс Абуабдуллоҳ Рӯдакӣ (соли 2008), ҷашнҳои 2500 - солагии шаҳри бостонии Истаравшан, 2700 – солагии шаҳри Кӯлоби бостонї, 3000 – солагии Ҳисори Шодмон (соли 2015), 1310 – солагии Имом Абуҳанифа, 1000 – солагии иншои «Шоҳнома»-и безаволи Абулқосим Фирдавсӣ (5.09.1994), 680 – солагии олим ва мутафаккир Мир Сайид Алии Ҳамадонӣ (соли 1995), 5500-солаги Саразми бостон (соли 2020), 2500-солагии ёдгории камназири Тахти Сангин (соли 2023) ва монанди инҳо тасдиқ менамоянд.

Мавриди зикр аст, ки ба ифтихори 10-солагии Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ифтитоҳи аввалин осорхонаи хусусияти миллидошта, яъне Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон дар назди Иститути таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи А.Дониши Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон аз муҳимтарин иқдомҳои Пешвои муаззами миллат дар самти ҷамъоварӣ, ҳифз ва муаррифи меросӣ фарҳангии гузатаи аҷдодӣ буда, барои имрўзу фардои кишвар хизмат хоҳад кард. Чунин ташаббусҳову иқдомоти Сарвари давлат буд, ки таваҷҷуҳи ҷомеаи ҷаҳонӣ ба таъриху фарҳанги асили аҷдодӣ афзуда, шахсиятҳои баруманди сиёсӣ, роҳбарони ташкилотҳои бонуфузи ҷаҳонӣ, ба хусус, Созмони Милали Муттаҳид аз Тоҷикистони соҳибистиқлол борҳо дидан намуда, аз мероси гаронбаҳои гузаштагони ин сарзамин ғизои маънавӣ гирифтаанд.

Сафари дабирони кулли Созмони Милали Муттаҳид ба Ҷумҳурии Тоҷикистон – ҳамчун рамзи эътирофу эҳтироми давлати навини мо ва арзишҳои фарҳангии миллати куҳанбунёди тоҷикон мебошад. Дар ин матлаб сафарҳои се дабири кулли Созмони Милали Муттаҳид – Кофи Аннан, Пан Ги Мун ва Антониу Гутерриш ва аҳамияти онҳо барои Тоҷикистон баррасӣ карда мешаванд.

Бояд иброз дошт, ки ҳар як сафари расмии намояндагони ин ё он давлатҳо ва ташкилотҳои бонуфузи ҷаҳонӣ ба Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон ба рамзи эътироф ва эҳтиром ба таърихи қадим ва мероси фарҳангии мардуми тоҷик табдил ёфтааст.

Сафари Кофи Аннан. 22 октябри соли 2002 дабири кулли Созмони Милали Муттаҳид Кофи Аннан ба Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон ташриф овард ва ҳамчун арзи эҳтиром ба гузатаи бою рангини халқи тоҷик дар китоби таасуроти меҳмонони осорхона хотироти худро дарҷ намудааст. Ин сафари ӯ як рӯйдоди муҳим дар таърихи равобити байналмилалии Тоҷикистон ва Созмони Милали Муттаҳид гардид. Дар суханрониҳои худ Кофи Аннан борҳо саҳми беназири Тоҷикистонро дар ҳаллу фасли осоиштаи низоъҳо таъкид мекард. Ва ин иқтибос аз гуфтаҳои эшон «Президенти Тоҷикистон намунаи шоистаи аз шаклҳои хушунатомези ҳалли низоъҳои дохилӣ даст кашиданро нишон дод.» (22 июни соли 1999). Ё, «Тоҷикистон барои бисёр кишварҳои дигар дар ҳалли муноқишаҳои дохилӣ сабақи беназир дод. Фикр мекунам, ки ин саҳми Тоҷикистон дар таърихи эҷоди сулҳ мебошад» (26 июни соли 2000). Инчунин, дар яке аз ҷаласаҳои Шӯрои амнияти Созмони Милали Муттаҳид Кофи Аннан қайд намуда буд ки: «Таҷрибаи сулҳи тоҷикон сазовори он аст, ки ҳаматарафа омӯхта шавад».

6 апрели соли 2010 бошад, дабири кулли Созмони Милали Муттаҳид Пан Ги Мун зимни сафар ба кишвари азизи мо – Тоҷикистон ба Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон ташриф овард. Дар суханрониҳои худ ӯ эҳтироми хоссаашро ба роҳбарияти кишвар ва талошҳои эшон дар дастгирии ташаббусҳои Созмони Милали Муттаҳид изҳор менамуд.

Ҷаноби Пан Ги Мун борҳо дар баромадҳои хеш нисбат ба Пешвои миллат иброз дошта буд, ки: «Шумо роҳбари давлате ҳастед, ки ман ба он эҳтироми хосса дорам. Шумо ташаббусҳои шахсии ман, инчунин Созмони Милали Муттаҳидро ҳамеша дастгирӣ менамоед.» Инчунин, «Иштироки Шумо (дар ҷаласаҳои СММ) ҳамчун роҳбари ташаббускор ва ҷонибдори ибтикорҳои СММ ба ҳалли масъалаҳои баррасишаванда мусоидат хоҳад намуд» (Сентябри соли 2009).

Сафари Антониу Гутерриш. 5 июли соли 2024 дабири кулли Созмони Милали Муттаҳид Антониу Гутерриш ба Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон ташриф овард. Меҳмони олиқадрро дар даромадгоҳи осорхона муовини якуми вазири корҳои хориҷӣ Исматулло Насреддин ва президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт пешвоз гирифтанд ва аз ҷониби директори осорхона барои ҷаноби Антониу Гутерриш ва ҳайати ҳамроҳашон дар бораи сарзамини куҳани тоҷикон ва ёдгориҳои таърихии маҳфуз дар ҳудуди Тоҷикистон як сайри осорхонавӣ гузаронида шуд. Дабири кулли Созмони Милали Муттаҳид аз боздиди худ розӣ шуда, дар дафтари меҳмонон таассурот ва миннатдории худро сабт намуд. Президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт барои хотира ба меҳмони олиқадр китобе туҳфа намуд.

Ҳамин тавр, аз замони таъсиси Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистони назди Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи А.Дониши Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон (осорхона 7.09.2001) се нафар дабирони кулли СММ ташриф овардаанд, ки боиси ифтихор буда, аз эҳтироми хосаи дабирони кулли СММ ба гузаштаи бою рангини халқи тоҷик шаҳодад медиҳад.

Дар фарҷоми ин матлаб, қайд кардан ба маврида аст, ки дар шароити ҷаҳонишавӣ ва ҳамкориҳои байнифарҳангӣ чунин сафарҳо нақши муҳим доранд. Онҳо дар ҳифз ва тарғиби мероси таърихӣ, таҳкими робитаҳои фарҳангӣ байни миллатҳо ва барангехтани таваҷҷуҳ ба омӯзиши тамаддунҳои қадима мусоидат мекунанд. Тоҷикистон бо ёдгориҳои беназири таърихӣ ва фарҳанги бойи худ ҳамеша як нуқтаи муҳим дар харитаи мероси фарҳангии ҷаҳонӣ боқӣ мемонад. Ҳамин тавр, сафарҳои дабирони кулли Созмони Милали Муттаҳид ба Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон аз аҳамияти хосаи мероси фарҳангии кишвари мо дар таърихи башарӣ, равобити байналмилалӣ ва эътирофи ҷомеаи ҷаҳонӣ аз талошҳои Тоҷикистон дар ҳифзи сулҳу субот, эътирофи Истиқлолияти комили кишвари азизи мо гувоҳӣ медиҳад. Ин сафарҳо ба таҳкими ҳамкориҳои байналмилалӣ ва тарғиби табодули фарҳангӣ мусоидат намуда, инчунин рамзи эҳтиром ба таърихи бой ва фарҳанги мардуми тоҷик мебошанд.

Пӯлотов Абдураҳмон, - директори Осорхонаи миллии бостонии Тоҷикистон

“Истиқлолият тантанаи хирад ва андешаи миллати солору куҳанбунёди тоҷик, оғози марҳалаи навини давлатдории миллӣ, омили иттиҳоду сарҷамъии мардуми фидокору ватандӯсти мо, василаи муҳимтарини ҳифзу асолати ҳувияти миллӣ ва муҳимтар аз ҳама, нишонаи возеҳи ҳастии миллат ба шумор меравад".

Эмомалӣ РАҲМОН

Тавре аз саҳифаҳои таърихи пурғановати миллатамон огоҳ ҳастем, халқи тоҷик дар тӯли солҳои зиёд баҳри ба даст овардани Истиқлолияти давлатии комили худ чӣ қадар ҷонбозиву азму талошҳо намуда, бо мақсади расидан ба давлатдории мустақили навини хеш басо ҷоннисориҳо намудааст. Тоҷикистони соҳибистиқлол аз оғози рӯзҳои эълон шудани худ ба ҳайси давлати мустақил дар раванди барқарорсозӣ ва ҳамзамон ташаккули пояҳои давлату давлатдорӣ, таъмини сулҳу суботи сартосарӣ, оромии ҷомеа ва ба эътидол овардани вазъи муташанниҷи дар кишваррухдода бо як қатор мушкилоту монеаҳои сангин рӯ ба рӯ гардид.

Дар ин хусус аз гуфтаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои муаззами миллат муҳтарам Ҷаноби Олӣ Эмомалӣ Раҳмониқтибос меорем, ки барҳақ чунин зикр кардаанд: “Бо ифтихору қаноатмандӣ иброзмедорам, ки даврони соҳибистиқлолӣ барои мардуми сарбаланди мо давраи саъю кӯшишҳои ватандӯстона ва заҳмату талошҳои созанда ба хотири ҳифзи истиқлолияту озодии Тоҷикистон, пешрафти давлат ва ободии Ватан ба ҳисобмеравад”.

Ҳамин тариқ, метавон гуфт, ки соҳиби давлати мустақил будан, пеш аз ҳама, барои ҳар як инсони рӯйи олам бахти бузург маҳсуб меёбад. Ин падида ба хусус дар замони ҷаҳонишавӣ нақши муҳимеро мебозад. Истиқлол арзиши нодирест, ки миллатро ба ҷаҳониён муаррифӣ намуда, обрӯю эътибор, шаъну шараф ва ҳуқуқу озодиҳои давлатро ба таври пурра таъмин менамояд.

Лозим ба зикр аст, ки миллати соҳибистиқлоли мо аз он ифтихор дорад, ки тӯли зиёда аз се даҳсолаи охир соҳиби давлати мустақили худ гардида, ба Истиқлоли комили сиёсӣ ва иҷтимоию фарҳангии худ шарафёб гардид. Истиқлоли сиёсӣ аз истиқлоли миллӣ, марзӣ, фарҳангӣ ва забонӣ иборат буда, дар маҷмӯъ он аслан гирем Истиқлоли давлатиро ифода менамояд. Ҳамаи ин аз он гувоҳӣ медиҳад, ки соҳибихтиёрӣ, истиқлолияти миллӣ нишонаи пойдориву бақои он мебошад.

Аз ин рӯ, Истиқлол рамзи соҳибдавлатӣ, мазҳари ормонҳои таърихӣ, ҷавҳари ҳуввияти миллӣ, саргаҳи Ватану ватандорӣ ва пояи устувори давлату давлатдорӣ мебошад. Зеро муҳимтарин сарвати ҳар як халқу миллат истиқлол аст. Бе истиқлоли комили сиёсию иқтисодӣ миллат дастнигару тобеъ буда, маҳрум аз комёбиҳову эътирофу шаъну шараф мемонад. Бинобар ин, инсоният дар раванди зиндагии худ пайваста ҷаҳду талош менамояд, ки дар ин ҷода бамуваффақиятҳои назаррасе ноил гардаду аз шаҳди шаккарини он ком ширин намояд. Ва барои ин гуна комёбиҳо ҳамеша талошу мубориза мебарад.

Тавре, ки ҳамагон аз саҳифаҳои таърихи миллати тоҷик хуб медонем, Истиқлоли пурраву комили милливу давлатӣ на ҳамеша осон ба даст меояд. Душвории бузургва аз ҳама вазнинтарин дар кишвари мо ибтидои солҳои90-уми асри гузашта, яъне баъди фаноёбии давлати пуриқтидори Иттиҳоди абарқудрати Шӯравӣ ва ҳамзамонба вуқӯъ пайвастани ҷанги таҳмилии шаҳрвандӣ буд. Дар ин давраи басо ҳам вазнину фоҷиабор ҳазорҳо нафар ҳамватанони бегуноҳи мо ҷони худро қурбони роҳи Истиқлолу озодӣ намуданд. Душманони миллати тоҷик бо зӯри тиру туфанг боиси ҷангитаҳмилии бародаркушӣ гардида, ҳадафи асосиашон ғасбу ғорати давлати навбунёди миллӣ ва аз байн бурдани миллати тоҷик ва инчунин таърихи бойю пурғановати он буд.

Муҳимтарин сарвати ҳар як халқу миллат Истиқлол аст. Тавре, ки Пешвои муаззами миллатамон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зикр кардаанд: “Истиқлолият шараф ва номуси ҳар як миллати озодандеш ва соҳибхираду соҳибэҳтиром мебошад. Орзуи ба даст овардани мустақилияти миллӣ амалӣ гашт. Ва дар асл чунин осон ба даст омадани озодӣ ва истиқлолро касе ҳам тасаввур надошт. Ин Истиқлолият ҳадяи бебаҳои таърих буда, устувору пойдор нигоҳ дошта тавонистани он масъулияти таърихии наслҳои имрӯза мебошад”.

Миллати соҳибфарҳанги тоҷик танҳо дар охири солҳои 90-уми асри гузашта тавонист, ки дубора ба Истиқлоли комили сиёсии худ расад ва соҳибихтиёрии миллиро ба даст оварад. Имрӯз Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро зиёда аз150 кишвари олам ба расмият шинохта ва онро ба таври пурра эътироф менамоянд. Кишвари соҳибистиқлоли мо низ бо баробари эътироф кардани Оинномаи Созмони Милали Муттаҳид, Санади хотимавии Хелсинки, Баёнияи Париж ва дигар созишномаҳои сатҳи байналхалқӣ тавонист, ки дар арсаи олам сиёсати дохилӣ ва хориҷии худро амалӣ созад. Истиқлол нишонаи асосии ҳастии миллат, кафили зиндагии босаодати мардум ва неъмати бебаҳоест, ки вуҷуд доштанаш неъматҳои дигаро ба бор меорад.

Тавре хуб медонем, Ҷумҳурии соҳибиқболу соҳибистиқлоли Тоҷикистон имрӯзҳо таҳти сарварии хирадмандонаи Пешвои муаззами миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Қаҳрамони Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон баҳри расидан ба Истиқлоли комил пеш аз ҳама ҳалли чаҳор масоили зеринро ҳадафи асосии худ қарор додааст, ки инҳо таъмини амнияти озуқаворӣ, расидан ба истиқлоли энергетикӣ, раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ ва инчунин таъмини саноатикунонии босуръати мамлакат мебошанд.

Бояд қайд кард, ки таърихи куҳанбунёди давлату давлатдории мо низ гувоҳ бар он аст, ки дар сурати аз байн рафтани ҳамбастагиву сулҳу Ваҳдати миллӣ, пайдо шудани нофаҳмиҳо дар миёни мардум, гурӯҳҳои ҷудоиандозу иғвогар ва ихтилофпараст ва бадхоҳу бешараф бо роҳи сӯйистифода аз манофеи ғаразноки худ миллатро ба сӯйи низоъу парокандагӣ ва нобудӣ кашида, ҳамзамон мехоҳанд, ки авзои кишвари ободу зебо ва осоиштаро ноором созанд.

Ногуфта намонад, ки маҳз дар ҳамон солҳои вазниниба даст овардани Истиқлоли кишвар Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои муаззами миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бори гарони аз вартаи басо ҳам душвори бесарусомонӣ ва пурхатар баровардани кишварамонро бар дӯши худ гирифта, шабро шаб ва рӯзро рӯз нагуфта, дар он солҳои дар вазъияти басо ҳам муташанниҷ қарордошта ҷон ба кафи даст ниҳода будандва ниҳоят бо роҳи ба даст овардани сулҳу ваҳдати миллӣ кишварамонро аз ҷанги таҳмилӣ ва вартаи фалокату фаношавӣ наҷот доданд. Натиҷаи талошу бедорхобиҳои ин ҷавонмарди далеру шуҷоъ ва фидоии миллату Қаҳрамони Тоҷикистон буд, ки ниҳоятан дар таърихи 27-уми июни соли 1997 ба имзо расидани Созишномаи сулҳу ваҳдати миллӣ яке аз дастовардҳои нодири даврони истиқлол ба ҳисоб рафта, феълан дар саҳифаҳои таърих бо ҳуруфи заррин сабт гардида аст.

Ҷаноби Олӣ муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон, ки се соли расо дар УқёнусиОром хидмати сарбозии Модар – Ватанро адо намудаанд, ҳамчун шахсияти нотарсу ҷасур ва марди далеру ғаюр ва фидоии миллат бо дуои модари бузургворашон - момаи Майрамбӣ аз тиру туфанг ва танку тӯпу пулемёт наҳаросида, пайваста бо як ҷуръати ба худ хоси рустамонаву ҷавонмардона ба манотиқи хавфноку ҷангзадае чундавлатҳои исломии Афғонистону Покистон ва дар ҳудуди Тоҷикистон ба навоҳии ноороми Рашту Тавилдара ва Вахшу Қӯрғонтеппа мешитобиданд.

Ҳадафи асосии муҳтарам Ҷаноби Олӣ Эмомалӣ Раҳмон маҳз аз рӯзҳои аввали ба сари қудрат омадани худ чун ҳамеша ҳифзи нангу номуси миллат ва таъмини якпорчагии марзу буми кишвар ва ҳифзи Истиқлоли давлатӣ, таъмини сулҳу суботи сартосарӣ ва Ваҳдати миллӣ маҳсуб меёфт. Тавре, ки шоир гуфтааст:

Ҳеҷ неъмат беҳ зи истиқлол нест,

Ҳоҷати бисёри қилу қол нест.

Ҳамин тариқ, метавон гуфт, ки маҳз натоиҷи ҳамингуна саъю талошҳои пайгиронаи Пешвои муаззами миллатамон буд, ки зиёда аз як миллион нафар гурезаҳои иҷборӣ ба Ватани аҷдодии худ баргашта, марҳала ба марҳала бо дастгирии бевоситаи Сарвари давлати тоҷикон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон пайи обод намудани манзили аҷдодии хеш шуданд. Ин гуна иқдоми наҷибу формулаи сулҳовариву сулҳофарии Президенти мамлакатамон Ҷаноби Олӣ Эмомалӣ Раҳмон ба таври объективона аз ҷониби Созмони Милали Муттаҳид, Созмони амният ва ҳамкорӣ дар Аврупо бесобиқа ва нодир арзёбӣ гардида, боз як бори дигар тоҷиконро чун миллати тамаддунофар дар ҷаҳон муаррифӣ намуда, мақому манзалати кишварамонро дар арсаи ҷаҳонӣ боз ҳам болову баланд бардошт, ки имрӯз ин падидаи нодири таърихӣ боиси ифтихори ҳамаи мову шумост.

Илова бар ин, айни замон дар ин самт корҳои зиёди созандагиву бунёдкорӣ рушду нумӯи тозаи худро пайдо карда, ба мароми созандагиву бунёдкориҳо мубаддал гардидааст. Аз он ҷумла, сохтмону ба истифода супоридани силсилаи неругоҳҳои хурду азими барқи обии “Сангтӯда–1”, “Сангтӯда–2” ва инчунин мавриди истифодаи умум қарор додани ду чархаи НБО “Роғун” гувоҳи гуфтаҳои фавқанд. Ба замми ин, ба истифодадиҳии хатҳои баландшиддати интиқоли неруи барқи Ҷануб – Шимол, Лолазор – Хатлон, Лолазор – Сангтӯда – 1,2, инчунин ба кор андохтани хати баландшиддати 500 – киловаттаи Ҷануб - Шимол ва ҳамзамон дар пойгоҳи асосии он насб гардидани трансформатори дуюм яке аз ғамхориҳои бузурги Роҳбарияти олии Ҳукумати ҷумҳурӣ барои сокинони вилояти Суғд дар мавсими тирамоҳу зимистон маҳсуб меёбад. Илова бар ин, бунёду ба истифодаи мардуми кишвар супоридани роҳу кӯпрукҳо ва нақбҳои бузурги автомобилгард дар ҳудуди ҷумҳурӣ, аз қабили Душанбе– Хоруғ – Мурғоб, Душанбе – Рашт – Саритош, Истиқлол, Шаҳристон, Озодӣ, Хатлон, шоҳроҳи Душанбе– Хуҷанд – Чаноқ ва ҳоказои дигар гувоҳ аз шоҳкориҳои безаволи ин абармарди арсаи сиёсат маҳсуб меёбанд.

Хулоса, метавон гуфт, ки ба шарофати ба даст омадани сулҳу ваҳдатимиллӣ ва Истиқлоли давлатӣ мо имкон пайдо кардем, ки асолату ҳувият, таърих ва забону фарҳанги миллӣ, суннату анъаноти неки ниёгон, давлати соҳибихтиёру озод ва рӯзгори босаодати наслҳои имрӯзу фардоро аз сари нав эҳё намоему ҷашни таърихиву тиллоии 35- солагии дар пеш истодаи онро дар сатҳи баланди давлату давлатдорӣ ва тараннуми Сулҳу Ваҳдату Истиқлоли миллӣ таҷлил намоем.

Алишер РАҲИМЗОДА - номзади илмҳои физикаю математика, директори Институти математикаи ба номи А. Ҷӯраеви Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Каримов О Х. доктори илмҳои физикаю математика, муовини директор оид ба илм Назрублоев Н.Н., котиби илмӣ.

Истиқлолият маҳаки асосии рушду инкишофи ҳар як давлат ба ҳисоб рафта, ҳеҷ як халқ бе ба даст овардани мустақилияти комил наметавонад дар ҷомеаи навин ба пешравиҳо ноил гардад. 33 сол муқаддам дар харитаи ҷаҳон давлати мустақиле бо номи Тоҷикистон пайдо гардид. Яке аз иқдомоте, ки дар ибтидои ба даст овардани истиқлолият новобаста аз вазъи сиёсиву иқтисодии дохилӣ ба роҳ монда шуда буд, ин узвият ба Созмони Милали Муттаҳид ва идораи илму фарҳанг ЮНЕСКО буд, ки аз сиёсати фарҳангпарваронаи роҳбари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дарак медод. Баъд аз ба даст овардани истиқлол халқи тоҷик ба зинаи нави маънавии рушд, ки дар он худшиносии миллӣ ҷойгоҳи хоса дошт, ворид гардид. Маҳз баъд аз соҳиб гаштан ба истиқлолият халқи тоҷик аз асолати миллии худ огаҳӣ ёфт.

Дар ин давра кӯшишҳои ҳукумати мамлакат ва аҳли зиё ба шинохти таъриху фарҳанги ғании миллати тоҷик равона гардид, ки ин боиси баланд бардоштани ҳисси ватандӯстиву хештаншиносии насли ҷавону ояндасози миллат гашт. Маҳз дар ин давра халқи тоҷик тавонист таърихи қадимаву чандинасраи худро ба ҷаҳониён муаррифӣ намуда, соҳибтамаддун ва соҳибдавлату соҳибмаърифат будани гузаштагони хешро ба оламиён нишон диҳад. Тавре худи Пешвои миллат дар китоби “Чеҳраҳои мондагор” қайд намуданд:”Даврони начандон тӯлонии истиқлолияти миллии Тоҷикистон имконият фароҳам овард, ки мо ба таърихи илму фарҳанги хеш, ки собиқаи чандинҳазорсола дорад, аз мавқеи тоза назар андозем”.

Бо ибтикори Сарвари давлат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон як қатор ёдгориҳои таърихиву фарҳангӣ ва чеҳраҳои мондагори халқи тоҷик мо ба феҳристи созмонҳои байналмиллалӣ ворид гардида, солгарди шахсиятҳои маъруф ҷашн гирифта мешаванд. Самараи ин иқдомҳо намунаҳои барҷастаи мероси фарҳангӣ – таърихии халқи тоҷик “Шашмақом”, “Фалак”, “Чакан”, “Наврӯз” ва дигар мероси таърихию фарҳангӣ, ки ба рӯйхати мероси фарҳанги ғайримоддии ЮНЕСКО дохил гаштанд, ёдгориҳои таърихию фарҳангии “Дайри будоии Аҷинатеппа”, “қалъаи Ҳисор”, “Мадрасаи Хоҷа Машҳад”, “Қалъаи Ямчун”, “шаҳри асримиёнагии Ҳулбук”, “Адрасу атлас” ва дигар номинатсияҳо ба рӯйхати пешакӣ дохил гаштаанд, мебошанд.

Имрӯз мо мефахрем, ки 815- солагии фарзанди баруманди тоҷику форс, шоир ва мутафаккири маъруф Мавлоно Ҷалолиддини Балхӣ дар қароргоҳи ЮНЕСКО дар шаҳри Парижи Ҷумҳурии Фаронса таҷлил гардид. Ин ҳама аз эътирофи таъриху фарҳанги халқи тоҷик аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ мебошад, ки ба даст овардани чунин муваффақиятҳо бе истиқлолияти комил ғайриимкон буд.

Боиси қайд аст, ки дар давраи истиқлолият фарҳангу санъат ва мусиқии суннатии халқи тоҷик мақоми хосаро пайдо намуд ва бо ин мақсад мусиқии халқии Шашмақом соли 2003 ва Фалак соли 2021 ба феҳристи ёдгориҳои ғайримоддии умумибашарии ЮНЕСКО дохил гаштанд. Имрӯз мусиқии тоҷик дар тамоми дунё маъруфу машҳур гашта, аз созмонҳои бонуфузи байналмиллалӣ садо дода, ҳисси ватандӯстии насли имрӯзаро боло мебардорад.

Рукни дигари муаррифгари фарҳангу таърихи миллати тоҷик ин гулдӯзии милии тоҷикии “чакан” мебошад, ки тараннумгари сулҳу ободӣ ва табиати биҳиштосои Тоҷикистони азиз аст ва он соли 2014 ба феҳристи ёдгориҳои ғайримоддии умумибашарии ЮНЕСКО ворид гардид.

Ҳамин тариқ, таҳқиқу муаррифии ёдгориҳои болозикр ва эътирофи онҳо аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ пеш аз ҳама самараи истиқлолияти давлатӣ ва таваҷҷуҳи беандозаи сарвари оқилу дурандеши халқи тоҷик – Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба арзишҳои фарҳангии халқи тоҷик буда, баҳри пойдории миллату давлати тоҷик дар замони бархурди тамаддунҳо ва ҷаҳонишавӣ айни муддао мебошанд.

Раҷабова Умеда, ходими илмии шуъбаи таърихи навтарини Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи А.Дониш

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмон пас аз бадаст овардани Истиқлолият дар баробари дигар соҳаҳои хоҷагии халқ, ба соҳаи рушди илми тоҷик диққати аввалиндараҷа медод ва медиҳад. Ба хотири дуруст ба роҳ мондани мақому мазалати илм ва пажуҳиш ва робитаи устувор бо дигар марказҳои илмии кишварҳои хориҷи дуру наздик соли 2020 Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон ба Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон (АМИТ) табдил дода шуд.

Дар робита ба ин бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз соли 2011 дар сохтори АМИТ Маркази рушди инноватсионии илм ва технологияҳои нав (минбаъд “Марказ”) таъсис дода шуд. Марказ аз чор шуъбаҳо иборат буда, ба таҳқиқотҳои фундаменталӣ ва амалии илмҳо пажуҳиш бурда истодааст. Яке аз соҳаҳои хеле судманди фаъолияти кормандони Марказ азхудкунии захираҳои барқароршавандаи энергия ба шумор рафта, он имконият медиҳад, ки захираю имкониятҳои соҳаҳои мухталифи ҳаёти иқтисодӣ, сиёсӣ, илмӣ-техникӣ, фарҳангӣ-ахлоқӣ дарёфт карда шуда, ба фоидаи умум сафарбар намоянд.

Албатта натиҷаи ҳамин буд, ки дар давоми 10 соли охир аз ҷониби олимони Марказ 581 кори илмӣ, аз ҷумла 29 адад китоб, моногорафия, маҷмуаи илмӣ, брошура ва тавсияҳо, 552 мақолаҳои илмӣ ва оммавӣ, аз ин 350 мақолаҳои илмӣ дар маҷалаҳои ҷумҳурявӣ, зиёда аз 105 мақола дар маҷалаҳои кишварҳои ИДМ ва 87 мақолаҳои илмӣ дар давлатҳои хориҷи дур ба табъ расидааст. Инчунин олимони Марказ 16 адад нахустпатенти Ҷумҳурии Тоҷикистонро ба даст оварданд. Аз ҷумла дар як соли охир олимони Марказ н.и.т. Кодиров А.С. - 2 адад, д.и.и., профессор Азизов Р.О. – 2 адад нахустпатент гирифтанд.

Маҳз тавассути дасгирии президенти Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, узви вобастаи АМИТ Хушвахтзода Қобилҷон Хушвахт марказ дар тайёр кардани кадрҳои илмӣ низ саҳми босазо дорад, инкишофи илмро махсусан бе ҷалби ҷавонон ба корҳои илмӣ – таҳқиқотӣ тассаввур кардан мумкин нест.

Дар соли сипаришуда таҳти роҳбарии д.и.ф-м., профессор, академик Илолов М. -1 нафар, д.и.т., профессор Азизов Р.О. - 2 нафар, н.и.т. Қодиров А.С. - 2 нафар,н.и.и Расулов С. -1 нафар, н.и.и. Фаҳтуллоев Ф. -1 нафар, унвонҷуён натиҷаҳои илмии хешро дар шакли рисола ҷамъбаст намуда, дифоъ намуданд. Инчунин бояд қайд намуд, ки олимони Марказ дар тайёр намудани боз 5 нафар доктор PhD барои дифоъ тайёрӣ дида истодаанд.

Масъалаи дигаре, ки боиси рушди илм мегардад ин ҳамкориҳои судманди илмии Марказ ба дигар кишварҳо, аз ҷумла ба Ҷумҳурии Мардумии Чин, Ҷапон, Узбекистон, Россия ва дигар кишварҳо мебошад. Ҳоло дар кишвари Ҷопон 4 нафар ва дар ҶМЧ 1 нафар дар зинаи магистратура ва докторантураи PhD ба таҳсил машғул мебошанд, ки баъди ҳимояи бомувафаққият баргашта дар Марказ фаъолияти худро давом хоҳанд дод.

Инчунин олимони Марказ таввасути симою садои ҷумҳурӣ барои таблиғоти дастовардҳои илмии Марказ мунтазам мусоҳибаҳо анҷом медиҳанд.

Саидаҳмад Зубайдов, Рустам Азизов, Кормандони МИРИ ва ТН

Сулҳу субот ва ризоияти милли ба халқи тоҷик ба осони ба даст наомадааст. Барои расидан ба ин рӯзи фирӯз моро лозим омад, ки роҳи тӯлонии ноҳамворро тай намоем, мамониатҳои сангинро аз миён бардорем ва мушкили зиёдро паси сар кунем.

Истиқлол волотарин тоҷик ва пурарзиштарин дастоварди давлату миллати тоҷдори аст, ки муҳимтарин воқеаи таърихии сарнавишти миллати тоҷик дониста шудааст. Истиқлолияти давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон эълон гардид. Ин ҳодисаи фараҳбахш аввали моҳи сентябри соли 1991 ба вуҷўъ пайваст ва 9 сентябр расман Рўзи Истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул гардид. Аз ҳамон вақт то имрӯз ин санаи муборак барои миллати тоҷик иди муқаддас маҳсуб мешавад.

Ин неъмати бузург баробари ба даст овардан, нуру зиё, меҳру вафо, ободию озодӣ, ҳамфикрию ҳамзистӣ ва осоиштагиву абадиятро ба мардуми бузурги тоҷик ва Тоҷикистони азиз овардааст.

Дар паҳнои замонҳо миллати мо аз шебу фарози таърих ва озмоишҳои сахту сангин гузашта бошад ҳам, дастовардҳои фарҳанги асил, ҳувияти миллӣ, забони ноби модарӣ, илму адабиёти оламгирашро нигоҳ доштааст. Ба ҳамагон маълум, ки ниёгони мо бо талқини афкори пурарзиши «Пиндори нек, гуфтори нек ва кирдори нек» беҳтарин ва равшантарин орзуву омоли инсоният ва рукнҳои ахлоқи ҳамидаро басо орифона ифода намудаанд, ки ин каломи пурҳикмат дар тўли асрҳо барои ташаккули арзишҳои солими башардўстона хидмат кардааст.

Бешак, маҳз чунин тамаддуни пешрафта, суннату оинҳои дорои ҷанбаи ҳаётӣ, тафаккури зиндагисоз ва маърифати баланди ақлонии ниёгони мо буд, ки онҳо ба ганҷинаи тамаддуни башарият аз Зардушту Монӣ сар карда, то Рўдакиву Фирдавсӣ, Абўалӣ Синову Носири Хисрав, Умари Хайёму Имом Fаззолӣ, Шайх Аттору Ҷалолиддини Балхӣ, Саъдиву Ҳофиз, Хоҷа Камолу Мавлоно Ҷомӣ, Сайидою Бедил барин садҳо нобиғаҳои илму адабу фарҳангро ато кардаанд.

Даврони Истиқлолият барои мо имкони воқеӣ фароҳам овард, ки роҳи имрўзу ояндаи миллат ва пешрафти минбаъдаи кишвари азизамонро ба сўи ҷомеаи демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ интихоб намоем. Истиқлолият барои мо рамзи олии Ватану ватандорӣ, бузургтарин неъмати давлатсозию давлатдории мустақил, кору пайкорҳои пайгиронаи созандагӣ, азму талошҳои фидокоронаи расидан ба истиқлолияти сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангиро омўзонда, меъёрҳои ҷомеаи шаҳрвандиро таҳким бахшид ва дар як вақт ҳаёти озодонаи ҳар фард ва олитарин дараҷаи бахту саодати воқеии миллатро таъмин намуд. Истиқлолият барои мо нишони барҷастаи пойдории давлат, бақои симои миллат, рамзи асолату ҳувият, идеалу ормонҳои таърихӣ, шиносномаи байналмилалӣ ва шарафу эътибори ба ҷаҳони мутамаддин пайвастани кишвари соҳибистиқлоли Тоҷикистон мебошад. Тамоми сокинони кишвари озоду ободи мо имрўз ифтихор доранд, ки бисту панҷ сол қабл аз ин нахустин хиштҳои пойдевори истиқлолияти воқеӣ ва давлатдории миллии худро ниҳода, аз шарофати мустақилият соҳиби рамзҳои давлатӣ – Парчам, Нишон ва Суруди нави миллӣ гардидем.

Ҳодисаву воқеаҳои пурошўби ибтидои солҳои навадум водор намуд, ки оид ба масъалаи таъмини амнияти милливу давлатӣ, нигоҳ доштани оромии авзои ҷомеа, пойдории сулҳу субот ва таҳкими истиқлолияту ҳифзи дастовардҳои он андеша кунем, ки ин ҳама як қисми таркибии сиёсати давлатии мо маҳсуб мешуд.

Моҳи ноябри соли 1992 дар Қасри Арбоби ноҳияи Б.Fафуров Иҷлосияи ХVI Шўрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба арсаи сиёсат шахсиятеро баровард, ки дастовардҳои минбаъдаи кишвар ба номи ў иртиботи ҳамаҷониба дорад. Аз рўзи Сарвари давлат интихоб гардидани фарзанди барўманди халқ Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар тамоми фишангҳои ҳокимият асосҳои сохтори конститутсионӣ, меъёрҳои танзимкунандаи ҳаёти иқтисодӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии кишвар роиҷ гардида, пули миллӣ ба муомилот баромад ва шиносномаи миллӣ дар арсаи ҷаҳонӣ эътироф гардид. Мо яке аз рукнҳои асосии давлатдории мустақил – Артиши миллӣ ва нерўҳои сарҳадиро таъсис дода, ҳифзи марзу буми Ватан ва сарҳади давлати худро таҳти назорати доимӣ гирифтем. Чунонки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти мамлакат, Эмомалӣ Раҳмон таъкид кардаанд: «Яке аз муҳимтарин дастовардҳои мо дар даврони истиқлолият давлатсозӣ ва давлатдории муосири миллӣ мебошад, ки моҳиятан шакли ҳуқуқбунёд, иҷтимоӣ ва дунявиро дорад».

Акнун – пас аз гузаштани солҳо ва ба даст овардани баъзе комёбиҳои муҳим метавонем чунин хулоса кунем: «Давраи навини давлатсозию давлатдории мустақилона моро водор сохт, роҳи ислоҳоти иқтисодӣ, дигаргун сохтани шакли моликият, ташаккули иқтисодиёти миллӣ ва сохторҳои нави идоракунии онро пеш гирифта, ба густариши муносибатҳои бозоргонӣ ва пайвастани низоми иқтисоди Тоҷикистон ба набзи иқтисоди ҷаҳонӣ роҳ кушоем».

Душвортарин муаммои мо дар тулии ин солҳо ин масъалаи истиқлолияти энергетикӣ буд, ки баъди ба низом даровардани сохторҳои ҳокимият роҳбари давлат ҳамарўза бо он машғул мешуд. Албатта, раванди бонизоми пешрафти иқтисодиёт ва инкишофи ҳамаи соҳаҳои хоҷагии халқ дар шароити имрўза асосан аз истиқлолияти энергетикиву коммуникатсионӣ ва вусъат пайдо кардани роҳсозӣ вобастагии амиқ дорад.

Бинобар ин нахустин иқдомҳои Ҳукумати Ҷумҳурӣ оғоз бахшидан ба сохтмони нақби Анзоб буд. Сарвари давлат дар ин кор ибтидои ҳама бунёдкориҳои роҳсозию коммуникатсияро дида, дариҷаи наҷотро низ дар он дарёфта буд. Дар роҳи таъмини истиқлолияти энер¬гетикӣ, раҳоии кишвар аз бунбасти коммуникатсионӣ, амнияти озуқа¬ворӣ, ки ҳадафҳои стратегии Ҳукумати мамлакат мебошанд, бо сохтмони нерўгоҳҳои хурду калони барқи обӣ, хатҳои интиқоли қувваи барқ, туннелҳо, шоҳроҳҳову пулҳои байналмилалии мошингард ва даҳҳо иншооти азими инфраструктураи иҷтимоӣ натиҷаҳои нек ба даст оварда шуд.

Бунёдкориву созандагӣ дар ин самтҳо вусъати тоза пайдо кард. Дар доираи Барномаи дарозмуддати бунёди силсилаи нерӯгоҳҳои хурди барқӣ дар давраи солҳои 2009-2020 даҳҳо нерӯгоҳи обии хурд сохта ба истифода дода шуд. Аз ҷумла, сохмони нерўгоҳҳои барқи обии «Сангтўда-1», «Сангтўда-2», ба охир расонда шуд ва он алҳол ба манфиати халқ хизмат мекунад. Хатҳои баландшиддати интиқоли нерўи барқи Ҷануб – Шимол, Лолазор – Хатлон, Лолазор – Сангтўда-1, 2 ба истифода дода шуд. Хусусан ба кор даромадани хатти 500 киловаттаи Ҷануб–Шимол ва дар пойгоҳи асосии он насб гардидани трансформатори дуюм – ин ғамхории бузурги Ҳукумати Ҷумҳурӣ барои сокинони вилояти Суғд дар мавсими тобистону зимистон маҳсуб мешавад. Сохта ба истифода додани 2 агрегати нерӯгоҳи барқи обии Роғун, ки аз бузургтарин иншооти энергетикӣ маҳсуб меёбад, нишонаи созандагиву рушду тараққиёти кишвар аст.

Доир ба раҳоии кишвар аз бунбасти коммуникатсионӣ як силсила тадбирҳои мушаххас амалӣ шуда, сохтмонҳои қитъаҳои алоҳидаи роҳҳои мошингарди Душанбе – Хоруғ – Мурғоб, Душанбе – Рашт – Саритош, нақбҳои автомобилгарди Истиқлол, Шаҳристон, Шоҳроҳи Душанбе – Хуҷанд – Чаноқ, нақби Шаршар ва ғайра ба истифода дода шуд. Баъди истифодаи роҳҳои бузурги байниминтақавӣ имкон фароҳам омад, ки ҳаракати нақлиёт дар дохили мамлакат ва берун аз он тамоми фаслҳои сол имконпазир гардад ва дар ин замина вазъи равуо ва боркашонӣ ба манотиқи гуногуни кишвар сад дар сад беҳтар шавад.

Дар шароити кунунӣ, ки ҷаҳони муосир дорад, таҳкими Истиқлолият, устувор гардонидани пояҳои давлат ва баланд бардоштани сатҳ ва сифати зиндагии инсон барои на танҳо мардуми мо, балки тамоми инсоният мазмуни ҳаётан муҳим пайдо мекунад. Зеро даҳсолаҳои охир пешрафти босуръати илму техника ва раванди қувват гирифта истодаи ҷаҳонишавӣ инсониятро ба муҳити комилан нав ворид намуда, боиси ташаккул ёфтани низоми фарогири равобити сиёсиву иқтисодӣ, иҷтимоиву фарҳангӣ ва иттилоотиву маънавӣ гардидааст.

Зикр бояд кард, ки дар даврони Истиқлолият давлати ҷавони тоҷикон дар байни мамолики аҳолияш мусалмон ва умуман ҷомеаи ҷаҳони муосир мавқеъ ва манзалати хос пайдо намуд. Суханрониҳои Президенти мамлакат Ҷаноби Олӣ Эмомалӣ Раҳмон дар ҷаласаҳои бузурги байналхалқии давлатҳои аъзои Конфронси исломӣ, ҷонибдории шахсии сарвари давлати мо аз покизагии дини мубини ислом ва зарбаи сахт задани ў ба даъвогарони ҳамбастагии дини ислом бо терроризму экстремизми байналмилалӣ, ҳамкориҳои мутақобилан судманд бо мамолики гуногуни олами ислом аз он шаҳодат медиҳанд, ки имрўз Тоҷикистони соҳибистиқлол аз зумраи давлатҳои озоду ободест, ки дар он баробари расму оини миллию мардумӣ анъанаҳо ва маросимҳои динӣ риоя мегардад.

Дар ҷараёни татбиқи ин ҳадаф дар Тоҷикистони соҳибистиқлол дар фосилаи на чандон тўлонӣ арзишҳои демократӣ ҳамчун ҷузъи фарҳанги давлатдории навин пазируфта шуд ва онҳо ба таҳкими дастовардҳои истиқлолият, ташаккули ҷомеаи шаҳрвандӣ ва институтҳои он, инчунин ба таъмини ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд мусоидати фаъол намуд.

Мақсади асосии низоми демократӣ дар ҷомеаи мо, пеш аз ҳама таъмини ҳуқуқ ва озодиҳои шаҳрвандон, фароҳам овардани шароит барои меҳнат ва зиндагии осуда, волоияти қонун, пойдории адолат ва иштироки фаъоли мардум дар идоракунии давлат мебошад, ки ба анъанаву суннатҳои давлатдории миллӣ, арзишҳои ахлоқиву фарҳангии миллат ва дастовардҳои тамаддуни башарӣ такя мекунанд.

Самараи неки истиқлол аст, ки имрўз Тоҷикистон дар дунё чун давлати сулҳхоҳу сулҳпарвар шинохта шудааст. Таҷрибаи сулҳи тоҷикон - манбаи омўзиши сулҳхоҳони ҷаҳон гашт, ки боиси ифтихори ҳар як тоҷику тоҷикистонӣ аст. Мо бояд аз ин миллати баруманд биболему барои боз ҳам машҳуртар гардидани он кушишу ғайрат намоем. Аз ин лиҳоз бо чунин орзуҳо гуфтаниям: Бигузор иди муқаддаси Истиқлолият барои ҳар фарди соҳибдилу озодаи кишвар саломатӣ, бахту саодат, зиндагии осуда ва комёбию кушоишҳо оварад!

Поянда бод ваҳдати миллӣ ва давлати соҳибистиқлоли тоҷикон!

Фатуллоев Файзулло - роҳбари гуруҳи тиҷоратикунонии коркардҳои илмии Маркази рушди инноватсионии илм ва технологияҳои нави Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон

Пажӯҳишҳои илмӣ ва ба вижа, дар улуми табиӣ ҷиҳати ҷалб ва баррасии ақидаҳои бонувон дар илм барои Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳануз ҳам дар ҳадди қонекунанда нест ва басе нигаронкунанда низ ҳаст, ки занону бонувони мо бинобар пажӯҳишҳои илмии соҳавӣ баъзан мавриди истиқбол қарор намегиранд. Дар аксар мавридҳо чун баҳс ҷиҳати баррасиҳои илмӣ сурат пазируфт, мардон бо хабар ёфтан аз мансубияти ҷинсии пажӯҳишгар ҳамаро канор гузошта, оқибат ин ҳарфҳоро бар забон меоранд: муҳаққиқ зан будааст... Бинобар ин, ковишҳои мо алҳол ба бонуе иртибот дорад, ки ба дараҷаи академики АМИТ расида ва дар масъалаҳои гуногунии биологӣ нақши сазоворе дар улуми дақиқ ва табиатшиносӣ дар замони соҳибистиқлолӣ боқӣ гузоштааст. Номбурда академики АМИТ, доктори илмҳои биологӣ, профессор Муҳиба Якубова маҳсуб мешавад.

Омўзиши модулї њамчун технологияи педагогї дар амалияи таълими биология васеъ пањн шудааст. Моњияти таълими модулї дар он аст, ки хонанда дар љараёни кор бо модул ба маќсадњои мушаххаси фаъолияти таълимї ва маърифатї комилан мустаќилона ноил мегардад. Модул як воҳиди функсионалии мақсаднок мебошад, ки мундариҷаи таълим ва технологияро барои азхудкунии он муттаҳид мекунад. Дарси модулӣ аз дарси муқаррарӣ бо он фарқ мекунад, ки мактаббачагон мустақилона кор кардан, бо якдигар муомила кардан, ба кори худ ва рафиқи худ баҳо доданро ёд мегиранд. Ба он диққати махсус дода мешавад, ки ҳар як талаба мақсади дарсро фаҳмад — чиро ва чӣ тавр омӯхтан, ба чӣ диққат додан лозим аст. Барои инкишофи тафаккури мустақилона, ҷустуҷӯи эҷодии талабагон ин навъи омӯзиш имкониятҳои васеъ фароҳам меоварад. Тафаккур аз пайдоиши масъала, савол, вазифае оғоз мешавад, ки бомуваффақият тавассути ҷустуҷӯи қисман ё усули эвристикӣ ҳал карда мешавад. Моњияти он дар он аст, ки як ишораи хурди омўзгор майдони љустуљўро кам мекунад ё супориш ба зервазифањо таќсим мешавад ва ба ин васила мушкилот боќї мемонад ва њаракати ќадам ба ќадам ба сўи њалли нињої мусоидат мекунад. Усули ҷустуҷӯ сатҳи баландтарини омӯзиши мушкилот аст. Хусусияти он аз он иборат аст, ки талабагон бидуни кумаки назарраси муаллим дониш ва усулҳои амали навро тавассути мураттабсозии масъалаҳои тарбия ва ҳалли онҳо мустақилона кашф ва азхуд мекунанд. Ин усул дар мактаби миёна, вақте ки хонандагон аллакай заминаи кофии назариявӣ ва сатҳи муайяни ҷаҳонбинӣ доранд, истифода мешавад. Дар мактаби миёна усули чустуҷӯро ба дарсҳое, ки дар шакли семинар гузаронида мешаванд, дохил кардан мумкин аст. Академик Якубова Муҳиба аз зумраи омӯзгороне аст, ки дар тадрис ва таълими фанни биология аз намудҳои гуногуни технологияҳои муосир истифода мекунад ва ба қавли донишандӯзон, дарси мавсуф бинобар истифода аз мадракҳои муосири илми биология хеле шавқовар мегузарад. Ҳамакнун, тадқиқоти Якубоваро чун академик дар соҳаи биологияи ватанӣ баррасӣ мекунем. Мавсуф аксар тадқиқотро дар риштаи раванди ҳосилбандии ниҳоли пахта ва чунонки онро дар аксар кишварҳои ҷаҳон чун пунба муаррифӣ мекунанд, анҷом додааст. Яке аз рисолаҳои тахассусии мавсуф таҳти унвони “Ҷанбаҳои физиологию биохимиявӣ ва молекулавию генетимкии раванди ҳосилбандии пахта” таъсири хусусиятҳои сохторӣ ва амалкарди дастгоҳи фотосинтезиро баррасӣ намудааст[1]. Консепсияи “раванди сабзиш дар ниҳоли пунбадона” – и Якубова аз навовариҳои илми биология дар замони Шӯравӣ мебошад ва ин таҳқиқи ҳамин масъала ва вижагиҳои хос дар биологияи муосир дар замони соҳибистиқлолӣ идома ёфтааст. Муҳиба Якубова чун муҳаққиқи ҷанбаҳои биофизикии элементҳо тавсифи муқоисавии сохтори молекулавии зарраҳои фотосинтетикиро дар мисоли навъи 108-Ф пешниҳод намудааст[2].

Ташаккули малакаи муқоисаи ашё аз фаҳмонидани он чи будани муқоиса ва чи тавр анҷом додани он оғоз мегардад. Ҳар як муқоиса дорои унсурҳои таҳлил ва синтез мебошад. Муқоисаро дар асоси матн, расмҳо, диаграммаҳо ва тарҳрезӣ дар шакли ҷадвал ва диаграммаҳо анҷом додан мумкин аст. Масалан: Мавзӯъ: «Нафасгирӣ ва фотосинтез». Хусусиятҳои раванди фотосинтези нафаскашӣ кадомҳоянд? Он дар кадом ҳуҷайраҳо пайдо мешавад? Кадом газ ҷаббида мешавад? Кадом газ хориҷ мешавад? Бо моддаҳои органикӣ чӣ мешавад? Дар кор бо китоби дарсӣ расмҳо низ ёрии калон мерасонанд. Онҳо барои иҷрои вазифаи таҳлил ва муқоиса истифода мешаванд.

Ин навъи технология аз шаклҳои фаъолияти таълимӣ иборат аст, ки барои донишгоҳҳо хосанд. Азбаски мактаби миёна бештар ба дохил шудан ба донишгоҳ нигаронида шудааст ва дар он таълими профилӣ амалӣ карда мешавад, хонандагони синфҳои болоӣ бояд пешакӣ ба муҳити нави таълим омода шаванд. Ва дар таълими биология ин шакли фаъолияти таълимиро аллакай дар звенои миёна истифода бурдан мумкин аст. Барои муаллими биология азхуд кардани ин технология душвор нест, элементҳои алоҳида кайҳо боз дар мактабҳо васеъ истифода мешаванд. Аммо, муаллим бояд технологияҳои хусусии зеринро азхуд кунад: омодагӣ ба лексияҳо, семинарҳо, санҷишҳо, мубоҳисаҳо; ташкили фаъолияти тарбиявӣ; идоракунии фаъолияти таълимӣ; худтањлили натиљањои таълим.

Курси биологияи мактабӣ барои ҳалли масъалаи актуалии дар мамлакат ташаккул додани маданияти экологии насли наврас имкониятҳои калон дорад. Дар рисола таърихи масъалаи таълими биология дар мактабҳои шӯравӣ моделҳои асосии тарбияи экологӣ, шаклу усулҳои таълимро, ки барои ташаккули маданияти экологӣ бештар самарабахшанд, баррасӣ мекунад. Аз рӯйи ҷадвал таҳлили барномаи биология барои мактабҳои маълумоти умумӣ, консепсияҳои экологиро дар мазмуни курс, шаклу усулҳои барои ифшои онҳо тавсияшуда нишон додан зарур мебошад.

Тачрибаи муаллимони биологияро дар ҳалли проблемаҳои таълиму тарбияи экологӣ бо роҳи тамошои дарсҳо, машғулиятҳои беруназсинфӣ ва экскурсияҳо омӯзед. Мусоҳиба бо муаллима дар бораи он, ки онҳо чӣ гуна проблемаи ташаккули фарҳанги экологиро дар синф ва корҳои беруназсинфӣ ҳал мекунанд, аз бар карда, мустақиман дар ин маврид тафаккур кунед. Гузаронидани пурсиши хаттии донишҷӯён аз рӯи саволҳои: Фарҳанги экологиро онҳо чӣ мефаҳманд? Оё онҳо худро аз ҷиҳати экологӣ фарҳангӣ медонанд ва чаро? Кадом мушкилоти экологии кишвар(ҳудуд, маҳал) медонанд ва дар кадом ҳалли онҳо ширкат кардаанд?, барои беҳтаргардониисифати таълим нақши боризро мебозад. Дар асоси таҳлили адабиёт шартҳои методии ташаккули фарҳанги экологии мактаббачагон дар рафти таълими биологияро нишон диҳед, ки ҷиҳати ҷалб намудани онҳо ба раванди тадрис хушоянд аст. Фанни биология чӣ гуна татбиқ менамоянд. Муносибати муаллимонро ба имтиҳон, ҷиҳатҳои мусбат ва камбудиҳои онро фаҳмед. Мусоҳиба аз хонандагони синфҳои гуногун(6-9) - чӣ гуна онҳо ба шаклҳо ва намудҳои гуногуни назорат алоқаманданд, кадомашро афзал медонанд ва чаро? Чунки ин навъи тадрис иштироки толибилмро ба омӯзиши фанни биология фаъол мегардонад. Агар дар таълими фанни биология навгонӣ пайдо нашавад, тадриҷан таваҷҷуҳ ба он кам хоҳад шуд ва хонандагони мактаб бинобар эҳсос нашудани тағйирот ва навоварӣ ба он дилгир мешаванд.

Китобҳои дарсӣ ва курсҳои таълимии электронӣ ҳама ё якчанд намуди дар боло зикршударо дар як маҷмааи ягона муттаҳид мекунанд. Масалан, аз донишҷӯён хоҳиш карда мешавад, ки аввал курси омӯзишӣ (презентатсия) тамошо кунанд, сипас дар асоси донишҳои ҳангоми тамошои курси омӯзишӣ гирифташуда таҷрибаи вертуалӣ ташкил кунанд (системаи таҷрибаҳои вертуалӣ). Аксар вақт дар ин марҳила донишҷӯён инчунин ба маълумотномаи электронӣ барои курси омӯхташаванда дастрасӣ доранд ва дар охир онҳо бояд ба як қатор саволҳо ҷавоб диҳанд ва ё якчанд масъалаҳоро ҳал кунанд (системаҳои нармафзори идоракунии дониш).

Гузаронидани дарсҳо бо истифода аз видеоплеер шавқу ҳаваси хонандагонро ба ин мавзӯъ эҷод мекунад. Истеҳсолкунандагони хориҷии филмҳои ҳуҷҷатии илмию оммавӣ, аз қабили National Geographic, Discovery ва ғайра, маҷмӯи бузурги ҳикояҳо доранд, ки дар дарсҳои биология намоиш медиҳанд. Дар синфҳои 6-7 дар дарсҳо бархе аз омӯзгорони фанни биология дар бораи гуногунии ҳайвонот ва наботот аз силсилафилмҳои “Life” истифода мекунанд, ки дар бораи ҳаёти хазандагон, амфибияҳо, ширхӯрон, моҳӣ, паррандагон, ҳашарот ва растаниҳо нақл мекунанд. Дар марҳалаи ҳозираи тараққиёти маориф ва мактаб проблемаи дар синфҳо истифода бурдани техникаи ҳисоббарор аҳамияти калон пайдо мекунад. Технологияи информатсионӣ имкони беҳамтоеро фароҳам меорад, ки на танҳо донишҷӯ, балки омӯзгорро низ инкишоф диҳад. Компютер калимаи зиндаи муаллимро иваз карда наметавонад, аммо захираҳои нав кори муаллими муосирро осонтар намуда, онро шавқовару таъсирбахш мегардонанд. Гузашта аз ин, ҳавасмандии хонандагонро ба омӯзиши фанни биология зиёд мекунанд. Технологияи пешрафтаи наворбардории видео ва истифодаи графикаи махсуси компютерӣ имкон медиҳад, ки кори организмҳо, гӯё «аз дарун» пайгирӣ карда, хусусиятҳо ва асрори онҳо ошкор карда шавад. Ин боиси болоравии бузурги эмотсионалӣ ва баланд шудани дараҷаи азхудкунии маводи биологӣ мегардад, ташаббус ва тафаккури эчодиро тақвият мебахшад. Ҳамин тариқ, истифодаи пойгоҳҳои таълимию таҷрибавӣ дар раванди таълими фанни биология таъсиргузор буда, самаранокии онро афзун менамояд, онро аёнан, бойтар мегардонад, ба ташаккули малакаҳои гуногуни умумии таълимии мактаббачагон мусоидат мекунад, сифати таълимро беҳтар мекунад, ва корро дар синф осон мегардонад. Истифода аз технологияҳои муосир дар дарси биология ба омӯзгор имкон медиҳад, ки ҳамчун омӯзгор аз тамоюлҳои рушди илми педагогӣ огоҳ шавад. Баланд бардоштани сатҳи касбӣ, васеъ намудани ҷаҳонбинӣ ва муҳимтар аз ҳама, он ба шумо имкон медиҳад, ки тавассути муколамаи фаъоли байни донишҷӯ ва компютер, тавассути самти таълим ба муваффақият ҳавасмандии омӯзишро зиёд кунед; донишҳои асосӣ оид ба биология, ба низом даровардани онҳо; малакаи кори мустақилона бо китоби дарсӣ ва адабиёти иловагӣ ташаккул дода шавад.

Ширин Қурбонова, - доктори илмҳои таърих, муовини Раиси КИИ "Хирадмандон"- и ҲХДТ дар АМИТ