Дар марҳалаи муосири тараққиёти давлат ҳангоми интихоби самтҳои асосии сиёсати хориҷии худ дар асоси омилҳои гуногун амал мекунад, ки қарорҳои дахлдори роҳбарияти кишварро муайян мекунанд. Маҳз таҳлили омили Ваҳдати миллии давлат имкон медиҳад, ки равишҳои принсипиалии назариявии дарки фаъолияти он дар арсаи байналмилалӣ таҳия ва барои қабули қарорҳои сиёсати хориҷӣ тавсияҳои дахлдор тартиб дода шаванд.

Дар баробари ин ба масъалаи муайян намудани онҳо шумораи зиёди асарҳо ва таҳқиқотҳо бахшида шудаанд, зеро маҳз омилҳое мебошанд, ки заминаи асосии ташаккули сиёсати хориҷӣ мебошанд. Умуман, байни муњаќќиќон дар бархурдњояшон ба муайян намудани омилњо тафовути куллї вуљуд надорад, вале онњо афзалияти худро дар муайян кардани сиёсати хориљии давлат дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ ба таври гуногун ба назар мегиранд.

Марҳалаи муосири тағйирёбии муносибатҳои байналмилалӣ, ки аз солҳои 90-уми асри ХХ оғоз гардидааст, аз ҳамаи марҳалаҳои қаблӣ комилан фарқ мекунад. Ин марҳала ҳамчун идомаи табиии занҷири ногусастании таърихии рӯйдодҳо ва падидаҳо ҳанӯз муҳтавои пурра ва сурати асосии худро пайдо накардааст. Пеш аз ҳама ғайриодӣ будани он дар давомнокияш ифода меёбад. Имрӯз низ ин раванд дар ҳоли ташаккулёбӣ қарор дорад.

Воқеан Ваҳдати миллӣ омиле мебошад, ки тамоми пешрафту комёбиҳои давлат ва саодати рӯзгори мардум аз он ибтидо мегирад. Агар ба саҳифаҳои таърих назар афканем, воқеаҳои солҳои 90-уми асри гузашта диққати моро ба худ ҷалб месозанд. Гарчанде бо пош хурдани Иттиҳоди Шӯравӣ, дар бархе аз ин ҷумҳуриҳои иттиҳод Истиқлоли давлатӣ бе ҳеҷ гуна хунрезӣ ба даст омад, аммо дар Ҷумҳурии Тоҷикистон масъала ранги дигар гирифт. Баъзе неруҳои хориҷӣ ва дохилӣ вазъи номусоиди иқтисодиву сиёсии давлатро баҳона карда, гурӯҳҳои мухолифинро ба шур оварданд. Қувваҳои иртиҷоии дохилӣ фароҳам овардани тартиботи демократиро шиори худ қарор дода, маҳалгароиро пеш гирифтанд. Дар натиҷа зумраҳое падид омаданд, ки аҳолии давлатро аз руи мансубияти миллӣ ва маҳаллӣ бар зидди ҳамдигар хезониданд. Ба даст овардани ҳокимияти сиёсӣ бо истифода аз фурсати мусоид дар он айёми ҳассос ҳадафи асосии зумраи ихтилофангез буд ва онҳо дар ин ҷода аз ҳеҷ чиз, ягон роҳу восита рӯ наметофтанд. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҷанги хонумонсӯзи бародаркуш, ки мислашро таърих дар хотир надошт, ба вуқӯъ пайваст. Вазъи сиёсӣ ва иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон хеле вазнин гардида, буҳрони амиқи душворҳал ғyттавар шуда буд. Таҳдиди дастаҳои яроқнок ба пойтахти кишвар – шаҳри Душанбе равона гардид. Вакилони мардумии Шурои Олии Тоҷикистон хатари неруҳои ихтилофбаранггезу яроқнокро эҳсос намуда, дигар кори худро давом дода наметавонистанд. Ҳукумат тамоман фалаҷ гардида буд, на аз уҳдаи роҳбарӣ ба кишвар, на аз уҳдаи ҳимояи худ мебаромад.

Саволе ба миён меояд, ки чаро маҳз дар Ҷумҳурии Тоҷикистон бо чунин мизон корбаст шудани воқеаҳо ба миён омад. Ҷавоби наздики инро мо дар нобаҳангом, ғайричашмдошт зуҳур намудани муносибатҳои нави сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ пайдо намуданамон мумкин аст. Дар мавридҳои аввал иддае аз мардум чунин ранг гирифтани авзои сиёсиро таҳаммул карда наметавонистанд. Авзои иқтисодӣ бошад дар кӯтоҳтарин муддат бо халалдор гардидани фишангҳои ҳафтодсолаи собиқ Иттиҳоди Шуравӣ яку якбора фурӯ рехта, нобасомониҳоро ба миён овард.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ки аз ҷиҳати хусусиятҳои геосиёсӣ нисбати дигар давлатҳои пасошуравӣ фарқ мекард, аз ин ҳисоб дар ин майлон бештаран хисорот медид.

Мувофиқи Консепсияи хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон (аз 27январи соли 2015, №332) бо назардошти мавқеи геосиёсии Ҷумҳурии Тоҷикистон, имкониятҳои табииву демографӣ ва сатҳи тараққиёти иқтисодию иҷтимоии он, сиёсати хориҷии кишвар ба таври воқеъбинона ва амалгароёна ба роҳ монда мешавад. Он бо эҳтиёҷоти иқтисодии давлат робитаи узвӣ пайдо намуда, таҳкиму тавсеаи ҳамкориҳои тиҷоратию иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар низоми робитаҳои иқтисодии ҷаҳонӣ ва дастгирии сиёсию дипломатии манфиатҳои иқтисодии онро ҳадафи худ қарор медиҳад.

Дар таърихи башарият дар бунёди давлат ва ташаккулёбии халқияту миллатҳо Ваҳдати миллӣ ҷойгоҳи махсус дорад. Инсоният борҳо дар масири таърих ба ҷангҳои қавмию дохилӣ ва байни давлатӣ рӯбарӯ гардида, талафоти зиёд дидааст. Аммо ягона омиле, ки ба хотимаёбии ҷангҳо асос шуда, инсонро аз талафот ва шаҳрҳоро аз харобшавӣ наҷот додааст ин Ваҳдати миллӣ аст. Ваҳдати миллӣ дар назар як вожаи оддӣ намояд ҳам, аммо дар асл як ибораи созанда, офарандаи шодию тараб, пайвангари инсонҳо ва васлкунандаи таърих дар арсаи ҷаҳон мебошад.

Имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ ба Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ва махсусан, ба Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон имкон дод, ки роҳи бозсозӣ ва ободонии Ватанро дилпурона пеш баранд. Дар ин самт дар ҷумҳурӣ як силсила қарору қонунҳои зарурӣ, ки ба ҷалби сармоягузории хориҷӣ мусоидат менамуданд, қабул ва ба тасвиб расонда шуданд. Аз ин ҷиҳат, санаи 27 – уми июни соли 1997, ба назари мо, инчунин тасдиқи дигарбораи Истиқлоли давлатӣ ва якпорчагии ҳудудии онро ҳам собит намуд:

¾ ақли солим бар тафаккури золим ғолиб омад;

¾ ягонагӣ устувор шуд ва ҷудоӣ барканор шуд;

¾ низоми давлатдории миллӣ ва тоҷикӣ рӯйи кор омад;

¾ ҷанги шаҳрвандӣ сабаби порашавӣ ва тағйиротҳои ҳудудию марзӣ нагардид, баръакс миллатро муттаҳид кард;

¾ Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун субъекти мустақили ҳуқуқ ва муносибатҳои байналмилалӣ эътироф гардид.

Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шарофати сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавонистанд дар даврони соҳибистиқлолӣ на танҳо робитаҳои судманд бо ҷаҳони хориҷ барқарор созад, балки бо пайдо намудани равиши хоси дипломатияи худ, ки бар ҳифзи манфиатҳои миллӣ ва эҳтироми арзишҳои умумибашарӣ асос ёфтааст, ҳамчун як кишвари фаъол ва таъсиргузор дар ҳалли масъалаҳои ҷаҳонӣ шинохта шавад.

Дар марҳалаи муосир принсипҳои асосӣ ва анъанаҳои сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба ҳалли масъалаҳои афзалиятноки рушди кишвар, аз ҷумла таҳкими сулҳу субот ва Ваҳдати миллӣ, тақвияти ислоҳоти сиёсӣ, иқтисодӣ ва иҷтимоӣ равона шудааст. Ваҳдати миллӣ ҳамчунин ба мо имкон дод, ки ҳамчун кишвари соҳибистиқлол ва узви комилҳуқуқи ҷомеаи ҷаҳонӣ сиёсати “дарҳои кушода” – ро эълон ва пайгирӣ намуда, барои ҳимоя ва пешбурди манфиатҳои миллӣ бо тамоми кишварҳои ҷаҳон, созмонҳои бонуфузи байналмилалӣ ва минтақавӣ муносибатҳои баробар ва мутақобилан судмандро ба роҳ монда, онҳоро барои сармоягузорӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон даъват ва ташвиқ намоем. Сиёсати “дарҳои кушода” ва бисёрсамтӣ афзалияти худашро нишон дод, ки дар натиҷа сармоягузорони зиёде ба Ҷумҳурии Тоҷикистон рӯ оварданд. Сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон сиёсати “дарҳои кушода”, сулҳхоҳона ва беғараз буда, зимни татбиқи он, Ҷумҳурии Тоҷикистон омодааст бо ҳамаи кишварҳои дуру наздик робитаҳои дӯстона ва эътирофи манфиатҳои тарафайнро дар асоси эҳтироми ҳамдигар, баробарӣ ва ҳамкориҳои мутақобилан судманд густариш диҳад.

Моҳи сентябри соли 1997 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Иҷлосияи 52 – юми Маҷмаи умумии Созмони Милали Муттаҳид суханронӣ намуда, дар ҳузури намояндагони беш аз 180 кишвари олам ва созмонҳои зиёди байналмилалӣ оид ба натиҷаҳои фараҳбахши истиқрори сулҳи пойдор дар Ҷумҳурии Тоҷикистон маълумот дода, ҷомеаи ҷаҳониро ба омўзиши таҷрибаи сулҳи тоҷикон ва татбиқи он дар минтақаҳои доғи дунё даъват намуда буданд. Воқеан, раванди таҳкими Ваҳдати миллӣ нуфузи Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар арсаи байналмилалӣ баланд бардошт. Аз ин рў, коршиносон ва аҳли илми кишварҳои гунонгун таҷрибаи сулҳи тоҷиконро омўхтанду меомўзанд ва ба корномаҳои Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар роҳи истиқрори сулҳ ва Ваҳдати миллӣ баҳои баланд медиҳанд.

Ҷумҳурии Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳон қадамҳои устувор гузошта, бо пешбурди сиёсати мантиқӣ ва пешниҳодҳои созандааш нуфуз ва мавқеи худро мустаҳкам нигоҳ медорад. Бо назардошти вусъати рӯзафзуни равандҳои ҳамгироии сиёсиву иқтисодии бисёрҷониба ва гуногунсатҳ дар низоми муносибатҳои байналмилалии замони муосир, сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба таъмини иштироки густурдаи кишвар дар фаъолияти созмонҳои байналмилаливу минтақавӣ равона шудааст, то бад-ин васила Ҷумҳурии Тоҷикистон дар таҳкими амнияту субот ва ҳамкориву муколамаи созандаи байналмилалӣ саҳм гузорад ва имкониятҳои созмонҳои мазкурро барои рушди устувори кишвар ҷалб намояд.

¾ Ҷумҳурии Тоҷикистон бо 186 кишвари ҷаҳон муносибатҳои дипломатӣ барқарор намудааст;

¾ Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистонро 192 давлат расман эътироф кардаанд;

¾ Ҷумҳурии Тоҷикистон беш аз 2100 ҳуҷҷати дуҷониба бо кишварҳои гуногуни олам ба имзо расидааст, ки ҳамкориҳоро дар соҳаҳои сиёсӣ, иқтисодӣ, тиҷоратӣ, амният ва дигар самтҳо фаро мегиранд;

¾ Ҷумҳурии Тоҷикистон дар 57 созмони минтақавию байналмилалӣ узвият дорад;

¾ Бо ташаббуси Ҷумҳурии Тоҷикистон 25 май аз тарафи Маҷмааи умумии Созмони Милали Муттаҳид Рӯзи ҷаҳонии футбол муқаррар карда шуд;

¾ Соли 2025 Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо Созмони Милали Муттаҳид мизбони аввалин Конференсияи байналмилалии сатҳи баланд оид ба ҳифзи пиряхҳо гашт.

¾ Бо ташаббуси Ҷумҳурии Тоҷикистон дар доираи Қатъномаи Созмони Милали Муттаҳид дар бораи “Соли байналмилалии ҳифзи пиряхҳо” эълон кардани соли 2025 ва 21 март ҳамчун Рӯзи ҷаҳонии пиряхҳо амалӣ гардид;

¾ Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҳамкорӣ бо ЮНЕСКО ба дастовардҳои назаррас ноил шудааст. Аз ҷумла, соли 2003 “Шашмақом” ҳамчун шоҳкории шифоҳӣ ва фарҳангии мероси ғайримоддии башарият ба феҳристи ЮНЕСКО ворид карда шуд;

¾ Соли 2010 шаҳраки қадимаи “Саразм” ба феҳристи мусаввараҳои мероси фарҳангии умумиҷаҳонии ЮНЕСКО дохил гардид;

¾ Соли 2018 ЮНЕСКО “Чакан” – ро ба феҳристи мероси фарҳангии ғайримоддии башарият ворид намуд.

Ваҳдати миллӣ дар омӯзиш ва таҳқиқи таърих низ таъсири бузурги худро расонид. Дар ин давра олимону муҳаққиқон ба пажӯҳиши баъзе аз саҳифаҳои норавшани он рӯ оварда асару мақолаҳои бунёдӣ офариданд. Хусусан Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон омӯзиши таърихро қарзи фарзандию роҳбарии худ дониста як силисала асарҳои бузургҳаҷм аз ҷумла, “Аз Ороиён то Сомониён”, Нигоҳе ба таърихи тамаддуни Ориёӣ”, “Чеҳраҳои мондагор” “Забон ҳастии миллат” ва даҳҳо асари таърихии дигар офариданд. Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар асарҳои баланмазмуни худ исбот намуданд, ки тоҷикон як миллати бузурги таърихӣ буда, нақши онҳо дар тараққиёти тамаддуни башарият ва ташаккули низоми муносибатҳои байналмилалӣ беназир аст.

Имрӯз бо шарофати Ваҳдати миллӣ Ҷумҳурии Тоҷикистонро яке аз давлатҳои амнтарин дар дунё шинохта шуда, мардуми онро мардуми сулҳдӯсту инсонпарвар мешиносанд. Маҳз ваҳдатсолорию ваҳдатдорӣ ойини мо тоҷикон аст, ки аз тамоми дунё имрӯз сайёҳону ҷаҳонгардон ба Ҷумҳурии Тоҷикистон ташриф оварда, аз минтақаҳои таърихии он дидан менамоянд ва бовари ҳосил менамоянд, ки тоҷикон дар воқеъ як миллати таърихӣ мебошанд.

Ҳамин тариқ, Ваҳдати миллӣ ва сулҳу субот аз дастовардҳои арзишманди таърихию муқаддаси даврони истиқлолият мебошанд. Ваҳдат иттиҳоду сарҷамъии инсонҳо буда ва сулҳу оромӣ ва ободию пешрафти давлат аз мавҷудияти ваҳдату ҳамдилӣ вобастагии калон дорад. Воқеан, Ваҳдати миллӣ омили асосии тағйирёбии муносибатҳои байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистон буда, онро пойдору устувор нигоҳ медорад. Инчунин, мустақияти онро дар низоми муносибатҳои байналмилалӣ муаррифӣ менамояд.

РАҲМОНЗОДА Азимҷон, ходими калони илмии Шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ, номзади илмҳои таърих

РӮЙХАТИ АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА

1. Консепсияи хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон (аз 27январи соли 2015, №332).

2. Мактаби давлатдории Эмомалӣ Раҳмон: масъалаҳои ташаккул ва рушд. Ҷилди 1. – Душанбе: “Фасл-4” 2021. – 392 с.

3. Мафҳумҳои бунёдии назариёти сиёсии Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон. – Душанбе: Контраст, 2018. – 422 с.

4. Раҳмонзода А.Ш. Муносибатҳои байналмилалии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар марҳилаи муосир. Монография. Душанбе: «Дониш», 2022. – 172 с.

5. Раҳмонзода А.Ш. Нақши Пешвои миллат дар сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон // Осиё ва Аврупо №1(3), 2020. – С. 24–28.

6. Раҳмонзода А.Ш. Ваҳдати миллӣ – омили созанда дар самти бунёди давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд ва дунявӣ. Маводи семинари илмӣ-назаривии ҷумҳуриявӣ зери унвони “Мусолиҳаи миллӣ дар Тоҷикистон ва аҳаммияти он”– Душанбе, - 2024. – 111 с. – С. 39 – 52.

7. Раҳмонзода А.Ш. Сиёсати муваффақ ва ташаббусҳои ояндасози Пешвои миллат омили пайвандгари Тоҷикистон бо ҷаҳони муосир // Паёми ДМТ №11, 2023. –С. 307-314.

8. Раҳмонзода А.Ш. Хусусиятҳои муносибатҳои байналмилалии муосир ва раванди тағйирёбӣ // Паёми ДМТ №11, 2023. Қисми 2. – С. 68-76.

9. Раҳмонзода А.Ш. Омилҳои таҳаввули низоми муосири муносибатҳои байналмилалӣ // Паёми ДМТ №6, Қ.1. 2024. – С. 292-297.

10. Раҳмонзода А.Ш. Сиёсати хориҷии давлат дар марҳилаи муосир: Омилҳои объективӣ ва субъективӣ // Паёми ДМТ №7, 2024. – С. 274-279.

11. Сомонаи расмии Вазорати корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон URL:https://www.mfa.tj/tg/main/sijosati-khoriji/ (Санаи муроҷиат: 10.06.2025).

Баъд аз ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ соли 1991 дар таърихи давлатдории тоҷикон давраи нави инкишофи таърихии давлатдорӣ сар мешавад. Маҳз аз ҳамин давра сар карда, дар ҷомеаи навбунёди давлати тоҷикон равандҳои демократикунонии ҷомеа, ислоҳотҳои сиёсию ҳуқуқӣ ва эҳёи арзишҳои нави миллӣ оғоз меёбанд. Давраи ба даст овардани истиқлолияти давлатӣ дар Тоҷикистон аз муқовиматҳои сиёсие, ки баъдтар ба ҷанги шаҳрвандӣ оварда расониданд, рост меояд. Баъзе аз қувваҳо ва гурӯҳҳо аз ин вазъият истифода намуда, барои амалӣ намудани нақшаҳои ғасб кардани ҳокимияти давлатӣ дар мамлакат шурӯъ намуданд. Вазъияти сиёсӣ ҳамчунон тезутунд гашта буд, ки ҳатто ба ном "ҳукумати мусолиҳаи миллӣ" имконияти таъмин намудани роҳбарии давлат ва ҷомеаро надошт. Давлате, ки нав истиқлолияти худро ба даст оварда буд, ба ҷанги шаҳрвандӣ ҷалб карда шуда, дар натиҷа дар ҷомеа бетартибиҳо, беқонуниятӣ ва сиёсати бесарусомонӣ ҳукумфармо буд.

Хафнокии вазъият дар он буд, ки қувваҳое, ки барои ғасб кардани ҳокимияти сиёсӣ талош мекарданд, бо шиорҳои демократӣ баромад мекарданд, гарчанде ниятҳои аслиашон дур аз осоиштагӣ ва сохти конститутсионӣ буданд. Илова бар ин, халқи Тоҷикистон ба минтақаҳо, маҳалҳо ва миллатҳо тақсим гардид, ки ҳар кадоме манфиати худро аз манфиати умумимиллӣ афзалтар медонистанд.

Ҳамин тариқ, Тоҷикистон ба ҷанги шаҳрвандӣ ҷалб карда шуда буд, ки сабабҳои он дар мушкилоти барвақт бавуҷудомадаи сиёсӣ, хусусияти иқтисодӣ - иҷтимоӣ дошта, зиддиятҳои байни гурӯҳҳои алоҳидаи этникӣ, динӣ ва маҳаллӣ, ки бевосита аз хориҷи кишвар дастгирӣ меёфтанд ва барои бо роҳи зӯроварии мусалаҳона амалӣ намудани ниятҳои дурбинонаи худ ва мақсадҳои дигари сиёсӣ манфиатнок буданд, ниҳон гардида буд.

Сабабҳо ва худи раванди ҷанги гражданӣ дар Тоҷикистонро ходимони сиёсию ҷамъиятӣ, журналистон, олимон дар нашрияҳо аз нигоҳи худ ва мавқеи сиёсиашон баҳо додаанд. Дар таҳқиқотҳои гузаронидашуда нуқтаҳои назари ба ҳам зид оид ба сабабҳо ва раванди ҷанги шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон оварда шудааст. Дар аксари таҳқиқодҳо муаллифон ба гунаҳгор намудани якдигар ва намояндагони ҳокимияти давлатӣ ё гурӯҳҳои алоҳидаи сиёсӣ маҳдуд шудаанду халос. Масъалаҳои асосӣ ва сабабҳои сар задани ҷанги шаҳрвандӣ ва таҳлили сиёсию таърихии он мадди назар шудаанд.

Раванди ба даст овардани мусолиҳаи миллӣ таҳкими истиқлолият ва мустақилияти давлатӣ, бо муваффақият паси сар кардани ҷанги шаҳрвандӣ ва барпо намудани шароитҳо барои ба эътидол овардани ҷомеа ба қадри имкон объекти омӯзиши олимони соҳаҳои мухталифи илмҳои ҷомеашиносӣ ва як қатор муаллифоне, ки ҳиссаи худро дар таҳқиқоти мушкилоти мусолиҳаи миллӣ ва оштӣ ҳамчун рукни демократикунонии ҷомеа гузоштаанд, дарҷ гардидааст.

Сабабҳои сар задани муқовимати сиёсӣ, фалаҷ гардидани ҳокимияти даввлатӣ ба нестӣ омадани сохти конститутсионии Тоҷикистон ба таври расмӣ ва аз нигоҳи таҳқиқоти таърихию ҳуқуқӣ ва сиёсатшиносӣ ба таври мукаммал дар китобҳо, маърӯзаҳо, суҳбатҳо ва баромадҳои Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон таҷассум ёфтааст. Маҳз Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба сифати ташаббускори асосии ба амал баровардани консепсияи оштии миллӣ дар Тоҷикистон баромад кардаанд. Чунки он кас медонистанд, ки бе таъмини сулҳу салоҳ дар мамлакат бунёд намудани дигар созандагиҳо ғайриимкон буд. Бинобар ин, Сарвари давлат тамоми ҳастии худро барои ба даст овардани сулҳи тоҷикон ва амнияти давлатдорӣ бахшида буданд.

Бесабаб нест, ки бисёре аз мутахассисони дараҷаи байналмилалӣ консепсияи ризоияти миллӣ ва оштии халқи Тоҷикистонро яке аз дастовардҳои нодире ҳисобиданд, ки таҷрибаи онро дар ҳалли муқовиматҳои сиёсӣ дар дигар давлатҳо истифода кардан мумкин аст.

Баъд аз муқовиматҳои зиёди мусалаҳона ва ҷанги бародаркуш, фалаҷ гардидани сохти конститутсионӣ, мақомоти давлатӣ ва умуман ҷомеаи шаҳрвандӣ моҳи ноябри соли 1992 дар шаҳри Хуҷанд Иҷлосияи 16-уми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардид, ки он дар таърихи навини тоҷикон саҳифаи наверо оғоз намуд. Маҳз дар ҳамин иҷлосияи таърихӣ Ҳукумати нави Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис дода шуда, Сарвари давлат, Раиси Шӯрои Олии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон интихоб карда шуд.

Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон аз ҳамон соати ба сари қудрат омаданашон тамоми азму иродаи худро ба умдатарин масъалаҳои ҳастии халқу мамлакат - таъмини сулҳу субот, муттаҳид сохтани мардуми Тоҷикистон, истеҳкоми ваҳдати миллӣ бахшиданд ва фаъолияти сиёсии он кас ҳамчун Сарвари давлат бо ормонҳои чандинасраи миллат ва рисолати ҷамъиятию азалии халқи тоҷик мувофиқ омад. Халқи Тоҷикистон дар симои роҳбари худ шахсиятеро дарёфт, ки мақсади он кас сулҳу салоҳ, якпорчагии Тоҷикистон ва ободию осудагии халқ буд, ҳаст ва хоҳад монд. Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон баъд аз интихоб шуданашон ба мансаби Раиси Шӯрои Олии Тоҷикистон, савганд ёд карда, иброз доштанд, ки ман ба мамлакат сулҳ меорам, халқи Тоҷикистонро аз фоҷиаи ҷангу хунрезӣ наҷот медиҳам, ваҳдати мардумони гуногунмиллати кишварамонро таъмин менамоям.

Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон ба қавл устувор будани худро дар амал исбот намуданд. Бо мақсади муътадил намудани вазъияти сиёсии Тоҷикистон ва барқарор намудани сулҳу амният аз минбари Иҷлосияи XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба роҳбарони гурӯҳҳои силоҳбадаст муроҷиат намуда, самимона иброз доштанд: «Бародарони гиромӣ! Ҳоло тақдири Ватани азизамон - Тоҷикистон, ки ҳамчун як давлати тозаистиқлол, ҳуқуқбунёд ва демократӣ бояд арзи ҳастӣ бикунад, дар асоси торафт шиддат гирифтани вазъи сиёсию ҷамъиятӣ, буҳрони амиқи сиёсӣ - иҷтимоӣ сахт дар хатар аст. Чанд рӯз аст, ки дар шаҳри бостонии Хуҷанд намояндагони мардум дар Иҷлосияи XVI Шӯрои Олӣ ба хотири наҷоти Тоҷикистон, ба хотима бахшидан ба ҷанги бародаркуш ба оҳанги сулҳу ризоият ва ҳамдигарфаҳмӣ муваффақ мешаванд. Бо ҳамин мақсад ва ба хотири воҳидияту ваҳдати тамоми халқҳои сокини Ҷумҳурӣ Шуморо 25-уми ноябри соли 1992, соати 14 барои иштирок дар кори Иҷлосияи Шурои Олӣ даъват менамоем. Ҳукумати Тоҷикистон бехатарӣ ва амнияти Шуморо таъмин менамояд».

Имрӯзаи Тоҷикистон, яъне сулҳу субот ва ваҳдати миллӣ, ки натиҷаи талошҳои ҷиддӣ ва ҳаматарафаи Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон мебошад, имконият медиҳад, ки ба гузашта баҳо дода, роҳҳо ва сабақҳои сулҳи Тоҷикистонро ҳамчун намунаи раванди сиёсӣ нишон диҳем, омӯзем ва таҷриба гирем. Раванди сулҳи Тоҷикистон саҳми босазоеро барои таҳкими сулҳ дар кишвар ва барои барқарор намудани сулҳ дар миқёси ҷаҳонӣ гузошт.

Натиҷаи гуфтушуниди байни тоҷикон, ки даври хотимавии он санаи 24-27 июни соли 1997 дар шаҳри Москва барпо гардид, дар он Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ аз ҷониби Президенти Точикистон Эмомалӣ Раҳмон ва роҳбари мухолифини тоҷик С. Нурӣ ба имзо расонида шуд.

Аҳаммияти ҳуҷҷатҳои дар Москва имзошуда дар он буд, ки онҳо на танҳо ҳолати оташбасро дар тамоми давраи гузаронидани гуфтушунидҳои байни тоҷикон дароз намуданд, балки бори аввал муҳлат ва мазмуни давраи гузаришро аз ҷанг ба сулҳ ва механизми дастовардаҳои ризоияти миллиро дар Тоҷикистон муайян кардаанд.

Дар созишномаи қабулшуда аз 13 декабри соли 1996 оид ба натиҷаи вохӯрӣ дар шаҳри Москва тарафҳо оид ба зарурати ба амал баровардани авфи умумӣ ва якдигарбахшӣ нисбат ба шахсоне, ки дар муқовиматҳои ҳарбӣ-сиёсӣ иштирок намуданд, аз соли 1992 то лаҳзаи қаблуи санади авф ибрози ақида намуданд; инчунин дар муҳлатҳои кӯтоҳтарин оид ба иваз намудани асирони ҳарбӣ ва маҳкумшудагон ба мувофиқа омаданд. Роҳбарони намояндагиҳо қарор карданд, ки аз лаҳзаи ба имзо расидани Созишнома оид ба қатъи оташбас ва дигар амалҳои душманона дар тамоми давраҳои байни гуфтушуниди тоҷикон эълон карда шавад.

Дар протокол дар бораи вазифаҳо ва ваколатҳои асосии Комиссияи оштии миллӣ (КОМ) қайд карда шудааст: тарафҳо ба хулоса омаданд, ки дар давраи гузариш Комиссияи оштии миллӣ таъсис дода шавад. Вазифаи асосии Комиссия аз ноил гардидан ба оштии миллӣ бо роҳи амалӣ намудани натиҷаҳои гуфтушунидҳо, ки дар рафти гуфтушуниди байни тоҷикон мувофиқа шуда буд, фароҳам овардани муҳити боварӣ ва ҳамдигарбахшӣ, таъмини музокироти неруҳои мухталифи сиёсии кишвар барои истиқрор ва таҳкими ризоияти шаҳрвандӣ дар Тоҷикистон, иборат буд.

Муайян карда шуда буд, ки қарорҳои қабулнамудаи Президент ва КОМ оид ба масъалаҳои оштии миллӣ барои иҷро аз ҷониби мақомоти ҳокимият ҳатмист. Фаъолияти КОМ дар алоқамандии қавӣ бо намояндагии нозирони СММ ва намояндагии САҲА дар Тоҷикистон сурат мегирад. Баъди даъвати парлумони нав ва ташаккули мақомоти роҳбарии он фаъолияти Комиссияи оштии миллӣ қатъ мегардад.

Ба Комиссияи оштии миллӣ бо протоколи дар вохӯрии Москва қабулшуда ҳамчунин вазифаҳои масъулиятнок, ба монанди ҳамроҳи мақомоти дигари бо ин мақсад таъсисёфта муқаррар намудани усули назорат ва ҳамчунон татбиқи назорати он ки тарафҳо Созишномаҳоро оид ба истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ чи гуна иҷро мекунанд; андешидани чораҳое, ки бе хавфу хатар ва сарбаландона баргаштани гурезаҳоро таъмин, ба ҳаёти ҷамъиятиву сиёсӣ ва иқтисодии мамлакат фаъолона пайвастанашон бо мақсади барқарор кардани манзилҳо, объектҳои саноатӣ ва зироатии дар асари ҷанг харобшуда ёрӣ расонданро таъмин менамоянд; пешниҳоди таклифҳо дар масъалаи тағййир додани қонунҳо оид ба фаъолияти ҳизбҳои сиёсӣ, ҳаракатҳои сиёсӣ ва воситаҳои ахбори омма гузошта шуда буд.

Президенти ҶТ ва Комисиияи оштии миллӣ дар давраи гузариш бояд ваколатҳо ва вазифаҳои зеринро татбиқ менамуданд: бо раъйдиҳии умумӣ пешниҳод намудани тағйироту иловаҳо ба Конститутсияи амалкунанда; омода сохтан ва ба тасдиқи парлумон пешниҳод намудани қонуни нав дар бораи интихоби парлумон ва мақомоти ҳокимияти маҳаллӣ, агар зарурат ба миён ояд, қабул намудани он ба воситаи раъйдиҳии умумхалқӣ; дар давраи гузариш таъсис додани Комиссияи марказии интихобот ва раъйпурсӣ; ислоҳоти ҳукумат - ба сохторҳои ҳокимияти иҷроия, ба шумули вазоратҳо, идораҳо, мақомоти ҳокимияти маҳаллӣ, мақомоти судӣ ва ҳифзи ҳуқуқ ворид намудани намояндагони мухолифин; бо дарназардошти ба инобат гирифтани мувозинати минтақавӣ ба миқдори баробарӣ намояндаи тарафҳо дар Комиссияи оштии миллӣ; роҳбарӣ ва назорат ба барҳам додан, халъи силоҳ кардан ва ҳамгироии дастаҳои мусаллаҳи мухолифин, амалӣ сохтани тадбирҳои ислоҳоти мақомоти қудратӣ ва прокуратура ва ғайраҳо.

Дар раванди гуфтушунидҳо байни ҳайати намояндагии ҳукумат ва мухолифин 12 апрели соли 1997 рӯзномаи муфассали гуфтушуниди байни тоҷикон оид ба оштии миллӣ, ки аз ҷониби ҳайати ҳукуматӣ ва мухолифини тоҷик пешниҳод шуда буд, коркард ва тасдиқ карда шуд. Рӯзномаи музокироти мазкур дар ҳамаи давраи раванди гуфтушунидҳо се мушкилоти асосиро дар бар гирифта буд, ки минбаъд бо ноил гардидани оштии миллӣ замина гузошт. Ба ин масъалаҳо дохил буданд: - чораҳое, ки ба ҳалли сиёсии вазъияти Тоҷикистон равона карда шудаанд; - ҳалли масъалаҳои марбут ба гурезаҳо ва муҳоҷирони иҷборӣ; - масоили аслии сохтори конститутсионӣ ва муттаҳидии давлатдории Ҷумҳурии Тоҷикистон.

Гурӯҳи якуми масъалаҳо анҷом додани амалҳои зеринро пешбинӣ мекард: чораҳо барои ноил шудан ба оташбас, қатъи амалиёти иғвогарона дар навоҳии сарҳадии Тоҷикистону Афғонистон ва пешгирии фаъолияти иғвоангез дар ноҳияҳои ҷудогонаи Ҷумҳурии Тоҷикистон, инчунин дар дохили кишвар манъ кардани амалиёти ҳуҷумоварии неруҳои мусаллаҳи Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дастаҳои мусаллаҳи мухолифин.

Дар баробари масъалаҳои зикргардида, инчунин муайян кардани асоси боварӣ дар соҳаи сиёсат, дар хусуси парвандаҳои ҷиноятӣ, ки дар иртибот дар муқовимати сиёсӣ ва ҷанги шаҳрвандӣ оғоз гардидаанд, қонунигардонии ҳизбҳо ва ҳаракатҳои манъшуда, қатъ намудани иқдоми тахрибкориву террористӣ, ҷалб намудани васоити ахбори омма дар раванди оштии миллӣ пешбини карда шуданд.

Дар қисми дуюми мушкилот "Ҳалли масъалаҳои марбут ба гурезаҳо ва муҳоҷирони иҷборӣ" муайян намудани миқдори гурезаҳо ва муҳоҷирони иҷборӣ, шахсоне, ки бо мулоҳизаҳои иқтисодӣ ҳиҷрат намудаанд, кафолатҳои амниятӣ ба гурезагон ва муҳоҷирони иҷборӣ ҳангоми баргаштан ба Тоҷикистон пешбинӣ шуда буд. Ғайр аз он, "нақши эҳтимолии қувваҳои коллективии сулҳхоҳ дар Тоҷикистон, Идораи Комиссари олии СММ оиди гурезаҳо, дигар фишангҳои назоратии байналмилалӣ дар иҷрои ин амр" муайян шуда буданд.

Дар қисми сеюми мушкилот "Масоили аслии сохтори конститутсионӣ ва муттаҳидии давлатдории Ҷумҳурии Тоҷикистон" оид ба пешниҳод дар бораи Конститутсияи нав ва роҳҳои ҷалби ҳамаи табақаҳои ҷомеаи Тоҷикистон ба раванди конститутсионӣ, дар бораи қонуни нави интихоботӣ ва иштироки тамоми табақаҳои аҳолии ҷумҳурӣ, ҳизбҳо ва ҳаракатҳои сиёсӣ ва иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ дар раванди қонунгузорӣ, дар бораи ташкил ва гузаронидани интихоботи озоду демократӣ дар Тоҷикистон, пешниҳод дар бораи давраи гузариш ва масъалаҳои марбут ба он, нақши эҳтимолии СММ ва дигар созмонҳои байналмилалӣ дар татбиқи баъзе аз масоили фавқуззикр муайян карда шуда буд.

Созишномаи умумӣ ҳуҷҷатҳои зеринро низ дар бар мегирифт: - Протокол дар бораи принсипҳои асосии барқарор кардани сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон аз 17 августи соли 1995; - Протокол оид ба масъалаҳои сиёсӣ аз 19 майи соли 1997, Созишномаи ба он дахлдоштаи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Э. Раҳмон ва Роҳбари Иттиҳоди мухолифини тоҷик С.А. Нурӣ зимни вохӯриашон дар Москва аз 23 декабри соли 1996; - Протокол "Дар бораи вазифаҳо ва ваколатҳои асосии Комиссияи оштии миллӣ" аз 23 декабри соли 1996; - Низомномаи Комиссияи оштии миллӣ аз 21 феврали соли 1997; - Пртоколи иловагӣ ба Протокол "Дар бораи вазифаҳо ва ваколатҳои асосии Комиссияи оштии миллӣ" аз 21 феврали соли 1997; - Протокол оид ба масъалаҳои ҳарбӣ аз 8 марти соли 1997; - Протокол оид ба масъалаҳои гурезаҳо аз 13 январи соли 1997; - Протокол дар бораи кафолатҳои амалигардонии Созишномаи умумӣ аз 28 майи соли 1997.

Созишномаи умумӣ исбот намуд, ки халқи тоҷик миллати ботамаддун мебошад ва мамлакате, ки рӯзҳои даҳшатнок ва вазнинро аз сар гузаронида, сулҳро мехост ва хоҳони он буд, ки дар тамоми дунё масъалаҳои хонумонсӯз бо роҳи сулҳу салоҳ ҳалли худро ёбанд. Бо ба имзо расидан ва амалӣ гардидани санади сулҳ давлат ва миллати тоҷик аз фаноёбӣ раҳо ёфт.

Комиссияи оштии миллӣ (аз 26 аъзо, ки 13-нафарӣ аз намояндагони ҳукумат ва мухолифини тоҷик буданд) дар давраи гузариш маҳаки асосии иҷрои санадҳои "Созишномаи умумӣ" ба ҳисоб мерафт.

Дар назди Комиссияи оштӣ 4 зеркомиссия фаъолият менамуд, ки онҳо маҳз ба иҷрои сандаҳои Созишномаи сулҳ машғул буданд:

- зеркомиссия оид ба масъалаҳои сиёсӣ;

- зеркомиссия оид ба масъалаҳои ҳуқуқӣ;

- зеркомиссия оид ба масъалаҳои ҳарбӣ;

- зеркомиссия оид ба масъалаҳои гурезаҳо.

Комиссияи оштии миллӣ баъд аз интихоб ва даъвати парлумони нави Тоҷикистон 1 апрели соли 2000 фаъолияти худро қатъ намуд.

Баъд аз қатъ гаридани фаъолияти КОМ бо пешниҳоди мухолифини тоҷик 33 намояндагони он ба мақомоти марказии ҳокимияти иҷроия таъин карда шуданд, ки онҳо дар иҷлосияҳои Маҷлиси Олӣ тасдиқи худро ёфтанд. Дар як вақт мутобиқи квотаи 30-фоиза намояндагони мухолифини тоҷик ба мансабҳои гуногуни роҳбарикунандаи ҳокимияти маҳаллӣ таъин карда шуданд.

Пешниҳоди Комиссияи оштии миллӣ оид ба ворид намудани тағйиру иловаҳо ба Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон "Дар бораи ҳизбҳои сиёсӣ" 13 ноябри соли 1998 аз ҷониби Маҷлиси Олӣ қабул карда шуд.

Тарафҳо ба мувофиқа омада буданд, ки ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон тағйиру иловаҳо ворид карда шавад, ки ин мувофиқа 30 июни соли 1999 дар иҷлосияи махсуси Маҷлиси Олӣ баррасӣ гардида, санаи 26 сентябри соли 1999 рӯзи баргузории раъйпурсии умумихалқӣ муайян карда шуд, ки дар натиҷа халқи Тоҷикистон бо дастгирии зиёда аз 70 фоиз онро қабул намуд.

Тибқи тағйироту иловаҳо ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон 6 ноябри соли 1999 интихоботи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, 27 феврали соли 2000 интихоботи Маҷлиси намояндагони Ҷумҳурии Тоҷикистон ва 23 марти соли 2000 интихоботи Маҷлиси миллии Ҷумҳурии Тоҷикистон баргузор гардиданд. Аввалин маротиба интихоботи палатаи поёнии Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон дар асоси бисёрҳизбӣ баргузор гардид.

Натиҷаҳои асосии раванди дастоварди сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон инҳо мебошанд:

- низои дохилии ҳарбӣ-сиёсӣ дар натиҷаи муқобилати тӯлонии қувваҳои сиёсӣ, динӣ ва этникии зиддимуҳорибавӣ бо сулҳ анҷом ёфт. Вай бори дигар исбот намуд, ки халқи тоҷик аз рӯи маърифати худ халқи сулҳдӯст мебошад;

- дар Тоҷикистон амалигардонии сулҳу суботи ҷамъиятӣ пояи ягонагии миллӣ гардид, ки он яке аз нишонаҳои асосии барқароршавии миллати тоҷик мебошад;

- барои амалигардонии сулҳ ва ризоияти миллӣ омилҳои дохилӣ - кӯшиши умумихалқии тоҷикон ба сулҳ ва ризоияти ихтиёрӣ ба қувваҳои сиёсии муборизабаранда дар ҷомеа нақши асосиро бозид;

- раванди таҷрибаи сулҳҷӯёна дар Тоҷикистон исбот намуд, ки барои ноил шудан ба мақсади умумиқабулшаванда - арзишҳои миллӣ метавонад нисбат ба мақсадҳои маҳдуди ҳизбӣ боло истад;

- дастоварди сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон асоси таҳкими худшиносии миллии тоҷикон дар таърихи навини ӯ - ба рушди истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистон оварда расонид;

- сулҳ дар Тоҷикистон миллат ва давлатдориро аз нав эҳё намуд. Ба халқи Тоҷикистон замина барои меҳнати осудаи созандагӣ, эъмори давлати демократӣ, соҳибихтиёр, ҳуқуқӣ ва дунявӣ пайдо гардид.

Ба шарофати саъю кӯшиши пайваста ва ҳаракатҳои пайгиронаи Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ғояи ваҳдати миллӣ ба яке аз самтҳои сиёсати доимии давлат ва Ҳукумати Тоҷикистон табдил ёфт. Он баҳри рушди минбаъдаи сиёсати дохиливу хориҷии давлати тозаистиқлоли тоҷикон, интихоби самтҳои дурусти рушди минбаъдаи кишвар, таъмини амнияти дохиливу хориҷӣ ва ниҳоят барои имрӯзу фардои халқу миллат, ҷомеа ва давлатдории тоҷикон заминаҳои ҳуқуқиву сиёсӣ ба вуҷуд овард. Ғояи ваҳдати миллӣ, ки решааш сулҳу осудагӣ мебошад, назар ба иқтисодиёт ва сатҳи моддии рӯзгори мардум пеш рафт ва халқро бештар фаро гирифт. Фурӯ нишонидани ҷанги дохилӣ ва ҳифзи якпорчагии мамлакат қадами ҷиддие ба сӯи ваҳдати миллӣ буд. Аз ин рӯ, Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба муносибати солгарди Иҷлосияи шонздаҳуми Шӯрои Олӣ изҳор доштанд: «Имрӯз дар арафаи яксолагии Иҷлосияи шонздаҳуми Шӯрои Олӣ ман ба халқи худам гуфта метавонам, ки ҳарчанд зисту зиндагонии мардум беҳбудӣ наёфта бошад, ҳарчанд мушкилоти азими иқтисодӣ пешорӯи мо бошад, вале дар бобати хотима бахшидан ба ҷангҳои бародаркушӣ, нигоҳ доштани якпорчагии Ватани азиз ва таъмини сулҳу осоиш барои шаҳрвандон, мо вазифаи аввалиндараҷаи худро иҷро кардем».

Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 1 декабри соли 1999 фармон «Дар бораи таҳкими ҷараёни демократикунонии ҳаёти ҷамъиятӣ-сиёсӣ» ба тасвиб расониданд, ки ба туфайли он дар кишварамон муҳити мусоиди бисёрҳизбӣ ва гуногунандешии сиёсӣ фароҳам омад. Ин тадбир омили муҳиме гардид, ки ҳизбҳо ва ҳаракатҳои мухталиф муттаҳид гардида, фаъолияти худро ба ҳифзу таҳкими сулҳ, ризоияти миллӣ, рушди демократия, инкишофи иқтисодиёт ва дигаргунсозиҳо дар ҷомеаи тоҷикон амалӣ созанд. Намояндаҳои ҳизбҳои сиёсӣ, иттиҳодияҳои ҷамъиятӣ, созмону ташкилотҳои ғайридавлатӣ аз ҳамкории муштараку судманд изҳори қаноатмандӣ намуда, ҷиҳати тақвияти ин робитаҳо саъю кӯшиш ба харҷ дода истодаанд.

Имрӯз дар Тоҷикистон ҳафт ҳизби сиёсӣ озодона фаъолият мебаранд: Ҳизби Халқии Демократии Тоҷикистон, Ҳизби коммунистии Тоҷикистон, Ҳизби демократии Тоҷикистон, Ҳизби аграрии Тоҷикистон, Ҳизби ислоҳоти иқтисодии Тоҷикистон, Ҳизби сотсиалистии Тоҷикистон, Ҳизби давлат ва тараққиёт. Озодиҳои демократӣ пурра вуҷуд дошта, аҳзоби сиёсӣ дар интихобот пурра ширкат меварзанд, ҳатто намояндагони онҳо дар парлумони мамлакат фаъолият доранд.

Аҳли ҷомеаи Тоҷикистон ҳуҷҷати таърихии Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллиро чун санади гаронбаҳои тақдирсоз хуш истиқбол карда, онро чун гавҳаракаи чашм ҳифз менамоянд. Ҳукумати кишвар 27- уми июнро иди ваҳдат - Рӯзи Ваҳдати миллӣ эълон намудааст, ки он ҳар сол дар тамоми ҳудуди мамлакат ҳамчун ҷашни миллӣ таҷлил мегардад.

Барқарорсозии ҳокимияти конститутсионӣ ва он тағйиротҳои куллие, ки дар натиҷаи баргузории Иҷлосияи таърихии XVI Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ба имзо расидани Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризояти миллӣ падид омаданд, давраи комилан наверо дар низоми қонунгузорӣ, сиёсати ҳуқуқӣ ва мавқею мақоми Тоҷикистон, ки аз ҷониби ҷомеаи ҷаҳонӣ ба ҳайси кишвари комилҳуқуқ эътироф гардидааст, ба миён овард. Ҳамаи тадбирҳое, ки бо ҳидояти Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар роҳи созишу Ваҳдати миллӣ, ки дар самти таҷдиди низоми қонунгузорӣ ва ҳокимияти давлатӣ дар пояи барномаҳои доманадори Ҳукумати Тоҷикистон роҳандозӣ шудаанд, ҳадафи онро доштанд, ки кишвари мо эъмори ҷаҳонии худро ба шоҳроҳи тамаддуни ҷаҳони муосир ворид намояд. Низоми нави давлатдорие, ки Президенти кишвар дар натиҷаи ислоҳоти конститутсионӣ ва низоми қонунгузорӣ тарҳрезӣ намуданд, барои озодии инсон ва ҷомеа, муҳит ва заминаҳои воқеӣ муҳайё карданд. Озодии инсон ва бузургдошти ҳуқуқҳои ӯ ба бунёдгузорӣ ва такмили ниҳодҳои муносиби умури сиёсӣ, ҳуқуқӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангии ҷомеаи Тоҷикистон бо дарёфти истиқлолияти миллӣ оварда расонид.

Маҳз самараи Ваҳдати миллӣ ва тарғибҳои пайвастаи заминагузори ғояҳои ваҳтадгироии Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон буд, ки Тоҷикистон дар арсаи сиёсати байналмилалӣ дар муддати кӯтоҳи таърихӣ дар самти беҳтар намудани сатҳ ва сифати зиндагии аҳолӣ ба дастовардҳои арзишманд ноил гардид.

Имрӯзҳо ҳар як сокини кишвари азизро таассуроти гуворо аз тадбирҳои омодагӣ ба истиқболи 35-умин солгарди Истиқлолияти давлатӣ ва 30-умин солгарди Рӯзи Ваҳдати миллӣ фаро гирифтааст. Бояд қайд намуд, ки дастури Пешвои миллат - Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи бо дастовардҳои баланди сиёсию иқтисодӣ ва иҷтимоию фарҳангӣ дар тамоми қаламравӣ ҷумҳурӣ гузаронидани ин идҳои аҳаммияти муҳими иҷтимоию сиёсӣ дорад. Зеро ин тадбири судманд ба гиромидошти Истиқлолияти давлатӣ, сулҳу ваҳдат ва ба таҳкими ҳамаҷонибаи ин неъматҳоии олӣ мусоидат мекунад.

Дар ин айёми омодагӣ ба таҷлили ҷашни 35-солагии Истиқлолияти давлатӣ ва Рӯзи Ваҳдати миллӣ ба таърих ва саргузашту сарнавишти миллатамон назар афканда, аз дастовардҳо ва бурду бохти он ёдовар шудан зарур ва ҳатмӣ мебошад. Чунки имрӯзҳо бояд тамоми мардуми кишвар, махсусан наслҳои ҷавони имрӯзу ояндасози мо аз он ифтихор намоянд, сабақ гиранд, ба мероси бузурги маънавӣ ва фарҳангии ниёгонамон арҷгузорӣ намуда, ин неъмати бебаҳо - иттиҳоду ягонагӣ, ҳамзистиву осоиштагии миллиро чун гавҳараки чашм эҳтиёт намоянд. Зеро ғояҳои олии Истиқлолияти давлатӣ, Ваҳдати миллӣ ва эҳёи Тоҷикистон, ки саросари ҷомеаи моро имрӯзҳо бештар фаро мегирад, ормони азалӣ ва ҷамъиятии халқи бунёдкори мо маҳсуб мешавад. Бояд таъкид намуд, ки рисолати мазкур муваққатӣ набуда, балки доимӣ мебошад. Бо татбиқи ҳарчи бештари ғояҳои миллӣ ва созандагӣ пояҳои давлатдории миллии мо ҳамон андоза мустаҳкам гардида, боиси болоравии камолоти маънавии мардум ва ҷомеа хоҳад гашт.

Халқи Тоҷикистон хизматҳои бузурги Қаҳрамони Тоҷикистон, Президенти кишвар Эмомалӣ Раҳмонро дар роҳи бунёди сулҳи тоҷикон, суботу оромӣ дар ҷомеа, эъмори давлати демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва ягона, амалӣ намудани ислоҳотҳои бузурги иқтисодию сиёсӣ, аз ҷумла таъмини амнияти Точикистон, ҳифзи ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрванд, таъмини амнияти озуқаворӣ, баровардани Тоҷикистон аз бунбасти коммуникатсионӣ, амалӣ гардонидани саноатикунонии мамлакат, ба ҷомеаи ҷаҳонӣ ҳамчун давлати муосири демократӣ ва ҷомеаи шаҳрвандидошта муаррифӣ намудани Тоҷикистон дар сатҳи қонуни конститутсионӣ қадр намудааст.

Мутобиқи моддаи 2 Қонуни конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 14 ноябри соли 2016, № 1356 «Дар бораи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат» Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат шахсияти барҷастаи таърихии миллат мебошад, ки дар иҷлосияи шонздаҳуми Шӯрои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон Сарвари давлат интихоб гардида, дар бунёди низоми давлатдории Тоҷикистони соҳибистиқлол, барқарорсозии сохти конститутсионӣ, ба даст овардани сулҳу ваҳдати миллӣ саҳми беназир гузошта, тибқи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1994 дар асоси овоздиҳии умумихалқӣ аввалин Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон интихоб шуда, дар эъмори давлати соҳибихтиёр, демократӣ, ҳуқуқбунёд, дунявӣ ва иҷтимоӣ нақши арзанда гузошта, миллатро аз парокандагӣ, давлатро аз нестшавӣ ва халқро аз ҷанги шаҳрвандӣ раҳо намуда, дар рушди сиёсӣ, иқтисодиву иҷтимоӣ ва таърихиву фарҳангии давлати мустақили Тоҷикистон хизматҳои бузурги тақдирсоз намудааст.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат рамзи пойдориву бардавомии давлатдории мустақили тоҷикон, сулҳу ваҳдати миллӣ, кафили рушди босубот ва устувори ҷомеаи Тоҷикистон мебошад.

Ба сифати Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон – Эмомалӣ Раҳмон, ки барои халқи Тоҷикистон хизматҳои бузургу беназир кардааст, эътироф карда мешавад.

БОБОҶОНЗОДА ИСРОФИЛ ҲУСЕЙН - мудири шуъбаи масоили назариявии давлат ва ҳуқуқи муосири Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинови Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқ, профессор

Баргу сози коинот аз ваҳдат аст

Андар ин олам ҳаёт аз ваҳдат аст.

(Муҳаммад Иқбол)

Имрӯзҳо дар гушаву канори сайёра нооромиҳои динию мазҳабӣ ва геополитикии гуногун ба назар мерасад. «Дар вазъияти баамаломада ягона роҳи аз бадбахтӣ, ки худ буҳрони маънавии умумибашарист, андешаи мутаҳидкунандаро пазируфтан ҳатмист. Чунин андешаи муттаҳидсоз – андешаи ваҳдат аст».[1] Дар муқобили чунин таҳдидҳо ҳамон ҷомеае метавонад аз худ истодагарӣ нишон диҳад, ки дар баробари соири омилҳо инчунин ба зарурияти тақвияти арзишҳои ботини ваҳдатгароёна таваҷҷуҳи пайваставу хоса зоҳир намояд. Чунин вазъият ҳар як фарди ҷомеаи моро водор месозад, ки андешаи ягонагӣ, муттаҳидӣ, яъне андешаи ваҳдатро бошуурона пайгир бошем. «Дар дифои фарҳангу ҳуввият, худшиносӣ ва тафаккури миллии хеш мо танҳоем. Моро дар ин ҷабҳа ба ҷуз худамон ҳеҷ нерӯи дигаре дифоъ карда наметавонад. Аз ин боис яке аз самтҳои афзалиятноку стратегӣ – масоили худшиносист»[2]. Миллати мо имрӯз амиқ эҳсос кард, ки бунёдгузору меҳансоз, тақдирсози миллати тоҷик, созандаи ҷомеаи навин, на аз берун буда, балки худи ӯ мебошад.

Ваҳдати миллӣ имконият додааст ҳар як фард фаъолияту амали худро дарк намояд ва дар тарозӯи ақл баркашад ва ба қадри истиқлолу озодӣ расад ва онро ҳифз намояд. Озодӣ ва истиқлолият, қайд менамояд асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти кишвар, мӯҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ҳар давру замон неъмати бебаҳо ва волои ҳаётии инсон, нишонаи барҷастаи симо ва шахсияти таърихӣ, кафили пешрафт, рамзи асолату ҳувият ва шарти бақои таърихии миллат ва давлат мебошад».[3] Роҳбари давлат пайваста таъкид менамояд, ки ваҳдату ҳамбастагӣ ба сифати кафили пешрафти ҷомеа бояд пайгирона минбаъд низ ҳамчун мафкураи давлати сармашқи фаъолияти кулли ниҳодҳои расмию ғайрирасмии ҷомеа эътироф карда шавад ва барои дар зеҳни аъзоёни ҷомеа ҷой додани муҳтавои онҳо иқдомҳои ҷиддию ҳамешагӣ сурат гирад.[4] Таърихи ҷамъият исбот намудааст, ки зиндагонии шоиставу сазовори мардум ва рушди босуботи ҷомеа танҳо ҳангоми ҳукумронии ваҳдати миллӣ имконпазир мегардад. Аз ин ру, ваҳдати миллӣ бузургтарин арзиши миллӣ ва дастоварди ҳар як миллат аст.

Президети мамлакат таъкид мекунад, ки «Сабақи талхи таърихи кишварамон ба ҳар кадоми мову шумо ҳушдор медиҳад, ки дигар ҳеҷ гоҳ зиракии сиёсӣ ва ҳушёриии зеҳниро аз даст надиҳем, ватандӯсту ватанпарвар бошем, аз гузаштаи пурғановати ниёгонамон ифтихор кунем ва ба ин роҳ ваҳдати миллӣ, ягонагии кишвар, марзу буми аҷдодиямонро эҳтиёт ва ҳифз намоем». Ҳамин суханони президент худаш барои мо як барномаи роҳи ба даст овардани ваҳдати миллӣ ва барномаи имрӯз ва дурнамои фаъолият хоҳад буд.

Президент дар доираи мактаби давлатдории ҷаҳон фикр кардан дорад. Дар ин мактаб ӯ аз чизҳое огоҳ аст, ки мо ба фаҳмиши он ҳоло нарасидем. Президент вазифаи пеш бурдани ҷомеаро шинохта ба душ гирифтааст, агар мо аз паи президент равем, ҷомеаи мо ба як ҷомеаи созанда табдил меёбад. Президент шароити бедор шудани андешаи зиндаро додааст. Зиёии Тоҷикистон бояд ҳамаи имконияти президент додаро дуруст истифода кунад. Зиёӣ дар шабакаҳои иҷтимоӣ нишаста, бояд идеяҳои рушанро таҳррезӣ карда, фикрҳои нодурустро маҳкум кунад. Тамоми матбуот дар дасти зиёии рушанфикр бошад, то барномаи истиқлолияти давлатӣ, ваҳдати миллӣ, худшиносии миллӣ ба таври бояду шояд тарғибу ташвиқ шавад.

Ваҳдати миллӣ бояд заминаи иктисодӣ низ дошта бошад, заминаи иқтисодӣ ба вуҷуд омадааст, онро рушд додан лозим аст. “Иқтидори иқтисодии кишвар бояд хамчун заминаи моддии амнияти миллӣ арзёбӣ гардад”. Маблағгузорӣ дар соҳаи истеҳсолиро нисбат ба ғайри истеҳсолӣ зиёд кардан лозим аст. Яъне вақти он омадааст, ки як муддати муайян ба маблағгузории истеҳсолӣ афзалият дода шавад. Дар ин росто мо бояд моле истеҳсол намоем, ки дар бозори ҷахонӣ харидор дошта бошад ва рақобатпазир бошад. Барои ба ин мақсад расидан мо бояд аз омилҳо (факторҳо, заминаҳо )-и мусоидаткунанда истифода барем. Мақсад аз ин истеҳсоли маҳсулоти арзони босифат, ки дар бозори беруна талабгор дошта бошад. Масалан, сохтмони неругоҳҳои барқии на он қадар калон, ки маблағгузории то 400–600 миллион доларо ташкил диҳад ва дар муҳлати кӯтоҳ, яъне 3–4 сол бо ҷалби сармояи дохилӣ. Дар ҳолати пардохти сари вақтии дивидендҳои (ҳаққи саҳм) ҳарсолаи он 30 то 35 фоиз вобаста ба маблағгузории ҳар як сармоягузор (аксионерон) метавонанд рушди ин соҳаро ба суръати ниҳоят баланд таъмин намояд.

Ин дар навбати худ ба ғани шудани буҷети давлат оварда мерасонад, ки барои боз ҳам тарақкӣ додани дигар соҳаҳои тавлиди маҳсулоти саноатӣ мусоидат менамояд. Ҳамин тариқ, дар соҳаи хоҷагии қишлоқ бо истифода аз боду ҳавои мусоид, замин, об ва ғайра истеҳсоли маҳсулоти барвақтии хоҷагии қишлоқ ва содироти он ба хориҷа афзоиш меёбад, ки ин бе дасгирии давлатӣ ғайри имкон аст. Яъне мабғузории тахассусӣ-фардӣ ба ягон намуди маҳсулоти хоҷагии қишлоқ харидор дар хориҷи кишвар дорад (бештар маҳсулоти барвақтӣ). Яъне дар маҷмуъ гуфтаниям, маблағгугорӣ дар соҳае, ки тез фоида ба даст меоред бояд дар мадди аввал гузошта шавад.

Яке аз соҳаҳое, ки метавонад ба рушди иқтисодиёт ва беҳбудии сатҳи зиндагии мардум мусоидат намояд, муҳоҷирати меҳнатӣ мебошад. Аз нигоҳи мо ба ин соҳа таваҷҷуҳи хосса бояд дод. Аввалан бояд тамоми чораҳоро барои ҳифзи ҳуқуқи муҳоҷирони меҳнатӣ дар сатҳи баландтар бардоштан лозим аст. Яъне дар ин соҳа реформа (баргардонидани тобеияти ин ниҳод ба воҳидҳои ҳифзи ҳуқуқи Ҷумҳурӣ ва дигаргунии сохтории он дар беруни кишвар). Вақти он расидааст, ки тавассути ташкили бозори қоғазҳои қимматнок (саҳмия) пули муҳоҷирони меҳнатиро дар рушди иқтисоди миллӣ истифода бурдан лозим аст. Дар ин самт бояд боварии онҳоро барои муфид будан дар самти маблағгузории истеҳсолӣ ба даст овардан асоси корро ташкил медиҳад. Зеро ки ин соҳа дар Ҷумҳурӣ нав аст ва таҷриба нашудааст. Чуноне ки дар боло қайд кардем, баъди маблаггузорӣ, баъди 3–4 сол пардохти девидендтҳо сар шавад, ки ин ба васеъ шудани ин самти фаъолият мусоидат мекунад.

Яке аз омилҳои ташакули ваҳдати миллӣ ин таъмини волоияти қонун, идораи дурусту самараноки тамоми соҳаҳо мебошад. Волоияти қонун заминаи асосии ташаккули давлати демокатии ҳуқуқбунёд аст. Ин кафили сулҳу ваҳдат ва заминаи асосии рушди устувор ва зиндагии шоистаи шаҳрвандони кишвар мебошад.

Мавқеи хизматчии давлатӣ бояд баланд бардошта шавад, зеро ки содиқона хизмат кардани онҳо сабабгори нуфузи Давлат мегардад, ки ин омил ҳам сабаби ташаккули ваҳдати миллӣ мешавад. Шинохти кадрҳои сарсупурдаи миллат дар сатҳи давлатӣ бояд ҳифз шавад, зеро ки дар сафи пеши мубориза барои таъмину ташаккули ваҳдати миллӣ маҳз онҳо меистанд. Барои он ки Давлати мо ҷавон аст ва ташаккули ваҳдати миллӣ дар ҷараёни босуръат аст, фактори ҳифзи ҳуқуқ, шаъну шараф шахсиятҳои сарсупурдаи миллат дар ин раванд мавқеи хосса дорад.

«Ғояи ваҳдати миллӣ шахсро водор месозад, ки ба қадри истиқлолият, озодӣ ва рамзҳои давлатӣ, инчунин арзишҳои волои фарҳангу ахлоқӣ, забони модарӣ, адабиёти оламшумул ва таъриху маданияти куҳани халқи худ бирасем ва барои ба наслҳои ояндаи гузоштани мероси арзанда талош варзад».[5] Ваҳдати миллӣ савияи баланди маънавӣ, ахлоқї, фарҳангӣ ва талошҳои бунёдкорию ояндабиниро талаб мекунад. Инсон дорои ҳиссиёти ҳамгароист, бояд ин ҳиссиёти билқувваи инсонро бедор кард. Пайвастагӣ ва иттиҳоду ягонагӣ, яъне ваҳдат аст. Ваҳдат қудрат дорад, ки инсонҳоро пайваста ба корнамоиҳои нав ҳидоят кунад.Одамон аз ягонагӣ ва муҳаббат нерӯ ва тавони тоза меёбанд.

Мо вазифадорем, ки истиқлолияту ваҳдати миллии кишварамонро ҳамчун дастоварди пурарзиш ва неъмати бебаҳо бипазирем ва онро аз тамоми арзишҳои дигар муқаддамтар бидонем. Ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон сарфи назар аз мавқеи иҷтимоӣ ва сиёсӣ вазифадор аст, ки ваҳдати миллиро ҳамчун муқаддасоти миллӣ, муҳимтарин омилу шароити пешрафти шахсӣ ва рушди босуботи ҷомеа ҳифзу ҳимоят намояд ва дар ободии Ватан саҳми худро гузорад. Вазъияти таърихие, ки охири асри 20 ва аввали асри 21 дар ҷаҳон ба миён омадааст, дар назди ҷомеаи тоҷик шароитҳои нави ҳамгироиро пеш гузоштааст. Сарвари кишвар борҳо таъкид карда мегӯяд: «Мо бояд ҳамеша дар хотир дошта бошем, ки давлатсозиву давлатдорӣ, хусусан дар шароити пурмоҷарову ҳассоси ҷаҳони имрӯза кори осон нест. Аз ин ру, мо бояд кӯшиш кунем, ки фарзандонамонро дар рӯҳияи худшиносиву ҳуввияти миллӣ ва эҳсоси баланди ватандорӣ тарбия намоем, ки дар оянда номбардори миллати бошарафи тоҷик бошанд».

Ходими калони илмии шуъбаи Таърихи фалсафа, д.и.ф., Маҳмадова М.Ф.

[1] Ваҳдат – ҷавҳари ҳастии миллат ва омили рушщди устувори кишвар. / М. Музафарӣ. Мақоми фарҳангии андешаи ваҳдати миллӣ. - Душанбе, 2016.- С. 85.

[2] Ҳамин асар.-С. 25.

[3] Суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон – Эмомалӣ Раҳмон ба муносибати истиқлолияти Ҷумҳуриии Тоҷикистон , аз 8- сентябри соли 2004.// Рӯзномаи Ҷумҳурият аз 9 сентяри соли 2004.

[4] Ваҳдат – ҷавҳари ҳастии миллат ва омили рушщди устувори кишвар. / Х.Идиев. Ташаккули тамоили ваҳдатгаройи дар раванди тағйирёбии ҷомеа. -Душанбе, 2016. –С. 89.

[5] Асрорӣ. М. Ваҳдат – арзиши муқаддасу азиз. //Ваҳдат ва раванди гуфтугӯи тамаддунҳ.- Душанбе, 2015. – С.168

Ваҳдати миллии мо 27 июни соли 1997 — пас аз 8 давраи гуфушунид (дар солҳои 1994 то 1997) миёни ҳукумати ҷумҳурӣ ва мухолифин, дар шаҳри Маскав, «Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ дар Тоҷикистон» ба имзо расид.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар ин маврид чунин таъкид намудаанд: “Созишномаи сулҳбарои сарзамини аҷдодии мо субботу оромии воқеиро таъмин кард, ваҳдати миллиро ба вуҷуд овард ва зиндагиеро фароҳам сохт, ки онро ҳар фарди покдилу некхоҳи мамлакат дер бз интизор буданд.” Маҳз бо шарофати ҳамин ваҳдати миллӣ, сулҳу суботи сартосарӣ ва хиради азалии Тоҷикистони соҳибистиқлол аз пароканда гаштани миллати куҳанбунёдамонро тавонистем пешгирӣ намоем.

Заминаи асосии Ваҳдати миллӣ пеш аз ҳама ин хиради азалии мардуми худи мардуми худогоҳи ватанпарвар ва саъю талошҳои Пешвои миллат буд, ки моро ба ин рӯзҳои фараҳу хушу хуррам расонд. Ваҳдати миллӣ барои мардуми мо дар баробари истиқлолият неъмати бебаҳо ва муқаддас аст. Ҳар як тоҷики ватанпарвар, бояд ифтихор аз он дошта бошад, ки миллати тоҷик таърихан ва табиатан сулҳдӯст, фарҳангпарвар, тамаддунофар ва созандаю бунёдкор мебошад. Таърих ва ҷомеаи ҷаҳонӣ бори дигар исбот намуд, ки халқи тоҷикро дар масири таърих ҳамчун миллати куҳанбунёд, бонангу номус, бохираду адолатхоҳ, бунёдкору заҳматкаш дорои хиради азалӣ доштан эҳтирому эътироф менамоянд.

Дар воқеъ Ваҳдати миллӣ шукуфоии Ватан аст, ки имрӯзҳо мардуми озоди кишвар меҳнати софдилонаи худро давом дода, ҳаёти хушбахтона гузаронида истодаанд. Аз ҷумла ҷавонони имрӯза насли хушбахтарини ҷаҳонанд, ки дар замони сулҳу осоиштагӣ зиндагӣ менамоянд ва аз ин иқболи баланди худ меболанд. Бигзор ба бахти мардуми тоҷику тоҷикистонӣ сулҳ пойдор бошаду осмон ҳамеша софу беғубор бимонад.

Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар яке аз баромаҳояшон чунин гуфтаанд: “Ҳар як фарди бедордили ҷомеа, ҳар як шаҳрванди бонангу номуси Тоҷикистон, ки барояш Ватан ва сарзамини аҷдодӣ қадру манзалат дорад, бояд сулҳу ваҳдатро чун гавҳараки чашм ҳифз карда, барои ободиву пешрафти кишвар ҷаҳду талош намояд”.

Узви вобастаи АМИТ, д.и.б., профессор Саидалӣ Гулов

Вақте ки сухан дар бораи Устод Фозил Тоҳирович меравад, гуфтан ҷоиз аст, ки Устод дар ҳақиқат падари маънавии тамоми ҳуқуқшиносони Тоҷикистон мебошанд. Як гурӯҳ шогирдони болаёқати ҳуқуқшиносро тарбия кардаанд, ки зери роҳбариии он кас ҳам рисолаҳои номзадӣ ва ҳам рисолаҳои докториашонро дифоъ кардаанд.

Боиси ифтихор аст, ки ин шогирдон имрӯзҳо дар асоси дарёфти малака ва маҳорати соҳаи ҳуқуқшиносӣ дар вазифаҳои гуногун дар мақомот ва вазорату идораҳои баланди давлатӣ кору фаъолият мекунанд.

Маҳз тавассути касбияти баланди Устод Фозил Тоҳирович буд, ки бо як қатор олимони Россия дӯстӣ пайдо карда, чанд шогирдашон аз Тоҷикистон барои дифои рисолаҳояшон ба Донишгоҳҳои Маскав рафта дифо мекарданд.

Устод Фозил Тоҳирович пули ҳуқуқшиносии тоҷик ва Россияро барпо намуданд. Аз дӯстон ва олимони ҳуқуқшиноси Россия Нерсессянс В.С., Сюкияйнен Л.Р.,Гравский М.Н. ва ғайраҳо, аз ҷумла яке аз ҳуқуқшиносони барҷастаи Россия Чистяков О.И. роҳбари илмии эшон буданд.

Ба ҷуз сифатҳое, ки дар боло ном гирифтем, устод Фозил Тоҳиров сухангӯйи тавоно ҳам маҳсуб мешуданд. Он кас бо маърӯзаҳои илмӣ борҳо дар конгрессу симпозиумҳо дар Миср, Италия, Олмон, Покистон, Ҳиндустон, Эрон, Лаҳистон, Австрия, Москва ва дигар шаҳрҳои Федератсияи Россия ва ИДМ дастовардҳои илми ҳуқуқи ватаниро муаррифӣ кардаанд.

Аксар пажӯҳишҳо ва китобҳои устоди зиндаёд дар ганҷинаи илми ватанӣ ба ёдгор мондаанд ва ҳар муҳаққиқ ва донишҷӯ, албатта, ба онҳо муроҷиат мекунад. Китобҳои он кас – «Становление советского права в Таджикистане» (1987), «Правовая система Таджикской АССР» (1988), «Ташаккули ҳуқуқи шӯравӣ дар Тоҷикистон» (1994), «Правовая система дореволюционного Таджикистана» (1998), «Шариат ва танзими муносибатҷои ҳуқуқӣ-оилавӣ (бо забонҳои тоҷикиву русӣ, соли 1999, бо ҳаммуаллифӣ), “Таърихи давлат ва ҳуқуқи дунёи қадим» (2003), «История государства и права Республики Таджикистан» (қисми 2, 2001), «Таърихи давлат ва ҳуқуқи мамлакатҳои хориҷӣ (дунёи қадим ва асрҷои миёна)» (2004), «Таърихи давлат ва ҳуқуқи мамлакатҳои хориҷа (давраи нав ва навтарин)» (2007), «Хрестоматия по истории государства и права Таджикистана, 1917-1994 гг.», «Хрестоматия по истории государства и права Таджикистана» (такмили китоби пешина, 2019) аслан ниёз ба муаррифӣ надоранд, зеро ҳамеша мавриди истифодаи алоқамандон ҳастанд.

Мо ки дар остонаи таҷлили 34-солгарди Истиқлоли давлатии Тоҷикистон қарор дорем, ин лаҳзаҳо ёдам меояд, ки ки сулҳу суботи тоҷикон ба осонӣ ба даст наомадааст. Воқеан, аз аввали солҳои 90-уми қарни гузашта то ноил гардидан ба ваҳдати миллӣ Тоҷикистони соҳибистиқлол гирифтори ҷанги шаҳрвандӣ гардида, дар он рӯзҳо бенизомиву бетартибӣ ҳукмфармо, меъёрҳои қонунҳои давлат зери по шуда, бесарусомониву ҷинояткорӣ қариб дар ҳама соҳаҳои иҷтимоӣ шакли муташаккилонаро гирифта буд. Дар ин марҳила, бисёре аз фарди Тоҷикистон Ватанро тарк карда, ба дигар кишварҳо фирор намудаанд. Аммо,мо ба ҳеҷ куҷо нарафтем, гуреза ҳам нашудем ва ҳама мушкилоти низоъи шаҳрвандиро бо кулли мардуми Тоҷикистон паси сар намудем.

Устод симоҳо ва шахсиятҳои барҷастаи ҳуқуқшиносии дигар кишварҳо ва ҳуқуқшиносони ватаниро мисли В.Г. Грингберг, Л.С. Явич, Е.Н. Стрелникова, Х.Қ. Раҷабов, Э.С. Севликянс, В.А. Ойгензихт, В.И. Коретский, Г.Л. Осокина, Р.Н. Ҳамроқулов, Ш.Р. Розиқов, Л.М. Франк, Л.З. Зимина, С.Ш. Шарофов ба ёд меоварданд.

Устод дар ҳарду ҷабҳа – ҳам омода намудани мутахассисон барои сохторҳои кишвар ва ҳам рушди танзими ҳуқуқии муносибатҳои ҷамъиятӣ дар мамлакат бевосита саҳм доштанд. Махсусан дар таҳия ва коркарди лоиҳаи қонунҳо ва барномаҳои давлатӣ, асоснокгардонии илмиву назариявии фаъолияти мақомоти ҳифзи ҳуқуқ бевосита иштирок мекарданд.

Он кас як ҷумлаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро чун шиор пазируфта буданд ва ҳамеша такрор мекарданд, ки чунин буд: «Пешрафти ҷомеа фақат бо роҳи танзими қонунӣ ва одилонаи муносибатҳои ҷамъиятӣ имконпазир аст». Мегуфтанд, ки ин ҷумла як олам маъно дорад ва моҳияти давлатдории моро ифода мекунад, яъне бидуни танзими қонунӣ ва одилонаи муносибатҳои иҷтимоӣ давлати ҳуқуқбунёд асолат надорад ва буда ҳам наметавонад.

Хулоса, зиндагиномаи Устод Фозил Тоҳирович боиси ибрат ва намуна аст. То метавонистанд некӣ мекарданд. Доиман ба ҷавонон, хусусан шогирдонашон таъкид мекарданд, ки бисёр китоб хонед, маърифати баланд дошта бошед, ҳуқуқи худатонро донед, нагузоред, ки дар зиндагиатон беадолатӣ шавад.

Санаи 10 июни соли 2025 дар Толори Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, бо ташаббуси Институти фалсафа, сиёсатшиносӣ ва ҳуқуқи ба номи А. Баҳоваддинов конференсияи ҷумҳуривии илмӣ-назаривии «Хонишҳои академӣ-ҳуқуқӣ”- дар мавзуи “Илми ҳуқуқшиносӣ: таърих, масоили мубрам ва дурнамои рушд”, бахшида ба рӯзи “Ваҳдати миллӣ” ва фаъолияти илмии академик Фозил Тоҳиров, баргузор мегардад.

Китоби академик Фозил Тоҳирович 995 саҳифа бо ташаббуси академик Қобилҷон Хушвахтзода ва шогирдонашон рӯи чоп омадааст.

Академик Фозил Тоҳирович яке аз муаллифони Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошанд. Дар таҳия ва мураттаб сохтани Парчам ва Нишони давлатӣ иштироки фаъолона доштанд.

Зиёда аз 39 нафар номзадҳо ва докторони илми ҳуқуқро тайёр намудаанд. Раиси Шӯрои диссертатсионӣ оид ба дифои рисолаҳои номзадӣ ва докторӣ буданд, ки ин Шӯроро худашон ташкил намудаанд.

Имрӯзҳо шогирдони эшон дар мақомотҳои баланди давлатӣ кору фаъолият мекунанд. Академик Тоҳир Фозилович Арбоби шоистаи илм ва техника буданд. Зиёда аз 5 сол директори Ииститути давлат ва ҳуқуқ ба ӯҳда дошта, ташкилкунандаи Институти мазкур буданд.

Инҷо ҷоиз аст, ки мо сатрҳои шоири шаҳири Тоҷикистон Мирзо Турсунзодаро ба ёд биёрем:

Ошён гар мегузорӣ дар дили инсон гузор,

Дар раҳи меҳру вафою аҳди бепоён гузор.

Нест ҳеҷ чизе ки аз дили инсон баланд,

Ошёни меҳри хеш дар мағзи ҷон гузор.

Меҳри Устод академик Фозилҷон Тоҳиров дар мағзи ҷонҳои фарзандонашон, шогирдонашон, пайвандонашон ҷой гирифтааст. Равонашон шод бошад!

Санавбарбону Воҳидова - мудири шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон, доктори илмҳои таърих, профессор

8- июни соли 2025 Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо сафари корӣ ба Ҷумҳурии Фаронса сафар намудаанд. Мақсад аз ин сафар иштирок ва суханронӣ дар маросими даҳсолаи байналмилалии барои илмҳои яхшиносӣ барои солҳои 2025- 2034 аст. Пешвои миллат дар суханронии хеш изҳор намудаанд,ки Тоҷикистон дар ин чорабинӣ ҳамчун яке аз кишварҳои ташаббускори даҳсолаи байналмилаии амал барои илмҳои криосферӣ иштирок дорад.

Боиси тазаккур аст,ки 60 фоизи пиряхҳои Осиёи Марказӣ дар кӯҳсори Тоҷикистон воқеъ буда дар рушди ҳамаи соҳ аҳои ҳаёти инсон ва ояндаи устувори минтақа нақши асосӣ мебозанд.-Ҳамчунин Пешвои миллат дар суханронии хеш оид ба уқёнус иброз намудаанд,ки тайи чанд даҳсолаи охир аз 14 ҳазор пиряхи Тоҷикистон зиёда аз 1300 адади онҳо пурра об шуда нобуд гардидааст.Обшавии пиряхҳои Тоҷикистон нисбат ба солҳои пеш фарқкунанда буда,ин раванди обшавӣ бо суръат идома дорад. Дар доираи ташаббусҳои наҷиби Пешвои миллат аз ҷониби Маҷмааи Умумии Созмони Милали Муттаҳид эълон гардидани “Соли оби тоза (соли 2003)”, Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои ҳаёт”, солҳои 2005-2015 “Соли байналмилалии ҳамкорӣ дар соҳаи об, соли 2013”, Даҳсолаи байналмилалии амал “Об барои рушди устувор, солҳои 2018 — 2028”, эътибори Ҷумҳурии Тоҷикистонро дар арсаи ҷаҳонӣ ба сифати кишвари ташаббускор дар соҳаи ҳалли мушкилоти об боло бурд.

Бояд қайд намуд, ки муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз ҷониби давлати Фаронса ҳамчун сарвари ташаббускор дар умури ҷаҳони обу иқлим даъват намудаанд. Дар Ҷумҳурии Фаронса Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бо Президенти Ҷумҳурии Фаронса ва ҳамчунин бо мудири кулли ЮНЕСКО хонум Одри Азуле мулоқоти самимона анҷом доданд. Ҳамчунин дар рафти сафар Пешвои миллат бо якқатор намояндаҳои кишварҳои гунон аз ҷумла бо Сарвазири Шоҳигарии Камбоҷа муҳтарам Ҳун Манет мулоқон намуда, ҳардуҷониб аз ҳамкорӣ изҳори қаноатмандӣ намудаанд.

Имрӯзҳо масъалаи обу иқлим ташвишовар номида шуда, тамоми кишварҳои дунё дар ҳамгироӣ роҳи ҳалли мушкилоти онро тавассути барномаҳо ва самоягузорӣ пешгирӣ бояд намоянд. Ҳамчунин дар конфронси мазкур Перезиденти Фаронса Эммануэл Макрон бо Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон мулоқот намуда, ҳарду ҷониб аз ҳамкории судманди тарафайн изҳори қаноатмандӣ намудаанд. Президенти Фаронса ҷониби Тоҷикистон оид ба муваффақона гузаронидани Конфронси байналмилалии ҳифзи пиряхҳо,ки дар шаҳри Душанбе баргузор гашт, табрик намуд. Дар вохурии ҳарду роҳбарон як қатор санадҳои нав маврид назар қарор гирифт. Боиси хушнудист, ки олимон ва мутахассисони Тоҷикистон оиди ин конфронси мазкур дар телевизионҳо, шабакаҳои иҷтимоӣ ва дар матбуот низ мақолаҳои илмии хешро нашр намудаанд.

Ҳамчунин дар тамоми шабакаҳои телевизиони ҷаҳон суханронии Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмонро намоиш дода,донишмандон ва мутахассисони хориҷӣ низ ақидаҳои худро иброз намудаанд. Барои мо тамоми тоҷикони олам хурду бузург боиси ифтихораст, ки Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар дунё як шахси наҷотбаш ташаббускор шинохта шудааст. Пас ҳамаи моро зарураст,ки аз насиҳатҳо ва суханрониҳои Пешвои миллат омухта имруз ва фардои кишвари худро ободу озод нигоҳ дорем.

Махмедов Муҳаммадҷон, - ходими хурди илмии шуъбаи Аврупои Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

«Мусолиҳаи миллии мо дар таърихи навини миллати куҳанбунёдамон дастоварди бузург ва беназир аст. Аз ин ру, ҳар фарде, ки худро фарзанди Тоҷикистон медонад ва қадру манзалати Тоҷикистонро азиз мешуморад, бояд ба ин дастовард ҳамеша эҳтиром гузорад ва таҳкими Ваҳдати миллиро рисолати шаҳрвандиву қарзи фарзандӣ дониста, ба халалдор гардидани он ҳаргиз роҳ надиҳад».

Эмомалӣ Раҳмон

Ваҳдат барои ҳар як халқу миллат арзандатарин неъмат ва бузургтарин сармоя ба ҳисоб меравад. Ин падидаи писандида танҳо ба халқу миллате сазовор мешавад, ки дорои ҳуввияти баланди миллӣ, худшиносию худогоҳӣ ва хештандӯстӣ буда, якдиливу ягонагӣ ва сарҷамъиро дар замири худ мепарваранд.

Нерӯи ваҳдат он қадар бузург аст, ки фазои душманиву душманро дарҳол маҳв менамояд ва миёни инсоният сулҳу дӯстиву рафоқатро густариш мебахшад. Яъне, танҳо ва танҳо ваҳдат аст, ки ҷомеаи тинҷу осоиштаро насиби насли одам гардонидааст. Халқе, ки ба ваҳдат рӯ намеорад ва дар асоси низоми ваҳдат сарҷамъ намегардад, ҳеҷ гоҳ ба осудагӣ намерасад.

Ваҳдати миллӣ дар таърихи навини давлатдории миллати тоҷик дастоварди арзишмандтарин мебошад, зеро барои амалӣ гардидани ормонҳои халқамон, ки бо қалби пур аз умед интизори сулҳу оромӣ ва дӯстиву ҳамдигарфаҳмӣ буд, заминаи воқеӣ гузошт.

Имзои Созишномаи умумии истиқрори сулҳ ва ризоияти ҷомеа оғози гардиши куллӣ дар ҳаёти сиёсӣ, иҷтимоӣ ва маънавии халқи тоҷик гардид. Ин сулҳ боварии даҳҳо ҳазор ҳамватанони бегуноҳ, занону кӯдакон, пиронсолону ҷавононро, ки маҷбуран тарки Ватан карда буданд, ба зиндагӣ эҳё намуд. Ин сулҳу ваҳдат маҳз бо кӯшишу заҳматҳои фидокоронаи Президенти мамлакат, Ҷаноби Олӣ, муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба даст оварда шуд ва ин неъмати бебаҳоро ҳар як тоҷику тоҷикистонӣ бояд ба монанди гавҳараки чашм нигоҳ дорад.

Махсусан, Созишномаи ваҳдати миллии тоҷикон, ки 27-уми июни соли 1997 имзо гардид, боиси тинҷиву амонӣ гашта, тоҷикони ҷаҳонро ба ҳам овард ва дари Тоҷикистонро ба рӯйи ҳамватанони бурунмарзӣ боз намуд. Бо шарофати мақдами фархунда ва мубораки Ваҳдати миллӣ имрӯз Тоҷикистон соҳибихтиёрии комилро ба даст овардааст.
Барқарор гардидани сулҳу субот имкон дод, ки Тоҷикистони тозаистиқлоли мо захмҳои давоми ҷанг гирифтаи хешро даво бахшида, айни замон ба бунёди аркони давлатдории навинаш қадам бигузорад. Мардуми кишвар бошанд, ба ҳаёти осоишта ва ободию созандагиҳо рӯ биоваранд.

Самараи неки Ваҳдати миллист аст, ки имрӯз Тоҷикистон дар дунё чун давлати сулҳхоҳу сулҳпарвар ва ваҳдатофар шинохта шудааст. Тули солҳое, ки Ваҳдати миллӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳукмфармост, халқ зиндагии осоишта, пурбаракат ва арзандаро соҳиб гаштааст.

Бояд иқрор намуд, ки миллати тоҷик аз ҳамон халқҳоест, ки чӣ дар гузашта ва чӣ имрӯз бо хиради азалии хеш дар барқарорсозӣ ва гулгулшукуфии ватани худ ҷонбозиҳои зиёд карда бо муваффақият ноил гаштааст. Имрӯзҳо низ, натиҷаи заҳмати ватанпарваронаи фарзандони фарзонаи миллати тоҷик аст, ки Тоҷикистони соҳибистиқлол дар асоси ваҳдат озодии комили худро ба даст дорад. Яке аз бузургтарин фарзонафарзанди баруманди тоҷик – Қаҳрамони Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аст, ки барои барқарор намудани Ваҳдати миллӣ худро зери вазнинтарин хатари ҷонӣ гузошта, ба кишварҳое, ки умеди бозгашт набуд сафар кард, то ки ба гурӯҳҳои мухолифин забон як карда, Тоҷикистони ҷангзадаро соҳибсулҳ гардонад.

Пешвои миллат дар ин музокираҳо бо хиради волои хеш байти машҳури бузургтарин ғазалсарои адабиёти форсу тоҷик Ҳофизи Шерозӣ:

«Осоиши ду гетӣ тафсири ин ду ҳарф аст,

Бо дӯстон мурувват бо душманон мадоро»-рo cармашқи кори худ карор дода, бо адовати мухолифин адолат намуда, барои халқи худ Ваҳдати комилро ато кард. Истиқлоли номиро бо истиқлоли ҳақиқӣ мубаддал гардонид. Ана, ҳамин заҳматҳои Пешвои миллат аст, ки дар ин кишвари биҳиштосо ҳамасола рӯзи 27-июн хамчун “Рӯзи Ваҳдати миллӣ” ҷашн гирифта мешавад.

Халқи тоҷик - яке аз хушбахттарин миллатҳо, имсол 28-солагии “Ваҳдати милли”-и хешро дар фазои сулҳу осоишта пешвоз мегирад.
Ваҳдати тоҷиконро ҷомеаи ҷаҳон эътироф намуда, миллати тоҷикро аз бузургтарин халқиятҳои маърифатпарвару маъдалатгустар ва ваҳдатқарину ваҳдатофар мешиносанд.

Адолат нест, чун ваҳдат набошад,

Саодат нест, чун ваҳдат набошад.

Бувад ваҳдат сафои рӯзгорон,

Садоқат нест, чун ваҳдат набошад.

Азизтар аз барои насли инсон,

Дар ин дунё ба ҷуз ваҳдат набошад.

Фазои рӯзгорон тирагун аст,

Агар маънои рӯз – ваҳдат набошад.

Имрӯз шукр мекунем, ки дар давлати биҳиштосои мо парчами сулҳу субот, Ваҳдати миллӣ, истиқлолияти комил ва соҳибдавлатӣ парафшон аст.

Ғояи ваҳдати миллӣ дар як марҳилаи муҳими таърихӣ ҳамчун омили муттаҳидкунандаи ҷомеаи мо хизмати бузургу арзандаро анҷом дод. Акнун замони он фаро расидааст, ки консепсияи ваҳдати миллӣ ҳамчун қисми таркибиву тавонбахши андешаи миллӣ таҳкиму тақвият бахшида шавад ва ҳар як шаҳрванди худогоҳу худшиноси кишвар бояд ба қадри ин неъмати муттаҳидсози ҷомеа расад ва онро гиромӣ дорад.

Расулов Туйғун Мирқозиевич – номзади илмҳои иқтисодӣ, дотсент, мудири озмоишгоҳи маркетинг ва Ояндабинии МД МТТИ АМИТ

“Барои вусъат бахшидан ба равандҳои инноватсионӣ ва истифодаи ҳамаҷонибаи имконияти технологияҳои рақамӣ дар иқтисодиёт солҳои 2025-2030 дар Тоҷикистон Солҳои рушди иқтисоди рақамӣ ва инноватсия эълон карда шуданд”.

Эмомалӣ Раҳмон

Дар чанд садсолаи охир рушди илм ба ташаккулии технологияҳои гуногун замина фароҳам овардааст. Дар ин қарина бо истифода аз технологияҳои муосир коркарди иттилооот, тавлидоти ва паҳн намудани он дар ҷомеа ба роҳ монда шуда, андеша ва назарияҳои илмӣ сол то сол такмил ёфтанд. Ҳамзамон технологияҳои муосир барои суръат бахшидан ба рушди давлатҳо мусоидат менамояд. Маҳз чунин раванд шароит фароҳам овард то инсонҳо таввасути технологияҳои муосир ба илму афкори донишмандони асрҳои пеш дастрасӣ пайдо намуда, ҳамзамон дар заминаи таҳлилу баррасӣ онҳоро такмил ва коркард намоянд. Зеҳни сунъӣ ин фанновариест, ки ба компютерҳо ва системаҳо қобилияти иҷро кардани вазифаҳое медиҳад, ки қаблан танҳо инсонҳо метавонистанд онҳоро иҷро кунанд. Ба ин вазифаҳо шомиланд: шинохтани садо, акс, матн, қабули қарорҳо ва ҳатто пешгӯии рӯйдодҳо. Ҳадафи асосии зеҳни сунъӣ ин ба системаҳо омӯзонидани қобилиятҳои “фикр кардан” ва “омӯхтан” аст. Аслан, зеҳни сунъӣ ба кам кардани истифодви қувваи меҳнат тавассути технология оварда мерасонад. Яъне, меҳнат ҳамчун раванд бештар тавассути технологияи рақамӣ ва компютер идора ва амалӣ мегардад.

Тоҷикистон дар Осиёи Марказӣ аввалин кишварест, ки Стратегияи рушди зеҳни сунъиро 29 - уми сентябр соли 2022 қабул кардааст. Ин Стратегия то соли 2040 - ро дар бар мегирад ва масъули иҷроиши он Вазорати саноат ва технологияҳои нави Тоҷикистон мебошад. Коршиносони соҳа аз ин иқдоми Ҳукумати кишвар ҷонибдорӣ намуда, бовар доранд, ки акнун Тоҷикистон қадами асосиро ҷиҳати рушди рақамикунонии иқтисод мегузорад. Ҳоло дар Душанбе марказҳои таҳияи барнома ва кор дар самти зеҳни сунъӣ аллакай амал мекунанд. Яке аз онҳо «TajRupt» — нахустин лаборатория ё маркази зеҳни сунъӣ аст, ки дар Осиёи Марказӣ онро беназир медонанд. Гуфта мешавад, ки «TajRupt» бо дастгирӣ ва мусоидати Вазорати саноат ва технологияҳои нави Тоҷикистон ва иқдоми ҷавони тоҷик Азизҷон Азимӣ, ки хатмкардаи Донишгоҳи Гарварди Амрико мебошад, таъсис ёфтааст.
Дар доираи стратегияи рушди зеҳни сунъӣ дар Точикистон аллакай кор оид ба ҷорӣ намудани технологияхои нав ба системаи таълимӣ огоз шудааст. Аз моҳи сентябри соли 2025 дар 10 мактаби кишвар дарсҳои омӯзиши зеҳни сунъӣ дар ҳолати озмоишӣ оғоз мешаванд.

Истифода аз неруи зеҳнии олимону пажуҳишгарон ҳамеша натиҷаи баланд медиҳад. Зеҳни сунъӣ низ як навъ ихтирои инсон аст, ки бо тақлид ба зеҳни инсоният фаъолият менамояд ва имрӯз барои кулли башар чизи хеле муҳим ва зарурӣ гардидааст. Олимону муҳаққиқон истифода аз зеҳни сунъиро дар тамоми соҳаҳо хеле зарур ва муҳим меҳисобанд. Дар аксарияти кишварҳои пешрафтаи ҷаҳон татбиқи он ба ин ё он соҳа натиҷаи хуб додааст.

Дар бозори меҳнат ба зарфияти зеҳнии инсонҳо, ки бо илмҳои муосир шакл гирифтааст, эҳтиёҷ бештар мегардад. Зеро имрӯз бо истифода аз зеҳни сунъӣ, компютер зарфияти коркарди миллионҳо мегабайт иттилоотро дар як сония дорад, ки инсон дори чунин зарфият нест. Аз ин рӯ дар раванди ташаккули технология ба инсонҳои донишманд бештар такя карда мешавад, аммо дар ҳама давлатҳо дар самти омода намудани мутахасисони сатҳи баланд мушкилоти ҷиддӣ вуҷуд дорад.

Тамоми таҳқиқот ва омӯзишу пажӯҳишҳое, ки олимону муҳақиқон онро анҷом медиҳанд, дар оянда имкон медиҳад то зеҳни сунъӣ бо истифода аз онҳо аз ҳар ҷиҳат аз инсон бартарӣ бошад. Зеро зеҳни сунъӣ бо истифода аз ин дастовардҳои илмӣ ва қобилияти ҳифзу таҳлили миқдори зиёди иттилооту маълумот зарфияти анҷом додани амалҳое, ки инсон дар амалӣ намудани он оҷиз аст, соҳиб мегардад. Чунин як зарфият имкон медиҳад, то дар бисёр соҳаҳо зеҳни сунъӣ инсонро иваз намояд.

Мақсади зеҳни сунъӣ таҳияи алгоритмҳо ва амсилаҳое мебошад, ки метавонанд зеҳни инсонро тақлид кунанд ва вазифаҳои гуногунро ҳал кунанд. Ба вуҷуд овардани системаҳои зеҳни сунъӣ барои иҷрои вазифаҳое, ки ҳарчанд барои инсонҳо осон ва табиӣ мебошанд, барои мошинҳо ва алгоритмҳо бо истифода аз усулҳои дарёфт ва таҳлил маълумот, омӯзиш ва истилоҳот, қароргирӣ ва дигар вазифаҳои иншоотӣ имконпазир аст.

Ҳоло, якчанд мутахассисон дар соҳаи илмҳои компютерӣ кӯшиш доранд, ки зеҳни сунъӣ-и қавӣ (AGI – Artificial General Intelligence) созанд, ки қодир бошад мисли инсон фикр кунад ва ҳамаи вазифаҳоро иҷро намояд. Аммо, то имрӯз чунин зеҳни сунъӣ вуҷуд надорад ва вақти зарурӣ барои эҷод кардани онро низ маълум нест.

Истифодаи зеҳни сунъӣ метавонад дар соҳаҳои гуногун алоқамандӣ дошт:

1. Тиб: Ташхиси бемориҳо, таҳияи доруворӣ, ҷарроҳии роботӣ, таҳлили тасвирҳои тиббӣ.

2. Тиҷорат ва молия: Пешгӯии бозор, худкорсозии хидматрасонӣ ба мизоҷон, ошкор кардани қаллобӣ.

3. Нақлёт: Мошинҳои худидорашаванда, беҳтарсозии боркашонӣ, системаҳои нақлиёти интеллектуалӣ.

4. Маориф: Омӯзиши фардӣ, таҳқиқи худкори вазифаҳо, омӯзгорони маҷозӣ.

5. Маркетинг: Таҳлили рафтори истеъмолкунандагон, чат-ботҳо, маъракаҳои таблиғотии зеҳни сунъии худкор.

6. Саноат: Зеҳни сунъӣ дар равандҳои кории роботҳои техникӣ, пешгӯии хизматрасонии техникӣ, назорати сифат.

7. Амният: Шинохти чеҳраҳо, киберамният, таҳлили рафтори корбарон.

Зеҳни сунъӣ ва технологияҳои марбут ба он дар ҷаҳони муосир як қисми ҷудонашавандаи рушди илмӣ ва технологӣ мебошанд. Ин технологияҳо дар ҳолати кунунӣ бо суръат рушд мекунанд ва таъсири амиқе ба ҳамаи соҳаҳои ҳаёти инсонӣ доранд. Истифодаи зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои гуногун на танҳо барои пешрафти технологӣ, балки барои рушди иқтисоди рақамӣ ва таъмини рушди устувори иқтисоди миллӣ аҳамияти калидӣ дорад. Дар соҳаи тиҷорат ва молия, истифодаи зеҳни сунъӣ дар таҳлили рафтори истеъмолкунандагон ва пешгӯии раванди бозор, он метавонад шароити беҳтаре барои фаъолиятҳои тиҷоратӣ ва стратегияи иқтисодӣ муҳайё кунад, ки дар натиҷа ин ҳолат ба суръат ва самаранокии рушди иқтисодӣ мусоидат кунад. Технологияҳои зеҳни сунъӣ дар соҳаи нақлиёт ва инфрасохтор ҳам бо истифода аз нақлиёти худидорашаванда ва системаҳои интеллектуалӣ барои идоракунии роҳҳо ва ҳаракати одамон ва борҳо, қобилиятҳои зеҳни сунъӣ дар бораи таҳлили маълумотҳои нақлиётӣ барои беҳтар кардани системаи нақлиёт таъсири амиқ хоҳанд дошт.

Соли 1956 дар Коллеҷи Дармути ИМА муҳаққиқи америкоӣ Ҷон Маккарти (1927 - 2011) дар конференсия бахшида ба механикунонии зеҳн аввалин шуда, истилоҳи «зеҳни сунъи» - ро истифода намуд. Соли 1958 барномасозии зеҳни сунъӣ бо номи «Лисп» пешниҳод гашт. Ин барнома дорои хусусиятҳои зерин буд:
- шакли синтаксиси ягонаи сабти барнома ва маълумотҳо;
- нигаҳдории автоматии идоракунӣ;
- системаи макросҳо, «конструксияи забонӣ»;
- сохтори пурқуввати маълумотҳо;
- барномасозии функсионалӣ.

Муаллифи ин забони зеҳни сунъӣ бо номи «Лисп» муҳаққиқи ИМА Ҷон Маккарти буд. Муҳаққиқони зеҳни сунъӣ чунин мешуморанд, ки ин барнома кӯҳна шудааст, вале дар бисёр барномасозии саноатӣ ҳоло ҳам аз он истифода мебаранд.

Ширкати америкоии OpenAI барномаеро бо номи ChatGPT коркард намудааст, ки абзори зеҳни сунъӣ буда, худаш матн менависад. Олимони америкоӣ Ҷон Фон Нейман ва Ноберт Винер ҳамчун асосгузорони илми кибернетика ва назарияи зеҳни сунъӣ маҳсуб меёбанд. Соли 1965 олими америкоӣ Герберт Сайман пешгӯӣ намуд, ки дар давоми 20 – соли охир мошинаҳо тамоми он корҳое, ки одамон қобилият доранд, иҷро менамоянд.

Ø Соли 1965 якумин роботи ёрдамчӣ бо номи Элиза ихтироъ гардид, ки бо забони англисӣ гап мезад.

Ø Дар солҳои 70-уми асри 20 Вазорати мудофиаи ИМА лоиҳаи маҷозии харитаҳои кӯчаҳоро ба моннди GPS коркард намуд.

Ø Соли 1969 дар Донишгоҳи Стэнфорд роботро бо зеҳни сунъӣ бо номи Шейки ихтироъ намуданд, ки мустақилона ҳаракат мекард, маълумотҳоро дарк менамуд, вазифаҳои начандон мураккабро иҷро менамуд.

Ø Соли 1997 барномаи маълуми шоҳмотбозӣ «Дип Блю» сохта шуд, ки шоҳмотбози машҳр Гарри Каспаров бо он бозӣ намуд.

Ø Соли 1989 бошад барномаи дигари зехни сунъӣ Deep Thought гроссмейстери байналмилалӣ Бент Ланерсро дар бозӣ бурида. ҳамин тавр зеҳни сунъӣ аз тафаккури инсон пеш рафт.

Дар замони шуравӣ академики Академияи илмҳои ИҶШС (СССР) Поспелов Г.С. навишта буд: «Ба таври оммавӣ ворид намудни мошинаҳои электорнии ҳисоббарор ва роботҳо дар хоҷагии халқ, низоми идоракунӣ, раванди лоиҳакашӣ ва сохтори низоми нави техникӣ зеҳни сунъиро дар мадди аввал гузошта, ба бунёди низоми саноати интеллектулӣ оварда расонид». Ҳамин тавр, дар собиқ Иттиҳоди Шуравӣ аввалин компютер бо номи «Агат» дар асоси микропротсессори APPIE ихтироъ шуд. Маҳз, пайдоиши компютерҳо ба рушди зеҳни сунъӣ роҳ кушоданд. Ба он таҳқиқоти математик в криптогарфи англис Алан Тюринг (1912-1954) - бо номи «Бозии интеллектуалии шоҳмот» асос гузошт.

Аз рӯи пешгӯиҳои Рэймонд Курствейл то соли 2029 зеҳни сунъӣ тести Тюринро гузашта, онро аз шуури инсонӣ фарқ карда намешавад. Тести Тюринг соли 1950 аз ҷониби Алан Тюринг барои фарқ кардани зеҳни сунъӣ аз шуури одам пешниҳод гашта буд. Дар баробари ин дар шароити муосир яке аз масоили мураккаб ин таъмини амнияти иттилоотӣ ҳангоми истифодаи зеҳни сунъӣ мебошад, чунки фарқияти байни зеҳни сунъӣ аз ақли инсон хеле душвор мегардад.

Айни замон давлатҳои пешқадам дар соҳаи зеҳни сунъӣ инҳо мебошанд:

1.ИМА
2.Иттиҳоди Аврупо
3.Хитой
4.Исроил
5.Британияи Кабир.

Махсусан дастрасии кушод ва истифодаи нодурусти зеҳни сунъӣ хатари бузург дорад, чунки исботи хавфҳои зеҳни сунъӣ хеле кам аст. Моҳи ноябри соли 2023 дар ИМА, Иттиҳоди Аврупо, Британияи Кабир, Хитой, ҳамагӣ 28 давлатҳои ҷаҳон Эъломияи хатари зеҳни сунъиро бо номи «Эъломияи Блетчли» қабул намуданд.
Дар сегонаи мутахассисони машҳури зеҳни сунъӣ дар сатҳи ҷаҳонӣ инҳо шинохта шудаанд:
1.Элли К.Миллер – соҳибкорзан, мушовир, сармоягузори зеҳни сунъӣ дар ширкати бузурги Амазон.
2.Эндрю Н. – мутахассиси барҷастаи зеҳни сунъӣ, асосгузор ва директори генералии ширкати Deeplearning ва Landing AI, профессори факултети илмҳои компютерии Донишгоҳи Стэнфорд, муаллифи 200 - корҳои таҳқиқотӣ оид ба зеҳни сунъӣ.
3.Бернард Марр – нотиқ, муҳаққиқи зеҳни сунъӣ, мушовири масъалаҳои стратегии бизнес ва технология дар ташкилотҳои ҳукуматӣ ва тиҷоратӣ.

Дар шароити муосир ширкатҳои Хитой ва Ҳиндустон 60 % аз неруи зеҳни сунъӣ истифода мебаранд. Дар Канада 28 %, дар Британияи Кабир 26 %, дар ИМА 25 %, дар Австралия 24% аз зеҳни сунъӣ истифода мебаранд. Дар дурнамо то соли 2027 80 % амалиёти савдо ба воситаи зеҳни сунъӣ мегузаранд. То соли 2030 аз се як ҳиссаи ҷойҳои кори автоматӣ мегарданд. Дар ИМА то соли 2030 ҳафтоду се миллион одамон ва дар Ҳиндустон яксаду бист миллион одамон бекор мемонанд. Рушди зеҳни сунъӣ касбҳои муҳосиб, маъмури корхона ва хизматчиро зери хатар мемонад. То соли 2044 гардидани автоматии ҷойҳои корӣ 2030 фоиз (ду ҳазору сӣ) ба назар аст, ки боиси бекории умумиҷаҳонӣ мегардад.

Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои истифодаи самараноки зеҳни сунъӣ ва татбиқи он «Стратегияи рушди зеҳни сунъӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои давраи то соли 2040»-ро қабул намудааст, ки дар ин замина аллакай якчанд корҳо ба анҷом расонида шуданд.

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон 24 ноябри соли 2023 дар саммити Барномаи махсуси Созмони Милали Муттаҳид барои иқтисодиёти Осиёи Марказӣ (СПЕКА) дар шаҳри Боку зимни суханронӣ чунин изҳор намуданд: «Дар марҳалаи дар пеш истода дар амал татбиқ намудани зеҳни сунъӣ метавонад яке аз самтҳои дигари ҳамкорӣ дар доираи Барнома бошад. Дар чорчӯбаи “Стратегияи рушди зеҳни сунъӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2040”, ки соли гузашта қабул гардидааст, кишвари мо дар ин самт иқдомоти мушаххас андешида истодааст. Пешниҳод дорем, ки дар пойтахти Тоҷикистон Маркази СПЕКА оид ба рушди зеҳни сунъӣ таъсис дода шавад. Истифодаи васеи технологияҳои рақамӣ ҷузъи таркибии рушди иқтисоди кишварҳои мо мебошад. Мо дар Тоҷикистон барои марҳала ба марҳала рақамӣ кардани ҳамаи соҳаҳои иқтисод, идораи давлатӣ ва тиҷорат саъю талоши зарурӣ ба харҷ дода истодаем. Консепсия ва Барномаи рушди «иқтисоди рақамӣ» қабул шудаанд. Пешниҳод дорем, ки дар чорчӯби Барномаи СПЕКА ҳамкории ҷонибҳо барои рақамикунонии мубодилаи гуногунвасилаи маълумот ва санадҳо оид ба самтҳои транзитӣ дар долонҳои минтақавии нақлиётӣ фаъол карда шавад».

Дар баробари ин барои рушди зеҳни сунъӣ дар мамлакат соли равон бо ташаббуси Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Озмуни ҷумҳуриявии «Илм-фурӯғи маърифат» номинатсияи «зеҳни сунъӣ ва барномасозӣ» илова карда шуда, 24 ҷой барои ғолибон муайян карда шуд, ки ин ҳам ба рушди соҳа мусоидат менамояд.

Ҳаминро илова намудан зарур аст, ки дар Донишкадаи кӯҳию металлургии Тоҷикистон низ ихтисоси “зеҳни сунъӣ” таъсис дода шудааст. Омӯзгорони соҳа дар Ҷумҳурии Корея ва Ҷумҳурии Ҳиндустон оид ба зеҳни сунъӣ аз такмили ихтисос гузаштанд. Ҳамчунин Донишкадаи кӯҳию металлургии Тоҷикистон бо озмоишгоҳи зеҳни сунъӣ дар Осиёи Марказӣ – zypl.ai доимо дар ҳамкорӣ буда, мутахассисонро пайваста барои малакаи касбӣ ва такмили дониш мефиристад.

Феълан дар Донишкадаи кӯҳию металлургии Тоҷикистон маркази зеҳни сунъӣ ва технологияҳои иттилоотӣ ва озмоишгоҳи зеҳни сунъӣ таъсис дода шудааст, ки пурра бо технологияҳои ҳозиразамон таъмин мебошад.
Вобаста ба ин, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар Паём ба Маҷлиси Олии Ҷмҳурии Тоҷикистон аз 28-ми деабри соли 2024 дастур доданд: «Дар ин раванд, муҳайё кардани шароити беҳтарин барои тарбияи кадрҳо, пешниҳод намудани имтиёзҳои гуногун, ҳавасмандгардонии мутахассисони самти технологияҳои иттилоотӣ ва бозомӯзӣ дар муассисаҳои пешқадами хориҷӣ зарур дониста мешавад. Дар робита ба ин, пешниҳод мегардад, ки дар заминаи Донишкадаи технология ва менеҷменти инноватсионии шаҳри Кӯлоб Донишгоҳи инноватсия ва технологияҳои рақамӣ таъсис дода шавад. Ба ин донишгоҳ мақоми пойгоҳи асосии тайёр кардани мутахассисони самти мазкур дода, илова бар ин, дар ҳамаи муассисаҳои таҳсилоти олии касбии кишвар факултаю кафедраҳои дахлдор таъсис дода шаванд. Вазорати маориф ва илм ва Агентии инноватсия ва технологияҳои рақамӣ, дигар вазорату идораҳои марбута дар муҳлати чор моҳ лоиҳаи санадҳои меъёрии ҳуқуқии заруриро доир ба ин масъала таҳия ва ба Ҳукумати мамлакат пешниҳод намоянд»[1]

Ҳамин тариқ, зеҳни сунъӣ боиси пешрафти иқтисодӣ гардида, дар баробари ин омодасозии кадрҳо, таъмини амнияти иттилоотӣ ва ҷустани роҳҳои хавфи онро тақозо менамояд.

ҚУРБОНЗОДА Фарида - ходими илмии шуъбаи ИДМ – и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

ДОСТИЕВА Дилафруз - ходими хурди илмии шуъбаи Осиёи Ҷанубӣ ва Шарқии – и Институти омӯзиши масъалаҳои давлатҳои Осиё ва Аврупои АМИТ

Адабиёти истифодашуда

1. Паёми Асосгузори сулҳу Ваҳдати миллӣ - Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28-уми декабри соли 2024.Манбаи электронӣ//https://president.tj/event/missives/49225 [Санаи дастрасӣ:10.06.2025]